InfoHub Logo

1916 جىل. قازاق جىگىتتەرىن مايدانعا قارا جۇمىس ىستەۋگە الماق بولعان پاتشانىڭ 25 يۋندەگى جارلىعى شىقتى. بۇرىننان زىعىردانى قايناپ وتىرعان قالىڭ حالىق بۇقاراسى تەگىس دەرلىك اتقا ءمىندى. جەر-جەرلەردە حالىق بۇقاراسى پاتشاعا جانە ونىڭ ۇكىمەتىنە قارسى باس كوتەرىپ، ەرەۋىل جاساۋدا ەدى.

بۇل قوزعالىس شارۋالاردىڭ ستيحيالىق كوتەرىلىستەرىنىڭ ءبىرى ەدى. مۇنىڭ جەڭىسكە جەتە المايتىندىعى بەلگىلى. ءبىراق ءوز حالقىن جاقسى كورەتىن ءاربىر ادام، اسىرەسە وقىعان كوزى اشىق ادام وسى حالىقپەن بىرگە بولۋعا ءتيىس ەدى. ءدال وسى شاقتا، ەل باسىنا كۇن تۋىپ، قيىن-قىستاۋ كەزەڭگە دۋشار بولعان زاماندا، جايشىلىقتاعى «ۇلتىم»، «جۇرتىم» دەۋشىلەردىڭ ءبىرقاتارى ۋاقيعاعا قاتىناسپاي بۇعىپ قالدى. ولاردىڭ بۇقپاعاندارى، وزدەرىن قازاق حالقىنىڭ «قامقورى» دەپ ساناپ جۇرەتىن سابازدار، ەندى جالت بەرىپ پاتشا ۇكىمەتىنە بولىسىپ كەتتى. «اق پاتشانىڭ ءامىرىن ەكى ەتۋگە بولمايدى. قازاقتىڭ اق پاتشادان ايايتىن مالى دا، جانى دا بولماۋ كەرەك»، دەپ ولار وزدەرىنىڭ كىم ەكەندەرىن اشكەرەلەپ، اشىقتان-اشىق قازاق حالقىن ساتتى. بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلداردىڭ باسشىلارى «اق پاتشانىڭ ءامىرىن بۇلجىتپاي ورىنداۋ جونىندە» ۇندەۋ دە جازىپ تاراتتى. «قازاق» گازەتىندە كوتەرىلىسكە قارسى ماقالالار باسىلىپ وتىردى.

سونىمەن قازاقتىڭ بۋرجۋازياشىل ۇلتشىل وقىعاندارى حالىق الدىندا يمپەرياليستىك سوعىستى جاقتاپ ءبىر ماسقارا بولسا، 1916 جىلعى امانكەلدى يمانوۆ باستاعان قازاق حالقىنىڭ پاتشا وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىسىنە دۇشپاندىق جاساپ، پاتشاعا بولىسىپ، ەكى ماسقارا بولدى. «قازاق» گازەتى، اقىرىندا، تۇركىستان ولكەسىندەگى كوتەرىلىستى اياۋسىز باسۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن پاتشانىڭ وڭ كوزى، بارىپ تۇرعان رەاكسياشىل جەندەت، تۇركىستان ولكەسىنىڭ قاندىبالاق گەنەرال-گۋبەرناتورى كۋروپاتكيندى ماقتاپ جازدى. كۋروپاتكيننىڭ تۇركىستان ولكەسىنە گەنەرال-گۋبەرناتور بولىپ كەلگەنىن وزبەك قازاق، قىرعىز سياقتى حالىقتار ءۇشىن ۇلكەن باقىت دەپ ءتۇسىندىردى بۇل گازەت. قازاقتىڭ ۇلتشىل وقىعاندارىنان بۇرىننان-اق ىرگەمدى اۋلاق سالعان مەن ەندى «قازاق» گازەتىنىڭ باسشىلارىنان دا، ونىڭ توڭىرەگىنە توپتالعان قازاقتىڭ بارلىق وقىعاندارىنان دا مۇلدەم ءتۇڭىلدىم.

وسىنداي، ەكىتالاي كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ ناعىز ادال نيەتتى ءبىر ۇلكەن دوسى بار ەكەنى انىقتالدى. وسى كوتەرىلىس كەزىندە قوستاناي، ترويسكى جانە تاعى باسقا قالالارداعى بولشيەۆيكتەردىڭ استىرتىن ۇيىمدارى كوتەرىلگەن حالىقتى قولداپ، حالىق اراسىنا ءوز تىلىندە باسىلعان ليستوۆكالار تاراتىپ، جون سىلتەپ وتىردى.

بۇل كەزدە بىزبەن كورشى تورعاي ۋەزىندە قازاق حالقىنىڭ ارداگەر باتىرى امانكەلدى يمانوۆ باستاعان كوتەرىلىستىڭ داڭقى ەل اراسىنا كەڭ تاراپ كەتكەن ەدى.

ءيۋلدىڭ اياق كەزىندە شىعار دەيمىن ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ اۋىلعا ءۇش-تورت ءجۇز اتتى ادام ساۋ ەتىپ كەلىپ قالدى. باسشىلارى ءبىزدىڭ ۇيگە ءتۇستى. ولار قايسار جانە ءدىلىم تولەگەنوۆ دەگەن اعايىندى ەكى جىگىت ەدى. ولاردى مەن بۇرىن دا بىلەتىن ەدىم، ولار دا مەنى جاقسى بىلەتىن-دى. ۇيگە كەلىپ ءتۇسىپ وتىرعاننان كەيىن كوپ كەشىكپەي-اق قايسار ءسوز باستادى:

— سپانديار، — دەدى قايسار، — شەشىنگەن سۋدان تايىنبايدى دەگەن ءبىز پاتشا وكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى ۇلىقتارىمەن شايقاسۋعا بەلدى بەكەم بۋدىق! ەكى ولمەك جوق. قارۋسىز مايدانعا بارىپ قىرىلعانشا، ءوز ەلىمىزدە، تۋعان جەرىمىزدە-اق قىرىلامىز. بۇگىن ءبىز بولىسپەن ەسەپ ايرىسقالى شىقتىق. بولىستىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، ءۇيىن ورتەپ، ءوزىن باۋىزداپ ولتىرەمىز دە، جىگىتتەردىڭ ءاتى-جونى جازىلعان تىزبەنى الىپ، ورتەپ جىبەرەمىز. ءبىر قاتارىمىزدىڭ امانكەلدىگە بارىپ قوسىلۋ دا ويىمىزدا بار. پاتشانىڭ ەزى بولماسا دا، وسى ءبىزدىڭ بولىستاعى ونىڭ وڭ كوزى بولىپ وتىرعان بولىستى ولتىرەمىز. اقتى-قارانى تانيتىن وقىعان ادامسىز عوي، وسىعان نە ايتاسىز؟ بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن ءسىزدىڭ اۋىلدىڭ جىگىتتەpi بىزگە قوسىلا ما، جوق پا، ءوزىڭىز قايتەسىز؟ ءبىز وسىنى بىلگەلى كەلدىك.

— كوپشىلىك نە ايتادى؟ — دەدىم مەن.

— كوپشىلىكتىڭ ايتاتىنى وسى.

– مەن ايتايىن ەندى، — دەدى ءدىلىم، ءىنىسىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ، — بولىستىڭ قولىنداعى ءتىزىمدى تارتىپ الۋ كەرەك. سول سياقتى، پاتشا وكىمەتىنە قارسى شايقاسىپ تا كورۋ كەرەك. ەركىمىزبەن مايدانعا بارمايىق. ولسەك وسى جەردە، ءوز ەلىمىزدە ولەيىك. مۇنىڭ ءبارى دە دۇرىس. امانكەلدىگە بارىپ قوسىلاتىن جىگىتتەر بولسا، ولارعا دا قوي دەمەلىك. ال ءبىراق بولىستى ءولتىرۋدىڭ قاجەتى بولار ما ەكەن؟ ونى ولتىرگەننەن كەلەر نە؟ ونى ءولتىرۋ وكىمەت ورىندارىنان ەلگە وترياد شىعارىپ، حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتۋعا سەبەپ بولا ما دەپ قورقامىن. وسىنى ويلانىپ كورەلىكشى. ءبىر ءيتتى ولتىرگەنمەن ەرتەڭىنە ونىڭ ورنىنا تاعى ءبىر ءيتتى وتىرعىزباي ما؟ ودان دا بولىستىڭ ۇيىنە ات قويىپ قورقىتىپ، جىگىتتەردىڭ ءاتى-جونى جازىلعان ءتىزىمدى الىپ كەتسەڭ سونىڭ ءوزى تىنىش ەمەس پە. وسىعان ءسىز قالاي قارايسىز. سپانديار؟ كانى، وسىعان اقىلىڭىزدى ايتىڭىزشى.

— تۋىسقاندارىم، — دەدىم مەڭ — نە ىستەسەڭدەر دە مەن سەندەرمەن بىرگە بولامىن. حالىقتان ءبولىنىپ، بۇعىپ قالىپ جان ساقتار جايىم جوق. مەن سياقتى، وسى اۋىلدىڭ جىگىتتەرى دە دايىن وتىر. ولار دا سىزدەرمەن بىرگە بولادى. ءبىراق بولىستى ءولتىرۋ نە ولتىرمەۋ ماسەلەسىن ءۇستىرتىن شەشپەسەك دەيمىن. ويتكەنى ونى ولتىرگەنمەن ورنىنا تاعى ءبىر سونداي سۇمىرايدىڭ وتىراتىنى داۋسىز. ولاي بولسا، ەڭ الدىمەن بارالىق، جىگىتتەردىڭ تالابىن ايتالىق. ەگەردە ىرىققا كەنسە، جىگىتتەردىڭ تالابىن ورىنداسا، وندا ولتىرمەي-اق قويالىق. ال، ەگەردە ىرىققا كونبەسە، جىگىتتەردىڭ تالابىن ورىنداماسا، وندا وبالى وزىنە.

— مۇنى ەندى بارا كورەمىز، ءبىراق ونى باۋىزداۋ كەرەك-اق! اۋىلىڭىزدىڭ جىگىتتەرى دايىن با؟ — دەدى قايسار.

— دايىن بولۋ كەرەك.

— وندا نە وتىرىس بار؟ اتتانالىق!

— ماقۇل.

سىرتقا شىقتىق. كۇن ساسكە ءتۇس بولىپ قالعان ەدى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جىگىتتەرى دە اتقا ءمىنىسىپ دايىن تۇر ەكەن. ماعان دا ءبىر اتتى ەرتتەپ، ازىرلەپ قويعان ەكەن. مەن دە اتقا ءمىندىم. ءتورت جۇزدەن اسا ادام بەس-التى شاقىرىم جەردەگى مىرزاحمەت اۋلىنا قاراي تارتىپ كەتتىك. كەپ كەشىكپەي-اق جىگىتتەر بولىستىق ءۇيىن قاماپ تا الدى.

قايسار باستاعان ءبىر توپ جىگىت، شاپقىلاپ كەلگەن بويلارىندا-اق، بولىستىڭ ءۇيىن سويىلداپ، ۋىقتارىن قيراتىپ، ۇزىك تۋىرلىقتارىن سىپىرىپ الدى.

— شىق، ازعىن! سىرتقا شىق! — دەپ بۇيىردى.

— تىزبەمىزدى بەر، مالعۇن! — دەپ جىگىتتەر ءۇيدى سابالاپ ءجۇر.

بولىس قاپەرسىز وتىر ەكەن. ونىڭ مۇلدەم ەسى شىعىپ كەتىپتى. اۋزىن بۋعان وگىزدەي، تىرپ ەتپەي ۇيدەن شىقپاي جاتىپ الدى.

جىگىتتەردىڭ ءبىرقاتارى اتتارىنان تۇسە-تۇسە قالىپ:

— ءتىزىمدى اكەپ بەر، جانىڭنىڭ بارىندا! — دەسىپ ءۇيدىڭ ەسىگىنە قاراي جۇگىردى. — «توقتاڭدار! سابىر ەتىڭدەر!» — دەپ ءدىلىم دە بولىستىڭ ءۇيىنىڭ ەسىگىنە قاراي باردى. ءدال وسى كەزدە اتتان قارعىپ ءتۇسىپ، قايسار دىلىمگە:

— بولىستى اراشالاماقشى بولدىڭ با ەندى! — دەدى. ءبىراق ءدىلىم وعان قاراعان جوق، ۇيگە كىرىپ كەتتى دە، لەزدە ءتىزىمدى الىپ شىعىپ، اتىنا ءمىندى.

— مىنە، ءتىزىم! — دەپ ءدىلىم وڭ قولىن كوتەرىپ جىگىتتەرگە ءتىزىمدى كورسەتتى. وسى ارادا قايسار دا اتىنا قايتا ءمىنىپ الدى.

— ءتىزىمدى الىپ شىعىپتى!

— ءا، وندا جارادى!

— ءتىزىم قايدا — وقىپ كورسىنشى!

— بولىستى، بولىستى شىعارۋ كەرەك ۇيدەن!

— قىل شىلبىردى سالۋ كەرەك موينىنا ازعىننىڭ! — دەسىپ، جىگىتتەر ءالى بولىستىڭ ءۇيىن قامالاپ تۇر. مەن ءتىزىمدى قولىما الىپ، وقىپ كوردىم دە، جىگىتتەرگە قاراپ:

— جىگىتتەر، مىناۋ كادۋىلگى ءتىزىم. سىزدەرگە كەرەگى وسى تىزبە ەدى عوي. ونى ءدىلىمنىڭ بولىستان تارتىپ الىپ شىققانى راس. تىزبە قولىمىزعا ءتۇستى، — دەدىم.

— ەندەشە قايتالىق! — دەپ ءدىلىم اۋىلعا قاراپ تارتا بەردى. جىگىتتەردىڭ الدى قايتا باستاعانىن كورىپ، قايسار باستاعان ءبىر توپ جىگىتتەر دە بولىستىڭ اۋلىنان دۇركىرەپ شىعىپ، ەلگە قاراي بەت بۇردى. ءبىزدىڭ اۋىلداعى 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ شارىقتاۋ شەگى وسى بولدى.

وسى ۋاقيعادان كەيىن دە ءبىزدىڭ ەل ەكى اي بويىنا اتتان تۇسپەدى. سولتۇستىك ايماقتىڭ بولىس-بولىستارىنداعى بولعان كوتەرىلىسكە قاتىسقان جىگىتتەرمەن بىرگە ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ءبىرقاتار جىگىتتەرى امانكەلدىگە كەتتى دە، ەل ىشىندە قالىپ قويعان ءبىر قاتارى مايدانعا الىندى.

قازاق حالقىنىڭ ەڭبەكشى بۇقاراسى پاتشا وكىمەتىنە وسىلاي قىر كورسەتىپ، وعان سىرت جاعىنان قاتتى ءبىر سوققى بەردى. وسى سوققى بەرۋ ىسىنە قازاقتىڭ بۋرجۋازياشىل ۇلتشىل وقىعاندارى مەن بايلارى قاتىسپاي قالعانى بىلاي تۇرسىڭ ءتىپتى وعان قارسى بولدى. ولار پاتشانىڭ ءسوزىن سويلەپ، ونىڭ سويىلىن سوعىپ، كوتەرىلگەن حالىققا قارسى ارسىلداپ، ەتەگىنەن الىپ ءجۇردى. ءبىراق سوندا دا قازاقتىڭ ەڭبەكشىل بۇقاراسى پاتشا وكىمەتىنە دە، ءوز بايلارىنا دا قارسى شىعىپ، كىم دوس، كىم قاس ەكەنىن جاقسى سەزەتىندىگىن پاتشالىق قۇرىلىسپەن قازاقتىڭ بيلەپ توستەۋشى ۇستەم تابىمەن ءوزىنىڭ قاس جاۋ ەكەنىن كورسەتتى. 1916 جىلعى كوتەرىلىس قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ۇزىنا بويىنداعى ءبىر جاڭا بەتالىسى بولدى.

كوتەرىلىس ماعان ۇلكەن اسەر ەتتى. قالىڭ حالىق بۇقاراسىنىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلۋى حالىقتىڭ سانا-سەزىمىنىڭ ويانعاندىعىن ايقىن كورسەتتى. ارينە، قالىڭ حالىق بۇقاراسىنىڭ بۇل كوتەرىلىسى تاڭدانارلىق ءىس ەمەس ەدى. ويتكەنى ول ءبىر شىرپى تيسە، لاپ ەتە تۇسكەلى تۇرعان وت سياقتى، تولعاعى ءپىسىپ جەتكەن ەندى ءبىر سىلتاۋ، تۇرتكى كەرەك بولىپ تۇرعان كوتەرىلىس ەدى.

ماركسيزم عىلىمىنان بەيحابار، قوعامنىڭ دامۋ زاڭىمەن ورىس جۇمىسشى تابىنىڭ ۇلى ازاتتىق كۇرەسىمەن جاقسى تانىس ەمەس، ماعان دا، مەن سياقتىلارعا دا قازاق حالقىنىڭ ەڭبەكشى بۇقاراسىنىڭ پاتشا ۇكىمەتى مەن ءوز بايلارىنا سونشالىقتى اشىنىپ، ۇيىمداسقان تۇردە قارسى شىعۋى جاڭالىق بولىپ كورىندى. الايدا كەدەي ۇيدە تۋىپ وسكەن بايلاردىڭ قورلىق-زورلىعىن كورگەن مەن سەكىلدى ادامعا بۇل كوتەرىلىس قاناۋشى اتاۋلىنى بۇرىنعىدان دا گورى قاتتى جەك كورۋگە، ءوز تاعدىرىن ەڭبەكشى بۇقارانىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستىرىپ، ءاردايىم سولارمەن بىرگە بولۋعا، دەمەك ەڭبەكشى بۇقارانىڭ، ماقساتتى تىلەگىنە ءۇن قوسىپ، ولىسپەي بەرىسپەيتىن كۇرەسكە ءبولدى بەكەم بۋىپ شىعۋعا سەبەپشى بولدى. مەن قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ەندىگى جەردە ورىس حالقىنىڭ ۇلى ازاتتىق كۇرەسىمەن ۇشتاسىپ كۇشەيۋىن تىلەدىم.

---