ايقاپ
«ايقاپ» جۋرنالى 1911 جىلى شىقتى. بۇل جۋرنالدىڭ العاشقى نومەرى قولىما تيگەندە، مەنەن ارتىق قۋانعان ادام بولدى ما ەكەن؟ مەنى جۋرنالدىڭ ۇستاعان باعىتى مەن مازمۇنى قۋانتقان جوق، سول كەزدە جۋرنالدىڭ قازاق تىلىندە شىعۋىنىڭ ءوزى قۋانتتى. قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق وي-پىكىرىنىڭ ۇيتقىسى بولىپ، تازا قازاق تىلىندە جۋرنال شىعىپ، وندا قازاق حالقىنىڭ سول كەزدەگى تىرشىلىگى مەن كەلەشەگى تۋرالى ماسەلەلەر قوزعالۋىنىڭ ءوزى ول كەزدە قۋانارلىق ءىس ەدى.
وسى جەردە جۋرنالدىڭ ۇستاعان باعىتى مەن مازمۇنى تۋرالى ءوز پىكىرىمدى ايتىپ ەتۋدى كەرەك دەپ بىلەمىن. ءبىزدىڭ كەيبىر تاريحشىلارىمىزدىڭ دا، ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ دە باسىلىپ شىققان ەڭبەكتەرىندە: «ايقاپ» جۋرنالى بۇقاراشىل باعىتتاعى جۋرنال بولدى، ول ءوز توڭىرەگىنە بۇقاراشىل اعارتۋشىلاردى توپتادى، ءسويتىپ، ول سول كەزدەگى «قازاق» گازەتىنىڭ، دەمەك بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلداردىڭ ءتىلى بولعان گازەتتىڭ باعىتىنا قارسى شىعىپ، كۇرەس اشتى دەگەن سياقتى پىكىرلەر ايتىلادى. مەنىڭ ويىمشا، وسى پىكىرلەردە ءبىراز ۇستىرتىندىك بار سياقتى. «ايقاپ» جۋرنالىنا الگى ايتىلعان پىكىرلەر تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، وندا ءبىز ول جۋرنالدى ءبىراز اسىرا باعالاپ، اسىرەلەپ، دارىپتەۋشىلىك ىستەگەن بولار ەدىك. راس، «ايقاپ» جۋرنالى قازاق حالقىن قونىستاندىرۋ، كوشپەلىلىكتەن وتىرىقشىلىققا اينالۋ، ىبىراي التىنسارين نەگىزىن قالاپ كەتكەن وقۋ جۇيەسىن دامىتۋ سياقتى (بالالاردى ورىسشا وقىتۋ، مۇنىڭ ىشىندە قول ونەرشىلەر مەكتەبىن اشۋ ارقىلى ءوندىرىس ماماندارىن دايىنداۋ — ماشينيست، سلەسار، توكار، بالتاشى، ت. ب.) جانە تەتە وقۋ سەكىلدى پروگرەسشىل ماڭىزى بار كەلەلى ماسەلەلەردى كوتەرىپ وتىردى. «قازاق»، گازەتى جۋرنالدىڭ بۇل پىكىرىنە مۇلدەم قارسى بولدى. تەك وسىنىڭ ءوزى-اق جۋرنالدىڭ رەاكسياشىل ۇلتشىلدار باسقارعان «قازاق» گازەتىنە قاراعاندا، دەمەك قازاقتىڭ بۋرجۋازياشىل ۇلتشىل وقىعاندارىنىڭ ۇستاعان باعىتىنا قاراعاندا، پروگرەسشىل باعىتتا بولعاندىعىن كورسەتەدى.
الايدا جۋرنال ءوزىنىڭ جالپى ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى، قازاق حالقىنىڭ ۇلت ازاتتىعىنىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ماسەلە جونىندەگى ءوزىنىڭ ساياسي باعىتى جاعىنان بەلگىلى ءبىر ناقتى پروگرامماسى بار، بەرىك ساياسي باعىتى بار، ۇلتشىلدىق باعىتقا مۇلدەم قاراما-قارسى كۇرەس جۇرگىزگەن جۋرنال بولدى دەۋ — شىندىقتان قاشىق كەتكەندىك بولار ەدى. ويتكەنى بۇل جۋرنال ۇلت ازاتتىعى ماسەلەسى، قازاق اۋلىنداعى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار باسقا دا ماڭىزدى ماسەلەلەر جونىندە «قازاق» گازەتىنىڭ، ونداعى بۋرجۋازياشىل ۇلتشىل وقىعانداردىڭ پىكىرىنە قاراما-قارسى كۇرەس كوتەرۋ دارەجەسىنە جەتە الماعان ساياسي ورەسى الاسا جۋرنال ەدى.
وسىمەن قاتار، جۋرنال قازاق حالقىنىڭ ۇلت ازاتتىعى قوزعالىسىنىڭ تاريحي تاعدىرى تۋرالى دا بەلگىلى ءبىر ايقىن پىكىر ايتا المادى. كەيدە ءتىپتى بۇل جۋرنال «قازاق» گازەتىن دارىپتەپ، ونىڭ تىلەگىن تىلەگەن ماقالالاردى دا باسىپ وتىردى. جۋرنالدىڭ ساياسي باعىتىن كورسەتەتىن بىرنەشە مىسالدار كەلتىرەلىك:
«ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 1913 جىلى شىققان 7 نومەرىندە: «ءبىزدىڭ باقىتىمىزعا قاراي» «ايقاپ» مىرزا شىقتى... ءبىر «ايقاپتىڭ» ءسوزىن كىم تىڭدايدى دەپ تۇرعاندا، قۇدايتاعالا جۇرگەن جەرىن وڭداپ، ايتقانىن ەم قىلعىر قازاق» دەگەن مىرزا شىقتى...» دەپ، ودان ءارى قاراي جۇرتتىڭ ءۇمىتى وسى ەكى «مىرزادا» دەپ جازادى. ەگەر «ايقاپ» جۋرنالى قازاق حالقىنىڭ تاريحي تاعدىرىن شەشەتىن پرينسيپتىك ماسەلەلەر جونىندە «قازاق» گازەتىنە بىتىسپەس قارسى بولعان بولسا، وندا الگى ايتىلعان ءسوزسىماقتار باسىلماسا كەرەك ەدى. ءسىرا، ەكەۋىنىڭ اراسىندا ونشالىق بىتىسپەس قايشىلىق جوق قوي دەپ ويلايمىن.
«ايقاپ» جۋرنالى كەيدە ءتىپتى كىسىنىڭ كۇلكىسى كەلەتىن دارمەنسىزدىك تە جاسايتىن. جۋرنالدىڭ الگى ايتىلعان نومەرىندە، «ساۋالدارعا جاۋاپ» دەگەن بەلىمدە، ءدىن تۋرالى قويىلعان بەس ءتۇرلى ساۋالعا قايتارىلعان جاۋاپتان ۇزىندىلەر كەلتىرەلىك:
1) «اللانىڭ، ادامدى جاراتقانداعى ماقساتى نە؟
جاۋاپ: ءوزىنىڭ اللالىعىن تانىتپاق: ءوزى اللا بولىپ تۇرىپ... اللالىعىن ءوزى عانا ءبىلىپ، ەشكىمگە بەلگىسىز بولىپ تۇرۋى لايىق ەمەس، سونىڭ ءۇشىن ادامدى جاراتتى.
2) ادامعا تىرشىلىكتىڭ ەڭ، كەرەگى نە ءۇشىن؟
جاۋاپ: ... ادامعا تىرشىلىكتىڭ ەڭ كەرەگى اللانى تانۋ ءۇشىن.
3) ەڭ جاقسى ادام نە قىلعان كىسى؟
جاۋاپ: اللانى تانىعان ادام ەڭ جاقسى كىسى بولۋ كەرەك...» دەلىنگەن.
جۋرنالدىڭ وسى نومەرىندە «قازاق دالاسىنان» دەگەن ماقالادا، بۇرىنعى قاپال ۋەزىندەگى اتاقتى باي، قاجى، ون سەگىز جىل بولىس بولعان جات تاپتىڭ شونجار ەكىلى تۇرىسبەك مامانوۆتى ماقتايدى. راس، تۇرىسبەك مەكتەپ سالدىرعان ادام. ءبىراق اڭگىمە مەكتەپ سالدىرۋدا ەمەس قوي. ويتكەنى ناعىز رەاكسياشىل، پانيسلامشى تاتار بايلارىنىڭ ىشىندە دە مەكتەپ سالدىرعان ادامدار بولدى. جۋرنال بۇعان قاراماستان الگى تۇرىسبەكتى بىلاي دەپ ماقتايدى:
«ءوزى ءتىرى كۇنىندە قۇدايبەرگەن تاڭىربەرگەن دەگەن بالالارىن ءھام ەسەنعۇل دەگەن ءىنىسىن وقىتىپ... تاتار قارىنداستارىمىزدىڭ جاقسى ساۋدەگەرلەرىمەن تانىستىرىپ، بالالارىن ساۋداعا ۇيرەتكەن... مارقۇم ون سەگىز جىل بولىس بولىپ، ءبىر تىيىن پارا الماي، لاۋعا... ءبىر ات مىنبەي، ورىنسىز قازاقتىق ءبىر قويىن جەمەي ەتكەن ورنى ۇجماقتا بولسىن...» دەپ كوپىرتەدى.
ەڭ اقىرىندا، «باسقارمادان جاۋاپتار» دەگەن بولىمىندە جۋرنال ءبىر اۆتورعا مىناداي جاۋاپ قايتارىپتى:
«قولىنا كەلگەن گازەت، جۋرنالدى بولىس بايبىشەسىنە بەرەدى ەكەن بايبىشەسى مايلىق قىلادى ەكەن»،— دەپ جازۋشىعا جۋرنال: «سوزىڭىزگە نانا المادىق، حاكىم كىسى نەگە ءويتسىن؟» — دەپتى.
باسقاسىن بىلاي قويعاندا دا، وسى كەلتىرىلگەن ءۇش ءتۇرلى فاكتىنىڭ ءوزى دە جۋرنالدىڭ ساياسي يدەيالىق بەتىنىڭ دارەجەسىنىڭ قانداي ەكەنىن ايقىن كورسەتپەي مە؟
مەن بۇل جەردە «بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ» وتىرعانىم جوق، سول سياقتى «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ بەلگىلى مولشەردەگى پروگرەسشىلدىك جاعىن دا جوققا شىعارۋدى كەزدەپ وتىرعام جوق؛ مەن تەك ناقتىلى بولعاندارعا نەگىزدەپ، جۋرنالدىڭ يدەيالىق مازمۇنى دارەجەسىنىڭ تومەن ەكەندىگىن كورسەتىپ وتكىم كەلدى. ويتكەنى مەن سول جۋرنالدىڭ ۇزبەي وقۋشىسى بولعان سەزىنگەن اداممىن. سوندىقتان دا، ول جۋرنال تۋرالى ۇندەمەي ءوتۋدى لايىقسىز كوردىم. ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىزدىڭ دا، ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ دە «ايقاپ» جۋرنالىن الدە دە تەرەڭىرەك زەرتتەپ، وعان دۇرىس باعا بەرەتىندىگىندە مەنىڭ ەشقانداي كۇمانىم جوق.
تاعى دا ايتىپ ءوتۋىم كەرەك. مۇسىلمان ءدىنىن وقىتۋعا العاشقى رەت بالتا شابىلىپ، حالىق اعارتۋ ءىسى جونىندە توتە وقۋ «ءۇسۋل ءجاديت» ياعني «جاڭا ءادىس»، دەيتىن جاڭا بەتالىس كۇشەيگەن كەزدە «ايقاپ» جۋرنالى قازاق ءتىلىڭ تاتار، پارسى، اراپ تىلدەرىنەن تازارتىپ، قازاقتىڭ ساپ كۇمىستەي تازا، وزىندىك ءتىلىن قالىپتاستىرۋ، قازاق تىلىندە «جاڭا ءادىس» مەكتەپتەرىن اشۋ جونىندە ەلەۋلى ماسەلەلەر كوتەردى. جۋرنالدىڭ كوپ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى مەن بولدىم. ءبىراق مەنىڭ جازعاندارىم، كوبىنەسە، ەل حابارلارى: وقۋ، اعارتۋ جۇمىسى، جەر داۋى، اۋىلداعى الەۋمەتتىك ماسەلەلەر جونىندەگى ۇساق حابارلار ەدى.
جالپى الىپ ايتقاندا، «ايقاپ» جۋرنالى ءوزىنىڭ از ءومىرىنىڭ ىشىندە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراي وتىرىپ، قارجى جاعىنان دا قىسىم كورە وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ، كەلەشەگى تۋرالى ءبىرسىدىرعى ماڭىزدى ماسەلەلەر قوزعاعان جۋرنال بولدى. ەكىنشى جاعىنان ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەر جونىنەن ۇساق بۋرجۋازيالىق ەرەجەدەن اسا الماي، ريەۆوليۋسيالىق ۇلى ويعا شىعانداي الماي، كۇيگەلەكتىك دارمەنسىزدىك جالتاق مۇساپىرلىك تە بىلدىرگەن جۋرنال. سويتسە دە، ول قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق وي-پىكىرىن قالىپتاستىرۋدا، قاۋىم ساناسىنا قوزعاۋ سالۋدا ەداۋىر قىزمەت اتقاردى. مۇنى بەكەر دەي المايمىز.
You Might Also Like
-
ناداندىققا، فەودالدىق ەسكىشىل، ورەسكەل سوراقى سالتقا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋدىڭ بىردەن-بىرەۋى — حالىقتى اعارتۋ، بالالاردى وقىتۋ، حالىقتى ساۋاتتاندىرۋ دەپ، ونى مادەنيەت ساتىسىنا اياق باستىرۋ دەپ ۇع...
-
قازاقستاندا پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارشىل ساياساتىنىڭ بارعان سايىن اشىقتان-اشىق تالاۋ-توناۋ سىرى اشىلا باستادى. پاتشا وكىمەتى جەرسىز وتىرعان ورىس شارۋالارىن قازاقستان جەرىنە لەك-لەگىمەن كوشىرە باستادى. و...
