مۇستافا شوقاي – الاشتىڭ الىپ تۇلعاسى
مۇستافا شوقاي 1890 جىلى 25 جەلتوقساندا سىرداريا گۋبەرنياسى، اقمەشىت ۋەزى، نارشوقى دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ جەتەكشىسى. قازاق ويشىلى، وقىمىستى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. اقمەشىت (قازىرگى قىزىلوردا) قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. ول — بەلگىلى تورعاي داتقانىڭ نەمەرەسى، ەر شوقاي — بەكتىڭ ۇلى. ناعاشىلارى حيۋاداعى قازاق حاندارى تۇقىمىنان.
مۇستافا باستاۋىش ءبىلىمدى اۋىلدا اتا-اناسىنان الادى. وسىدان سوڭ تاشكەنتتەگى ورىس گيمنازياسىن جانە پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن ۇزدىك ءبىتىرىپ شىعادى.
1912 جىلى تۇرىك-بالقان سوعىسى بۇرق ەتە قالعاندا، ول تۇركيانى قولداۋ قوعامىنا بەلسەنە ارالاستى. مۇستافا شوقاي مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكسياسى ساياسي بيۋروسىندا تۇركىستان حالىقتارىنىڭ بىردەن-بىر وكىلى بولدى. دۋمانىڭ 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردى جازالاۋشى كازاكتاردىڭ ايۋاندىق ارەكەتتەرىن تەكسەرۋ ءۇشىن كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋى بارىسىندا م. شوقاي شەشۋشى ءرول اتقاردى. مۇستافا، سونداي-اق، قۇرىلتاي جينالىسىنداعى «تۇركىستان حالىقتارىنىڭ قۇقىعىن قورعاۋ» جونىندەگى وكىلدەر كوميسسياسىن باسقاردى.
وكىمەت باسىنا ۋاقىتشا ۇكىمەت كەلگەن سوڭ، ونىڭ باسشىسى ا. ف. كەرەنسكيي م. شوقايعا ءمينيستردىڭ پورتفەلىن ۇسىنادى، ءبىراق مۇستافا بۇل ۇسىنىستان باس تارتادى.
1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسى م. شوقاي توبىنىڭ تۇركىستاندا ءبىرتۇتاس تۇركىستان فەدەراسياسى قۇرامىنداعى ۇلتتىق اۆتونوميالار قۇرۋعا دايىندالۋىنا ىقپال ەتتى. ءبىراق ۋاقىتشا ۇكىمەت تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ءوزىن-وزى بيلەۋىنە قارسى شىقتى.
1917 جىلدىڭ ناۋرىزىندا م. شوقاي تاشكەنتتەگى مۇسىلماندار كونگرەسىندە قۇرىلعان مۇسىلمان ورتالىعىن باسقاردى. مۇسىلمان ورتالىعى دا اۆتونوميا قۇرۋعا ازىرلەنە باستادى.
1917 جىلدىڭ قازان توڭكەرىسىن تۇركىستاندىقتار قۋانا قارسى الدى. ءبىراق بۇل قۋانىش ۇزاققا سوزىلعان جوق، كەڭەس وكىمەتى دە تۇركىستان اۆتونومياسىنا ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولاتىن.
1917 جىلدىڭ 22 قاراشاسىندا قوقاندا بارلىق ساياسي پارتيالار مەن قوزعالىستاردىڭ بۇكىلتۇركىستاندىق كونگرەسى ءوتىپ، وندا قوقان اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعاندىعى جاريا ەتىلدى. ونىڭ پرەزيدەنتى بولىپ مۇستافا شوقاي سايلاندى. وسى جىلدىڭ جەلتوقسانىندا م. شوقاي «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى.
1918 جىلدىڭ قاڭتارىندا قارۋلى جۇمىسشى وتريادتارى مەن قىزىلگۆاردياشىلار قوقاندى شابۋىلمەن باسىپ العان سوڭ، م. شوقاي گرۋزياعا كەتتى. وندا ول كاۆكاز حالىقتارىنىڭ دەموكراتيالىق قوزعالىسىنا بەلسەنە ات سالىسادى.
1920 جىلى قىزىل اسكەر گرۋزياعا كىرگەندە، م. شوقاي تۇركياعا قونىس اۋداردى، ودان ءارى بەرلين اسىپ، كەيىن فرانسيادا تۇراقتادى. ەميگراسيادا ءجۇرىپ م. شوقاي كەڭەستىك ەزگىدەگى تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ءومىرىن كورسەتۋگە ارنالعان جۋرنالدار مەن گازەتتەر شىعارۋدى ۇيىمداستىرىپ، ولاردىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسادى. ستامبۇل مەن پاريجدە، بەرلين مەن لوندوندا، ۆارشاۆادا ول ورتا ازيا تۋرالى ماقالالارىن، تەوريالىق زەرتتەۋلەرىن، تاريحي جانە ساياسي شولۋلارىن جاريالادى. ول ۇيىمداستىرعان «جاڭا تۇركىستان» جانە «جاس تۇركىستان» جۋرنالدارى تيىسىنشە ستامبۇل مەن بەرليندە باسىلىپ تۇردى. ۇلى وتان سوعىسى باستالىسىمەن م. شوقاي تۇتقىندالىپ، پاريج تۇبىندەگى كومپەن كونسلاگەرىنە جىبەرىلەدى. وسىندا ەكى اپتا ۇستالعان ول كەيىننەن بوساتىلادى. م. شوقاي ۇيىندە ۇزاق بولا المايدى. ونى اۋەلى گەرمانياعا، كەيىننەن پولشاعا جانە ۋكرايناعا اكەلىپ، تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركىستاندىقتارمەن جۇزدەستىرىلەدى. لاگەرلەردىڭ بىرىندە قازاقتىڭ ارداگەر ۇلى 1941 جىلدىڭ 27 جەلتوقسانىندا دۇنيەدەن ءوتتى.
گۋمانيست-ويشىل، دەموكرات، ەنسيكلوپەديالىق ءبىلىم يەسى مۇستافا شوقاي اعارتۋشى، ورتا ازيا مەن قازاقستان حالىقتارى تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ جوقتاۋشىسى بولدى، اعىلشىن، فرانسۋز، نەمىس، تۇرىك جانە اراب تىلدەرىن وتە جەتىك مەڭگەردى. بۇكىل عۇمىرىن ول ورتا ازيا مەن قازاقستان حالىقتارىنىڭ ار-ابىرويىن قورعاۋعا، شىندىق ءۇشىن كۇرەسكە ارنادى. ونىڭ جان-جۇرەگى ولە-ولگەنشە تۋعان حالقىمەن بىرگە بولدى.
اۋىل مولداسىنان حات تانىعاننان كەيىن 1902 جىلى تاشكەنتتەگى ەرلەر گيمنازياسىنا وقۋعا قابىلدانادى.1912 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. اعىلشىن، فرانسۋز، تۇرىك، وزبەك، ورىس تىلدەرىن بىلگەن. ستۋدەنتتىك جىلدارى يمپەريا استاناسىنداعى دەموكراتيالىق قوزعالىستارعا قاتىسادى.
مۇستافا العاش ساۋاتىن اشقان ءالىش مەدرەسەسى شيەلىدە سۇلۋتوبەنىڭ نارشوقى قۇمىندا شوقاي قىستاۋىندا بولعان. ءقازىر قۇلاعان، ورنى جاتىر، كىرپىشتەرى ءالى تابىلادى. ەكى بولمەلى مەدرەسەنىڭ ءبىر بولمەسىندە بالالار وقىعان، ەكىنشى بولمە مەشىت بولىپتى. ءالىش – شوقايدىڭ ورتانشى ءىنىسى، ياعني مۇستافانىڭ اعاسى. ءالىش تاشكەنتتەن الدىرعان ەرىم تورە دەگەن ءمۇعالىمنىڭ مۇسىلمانشىلىق تا، ورىسشا دا ساۋاتى بولعان.
«مۇستافا شوقاي قورى» نارشوقىعا بۇكىل تۇركىستان تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەسكەر كوسەمىنىڭ تۋعان جەرى ەكەندىگىن بىلدىرەتىن بەلگى ورناتتى. ۇكىمەت تاراپىنان ابايدىڭ جيدەبايداعى، شوقاننىڭ سىرىمبەتتەگى ۇيلەرى قالپىنا كەلتىرىلگەنى سياقتى، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا نارشوقىداعى قىستاۋ مەن مەدرەسە قالپىنا كەلتىرىلىپ، تاريح ەسكەرتكىشى رەتىندە ساقتالسا، مەكتەپ وقۋشىلارىن، ستۋدەنت جاستاردى، وبلىس ورتالىعىنا، اۋدانعا كەلگەن قوناقتاردى تانىستىرۋعا الىپ باراتىن تاريحي ورىنعا اينالدىرسا ءجون بولماس پا؟!
ۇيدەن العاش الىسقا ۇزاپ شىعىپ پەروۆسكىدەگى ورىس-قىرعىز (قازاق) مەكتەبىنە وقۋعا تۇسكەندە مۇستافا جەتى جاستا بولىپتى. نارشوقىدان پەروۆسكىگە وقۋعا اتتانۋ بالا مۇستافانىڭ دانا مۇستافاعا اينالار قادامىنىڭ باستاماسى ەدى. 1910 جىلى تاشكەنت ەرلەر گيمنازياسىن، 1914 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ شىعۋى ونىڭ وسى جاستايىنان ماقساتكەرلىگىنىڭ دالەلى.
زەرتتەۋشىلەر م.شوقايدىڭ تاشكەنتتە ءجۇرگەن كەزىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىنە، سالت-داستۇرىنە زەيىن قويىپ، تۋىسقاندىقپەن ەتەنە قابىلداۋىنا ەكى ادام ايرىقشا اسەر ەتكەن، ءبىرى – تاتار گەنەرال ساقىپكەرەي ەنيكەيەۆ، ەكىنشىسى – ايگىلى ەتنوگراف باشقۇرت ابۋباكىر ديۆايەۆ دەگەن پىكىر ايتادى. تۇركىستان كەڭەستىك اۆتونومياسىنىڭ ۇكىمەتىنە باسشىلىق جاساعان تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تا تۇرىكشىلدىك يدەيانى ۇستانۋىنا ءا.ديۆايەۆتىڭ ىقپالى بولعان كورىنەدى. تۇرىكشىلدىك كوزقاراس مۇستافا مەن تۇراردىڭ تاعدىرىنا اينالادى. ءيسى تۇركى حالىقتارىنىڭ قامىن جەپ، كەڭ اۋقىمدا ويلاعان كورنەكتى قايراتكەرلەر سول جولدا وپات بولدى.
مۇستافا پەتەربۋرگتە وقىعان 1910 – 1917 جىلدار رەسەيدە ريەۆوليۋسيالىق احۋال شيرىعىپ، ءتۇرلى ساياسي اعىمدار گۋلەپ تۇرعان كەزەڭ ەدى. العىر جاس وسىنداي وزگەرىستەردىڭ قايناعان ورتاسىندا ءجۇرىپ، ءپىسىپ جەتىلدى. 1914 جىلدان باستاپ مۇسىلمان فراكسياسىنىڭ قىزمەتىنە تارتىلىپ، 1916 جىلدان ونىڭ حاتشىسى ءمىندەتىن اتقاردى. رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىندا مۇسىلمان فراكسياسىنىڭ قازانىندا قايناپ شىڭدالعان مۇستافانىڭ قايراتكەرلىگىن 1916 جىلعى وقيعا اشا ءتۇستى. پاتشا وكىمەتىنىڭ ازيالىق بۇراتانا حالىقتار ەر ازاماتتارىن اسكەرگە الۋ تۋرالى جارلىق شىعارۋى قازاق دالاسىمەن قاتار، تۇركىستان ولكەسىندە دە نارازىلىق تولقۋ تۋدىرعان ەدى. پاتشا جەندەتتەرى نارازىلىق بىلدىرگەن كوتەرىلىستى اياۋسىز جانشىپ باستى. مۇسىلمان فراكسياسى مەملەكەتتىك دۋمادا ماسەلە قويىپ، تۇركىستانداعى جاعدايدى تەكسەرۋ ءۇشىن كوميسسيا قۇرۋعا قول جەتكىزەدى. 1916 جىلى تامىزدا دەپۋتاتتار ا.كەرەنسكيي مەن ك.تيەۆكەليەۆ باستاعان كوميسسيا تۇركىستاننىڭ سامارقان، فەرعانا جانە سىرداريا وبلىستارىندا بولىپ، تەكسەرۋ جۇرگىزەدى، بۇل جۇمىسقا مۇسىلمان فراكسياسىنىڭ حاتشىسى م.شوقاي ءتىلماش رەتىندە قاتىسادى. كوميسسيا مۇشەلەرى جەرمەن جەكسەن قيراتىلعان اۋىلداردى، حالىققا جاسالعان قىرعىندى كورىپ، تۇلا بويلارى تۇرشىگەدى. 1914-1916 جىلدارى تۇركىستان ايماعى حالقىنىڭ 17 پايىزى قىرىلعان ەكەن، اتاپ ايتقاندا 1 ملن. 230 مىڭ ادام ولگەن نەمەسە جوعالعان. وسى رەتتە ايتا كەتەتىن ءبىر ءجايت، تۇركىستان قۇرامىنداعى جەتىسۋدا 1916 جىلى كوتەرىلگەن البانداردىڭ قىرعىنعا ۇشىراعان قاسىرەتىن اشىپ جازعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» رومانى ەدى. «حالىقتار جاندارمى» دەگەن ايدار تاعىپ، پاتشا وكىمەتىن قۇلاتقانىمەن، ۇلتتار تەڭدىگىن دارىپتەگەنىمەن، وتارشىلدىق ساياساتتى سۇرقيالىقپەن جالعاستىرعان كەڭەس وكىمەتى ەكىجۇزدىلىك كورسەتكەنى بەلگىلى.
ساياسي جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاسۋدىڭ ارقاسىندا 1917 جىلعا قاراي م. شوقاي تانىمال ساياساتكەرگە اينالىپ ۇلگەرەدى. قازاق ەلىنە، تۇركىستانعا قاتىستى ءتۇرلى جيىندارعا، قۇرىلتايلارعا قاتىسىپ، ولارعا باسشىلىق جاسايدى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باسشىسى ا.كەرەنسكيي مينيستر قىزمەتىن ۇسىنعاندا، ودان باس تارتادى. تۇركىستان جونىندەگى ۇلتتىق كوميتەتتىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلانادى. اۆتونوميا قۇرۋ جوسپارىن ويلاستىرا باستايدى. م. شوقاي كۇللى تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن تۇتاس تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرۋدى ۇسىندى. سول كەزدە وزبەكتىڭ ماحمۋد قوجا بەحبۋدي دەگەن اعارتۋشى قايراتكەرى «ۇلىق تۇركىستان» گازەتىندە قازاق قانداستارعا ارناپ: «باۋىرلارىم، قانداستارىم، ءبىزدىڭ ءتىلىمىز دە، ءدىنىمىز دە، تاريحىمىز دا ءبىر. ءقازىر ءتاڭىر جارىلقاپ، بىزگە ۇلكەن مۇمكىنشىلىك بەرىپ وتىر. وسى مۇمكىنشىلىكتى پايدالانىپ، ەل بولۋىمىز كەرەك. بۇدان كەيىن مۇنداي مۇمكىندىك بولا ما، جوق پا؟ بۇگىن كەش قالساق، تۇركىستان دا، الاش تا ءوز تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلىپ قالۋى مۇمكىن. كەيىن وكىنگەنمەن پايداسى جوق، سوندىقتان ءقازىر بىرىگەيىك» دەگەن اشىق حات جاريالاعان. «م.شوقاي ءوزىنىڭ تۋعان ەلى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن تۇركىستاندا كونە زامانداردان بەرى قاتار تۇرىپ كەلە جاتقان تۋىستاس وزبەك، قىرعىز، تۇركىمەن جانە باسقا حالىقتاردىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ءبولىپ الىپ قاراعان ەمەس. م. شوقاي ءۇشىن تۇركىستان حالىقتارىنىڭ تۇتاستىعى مەن تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ەركىندىگى – ءبىرىنسىز ءبىر جوق ەگىز ۇعىمدار بولعان»، دەيدى تاريحشى م. قويگەلدى.
ول تۇركىستانداعى باۋىرلاس حالىقتار ءبىر بولعاندا عانا ءىرى بولارىن، ءىرى بولعاندا عانا ءتىرى قالارىن ويلاعان ەدى. مۇسەكەڭ تۇركىستان دەپ شىرىلداعاندا قانداي حالىقتاردى، قانداي ولكەلەردى ايتقان دەيتىن بولساق، ول كىسى جالپى تۇركىستاندى باتىس تۇركىستان، شىعىس تۇركىستان جانە وڭتۇستىك تۇركىستان دەپ ۇشكە بولگەن. شىعىس تۇركىستان – ءقازىر قىتايعا قارايتىن شىڭجاڭ، وڭتۇستىك تۇركىستان – ءقازىر اۋعانستانعا قاراستى اۋماق، باتىس تۇركىستان نەمەسە ۇلى تۇركىستان – ورتا ازيا مەن قازاقستان. م.شوقايدىڭ ارپالىسىپ جۇرگەنى وسى – ۇلى تۇركىستاندى قۇرۋ. 1936 جىلى بەرلين قالاسىندا ەۋروپادا جۇرگەن تۇركىستان جاستارىنىڭ الدىندا سويلەگەن سوزىندە ول بىلاي دەيدى: «بۇگىن قازاقستان، قىرعىزستان، قاراقالپاقستان، تۇركىمەنستان ءھام تاجىكستان دەپ، جات ۇكىمەت كۇشىن التى جۇمحۇريەتكە ءبولىپ تۇرعان تۇركىستان – بولىنبەس، اينىماس ءبىر ولكە. حالقىنىڭ قانى ءبىر، ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر. … ءبارىمىزدىڭ قۇبىلامىز – ءوزىمىزدىڭ اتا جۇرتىمىز، ولكەمىز تۇركىستان بولماق! تۇركىستان ءۇشىن ءولۋ، تۇركىستان ءۇشىن جان بەرۋ – بارىمىزگە ءبىر ماقسات… تۇرىك حالقى – باتىر حالىق. تۇرىك حالقى – ارىستان ەر حالىق. «كىمنەن تاياق جەگەندەي ءبىزدىڭ تۇرىكتىڭ بالاسى، الدىرىپ جۇرگەن دۇشپانعا اۋىزىنىڭ الاسى». بۇل ناقىل ءسوزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك
You Might Also Like
-
كەز كەلگەن حالىق ءوز ساياساتكەرلەرىن، قوعام قايراتكەرلەرىن، اقىندارى مەن جازۋشىلارىن ماقتان تۇتادى. قازىرگى قازاقستاندا بۇكىل سانالى عۇمىرىن ساۋاتسىزدىقتى جويۋعا، قازاق حالقىن ورىس جانە الەمدىك مادەني...
