اۋىز ادەبيەتى جانە ونىڭ تۇرلەرى
جازبا ادەبيەتتەن باسقا بىزدە نەشە ءتۇرلى اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارى دا بار.
اۋىز ادەبيەتى دەگەن نە؟
اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا ادەبيەتتىڭ ايىرماسى مىناۋ: جازبا ادەبيەت دەپ بەلگىلى بىرەۋدىڭ جازىپ شىعارعان ادەبيەتىن ايتادى. جازبا ادەبيەت، جازىپ شىعارۋشى ادامنىڭ جازعان قالپىندا شىعىپ جۇرتقا تارايدى. ول وزگەرمەيدى. شىعارۋشىنىڭ جازىپ شىعارعان قالپىندا قانشاما رەت قايتا-قايتا باسىلىپ شىعىپ جۇرتقا تاراعان بولسا دا، وزگەرمەيدى، العاشقى جازىلعان قالپىندا باسىلا بەرەدى. مىسالى: پۋشكين، تولستوي، بايرون، شەكسپير، اباي سياقتى زور اقىن-جازۋشىلاردىڭ جازىپ شىعارعاندارى نەشە عاسىرلار وتسە دە وزگەرمەي العاش شىعارىلعان قالپىندا جاساي بەرمەك.
ال اۋىز ادەبيەتتى دە بىرەۋلەر شىعارادى. ءبىراق ويتكەنمەن ونى شىعارۋشى جازباعا جازىپ، باسپاعا باستىرماعان، تەك جاتقا ايتىپ جۇرگەن. سونسىن ول ادەبيەت اۋىزدان-اۋىزعا كوشىپ، بىرەۋدەن-بىرەۋ جاتتاپ الىپ، ۇلكەندەردەن كەيىن جۇرتقا تاراعان. ءسويتىپ اۋىزدان-اۋىزعا، ءبىر بۋىننان ەكىنشى بۋىنعا كوشىپ جۇرگەندە، جاتقا ايتىلىپ جۇرگەندە، ونداي ادەبيەت نەشە ءتۇرلى وزگەرىسكە ۇشىرايدى. العاشقى شىعارعان ادام كىم ەكەنى ۇمىتىلادى، شىعارما كوپتىك سياقتانىپ كەتەدى. كەيبىرەۋلەر جاڭادان ءسوز قوسادى. كەيبىرەۋلەر وڭدەيدى. سوندىقتان بىزگە جەتكەن اۋىز ادەبيەتى العاشقى شىققان قالپىندا بولماي، تالاي وزگەرىسكە ۇشىراپ كەلەدى.
اۋىز ادەبيەتى بۇرىن دا بار ەدى، قازىردە دە بار. اركىمنىڭ شىعارمالارىنىڭ ءبارى بىردەي جازىلىپ باسپاعا باسىلا بەرمەيدى. تەك اۋىزشا ايتىلىپ جۇرەتىنى دە بولادى. ءبىراق اۋىز ادەبيەتى ەل اراسىنا جازۋ حات كوپ تاراماي تۇرعان ۋاقىتتاعىداي ەمەس، ءقازىر ەكىنشى ماعىنادا. مىسالى: قازاق اراسىندا بۇرىن، جازۋ، حات كوپ تاراماي جۇرگەن كەزدە، اۋىز ادەبيەتىنىڭ ماعىناسى وتە زور ەدى. ەلدىڭ زاڭ، سالت-عۇرىپ ەرەجەلەرىنىڭ كوبى-اق اۋىز ادەبيەتتەن تابىلاتىن ەدى. مىسالى: ماقالدار-ماتەلدەر، بيلەر سوزدەرى، زاڭ، سالت، ەرەجە، تاقپاقتارى، جىرلارى تەك جاتقا ايتىلاتىن.
مىسالى: بيلەر باستاعان بايلار تابىنىڭ ساناسىمەن شىققان مىناداي سوزدەر بار:
1. «...قاتىن جامانى ەر قوريدى.
حان جامانى جەر قوريدى...»
2. كىرەتۇعىن ءىنىڭدى.
قاۋىم جۇرتتى جامانداما،
Kءوپ تابادى ءمىنىڭدى.
بىلگەندەردى جامانداما، —
باسشى بولار ءپىرىڭدى...»
3. ...بيىك تاۋعا جاراسار،
باسىنداعى وباسى.
وزەن cyعa جاراسار،
جاعالاي بىتكەن قوعاسى.
اقساقالعا جاراسار،
اۋزىنداعى توباسى.
ۇرۋلى ەلگە جاراسار —
ۇلگى ايتاتىن اعاسى.
بايبىشەگە جاراسار،
ورىندىقتى ساباسى...»
مىنە وسىنداي سوزدەر بۇرىن، ەل اراسىنان وقۋ، جازۋ تاراماعان بايلار بيلەگەن ەسكى زاماندا، اۋىزشا ايتىلىپ، نۇسقا، جوبا، ۇلگى ورنىندا قولدانىلىپ جۇرگەن.
بۇرىنعى ەسكى زاماندا اۋىز ادەبيەتى كوپ بولعان، ءبىراق كوبى ۇمىتىلىپ قالعان، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا تەك كەيبىر جالپىعا ماعىنالارى عانا ۇمىتىلماي مۇرا بولىپ قالعان. ءقازىر دە اۋىزشا ادەبيەتتەر شىعادى. ءبىراق دەگەنمەن بۇرىنعىداي كوپ ەمەس. ويتكەنى ءقازىر شىعارمانىڭ كوبى جازىلىپ، باسپا جۇزىندە شىعادى.
اۋىز ادەبيەتتىڭ تاپشىلىق ماعىناسى
بۇرىن اۋىز ادەبيەتى «حالىق ادەبيەتى» دەپ تە ايتىلاتىن ەدى. ءقازىر ونداي مىسپەن تۇراتىن، ءتۇرلى ماقسات كوزدەيتىن تاپتارعا ءبولىپ ايتادى.
اۋىز ادەبيەتىن تەكسەرەتىن عىلىم، ءاربىر اۋىزشا شىعارمانىڭ تاپشىلىق ماعىناسىن اشۋعا تىرىسادى. سوندىقتان، ءاربىر اۋىزشا شىعارمانىڭ قاي زاماندا، قانداي ورتادا شىققاندىعىن شەشەدى.
اۋىز ادەبيەتتى تەكسەرۋ — وتە قيىن نارسە. ويتكەنى ەسكى زامانداردا شىققان تالاي اۋىزشا شىعارمالار، ءبىر الەۋمەت ورتاسىنان ەكىنشى ورتاعا كوشىپ اۋىسىپ جۇرگەندە، تالاي وزگەرىسكە ۇشىراعان، ءمانى دە، ءتۇرى دە وزگەرگەن.
جانە اۋىز ادەبيەتتى تەكسەرۋ — وتە قيىن نارسە. ويتكەنى، ەسكى زامانداردا شىققان تالاي اۋىزشا شىعارمالار، ءبىر الەۋمەت ورتاسىندا ەكىنشى ورتاعا كوشىپ اۋىسىپ جۇرگەندە، تالاي وزگەرىسكە ۇشىراعان، ءمانى دە، ءتۇرى دە وزگەرگەن.
جانە اۋىز ادەبيەتتى عىلىم جاعىندا عانا تەكسەرۋگە بەت قويىپ وتىر. سوندىقتان تالاي اۋىزشا شىعارمالاردىڭ شىعىستارى تۋرالى ەش نارسە انىقتالماعان.
سويتسە دە، اۋىز ادەبيەتتىڭ تاپشىلىق ءمانى تۋرالى ايتۋعا بولادى. بۇرىنعى اقسۇيەك، بايلار تابىنىڭ اۋىز ادەبيەتى بار. بۇقارانىڭ شىعارعان اۋىز ادەبيەتى، ونىڭ ىشىندە مالشى-جالشىلاردىڭ شىعارعان، قارا شارۋانىڭ شىعارعان اۋىز ادەبيەتى بار.
ماقالدار، ناقىلدار
تۇرمىستا، ومىردە كەزدەسكەن ءار ءتۇرلى قۇبىلىستارعا تۋرا كەلتىرىپ دالدەپ، كەلتە ءتۇيىلدىرىپ ايتىلعان ءسوزدى ماقال دەيدى.
«...اش بالا توق بالامەن وينامايدى،
توق بالا اش بولام دەپ ويلامايدى...»
ناقىل، ماقال-ماتەلدىڭ بىر-بىرىنەن ايىرماسى شامالى.
قانداي بىلەتىن ادامدار دا بۇل تۇرلەردى بىر-بىرىنەن ايىرماي ايتا بەرەدى.
ماقالداردىڭ، ناقىلداردىڭ شىعۋى جانە ولاردىڭ تاپشىلىق ءمانى
كەي ماقالدار، ياكي ناقىل، ماتەلدەر تۇرمىستىڭ وزىنەن تۋعانداي شىعادى، تۇرمىستاعى بولىپ جاتقان ارەكەتتەردى باقىلاۋدان تۋعان قورىتىندى سياقتى شىعادى. مىسالى ەگىنشىلەر ءوزىنىڭ ەڭبەگىنەن مىنانى قورىتىپ شىعارعان:
«...نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ...»
مىسالدار:
«ات اۋناعان جەردە تۇك قالادى...»
«...بايتال مىنسەڭ قۇلىن جوق...»
«...اقساق قوي جاتىپ سەمىرەر...»
«...سەمىزدىكتى قوي عانا كوتەرەدى...»
ال كەي ماقالدار، اۋىزشا اڭگىمەلەردەن، نە وقيعالاردان تۋادى. نەمەسە، ءبىر شەشەننىڭ ايتقان سوزىنەن ماقال بولىپ قالادى. مىسالى:
«...ات باسىنا كۇن تۋسا،
اۋىزدىعىمەن سۋ ىشەر.
ەر باسىنا كۇن تۋسا، —
ەتىگىمەن سۋ كەشەر...»
«...جاقسىنى جاماڭداۋمەن قۇنى كەتپەس،
جاقسىعا مىڭ پاسىقتىڭ قۇنى جەتپەس.
اقساق يت كوككە قاراپ ۇرگەنمەنەن،
اسپاڭدا التىن ايدىڭ نۇرى كەتپەس...»
ماقالدار، ماتەلدەر اۋىز ادەبيەتتىڭ ەڭ ەسكى تۇرلەرىنىڭ ءبىرى. بۇلار ەسكى تۇرلەرىنىڭ ءبىرى. بۇلار ەسكى قازاق ەلىنىڭ سالتىن، عۇرىپ زاڭىن، ادەتتەرىن كورسەتەدى. بۇلارعا جانە اۋىز ادەبيەتتىڭ بارلىق تۇرلەرىنىڭ ماندەرىنە ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ەسكىلىكتى ءبىلۋىمىز كەرەك.
اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءار تۇرلەرىنىڭ بارىندە دە تاپشىلىق ءمانى بولادى. ءار تاپتىڭ تىلەگىن، ساناسىن كورسەتەتىن ماقالدار، ناقىلدار، ەرتەكتەر، جىرلار، تاقپاقتار بار. مىسالى مىنا تومەندەگى ماقالدار كەدەي، جارلى تابىنىن ساناسىن، مۇڭىن كورسەتەدى:
«...باي بايعا قۇيادى،
ساي سايعا قۇيادى...»
«...اش بالا توق بالامەن وينامايدى،
توق بالا اش بولام دەپ ويلامايدى...»
«...پايداسى جوق بايدان بەز،
پاناسى جوق تاۋدان بەز...»
مىنا ءبىر ماقالدار بۇرىنعى زامانداعى بايلار تابىنىڭ ۇستەمدىگىن كورسەتەدى:
«...اس اتتىنىكى، توي توندىنىكى».
«...اۋزى قيسىق بولسا دا، بايدىڭ ۇلى سويلەسىن...»
«...اتتىعا ەرىپ، جاياۋدىڭ تاڭى جىرتىلادى».
«ەكى باي قۇدا بولسا،
ارالارىندا جورعا جۇرەدى.
ەكى جارلى قۇدا بولسا،
ارالارىندا دوربا جۇرەدى.
ءبىر باي مەن جارلى قۇدا بولسا، —
قايدان قۇدا بولدىم دەپ زورعا جۇرەدى...»
مىنە بۇل سوڭعى ماقال، باي مەن كەدەيدىڭ قوسىلا المايتىنىڭ، ۇيلەسە المايتىنىن كورسەتەدى.
وسىنداي، نەشە ءتۇرلى ماقالدار قازاق اۋىز ادەبيەتىندە كەپ. جانە مىنا ءبىر ماقال بولعان ءسوزدىڭ، بۇرىنعى زاماندا قارا بۇقارانىڭ قابانشا سەمىرگەن حانعا، مولداعا، سەمىرگەن بايعا قارسى ايتىلعاندىعى كورىنەدى.
«...ولەڭدى جەردە وگىز سەمىرەدى،
ولىكتى جەردە مولدا سەمىرەدى،
قايعىسىز حان سەمىرەدى،
قارالى قاتىن سەمىرەدى...»
ماقالداردىڭ، ماتەلدەردىڭ قىمباتتىعى
ماقال مەن ماتەلدەر، كوبىنەسە مىسال رەتىندە ايتىلادى، سوندىقتان ولارعا استارلى ماعىناسىندا ءتۇسىنۋ كەرەك. مىسالى: «اجالدى قارعا بۇركىتپەن وينايدى»، «ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى». مىنە بۇل ماقالداردىڭ قىمباتتىعى سول، بۇلاردى تۇرمىستاعى ءتۇرلى وقيعاعا مىسال قىلىپ ايتۋعا بولادى.
اركىم ءوزى جاقسىلاپ ويلانسا، نە تۇرمىستان، نە ادەبيەتتەن بۇل ماقالدارعا تۋرا كەلەتىن ءبىر وقيعانى ويىڭا كوبىرەك كەلتىرسەڭ، بۇل ماقالداردى سولارعا مىسال قىلاسىڭ، سولاي بولعان سايىن بۇل ماقالداردىڭ ماعىنالارىنىڭ زور ەكەندىگىن كورەسىڭ.
ماقالدار، ماتەلدەر جاتتاپ الۋعا وتە ىڭعايلى بولادى. وتە قىسقا، تۇجىرىلعان، جۇپتالعان سوزبەن قۇرىلعان بولادى. كوبى تاقپاقشا ۇيقاسقان بولادى.
1. «قۇلان جاتسا، قۇلاعىندا باقا وينايدى.»
2. «يت ۇرەدى كەرۋەن كوشەدى.»
3. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى.»
4. «جاياۋدىڭ شاڭى شىقپايدى، جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپايدى.»
5. «مالدى تاپقانعا باقتىر، وتىندى شاپقانعا جاقتىر»
6. «قولى ويناعاننىڭ اۋزى وينايدى.»
7. «جاتقانعا جان جۋىمايدى.»
8. «ەل ارالاعان سىنشى، توعاي ارالاعان ءۇيشى.»
جۇمباقتار
جۇمباقتىڭ — سۋرەتتەپ، كوركەمدەپ ايتىلعان ءسوز ەكەندىگى. ماقال سياقتى، جۇمباق تا استارلى، ماعىنالى كەلتەلەنىپ ايتىلعان ءسوز. جۇمباقتىڭ ماقالدان ايىرماسى، ءبىر نارسەگە ۇقساتىلىپ ايتىلعان، شەشۋدى كەرەك قىلاتىن جۇمباقتىعى. تۇرلىشە جۇمباق بولادى. مىنە بىرنەشە تۇرلەرى:
1. ناقىشتاپ بوز جورعاعا كۇيمە سالدىق،
موينىنا قاتار-قاتار تۇيمە سالدىق.
سەگىز قىز، سەگىز جىگىت قوسىلدىرىپ،
قۇبىلتىپ نەشە ءتۇرلى كۇيگە سالدى.
2. قوس جەلى ءۇش جەرىنەن قازىعى بار
قۇبىلعان قوڭىر جەلدەن ازىعى بار،
جەلىندى سابالايدى شىڭىلداتىپ،
بايعۇستى سۇيرەتەتىن نە جازىعى بار؟..
3. ءتيىپ كەتسە جىلاعان،
داۋىسى جۇرتقا ۇناعان،
ىشىندە قوس شەگى بار،
جەل مەن قۇستان تەگى بار.
كۇننىڭ كوزى:
اق ساندىعىم اشىلدى،
ىشىنەن جىبەك شاشىلدى.
ۇرشىق:
شارشاماس كەمپىر كوردىم جالعىز اياق،
اۋزىنا تىستەپ العان شيدەن تاياق.
جۇرگەن سايىن بەلبەۋىن قاباتتايدى،
بەرىپتى اسەمدىكتى اياماي-اق.
نايزا:
ءسۇمبىل تەرەكتى، جاسىل تەرەكتى،
ەردەن قالمايدى، جاۋعا كەرەكتى.
قازان:
قاراباي اتتان جىعىلدى،
ەل-جۇرت جيىندى.
ءتىل مەن ءتىس:
جاعالاي قالاپ تاس قويدىم،
جيرەن اتىم بوس قويدىم.
اربا:
ادىمى جوق، ءىزى بار اياعىنىڭ،
سوزىنە ءۇشى جەتپەيدى تاياعىنىڭ.
ەكى اياعىن ايۋانعا ارتا قالىپ،
انىنە سالادى ەكەن باياعىنىڭ.
جۇمباقتىڭ ءمانى جانە ونىڭ شىعۋى
ماقالدار، ماتەلدەر، سول سياقتى جۇماقتارىڭدا بۇرىن ءمانى زور بولعان. جۇمباق ارقىلى ءار نارسەنى جۇمباقتاپ، سۋرەتتەپ ايتۋىمەن جاستار جانە ۇلكەندەر دە وزدەرىنىڭ دۇنيەنى تانۋىن، ءبىلۋىن كورسەتكەن. جۇمباق شەشۋ ءۇشىن ويلاۋمەن تاجىريبەلەنگەن. بۇرىن وت باسىندا، ۇزاق كەشتەردە، جاستار اراسىندا ەرتەگى ايتۋ، جۇمباق ايتۋ قازاق ەلىندە ءراسىم، ادەت بولعان.
جۇمباق ايتۋمەن ماشىقتانعان ادامدار جۇمباقتى ءوز ويلارىمەن شىعارا بەرگەن. جۇمباق تا ءوزىنىڭ قاي داۋىردە قانداي الەۋمەت ورتاسىنان شىققاندىعىن كورسەتەدى. مىسالى: بيلەر، حاندار، باتىرلار كوسەمدىك قىلعان بايلار تابىنىڭ ۇستەم داۋىرىنەن شىققان جانە قويشىلاردان شىققان جۇمباقتار دا بار.
تاقپاق جىرلار
اۋىز ادەبيەتتىڭ ءبىر ءتۇرى — تاقپاق جىرلار. تاقپاق قىسقا قىلىپ ۇيقاستىرىلعان جىر. تاقلاق جىرلاردى انگە سالىپ تا، كۇيگە سالىپ تا ايتادى. تاقلاق جىرلاردا قاي داۋىردە، قانداي ورتادا ايتىلعانىن، قاي تاپتىڭ ىقپالىمەن شىققاندىعىن كورسەتەدى:
«...باستىم باقىر اقشاعا،
سەكىرىپ ءتۇستىم باقشاعا،
جيىرماعا كەلگەن شاقتا،
كەرەك بولدىم پاتشاعا...»
بۇل تاقپاق جىردى 1916 جىلى اسكەرلىك قارا قىزمەتكە كەتەتىن كەدەي جاتاق بالالارى اقمولا قالاسىندا جىرلاعان ەدى.
ال، مىنا تومەندەگى تاقپاق جىردى، — 1920 جىلى اقمولا ۋەزىندە قىزىل اسكەرگە الىنعان جاستار ايتىپ كەلىپ ەدى:
ءبىز اسكەرگە بارامىز،
دۇشپاننان كەك الامىز.
جىلاماڭىز اتا-انا،
ءبىز ەر جەتكەن بالامىز...
ناسىر-ناسىر جان-اي،
جانيدا قۇربان-اي، —
جاسىندى ءسۇرت جىلاما،
ناسىر ساقىن جان-اي!..
اۋىز ادەبيەتتىڭ وزگە تۇرلەرى
اۋىز ادەبيەتتىڭ تۇرلەرى كوپ. تويباستار، سىڭسىما، جار-جار، بەتاشار، ايت كەلىن، بەسىك جىرى، ەستىرتۋ، كوڭىل ايتۋ، جوقتاۋ، قوشتاسۋ، ايتىس، جاڭىلتپاش، باتىرلار جىرلارى، ەرتەگى جانە تولىپ جاتقان باسقا ءتۇرلى جىرلار قازاق اۋىز ادەبيەتىندە وتە كوپ جانە ءبىرسىپىراسى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا شەيىن ساقتالىپ كەلگەن.
سولاردىڭ ءبارى دە قاي داۋىردە شىققاندىعىن، قاي تاپتىڭ اسەرىمەن، قاي تاپتىڭ ساناسىمەن شىققاندىعىن كورسەتەدى.
اۋىز ادەبيەت تۇرلەرىنىڭ ەڭ ەسكى تۇرلەرىنىڭ ءبىرى — ەرتەگى. نۇسقالىق ءۇشىن ولەڭ جىرمەن، كۇيمەن، اڭگىمەمەن ايتىلاتىن مىنا «بوز ىڭگەن» دەگەن كۇيلى، جىرلى اڭگىمەنى كەلتىرەيىك.
تۇيە تۋرالى
«ادامنىڭ نارى ەكەن» دەپ قايراتى، كۇشى، ادامشىلىعى وزگەدەن ۇزدىك ادامدى ايتادى. «جەز بۇيدالى نار تايلاقتاي ەكەن» دەپ بوي جەتىپ كەلە جاتقان ارۋدىڭ سۇلۋلىعىن ايتقان. «بوتا كوز ەكەن» دەپ قالام قاستى، وق كىرپىكتى، ءتۇپسىز تەرەڭ ءمولدىر كوز سۇلۋدى ايتقان. «ەكى اياقتىدا قۇرداس تاتۋ، ءتورت اياقتىدا بوتا تاتۋ» دەپ تۇيە بالاسىنىڭ نازىك سۇيكىمدى مىنەزدىلىگىن ادامنىڭ سۇيىسكەن دوستىعىنا تەڭەگەن. جاس ادام زارلاپ جىلاسا «بوتاداي بوزدادى» دەپ انا بالاسى ءۇشىن زارلاسا، «بوتاسى ولگەن ىنگەندەي زارلادى» دەپ ادامنىڭ زار-مۇڭىن تۇيەنىڭ مۇڭىنا تەڭەگەن...
تۇيە تۋرالى دا نەشە ءتۇرلى كوركەم اڭگىمە، ولەڭدەر ايتقان. ونىمەن قاتار تۇيەنىڭ زارى دەپ كوشپەلىنىڭ شىعارعان وزىنشە قىزىقتى كۇيلەرى دە بار. «بوز ىنگەن كۇيى» دەگەن كۇي ەسكىلىكتەن قالعان كۇيلەردىڭ ىشىندە ارقا قازاقتارىنا قىزىقتى كۇيدىڭ ءبىرى دەپ سانالاتىن ەدى. بۇل كۇيدىڭ اڭگىمە مازمۇنىندا وتكەن زامانداعى تاپ جىگى ايقىن كورىنەدى: باي مەن كەدەيدىڭ جايلارى كورىنەدى. بايدىڭ «سالتاناتى»، ۇستەمدىگىڭ كەدەيدىڭ ناشارلىعى كورىنەدى. «بوز ىڭگەن» كۇيىنىڭ اڭگىمەسى ەكى-ۇش ءتۇرلى.
1934 جىل
كوركەمونەر تەحنيكاسىنا جەتىلەيىك
جولداستار، ءبىزدىڭ جالپى تابىستارىمىز، كەمشىلىكتەرىمىز تۋرالى يسا ۇلى جولداس ۇزاق سويلەدى. شىعىپ سويلەگەن جولداستار دا جەتكىلىكتى ەتىپ ايتتى. مەن ولاردىڭ ءبارىن قايتالاپ تۇرمايمىن. تەك سىزدەردىڭ پىكىرلەرىڭىزدى ولەڭ، مادەنيەت ماسەلەلەرىنىڭ ءبىر سىپىرالارىنا اۋدارعىم كەلدى.
ءوز ەلىنە بەلگىلى كوركەم ادەبيەت شىعارمالارى، تەاتر، كينو، مۋزىكا، باسپا جۇمىستارى، كىتاپ — حالىقتىڭ مادەنيەت دارەجەسىنىڭ قاندايلىق ەكەنىن، ولاردىڭ مادەنيەت مايدانىندا قالاي العا باسىپ بارا جاتقاندىعىن ايقىندايتىن كورسەتىندىلەر.
ەگەر قازاقستاننىڭ ونەر، مادەنيەت جاعىنان الىپ قاراساڭ، 1933 جىلعا دەيىن قازاق رەسپۋبليكاسى كورشىلەس رەسپۋبليقالاردان ارتتا قالعانىن كورەمىز.
مادەنيەت، ونەر ماسەلەلەرىندە قازاقستاننىڭ ارتتا قالۋى ونىڭ بۇرىننان دا وكتيابر توڭكەرىسىنە دەيىنگى ارتتا قالعاندىعىنان عانا ەمەس. ويتكەنى مادەنيەت ماسەلەلەرىندە قازاقستاننىڭ ارتتا قالۋى الدىمەن ەسكى باسشىلىقتىڭ بۇل ماسەلەگە كوڭىل قويماعاندىعى، ونەر، مادەنيەت ماسەلەلەرى مايدانىندا كەرەكتى جاعداي جاسالماعاندىعى بولدى.
كينو ونەرى جونىندەگى جۇمىستارىمىزدى سالىستىرىپ قاراساق، تاتارستان، باشقۇرت رەسپۋبليكالارىن بىلاي قويعاندا، ويرات، قالماق رەسپۋبليقالارىنان دا ارتتامىز. جۇمىستىڭ بۇل جاعى 33-جىلعىڭان ءبىرسىپىرا العا باستى، ولار وزدەرىنىڭ تۇرمىستارىنان كينو جاساپ شىعاردى.
تاتارستاننىڭ مۋزىكالارى دا شىقتى. ماسەلەن: سايداشيەۆ، بايتييەۆ، مۇزافاروۆ، سەيفۋللينا سياقتى مۋزىكاشى كومپوزيتورلار شىقتى. سايداشيەۆ سياقتى كومپوزيتور ءوزىنىڭ ماماندىعىن ارتىرۋ ءۇشىن يتالياعا بارىپ قايتتى. بىزدە مۇنداي بولعان جوق.
ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ەسكى باسشىلىعىنىڭ قاتەلىكتەرى سالدارىنان جاڭاعى مەن ايتىپ وتكەن كورشى رەسپۋبليقالارداعىداي تابىس بىزدە بولمادى. ءبىراق IX كەڭەستەر سەزى كۇنىندە ءبىزدىڭ مادەنيەت مايدانىنىڭ ماسەلەلەرى ءتىپتى باسقاشا بولىپ وتىر. سوڭعى ەكى جىلدىڭ ىشىندە ميرزويان باستاعان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ دۇرىس باسشىلىعى ارقاسىندا (قول شاپالاقتاۋ) تابىستارعا جەتتىك.
بىزدە ادەبيەت گازەتى جوق ەدى، ءقازىر ول بار، ادەبيەت جۋرنالى جوق ەدى، ءقازىر ول دا بار. بۇل گازەت، جۋرنالدار مەزگىلىندە شىعىپ تۇرادى. 1933-جىلعا دەيىن ءبىزدىڭ شىعارمالارىمىز باسقا تىلدەرگە اۋدارىلماپ ەدى، ءقازىر اۋدارىلۋدا.
1933-جىلعا دەيىن ءبىزدىڭ تەاترلارىمىز ءتىپتى قاناعاتتانارلىق بولمادى. كەيبىر بەدەلدى قىزمەتكەرلەرىمىز بىزدە ناعىز تەاتر جوق دەپ تە ءجۇردى. ءقازىر تەاترلارىمىز ۇلعايىپ كەلەدى. ان-كۇي تەاترى جاسالۋدا. ماسكەۋ، لەنينگراد قالالارىندا، الماتىدا قازاقتىڭ جۇزدەگەن وقۋشىلارى مۋزىكا ونەرىنە ۇيرەنۋدە، كادرلار دايىندالىپ شىعارىلۋدا.
بىزدە ءالى دە بولسا كەمشىلىكتەر كوپ. ءبىز ەسكى مۇرالاردى تولىق مەڭگەرە العانىمىز جوق. بىزدە ءالى دە بولسا ەسكى باسشىلىقتىڭ تاربيەسىمەن تاربيەلەنىپ قالعاندىقتىڭ ءبىرسىپىرا قالدىقتارى بار. جۇمىسقا ءاتۇستى، جەڭىل-جەلپى قاراۋشىلىق جويىلىپ بىتكەن جوق.
ماسەلەن، «قازاقستان پراۆداسىنىڭ» يانۆارداعى ءبىرىنشى شىققان سانىن الىپ قارايىق. وندا سەزگە ارنالعان ادەبيەت بەتى بار. ول بەتتە جۇرگەن ۇلى جولداستىڭ ماقالاسى بار، ول ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «قازاق مادەنيەتىنىڭ كوپتەن كەلە جاتقان تاريحى بار، ول مادەنيەتتىڭ ءبىر سىپىرالارىنىڭ جەر جۇزىلىك ماڭىزى دا بار. جۇسىپبەك قوجا سياقتىلاردىڭ بەلگىلى داستانى دا بار، بۇلار قازاقتىڭ ۇلت ادەبيەتىنىڭ بەلگىسى دەيدى. وسى ادەبيەت بەتىنىڭ تاعى ءبىر جەرىندە اباي تۋرالى ايتا كەتىپ، قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىن تەك اباي عانا جاساپ شىعاردى» دەيدى.
وسى ادەبيەت بەتىنىڭ تاعى ءبىر جەرىندە ءىرى ارىپپەن بەلگىلى شاھنامانىڭ شىعارۋشىسى قازاق ءارتىسى شانين ەدى دەپ جازىپتى (كۇلكى). شاھنامانىڭ شىعارۋشىسى شانين ەمەس، يران اقىنى فەرداۋسي. ونىڭ مىڭ جىلدىعىن دۇنيە ءجۇزى، سونىڭ ىشىندە كەڭەستەر وداعى تويلاپ ءوتتى.
جۇرگەن ۇلى جولداستىڭ ماقالاسىندا باسقا دا قايشىلىقتار بار. ماقالاسىنىڭ باس جاعىندا «ايمان — شولپان»، «قوزى-كورپەش» دۇنيە جۇزىلىك ءمانى بار داستاندار، وتە جاقسى دەيدى دە، ماقالاسىنىڭ اياعىندا ولار تەك جابايى، جاي تانا داستاندار دەيدى. (ايقاي-شۋ، ءدۇبىر، ءوزارا سويلەسۋ، داۋ). بۇل ادەبيەت بەتىندە بۇدان باسقا دا تالاس ماسەلەلەر بار. ءسوز اياعىندا ايتارىم: ولكەلىك پارتيا كوميتەتى، ونىڭ جەتەكشىسى ميرزويان جولداس ادەبيەت مايدانى ماسەلەلەرىنىڭ جاندانۋىنا جاعداي جاسادى، تەك ادەبيەت ماسەلەسىندە عانا ەمەس، بارلىق جۇمىسىمىزعا دا باسشىلىق ەتىپ وتىر.
1935 جىل
مادەنيەت مايدانىندا
قازاقستاننىڭ مادەنيەت رەتىندە وزگە سوۆەت رەسپۋبليكالارىنان كوپ ارتتا قالعاندىعى بۇدان بۇرىن دا ايتىلعان ەدى. بۇل انەۋگى جالپى سوۆەت وداعى جازۋشىلارىنىڭ سەزىندە ايقىن كورىندى. سەزگە ءاربىر ەلدىڭ وكىلدەرى وزدەرىنىڭ ادەبيەت مايدانىنداعى جەتىسكەندىكتەرىن ايتىپ ءوتتى. جانە كىتاپ جايماسىندا دا ءار ەلدىڭ رەتىندە ادەبيەتپەن بىرگە مادەنيەت رەتىندە قانشالىق وسكەندىكتەرى كورىنەدى. مىنە سول سەزدە دە، سەزگە ارنالىپ ىستەلگەن كىتاپ جايماسىندا دا ءوز قاتارىنان قازاقستاننىڭ وتە ارتتا قالعاندىعى كورىندى. جازۋشىلار سەزى بىزگە كوپ نارسە جونىنەن كورنەكتى ساباق بولاتىنداي بولدى. مىسال ءۇشىن مادەنيەتتىڭ ءاربىر سالالارىن الىپ قارايىق، ول باسقا رەسپۋبليقالاردا قانداي، بىزدە قانداي ەكەن.
1. ادەبيەت جايىن الايىق. قازاقستاندا تەك بيىل عانا ادەبيەت گازەتى شىعا باستادى. بىرنەشە جىلدان بەرى شىعا باستاعان ادەبيەت جۋرنالى، 3 — 4 ايدا، 2 — 3 ايدا ءبىر شىعادى. ونىڭ ءوزى جوندەلىپ، ۋاقىتىندا شىعىپ تۇرمايتىن بولعان سوڭ، وعان جازۋشىلار دا سالاق، وقۋشىلار دا سالاق. شىققان كىتاپتارىمىزدىڭ سانى از. ال، ول از كىتاپتاردىڭ ءوزى ساپا جاعىنان ناشار. شىعارمالارىمىز جالاڭ «جاساسىن!» بولىپ كەلدى. شىعارمالار دا جالان «جاساسىننان» باسقا نارسەلەرگە جول بەرۋدى بىلمەيدى، ءالى ءبىرىنشى ساتىداعى ساياسي الىپ-بيمەن كەلەمىز. ال باسقا رەسپۋبليكادا قالاي؟ باسقا رەسپۋبليكالار بۇدان الدەقايدا ىلگەرى كەتكەندىگىن كورسەتتى.
2. تەاتردى الايىق. قازاقستاندا ءبىر تەاتر بار. بىلتىردان بەرى عانا مۋزىكا تەاترى اشىلىپ وتىر. ال بۇل تەاترداعى ارەكەتتەرىمىز قانداي؟ ارەكەتتەرىمىزدىڭ كوبى شالا ساۋاتتى. ءتىپتى ناعىز ساۋاتسىزدارى دا بار. ارتيستەرىمىزدىڭ كوبى ارتيستىكتىڭ شىن ماعىناسىن جاقسىلاپ بىلمەيدى. تەاتر كىتاپتارىمىز ساۋساقپەن سانارلىقتاي. ولاردىڭ ءوزىنىڭ ساپا جاعى تىم تومەن. تەاتر ءالى دە ساۋاتتى حالىقتىڭ كوڭىلىن اۋدارىپ الا الماي كەلەدى. مۋزىكالى تەاترىمىزدىڭ ارتيستەرىنىڭ داۋىستارى ەلدىڭ ەسكى اعاش دومبىراسىنان دا اسا الماي وتىر. ول قازاق ەلىنىڭ داۋىسى السىزدىگىنەن ەمەس، تەاترعا كەلگەن ادامدار «ونەر ايداپ» كەلمەگەن ادامدار ەكەندىگىنەن. ايتپەسە كۇشتى داۋىستى قازاق انشىلەرىنىڭ قىردا كوپ بولعاندىعىن جۇرتتىڭ ءبارى دە بىلەدى. ءۇنى التى قىردىڭ استىنان ەستىلەتىن، 10 شاقىرىمداي جەرگە ساڭقىلداپ جەتەتىن ىبىراي اقىن، ءبىرجان سال، اقان سەرى سياقتى انشىلەردى جۇرت بىلەدى. مەن ءوزىم، ەل ىشىندە بۇلارداي بولماعانمەن ءىرى انشىلەردىڭ تالايىن كوردىم. امانباي، قۇلماعامبەت، ساتماعامبەت اقىندار ءوز ەلدەرىندە ءىرى، اسەم داۋىستى، كەرنەي ءۇندى، دارقان انشىلەر ەدى. ونداي انشىلەردى تەاتر باسشىلىقتارى جيناپ الماي قويدى. ال تاتار، وزبەك تەاترلارى ناعىز ۇلگى الارلىق حالگە جەتىپ وتىر. انشىلەرى دە سونداي.
3. مۋزىكانى الالىق. بىزدە ءقازىر جاقسى مۋزىكا ماماندارى بار ما؟ بىزدە مۋزىكا ماماندارى جوق. ال، قازاق مۋزىكاعا يكەمسىز ەل مە؟ مۋزىكانى سۇيمەيتىن ەل مە؟ قازاق مۋزىكانى وتە جاقسى كورەتىن ەل، قوبىزبەن كۇي سىزعاندا جىلاعان ادامنىڭ جاسىن تىيىپ، جىلامايتىن ادامداردىڭ كوڭىلىن بوساتىپ، جىلاتقان ىقىلاستى جۇرت بىلمەي مە؟ دومبىرا شەرتپەيتىن ءۇي كەمدە-كەم بولماي ما؟ سولاردىڭ ىشىنەن مۋزىكا ماماندارىن شىعارۋعا بولاتىن ەدى. ونى ىستەي المادى. ال باسقا رەسپۋبليقالاردا ءبىرسىپىرا ءىرى مۋزىكا ماماندارى بار. مىسالى، تاتارستانداعى سايداشيەۆ، ۋەلييەۆ، مۋزافاروۆ ءقازىر كەڭەستەر وداعىنداعى بەلگىلى مۋزىكا ماماندارىنىڭ قاتارىنا كىرىپ وتىر.
4. كينونى الايىق. بۇگىنگە شەيىن بىزدە قازاق تۇرمىسىنان جاسالعان ءبىر دە سۋرەت جوق. ال وزگە رەسپۋبليكالاردىڭ ءبارىنىڭ بۇل رەتتە ىستەگەندەرى بىزدەن اناعۇرلىم ارتىق. وزبەك، تاتارلاردى بىلاي قويا تۇرعاندا، ءقازىر ويرات، مونعول، قالماق، چۋۆاش تۇرمىستارىنان جاسالعان جاقسى-جاقسى سۋرەتتەر بار.
مىنە مادەنيەتتىڭ وسى 3-4 سالاسىنان كورسەتىلگەن مىسالدىڭ ءوزى دە، ءبىزدىڭ قانشالىق ارتتا كەلە جاتقانىمىزدى سۋرەتتەيدى.
ال ءبىزدىڭ ءبۇيتىپ كەيىن قالۋىمىزعا كىم ايىپتى؟ ارينە ءبىزدىڭ ءوزىمىز ايىپتىمىز. ءبىزدىڭ سالاقتىعىمىز، ۋاقشىلدىعىمىز، جارامسىزدىعىمىز، جاسقانشاقتىعىمىز ايىپتى. بۇل جوندە «سوسيالدى قازاقستاننىڭ» جاقىنداعى رەداكسيا اتىنان جازعان ماقالاسىندا دۇرىس ايتىلعان.
جارامسىزدىعىمىزعا ءبىر مىسال. بيىلعى بولعان قازاقستاندىق جازۋشىلار سەزىن جاقسىلاپ ۇيىمداستىرا المادىق. نەشە اي بۇرىن سەز بولادى دەپ ءجۇرىپ سەزگە دايارلىق ىستەمەپپىز. سەزدە ەشنارسە كورسەتە المادىق. كەرەك دەسە، سەزگە ارناپ جۋرنال دا شىعارا المادىق. وداقتىق سەزگە ارناپ جاسالعان ماسكەۋدەگى كىتاپ جايماسىنا بىزدەن 4-5-اق كىتاپشا بارىپتى. ءىلياس، بەيىمبەت، ءابدىلدا جانە بىر-ەكى بالا جىگىتتىڭ سۋرەتتەرى بارىپتى (ىلعي تەك سول ماسكەۋگە بارىپ جۇرگەندەردىڭ سۋرەتتەرى).
ال وزگە رەسپۋبليكالار ماسكەۋدە بولعان كىتاپ كورمەسىندە بارلارىن قالدىرماي كورسەتىپتى.
جارامسىزدىعىمىزعا جانە ءبىر مىسال: جازدى كۇنگى بولعان ونەرشىلەر جيىنىن دا جاقسىلاپ ۇيىمداستىرا المادىق. ءانشى، جىرشى، قوبىزشى، دومبىراشى جانە باسقا ونەرشىلەردىڭ جاقسىلارىن جيناي المادىق. جينالعانىنىڭ وزدەرىن جاقسىلاپ، دۇرىستاپ باعالاي المادىق. جيىندى ءان مەن كۇيدى جاقسىلاپ باعالاي الاتىن ادامداردىڭ الدىنان دۇرىستاپ وتكىزە المادىق. ءبارىن تولىق پايدالانا المادىق. تەاترىمىزدىڭ جاقسى ۇيىمداستىرىلماي كەلۋى دە جارامسىزدىعىمىزدىڭ بەلگىسى. جارامسىزدىقتىڭ ءبىر بەلگىسى «قاناعاتشىلدىق» بولادى. سول قۋ «قاناعاتشىلدىق» بىزگە وتە مىقتى ۇيالاعان كەسەلدىڭ ءبىرى. «ە-ە، بىزگە وسى دا بولادى عوي! ەندى قايتەمىز، وسى دا جارار!» دەيمىز.
كوكشەتاۋدا ءبىر ءتاپ-تاۋىر شارۋالى قازاققا:
— داستارقانىڭىز ءوزى كىر، ءوزى جىرتىق قوي!.. نەگە تازا داستارقان ۇستامايسىز دەگەنىمدە:
— ە-ە شىراعىم، قازاققا بولا بەرەدى دە، — دەپ ەدى. مىنە وسى «ە-ە، بىزگە وسى دا بولادى عوي» دەگەن ىنجىق ءسوز بىزدەگى زور كەسەلدىڭ ءبىرى.
ال سالاقتىقتىڭ، جاسقانشاقتىقتىڭ ءبىر بەلگىسى مىناۋ: ءار رەسپۋبليكانىڭ ماسكەۋگە بارىپ جۇرگەن مادەنيەت قىزمەتشىلەرى ماسكەۋدەگى ءار مەكەمەمەن سويلەسىپ ءجۇرىپ ەلىنىڭ كەرەگىن الىپ جۇرەدى ەكەن. وسى سەزگە بارعاندا ونى ايقىن كوردىك. ءار ەلدىڭ ءوز تىلىندە شىققان ادەبيەت شىعارمالارىنان ورىس تىلىنە نەمەسە باسقا ەلدەردىڭ تىلىنە اۋدارىلعان كىتاپتارى بار ەكەن. ال قازاقتان جوق. ويتكەنى قازاقستاننان ەشكىم ونداي ءىس ىستەۋگە ماسكەۋدەگى باسقارمالاردىڭ الدىندا ەشبىر ءسوزدى نىعىزداپ قويماعان ەكەن. وسى حالدەردى كورىپ ءبىز، ماسكەۋدەگى كوركەم ادەبيەت باسپاسىنىڭ الدىنا قازاق كىتاپتارىن ورىس تىلىنە اۋدارىپ شىعارۋ ماسەلەسىن قويدىق. ءسويتىپ داۋلاسىپ ءجۇرىپ 4 كىتاپتى ورىس تىلىنە اۋدارتىپ شىعاراتىن ەتتىك. جانە قازاق تۇرمىسىنان الداعى جىلدا ەكى سۋرەت جاسايتىن ەتتىك.
مىنە، وسى سياقتى جاعدايلار قازاقستان ىشىندە وتە كوپ. مۇقتاج نارسەنى ايتۋعا جاسقانادى، كەرەك نارسەنى سۇراپ الۋعا بارا المايدى. الدىڭعى قاتارعا شىعۋعا يمەنەدى. ءبىر ماسەلە تۋرالى ءسوز، پىكىر ايتۋدان جاسقانادى. ونىم بىرەۋگە جاقپاي قالسا، ءوز پايداما زيانى تيەر دەپ ۇساق قۋلىققا بەرىلەدى. جانە كەيبىرەۋلەر مادەنيەت ىستەرىن باعالاۋدى بىلمەيدى. سەنىڭ ادەبيەتىندە، جازۋشىڭدا ونىڭ جۇمىسى جوق. ادەبيەت ىستەرىن باعالاي بىلمەۋشىلىك پەن ءوز باسىنىڭ قانداي ەكەندىگى كورىنەتىندىگىن بىلمەيدى.
ەڭدى بۇدان بىلاي نە ىستەۋ كەرەك؟ ەندى بۇدان بىلاي، ءبىزدىڭ الەۋمەت ىستەرىندەگى الدىڭعى قاتارداعى ادامدارىمىز، جالپى الەۋمەت مادەنيەت ىستەرىنە جۇمىلا كىرىسپەسە، ءبىزدىڭ مادەنيەت ىستەرىمىز ىلگەرى قاراي ادىمىن ءجيى باسا المايدى. جالپى مادەنيەت ىستەرىمىزدىڭ ءاربىر بۋناعىن تەز تۇردە جوعارىلاتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن سالاقتىقتان، ىنجىقتىقتان قۇتىلۋىمىز كەرەك. مادەنيەت ورىندارىنىڭ باستارىنداعى ادامدار جارامدى، ىسكەر، الەۋمەتشىل ادامدار بولۋى كەرەك. قازاقستاننىڭ كەڭەستەر الەۋمەتشىلىگى مادەنيەت ورىندارىمىزدىڭ ىستەرىن تەكسەرىپ قاراپ وتىرۋى كەرەك. سول ورىنداردىڭ ءبارىنىڭ دە ىستەرىن ەندى جوعارعى ساتىعا قويۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك، ءىس كوپشىلىكتىڭ قايرات-قۋاتىمەن عانا ىلگەرى باسادى، ءىستى جوعارىلاتۋ ءۇشىن ءارقايسىمىز دا الدىمەن الەۋمەتشىلىك سەزىمنىڭ جوعارعى ساتىسىنا شىعۋىمىز كەرەك.
1934 جىل
ورلەۋ ۇستىندە
الدىمەن ايتىسىمىزدىڭ بەت الىسى تۋرالى. قازاق جولداستاردا، قازاقستاندا بىرنەشە جىلدان بەرى ىستەپ كەلە جاتقان ورىس جولداستار دا ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىندە بۇرىن سىننىڭ «راقاتى» قانداي بولعانىن جاقسى بىلەدى. جانە بارىمىزگە دە بەلگىلى، ەگەر بىرەۋ باسقا بىرەۋدى سىناي قالسا ءبىزدىڭ قازاق جولداستار پالەن پالەندى «سويىپ تاستاپتى» دەيتىن. ال ەندى ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا قازىردە بۇل «سويىس» اتىمەن جوق. بۇل «سويىستىڭ» بولماۋىنا سەبەپ بولىپ وتىرعان ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىز. 1932 جىل مەن 1936 جىلدىڭ اراسىندا ءۇش-اق جىل ۋاقىت وتكەنىمەنەن ۇستىمىزدەگى جىل ءبىزدىڭ وزىمىزدە جاڭا ءداۋىر بولىپ وتىر. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىز قاجەتتىگى جوق، زياندى سويىسقا ەشۋاقىتتا جول بەرمەك ەمەس. بۇل تەك ءبىزدىڭ قازاقستاندا عانا ەمەس، بۇكىل كەڭەستەر وداعىندا وسىلاي. قازىردە سىن بايىمدى، جولداستىق، ءىس جۇزىندە كومەك بەرەرلىك ناتيجەلى قالىپقا كوشىپ وتىر. ءبىزدىڭ قازىرگى ايتىسىمىز دا ازداعان بۇلتاققا سالۋشىلاردى بىلاي قويعاندا، دۇرىس باعىتتا ءجۇرىپ كەلەدى، جەكە ادامداردىڭ سوزدەرىندە ازداعان ەسكىنىڭ سۇرقىنى، قۇرعاق ايقاي دا بار سەكىلدى، ءبىراق مەن ولارعا توقتالۋدى قاجەت دەپ تاپپايمىن. جالپى العاندا، سويلەۋشى جولداستاردىڭ كوپشىلىگى دۇرىس باعىتتا، ناتيجەلى تۇردە سويلەپ وتىر، بۇدان ءبىزدىڭ كوركەمونەر مايدانىنداعى قىزمەت مۇمكىنشىلىگىنىڭ شەڭبەرىن وتە كەڭەيتىپ وتىرعان ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ وزگەشەلىكتەرى كورىنەتىن سەكىلدى.
ءبىزدىڭ جيىلىسىمىزدىڭ كۇن تارتىبىندە ءۇش ماسەلە بار ەدى. ادەبيەتتەگى فورماليزم، ناتۋراليزم، ۋپروششەنستۆو (ۇشەۋىنىڭ، ارينە، ءتۇيىنى، نەگىزى ءبىر). بايانداماشى جولداس اسىرەسە ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە ۋپروششەنستۆو كۇشتى دەگەندى ايتتى. بۇلاي دەۋ دۇرىس تا ەدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ سوۆەتتىك ادەبيەتى جاس ادەبيەت. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ وتكەندەگى داۋىرىنەن اناعۇرلىم كەدەي. ماسكەۋدەگى ديسكۋسسيادا نەگىزگى بايانداماشى ستاۆسكيي جولداس: «ادەبيەتتە ءوز الدىنا مەكتەبى بار ەرەكشە اعىم قالپىنداعى فورماليزم بىزدە ءقازىر جوق، تەك فورماليستا بۇلتاققا سالۋشىلىق، سولشىلدىق اشەكەيگە قۇمارتۋشىلىق، فورماليستىك بۇرمالاۋشىلىق قانا بار. ريەۆوليۋسيانىڭ العاشقى جىلدارىندا، فورماليزم ادەبيەتتە ءوز الدىنا مەكتەبى بار ءبىر اعىم ەدى. ءبارىمىز بىلەمىز، ريەۆوليۋسياعا شەيىن دەكادەنستۆو بولىپ كەلدى. بۇل اعىمنىڭ نەگىزى فورماليزم ەدى. بارىمىزگە بەلگىلى سيمۆوليستەر بولدى. سايىپ كەلگەندە بۇل اعىمنىڭ نەگىزى دە، ءادىسى دە فورماليزم ەدى. بارىمىزگە بەلگىلى، ءفۋتۋريزمنىڭ باستاپقى ءداۋىرى دە فورماليزمگە سۇيەنگەن ەدى. ءسويتىپ ريەۆوليۋسيانىڭ العاشقى جىلدارىندا فورماليزم ورىس ادەبيەتىنەن ورىن الىپ كەلسە، قازىردە ادەبيەتتە ءوز الدىنا مەكتەبى بار اعىم قالپىندا فورماليزم جوق» دەدى ستاۆسكيي جولداس.
ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىندە فورماليزم ءوز الدىنا مەكتەبى بار ايرىقشا اعىم قالپىندا، ارينە، جوق. ءبىزدىڭ جاس مادەنيەتىمىز وكتيابردەن بەرگى جەردە عانا وركەندەي باستادى. سوندىقتان دا بىزدە قالىپتانعان ءفورماليزمنىڭ، فورماليزم اعىمىنىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىراق جەكە فورماليستىك بۇرمالاڭدار، جەكە ناتۋراليزم ەلەمەنتتەرى ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە، ارينە، بار.
بايانداماشى جولداس ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىندە، اسىرەسە حالتۋرا، ۋپروششەنستۆو كۇشتى ەكەندىگىنە ەرەكشە توقتالدى. وسىعان ەرەكشە كوڭىل بولۋ كەرەك دەگەندى ايتتى. بۇل دا دۇرىس.
فورماليزم، ۋپروششەنستۆو، حالتۋرا جونىندەگى ماسەلەنىڭ الدىمەن جازۋشىلار بىزگە قاتىسى بار. ويتكەنى ءبىز، جازۋشىلار بۇعان شەيىن ناشار جازىپ كەلسەك، ەندىگى جەردە كەمشىلىكتەرىمىزدى جويۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك. كەلەشەكتە بۇدان الدەقايدا جاقسى ساپالى، ءوز داۋىرىمىزگە — سوسياليزم داۋىرىنە سايما-ساي شىعارمالار جازۋدىڭ جولىن ويلاۋىمىز كەرەك. ءبىز جازۋشى بولۋىمىزبەن قابات، ءارى وقۋشى، تىڭداۋشىمىز دا عوي. سوندىقتان جوعارىدا سويلەپ وتكەن جولداستاردىڭ ايتىپ وتكەن ماسەلەلەرىنە ءبىراز مەن دە توقتالىپ وتپەكپىن. لەكەر ۇلى، تاعى باسقا جولداستار ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى دىبىس ۇيلەستىگىن قۋا جازىلعان ولەڭدەردىڭ ءبارى دە فورماليزم دەگەندى ايتىپ ءوتتى.
ماسكەۋ، لەنينگرادتاعى ايتىستا مىناداي قورىتىندى شىعارعان جانە ءبىرقاتار جاۋاپتى بىلىكتى جولداستار وسى قورىتىندىنى قۋاتتاپ وتىر. بۇل قورىتىندى: ەگەر دىبىس ۇيلەستىگىن قۋا جازىلعان ولەڭدە يدەيالىق مازمۇن بولسا، وندا ول فورماليزم بولمايدى دەيدى. مىسالى ماياكوۆسكييدىڭ كەيبىر ولەڭدەرىندە فورماليزم ەلەمەنتتەرى بار دەگەن جولداستار بولعان. ءبىراق ءبىرقاتار كورنەكتى سىنشىلار ءارىپ ۇيلەستىگىن قۋا جازىلعانىمەن جالپى يدەيالىق مازمۇنى بار، سوندىقتان بۇل فورماليزمگە جاتپايدى دەدى. ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىنە دە ءبىز وسى تۇرعىدان قاراۋىمىز كەرەك. وتەپ ۇلى جولداس مەنىڭ تۆورچەستۆومداعى كەمشىلىكتەرگە توقتالعاندا باسقالاردان كورى دۇرىس، دالەلدى تۇردە سويلەدى. «ساكەندە ءبىرقاتار جاعدايلاردا ەلدەن ەرەكشە دىبىس ۇيلەستىگىن قۋا جازۋعا تىرىسۋشىلىق بار» دەگەندى ايتتى. بۇل، ارينە، دۇرىس. ءبىراق بۇل جونىندە، دىبىس ۇيلەستىگىن قۋا جازعاندا، ەگەر دە مەنىڭ ولەڭدەرىمنىڭ يدەيالىق مازمۇنى بولماعان كۇندە عانا فورماليزم بولادى. بۇلاي جازعاندا ءوزىڭنىڭ العان اسەرىڭدى سول دىبىس ۇيلەستىگى ارقىلى بەرۋ ءۇشىن جازىلادى، ەگەر دە بۇل يدەيالىق مازمۇنمەن بايلانىستى بولسا، ونداي ولەڭدە فورماليزم بار دەۋشىلىككە، مەنىڭشە، ورىن جوق.
لەكەر ۇلى جولداس جالپى العاندا ءوزىنىڭ بايانداماسىن ءبىر قالىپتا بايىپتى، داۋىرىمىزگە ساي جاقسى قۇراعان. ول ماركسيزم-لەنينيزم ىلىمدەرىنىڭ نەگىزىن بىلەتىندىگىنە ەلدىڭ كوزىن تولىق جەتكىزدى. بۇل، ارينە، وتە جاقسى. لەكەر ۇلى جولداس ماركستان، لافارگ جانە گەگەلدەردەن سيتات كەلتىرىپ وتىردى. بۇل جونىندەگى بىلىمدەرى وتە تاياز جازۋشىلار ءۇشىن بۇل دا ورىندى، وتە پايدالى بولدى. ءبىراق قازاق ادەبيەتى ماسەلەلەرىنە كەلگەندە، لەكەر ۇلى جولداستىڭ قازاق ادەبيەتىن از وقيتىندىعى، قازاق ادەبيەتىنە از كوڭىل بولەتىندىگى كورىندى. مەن ءازىمباي جولداس لاتىنشا شالا ساۋاتتى ما، جاقسى وقي الماي ما دەپ قورقىپ قالدىم. جالپى العاندا مەن ءازىمباي جولداستىڭ بايانداماسىنا قوسىلامىن، تەك ەكى-ۇش ماسەلە جونىندەگى پىكىرىنە تانا قوسىلمايمىن. الدىمەن ءازىمبايدىڭ كەشە ايتپاعانمەن، بۇدان ءبىراز بۇرىن قازاقستاندا تەك ءسابيت مۇقان ۇلىنىڭ عانا قولىنان جيىنتىق وبراز جاساۋ (سينتەتيچەسكوە وبوبششەنيە جاساۋ) كەلەدى، قالعان جولداستار، ۋاق بۋرجۋازيا اراسىنان شىققان جازۋشىلار، سوندىقتان ولاردىڭ قولىنان سينتەتيچەسكوە وبوبششەنيە جاساۋ كەلمەيدى دەۋىنە قوسىلا المايمىن. بۇل قيسىن، پالەڭدەي ادام (ءبىر قوعامنىڭ ءوزىن العاندا) پالەندەي نارسەلەردى جازا الادى، باسقالار ونى جازا المايدى دەۋ ورىس ادەبيەتىندەگى پەريەۆەرزيەۆتىڭ كونسەپسياسى. ونىڭ بۇگىن بۇل پىكىرىن قايتالاماعاندىعىنا مەن قاتتى قۋاندىم. ول پىكىردى قايتالاماي-اق قويعاندىعىنىڭ ءوزى جاقسى. بۇگىنگى بايانداماسىندا ول ءبىزدىڭ سوۆەتتىك قازاق ادەبيەتىندە ۇلكەن الەۋمەتتىك وبوبششەنيە جوق دەگەندى ايتتى. مەن ءازىمباي جولداستىڭ بۇل پىكىرىنە دە قوسىلا المايمىن. ەگەردە وتە جاۋاپتى جيىننىڭ الدىندا تۇرىپ، ءبىزدىڭ سوۆەتتىك قازاق ادەبيەتىندە وبوبششەنيە (جيىنتىق وبراز) جوق دەسە، بۇل ەكىنشى تۇرعىدان بايىپتاعاندا بىزدە سوۆەتتىك ادەبيەت جوق دەگەن ءسوز بولىپ شىعادى. ەگەر ول ءوزىنىڭ جوعارعى پىكىرىن قولدايتىن بولسا، مەن دە بۇل سوۆەتتىك قازاق ادەبيەتىن جوققا شىعارۋ بولادى دەگەن ءوز پىكىرىمدى قولدايمىن. بىزدە كەمشىلىك جوق ەمەس، ارينە، بار، ءبىراق وبوبششەنيە جوق بولسا، وندا سوۆەتتىك قازاق ادەبيەتى دە بولماعان بولار ەدى.
مەن ونىڭ سوۆەت ادەبيەتىندە ناتۋراليزمگە بەت بۇرۋشىلىق بار دەگەنىنە دە قوسىلا المايمىن. ەگەردە سوۆەت ادەبيەتىندە ناتۋراليزمگە بەت بۇرۋشىلىق بولسا، ماسكەۋ مەن لەنينگرادتا بولعان ايتىستار قازىرگى بىزدەر وقىپ وتىرعانداي شەشىمدەرگە كەلە الماعان بولار ەدى. ول شەشىمدەردە ناتۋراليزم، فورماليزم، ۋپروششەنستۆونىڭ مەكتەپ تۇرىندە اعىمى بىزدە جوق دەلىنگەن، تەك جەكە فورماليستىك بۇرمالاڭدار، ناتۋراليزم ەلەمەنتتەرى، ۋپروششەنستۆو عانا بار دەلىنگەن. ال ەندى ءازىمباي جولداس بەت بۇرۋشىلىق بار دەگەندى ايتادى. ەگەردە مەن ورىس تىلىنە تۇسىنە الماي قالماسام، ونىڭ ايتقانىن دۇرىس ۇقپاعان سەكىلدىمىن. بۇدان كەيىن ءازىمباي جولداس سوسياليستىك رەاليزمدە تاپتىق تەندەنسيا بار دەگەندى ايتتى. مەن بۇعان قوسىلامىن. بۇل جونىندە ماركسيزمدى جاقسى بىلەتىن ادامدار دا وسىلاي دەگەن. ءبىراق ءازىمباي جولداس بۇل ماسەلەگە ەرەكشە توقتالىپ، بۇل تەك قولدان جاسالعان، الدامىش تەندەنسيا بولماي، ناعىز يدەيالى، شابىتتى تەندەنسيا بولۋى كەرەك، ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدەگى تەندەنسيا وسىنداي بولۋى كەرەك ەكەندىگىن ايتۋى كەرەك ەدى. ءازىمباي جولداس ماركسيزم-لەنينيزم ءىلىمىن جاقسى بىلەدى، وتە بايىپتى ادام. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە ەرەكشە توقتالا كەتۋى كەرەك ەدى.
بۇعان قوسىمشا جوعارىدا مەن ءازىمباي جولداستىڭ قازاق ادەبيەتىن از وقيتىندىعى، ءتىپتى ۇڭىلە وقۋعا شورقاقتىعى كورىنگەنىن دە ايتىپ ءوتتىم. مۇمكىن ول ادەيى سولاي وقىعان شىعار. مەنىڭ ولەڭىمدى وقىعاندا ادەيى ءسۇرىنىپ وتىرعان شىعار؟ مەنىڭ وندا داۋىم جوق. ءبىراق بۇلاي بولۋى وتە كوڭىلسىز، اسىرەسە ءازىمباي سەكىلدى ادامدارعا لايىق ەمەس. ناشار وقيتىن كىسى مىنبەگە شىعىپ ولەڭ وقىسا جانە ونى وتە ناشار وقىسا، ول اقىندار ءۇشىن وتە قولايسىز نارسە كورىنەدى.
بىزدە نەلەر بوگەت بولىپ كەلەدى؟ بۇرىن بىزگە ادەبيەت سىنىنداعى «سويىس» بوگەت بولىپ كەلىپ ەدى، قازىرگى سىندا بۇل «سويىستار» جوق. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ومىرىمىزدە ۋاق-تۇيەك، جالپىلاما ناشار سىنعا ورىن جوق. ءبىزدىڭ ۇلى ءداۋىرىمىز جەمىستى، جولداستىق، ءىس جۇزىندە جازۋشىعا كومەك بەرەتىن سىندى كەرەك قىلىپ وتىر. ءبىراق بۇل جونىندە بىزگە بوگەت بولىپ وتىرعان ءبىر نارسە: ەسكىلىكتىڭ سارقىنى، اسىرا ماقتاپ جىبەرۋشىلىك، ءىرى جازۋشىلاردىڭ ءبىرى، ءوزىمىزدىڭ وتە اقىلدى ساناپ جۇرگەن ادامىمىز مۇحتار جولداس سويلەگەن سوزىندە ءبىزدىڭ قازاق پوەماسى ءقازىردىڭ وزىندە ابايدى باسىپ وزدى، ءسابيت ابايدان ارتىق جازادى دەگەندى ايتتى. ءسابيتتىڭ جاقسى جاتىندىعىندا ەشكىمنىڭ داۋى جوق، مۇنى كوپتەن ايتىپ كەلەمىز، ءبىراق ۇمىتىلمايتىن ءبىر جاعداي بار: ول اباي ءوز داۋىرىندە، ريەۆوليۋسياعا شەيىنگى داۋىردە حالىق مۇددەسىن وتە كوركەم جاقسى تۇردە، داۋىرىنە ساي ەتىپ جىرلاي بىلگەن. ال بىزگە داۋىرلەرىڭنەن تومەن كەيىن قالدىڭدار دەگەندى جۇرتشىلىق كۇندە ايتىپ كەلەدى. مەن بۇعان تولىق قوسىلامىن. ءبىز داۋىرىمىزدەن كەيىن قالدىق، ءبىز سوسيالدى داۋىرىمىزگە ساي پوەزيا جاساي الماي كەلەمىز. ال ەندى اباي ءوز داۋىرىنە سايما-ساي پوەزيانى جاساي بىلگەن ادام. ەگەردە وسى تۇرعىدان قاراساق، مۇحتار جولداستىڭ سوزىندە اسىرا سىلتەۋشىلىك بار سىقىلدى. مۇحتار جولداس بۇلاي دەمەۋى كەرەك ەدى. وسى اسىرا ماقتاپ جىبەرۋشىلىك، شەكسىز، نەگىزسىز ماقتاپ جىبەرۋشىلىكتىڭ پايداسىنان زيانى كوپ، بۇدان جولداستىق بايىپتى، ءىس جۇزىندە كومەك بەرەرلىك دۇرىس سىننىڭ جازۋشىعا تيگىزەتىن پايداسى الدەقايدا ارتىق.
ءبىزدىڭ گازەتتەرىمىزدىڭ ءبىرى ءتاجىباي ۇلى جولداستى گەينەگە اپارىپ تەڭەگەن، ءتاجىباي ۇلىنىڭ «سىرداريا» دەگەن ولەڭىن گەينەنىڭ «رەيننىڭ جاعاسىندا» دەگەن ولەڭىنە اپارىپ تەڭەگەن ماقالا باسىپ شىعاردى. بۇل — وتە جاۋاپسىز جازىلعان ماقالا. قازىردە پارتيا مەن ۇكىمەت ءبىزدىڭ الدىمىزعا گەوگرافيا مەن تاريحتى جاقسى ءبىلۋ مىندەتىن قويىپ وتىر، سوندىقتان ءبىز دە گەوگرافيا مەن تاريحتى جاقسى بىلۋگە مىندەتتىمىز. سىرداريا مەن رەيننىڭ اراسىندا كوپ ايىرما بارلىعىن دا بىلۋگە مىندەتتىمىز. سىرداريا مەن رەين وزەندەرىنىڭ اراسىندا تالاي ۇلى وزەندەر بار. ءبىزدىڭ جولداستار گەوگرافيانى جاقسى بىلمەيدى، ال شىنىندا گەوگرافيانى وتە جاقسى ءبىلۋى كەرەك.
كەيبىر شىعارمالاردىڭ كەمشىلىگىن ايتقاندا جازۋشى وسى شىعارماسىن 8-اق كۇندە جازىپ شىققان ەكەن، سوندىقتان ناشار شىعىپتى دەۋشىلەر بولدى. ماعان بۇل كىسىنىڭ كۇلكىسىن كەلتىرەتىن ءسوز سەكىلدى كورىندى. بىلايشا ايتقاندا، ەگەردە جازۋشى شىعارماسىن سەگىز كۇن جازباي، 20 كۇن جازسا جاقسى جازىلاتىن سەكىلدى. ويلانىپ جازۋ، ارينە، وتە جاقسى، ارينە وتە ۇقىپتى، كوپ ويلاپ سالماقتاپ جازۋ كەرەك. ءبىرقاتار ۇلى جازۋشىلار تولستوي، گەتە، گوگول جانە باسقالار وزدەرىنىڭ كەيبىر شىعارمالارىن بىرنەشە جىل، ودان دا كوپ جازعان، ولاردىڭ بۇل شىعارمالارى ادەبيەت تاريحىنىڭ ماڭگىلىك بەلگىلەرى بولىپ قالىپ وتىر. اسىقپاي جازۋ كەرەك، بۇل، ارينە، دۇرىس. بۇل جونىندە گوركيي جولداس تا وسىلاي دەيدى. ءوزىڭنىڭ ءبىلىمىڭدى ارتتىرۋ، شىدامدىلىق تاجىريبە، كوپ كۇش جۇمساۋ ارقىلى وتە كوپ نارسەلەردى ىستەۋگە بولادى دەيدى گوركيي. گوركيي مىسال ءۇشىن مىنا ءبىر جاعدايدى كەلتىرەدى: باتىس ەۋروپانىڭ ءبىر ەلىندە ءبىر ايەل سيركتە ءبىر قولىمەن ءتورت قارىنداشپەن ءتورت تىلدە جازۋ جازعان دەيدى. گوركيي ايەلدىڭ وسىعان كوپ ەڭبەك ءسىڭىرۋ ارقاسىندا عانا قولى كەلگەندىگىن ايتادى. ارينە، جازۋشىنىڭ ساپالى شىعارما جازۋى ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى شارت ءوزىنىن ءبىلىمىن كوتەرۋىندە. ءبىراق، ءبىر جولداس ءبىر شىعارماسىن ءبىر-اق ايدا جازىپ بىتىرگەن، ەگەردە ەكى اي جازسا جاقسى شىعاتىن ەدى دەپ ولشەۋ قىلىپ ايتۋى، مەنىڭشە، وتە ۇشقالاق پىكىر. پۋشكين مەن بلوك وزدەرىنىڭ كەيبىر شىعارمالارىن وتە از ۋاقىتتىڭ ىشىندە جازىپ، ءبىتىرىپ وتىرعان. ەگەردە ولار ءتورت كۇن وتىرسا، سول جازعاندارىنان جاقسى جازعان بولار ما ەدى. تەك بۇلاي دەۋ، ارينە، دۇرىس ەمەس. بۇل ويلانباي ايتىلعان ءسوز بولادى. جاقسى شىعارما جازۋ ءۇشىن ۋاقىتتان باسقا دا كەرەكتى كوپ زاتتار بار، مۇنى دا ۇعا ءبىلۋ كەرەك.
ءتاجىباي ۇلى جولداس پوەمامدى 8-اق كۇن ىشىندە جازىپ شىعىپ ەم، سوندىقتان وتە ناشار شىقتى دەدى. مۇنان نە دەگەن ۇعىم تۋادى. ەگەردە ول سەگىز كۇننىڭ ورنىنا 20 كۇن جازعان بولسا، وندا پوەماسى وتە جاقسى شىعاتىن بولار ەدى عوي. كىم وزىنە جاماندىق ويلايدى دەيسىڭ؟ كىمدە-كىم بولسىن ءوزىن جاقسى سانايدى، كىمدە-كىم بولسىن جاقسى جازۋعا تىرىسادى، ءبىراق جۇرتشىلىق، وقۋشىلار، حالىق شىعارمانى اقىننىڭ، جازۋشىنىڭ ويىنا بايلانىستىرا سىنامايدى، قالاي جازعاندىعىنا، نەنى جازعاندىعىنا قاراي سىنايدى.
ەندى ءوزىم جايىندا بىر-ەكى ءسوز ايتا كەتەيىن. لەكەر ۇلى جولداس بايانداماسىنىڭ ىشىندە فورماليزم ەلەمەنتتەرى بار دەگەن ولەڭدەردى وقىعاندا مەنىڭ «توقىما فابريگى» دەگەن ولەڭىمدى دە سولاردىڭ ىشىنە قوسا كەتتى. مەنىڭ بۇل ولەڭىم وسى ۋاقىتقا شەيىن ءتاۋىر ولەڭ دەپ سانالىپ كەلىپ ەدى. ءبىراق بۇل ولەڭ لەكەر ۇلى جولداس وقىعاندا وتە ناشار جازىلعان ولەڭ بولىپ شىقتى. جانە لەكەر ۇلى جولداس وقىعان ولەڭنىڭ قايسىسىنان بولسا دا مەنىڭ زەرىگىم كەلەدى. ەگەردە بارلىعىڭىز دا سولاي وقيتىن بولساڭىزدار، مەنىڭ ول ولەڭىمنىڭ ناشارلىعىندا داۋ جوق. ەگەر بارلىعىڭىز دا سولاي وقيتىن بولساڭىزدار مەن ول ولەڭىمدى جيناپ-اق الايىن. ەگەردە لەكەرۇلىنان ءتاۋىر وقيتىن جولداستار بولسا، مەن ولەڭىمدى ازداپ تۇزەپ، سول بەتىندە قالدىرعىم كەلەدى. وتە جاقسى ولەڭ بولماعانمەن، ولەڭ ورتاشا ەسەبىندە قالاتىن شىعار دەيمىن.
لەكەر ۇلى جولداس فورماليزمعا جاتاتىن شىعارما يدەيالىق مازمۇنى جوق شىعارما دەگەندى ايتتى. ەگەردە ولەڭدە يدەيالىق مازمۇن بولماسا ول فورماليزمگە جاتاتىن ولەڭ بولعانى دەدى. ءيا، بۇل دۇرىس. ءبىز مۇنداي شىعارمالارعا قارسى كۇرەسۋىمىز كەرەك. ءبىز جازۋشىلار كەلەشەكتە مۇنداي شىعارمالار جازباۋ ءۇشىن كۇرەسۋىمىز كەرەك. ال ەندى مەنىڭ لەكەر ۇلى جولداس وقىپ وتكەن ولەڭىمدە فابريكتىڭ جۇمىستى قالاي ىستەيتىندىگى سۋرەتتەلگەن. بۇل جونىندە وتەپ ۇلى جولداس دۇرىس ايتتى. بۇل ولەڭنىڭ ءتۇرى توقىما فابريگىنىڭ ۇرشىقتارىنىڭ اينالۋى تاقتىسىنا ۇيلەستىرە جازۋدى قۋعاندىقتان تۋعان ەدى. ولەڭنىڭ ناشار شىعۋى دا مۇمكىن. ءبىراق مازمۇنى توقىما فابريگى ەدى، ول فابريكتە كوك بلۋزكا كيگەن شەبەرلەردىڭ ىستەيتىندىگى، ولاردىڭ ماشينانىڭ ءتىلىن ءبىلىپ مەڭگەرىپ العاندىعى ايتىلعان ەدى. توقىما فابريگىنىڭ قارقىنىن ۇدەتىپ، بەس جىلدىق جوسپاردى بەس جىلعا جەتكىزبەي ورىنداۋعا شاقىرعان ولەڭ ەدى. ول ولەڭ وسى باعىتتا جازىلعان ەدى. بۇل جونىندە مەنىڭ كەمشىلىكتەرىم: مەن قازاقتىڭ ەسكى ولەڭ ۇيقاسىمىن الماي، توقىما فابريگىنىڭ ۇرشىقتارىنىڭ زىرىلىنا دالمە-دال جاڭا مۋزىكا، جاڭا ۇيقاسىم ىزدەدىم. سوندىقتان دا ولەڭنىڭ جولدارى قىسقا، مۋزىكاسى دا جايداعىدان وزگەشە، قازاق پوەزياسىندا جوق تۇرمەن جازىلعان ولەڭ بولىپ شىقتى. سوندىقتان ولارعا ولەڭنىڭ ناشار كورىنۋى دە مۇمكىن. ءسىز ءۇشىن جازبايمىز، حالىق ءۇشىن، كولحوزشىلار ءۇشىن جازامىز، سوندىقتان دا مەنىڭ بۇل ولەڭىمدى جولداستاردىڭ بارلىعى دا تۇسىنبەيتىن بولسا، ناشار دەپ تۇسىنەتىن بولسا، وندا فورماليزم ادىسىمەن جازىلعان بولعانى، وندا بۇل ولەڭنىڭ شىن ناشار بولعانى.
بارلىق حالىق بىردەي تۇسىنەتىن ۇيقاسىممەن، ماقاممەن جازۋ كەرەك. فورماليزم «الباتروس» دەگەن پوەمامدا بار. بۇل پوەما قازاقستانداعى اسىرا سىلتەۋشىلىك كەزىندە جازىلعان ەدى. بۇل جوندەگى مەنىڭ زامىسلىم وتە ۇلكەن ەدى. مەن جيىنتىق تۇردە ازامات سوعىسىنىڭ وبرازىن بەرگىم كەلگەن ەدى. تاپ تارتىسىن كورسەتىپ، تارتىس مايدانىن كورسەتىپ، قىزىلداردىڭ، اقتاردىڭ سوعىسىن كورسەتكىم كەلگەن ەدى. وسى ۇلى كۇرەستە قىزىل اسكەردىڭ ۇلى كوماندير! لەنيننىڭ ءوزى بولعاندىعىن ايتىپ بەرگىم كەلگەن ەدى. ازامات سوعىسىنا باسشىلىق ەتكەن لەنيننىڭ وبرازىن، مايدانداعى، قارا جەردەگى، سۋ ۇستىندەگى تاپتاردىڭ اشىنعان كۇرەسىن كورسەتكىم كەلگەن ەدى. مەنىڭ ينتەرۆەنسيا ءبىزدىڭ ەلىمىزدى قورشاپ العاندىعىن، سول كۇندەردە ءبىز قىزىل اسكەرلەر بولىپ لەنيننىڭ باسشىلىعىمەن سىرتقى، ىشكى جاۋلارىمىزبەن قالاي كۇرەسكەندىگىمىزدى سۋرەتتەگىم كەلىپ ەدى. مەنىڭ پوەمامدا كورسەتپەك بولعانىم وسىلار ەدى. اۆتوردىڭ زامىسلى مىنە وسىنداي ەدى، ءبىراق پوەمانىڭ كەي جەرلەرىندە ماسەلەنى ات ءۇستى زەڭبىرەكتىڭ گۇرسىلىن، اۋەدەگى موتوردىڭ داۋىسىن، دىبىس ۇيلەستىگىن قۋا جازۋ ارقىلى بەرەمىن دەپ، قارا جەردەگى، سۋ ۇستىندەگى قىزىلدار مەن اقتاردىڭ اراسىنداعى سوعىستى، كۇرەستىڭ ۇلى تاماشا كورىنىستەرىن كورسەتۋدە مەن پوەمامنىڭ كوپ جەرلەرىندە دىبىس ۇيلەستىگىن قۋا جازۋعا، تەمپىلى، ماقامدى جولدار قۇراۋ اۋەنىنە ءتۇسىپ كەتىپپىن. مەن وسىلاي ەتسەم جاقسى بولادى عوي دەپ ويلاپ ەدىم. ەگەردە مەن وسى پوەمامدى سول كەزدە 8 كۇننىڭ ورنىنا 30 كۇندە جازىپ شىقسام دا جوعارىداي بولىپ جازىلعان بولار ەدى. مەن جاقسى شىعادى دەپ سەنگەن ەدىم. ءبىراق وزىڭە-وزىڭ كەلىپ، بىرنەشە جىلدان كەيىن ءوزىن جازعان كارتيناعا كولدەنەڭنەن تۇرىپ قاراساڭ، ءوز كارتيناڭنىڭ كەمشىلىكتەرىن ءوزىڭ كورەسىڭ: مىنا جەرى ءدال كەلمەگەن، تولىق ەمەس، جاقسى شىقپاعان، سۋرەتتەۋى ۇتىمدى ەمەس، اسىرەسە كوماندارم لەنين باستاعان سوعىس مايدانىنداعى ايقاسۋلار تولىق كورسەتىلمەگەن دەپ ءوزىڭ ايتىپ بەرەسىڭ. ءسويتىپ مەنىڭ بۇل پوەمامدا فورماليزم بار. بۇل جوندە ءوزىنىڭ ماقالاسىندا ىسمايىل ۇلى جولداس دۇرىس ايتقان. ءبىراق ىسمايىل ۇلى جولداس پوەمانى تولىق تالداپ، كەمشىلىكتەرىن تولىق كورسەتىپ، مەنىڭ جانە باسقا اقىڭداردىڭ كەلەشەكتە سول كەمشىلىكتەردى قايتسە قايتالامايتىندىعىن ايتا كەتۋى كەرەك ەدى. سىنداعى كەمشىلىك: سىنشىلارىمىز جالپى ناشار جازىلعان دەپ كەلەدى، ال ەندى قالاي جازۋ كەرەك، قانداي ءادىستى قولدانىپ جازۋ كەرەك، نەگە سۇيەنە وتىرىپ جازۋ كەرەك — ءبىزدىڭ سىنىمىزدا بۇلار اتىمەن جوق.
ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىزدىڭ 10 — 15 — 20 جىلدىق ستاجدارى بارلىعىن، ءبىرقاتارىنىڭ بىلىمدەرىنىڭ ونشالىقتى زور بولماعاندىعىمەن، باتىس ەۋروپا ادەبيەتىن وقيتىندىعىن، تاريحتى، قازاق ادەبيەتىن ازداپ بىلەتىندىگىن، تاجىريبەلەرى دە بارلىعىن، ءبىزدىڭ كەيبىر سىنشىلارىمىزدان ارتىق بىلەتىندىكتەرىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز سىن جۇمىسىن وزدەرى قولدارىنا الۋلارى، بىر-بىرىنە كومەكتەسۋلەرى، ءبىرىنىڭ-بىرى كەمشىلىكتەرىن كورسەتىپ، ول كەمشىلىكتەردى جويۋدىڭ جولدارىن كورسەتۋگە، كەلەشەكتە قانداي ادىسپەن جازۋعا اقىن بەرەتىندىكتەرىن ايتۋعا مىندەتتى.
مەنىڭشە، ءبىزدىڭ ايتىسىمىز ءۇش كۇنمەن عانا اياقتالىپ قالماۋى كەرەك. ءبىز تۆورچەستۆولىق كونفەرەنسيالاردى، شىعارما تالقىلاۋ جيىلىستارىن ءجيى-جيى وتكىزىپ تۇرۋىمىز كەرەك. جەكە شىعارمالاردىڭ كەمشىلىكتەرىن كورسەتىپ، جازۋشىنىڭ كەلەشەكتە وتكەندەگى كەمشىلىكتەرىن قايتالاماۋىنا جاردەمدەسۋ كەرەك. مەنىڭ جۇرتشىلىقتان ءبىزدىڭ شىعارمالارىمىزدى كوبىرەك وقىپ، كەمشىلىكتەرىن كورسەتىپ وتىرۋدى سۇراعىم كەلەدى. ەگەردە، جولداستار، جازۋشىنىڭ ولەڭىندەگى جەكە سوزدەرىنە، جەكە جولدارىنا تۇسىنە المايدى ەكەن، ولار سول تۇسىنە الماعان سوزدەرى، جولدارى جايىندا پىكىرلەرىن بىزگە ايتىپ وتىرسا، ءبىز ءۇشىن دە، جالپىمىزدىڭ يگىلىگىمىز ءۇشىن دە، ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز ءۇشىن دە وتە جاقسى بولعان بولار ەدى. جانە ءبىز شىعارمالارىمىزدىڭ ءاربىر جولدارى، سوزدەرى جايىندا كەڭىنەن ويلاپ، نە سەبەپتەن تۇسىنىكسىز بولعاندىعىن ىزدەپ، كەمشىلىگى قايدا، ءفورماليزمى، ءناتۋراليزمى قاي جەرىندە دەپ ءوزىمىزدى-وزىمىز زەرتتەگەن بولار ەدىك.
ءناتۋراليزمدى دالەلدەمەك بولعان كەيبىر جولداستار: انا جازۋشىنىڭ گەرويىنىڭ «شاشى مىناداي ەدى، كوزى اناداي ەدى، مۇرنى قيسىق ەدى» دەپ سۋرەتتەگەنىن، مىنە ناتۋراليزم وسى دەدى. ەگەر بۇل ناتۋراليزم بولاتىن بولسا مەن قالاي جازۋ كەرەك ەكەندىگىن تۇسىنە المايمىن. ەگەر مىناۋ قارا ەدى، اناۋ قىزىل ءتۇستى نارسە ەدى، گەرويىڭنىڭ كوزى قارا ەدى، نەمەسە قوي كوزدى دەيتىن بولساڭ بۇعان اكەلىپ ءفورماليزمدى، نە بولماسا ءناتۋراليزمدى جابىستىراتىن بولسا، مەنىڭشە، سونى ايتقان سىنشىنىڭ ءوزى فورماليست، ناتۋراليست. پۋشكيننىڭ «جالعان دميتريي» دەگەن گەرويى بار. پۋشكين سول جالعان ءدميترييدى سۋرەتتەي كەلە، ونىڭ ءبىر قولىنان ءبىر قولى قىسقا ەدى، ەڭ اقىرى بەتىنەن اياعىنا شەيىن ساقال شىعىپ كەتكەن تۇكتى ەدى دەيدى. بۇل دا ناتۋراليزم بە؟ گوگول نوزدريەۆتى سۋرەتتەگەندە كەۋدەسىنە شەيىن شىعىپ كەتكەن قاپ-قارا تۇك ەدى، دەيدى، بۇل دا ناتۋراليزم بە؟..
مەن ءناتۋراليزمدى باسقاشا تۇسىنەمىن. ءبىزدىڭ سىنشىلارىمىز كوبىرەك وقۋلارى كەرەك. پلەحانوۆتىڭ ءوزى ايتقان: جازۋشىنى سىناۋ ءۇشىن سىنشى جازۋشىدان ءارى ارتىق، ءارى تەرەڭ ءبىلۋى كەرەك دەگەن. قازاقستاننىڭ ەسكى باسشىلىعىنىڭ تۇسىندا، مەنىڭ ەسكى باسشىلىقتىڭ ىسىنە نارازى كەزىمدە، ەگەردە سىزدەر ۇقىپتى وقۋشى بولساڭىزدار نەمەسە سىنشى بولساڭىزدار مەنىڭ شىعارمامنان ءفورماليزمدى قينالماي-اق تاباسىزدار. ەسكى باسشىلىقتىڭ كەزىندەگى مەنىڭ شىعارمالارىمنان فورماليزم دە، ۋپروششەنستۆو دا ءجيى كەزدەسەدى.
«سوسياليستان» دەگەن جيناعىمداعى ولەڭدەرىمنىڭ كوپشىلىگى، بايىپتاپ وقىساڭىزدار، جاڭاداعىدان بولەك، مونوتوننىي ريتممەن جازىلعان. مەن ول كەزدە ولەڭنىڭ سول ءتۇرىن قولايلى دەپ ساناعان ەدىم. ودان بۇرىن دا مەنىڭ ءبىرقاتار ولەڭدەرىم بولدى، ولار دا ءومىر شىندىعىنان الىس وتىرىپ جازىلعان نارسەلەر ەدى. مەن 26-جىلى ءبىر ۇلكەن پوەما جازدىم. ەگەر دە مۋزىكاسىنا، كوركەمدىگىنە قاراساڭىز، بۇل وتە جاقسى جازىلعان پوەما. ءبىراق مۇندا دا فورماليزم ەلەمەنتتەرى بار. ويتكەنى ءومىر شىندىعىنان قاشۋشىلىق بار. وسى ءومىر شىندىعىنان قاشۋشىلىق اپارىپ فورماليزمگە سوققان، ازداعان كولدەنەن وتىرىپ قاراۋدى قۇمارتۋشىلىق ارەكەتتەرى بار.
ءوزىمنىڭ «قىزىل ات» پوەمام تۋرالى بىر-ەكى ءسوز ايتا كەتەيىن. كەشە مۇحتار جولداس بۇل پوەما ءبىر تەگىس جازىلماعان، كەي جەرلەرى ناشار جازىلعان دەگەندى ايتتى. بۇل دۇرىس. كەي جەرلەردە اسىعۋشىلىقتىڭ ەتكەن اسەرى بارلىعى كورىنىپ تۇرادى. ماعان وتە تەز جازۋ كەرەك بولعان ەدى، مەن پوەمامدى ۇزاق ۋاقىتقا سوزىپ جازا المادىم، بۇلاي ەتۋ مەنىڭ رۋحىم ءۇشىن كەرەك بولدى. پوەما ءبىر تەگىس بولىپ شىقپاعان، كەي جەرلەردە كوركەمدىك جاعى دا السىرەپ كەتكەن. مۇحتار جولداس ەسكى وبرازدى سوزدەر سول قالپىندا «قىزىل اتتا» الىنعان دەگەندى ايتتى. جازۋشىنىڭ ءوزىنىن شىعارماسىن قورعاۋى وتە قولايسىز. «قىزىل ات» جونىندە وتە كوپ تالاس-تارتىس بولدى. «قىزىل ات» ات پا؟ كىسى مە؟ ەركەك پە؟ ايەل مە؟» دەپ تالاسۋشىلار دا بولدى. مۇندا اتتىڭ وبرازى ارقىلى مەن باسقا اقىندار سۋرەتتەگەن اتتىڭ وبرازىنان باسقا جاڭا وبراز بەرگىم كەلگەن ەدى. مۇنى سىزدەر كورە، تۇسىنە بىلۋلەرىڭىز كەرەك ەدى.
راس مەنىڭ پوەمامنىڭ كەي جەرلەرى ناشارلاۋ شىققان. بولاشاعىمىز تۋرالى بىر-ەكى ءسوز. كەلەشەكتە جاقسى جازۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك، كەلەشەكتە وتكەندەگى قاتەلىكتەرىمىزدى قايتالاماۋدىڭ جولىن ويلاۋىمىز كەرەك. بىزگە الدىمەن بىر-بىرىمىزگە جاردەمدەسۋ كەرەك، جولداستىق ءوزارا سىن كەرەك، شىعارمانى ءجيى-جيى تالقىلاپ وتىرۋ كەرەك. ءبۇل ادەت ءبىزدىڭ قازاق جازۋشىلارىنىڭ اراسىندا وتە سيرەك كەزدەسەدى، ءتىنتى جوق دەپ تە ايتۋعا بولادى. وقىلماي، تالقىلانباي بەرىلگەن كىتاپتان باسپا ورىندارى كوپ زيان شەگىپ كەلەدى. باسپا ورىندارى كىتاپتى باسپاي تۇرىپ، سىننان مىقتاپ وتكىزۋ كەرەك.
ماسكەۋدە بولعان ايتىستا جاساعان بايانداماسىندا ستاۆسكيي ءبىزدىڭ دالەلدى سىنىمىز جەتكىلىكسىز، ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا وتە بايىپتى، ۇقىپتى قاراۋىمىز جەتكىلىكسىز، ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز جەتكىلىكسىز دەگەندى ايتتى.
ءبىز ءبىلىمىمىزدى ارتتىرۋ ىسىمەن از شۇعىلدانىپ كەلەمىز. بۇعان كەيبىر اسىرا ماقتاعان سىندار ايىپتى. ەگەردە ءبىر اقىن ءبىر ءتاۋىر ولەڭ، جازا قالسا، ول اقىندى ماقتاپ، شىڭعا شىعارىپ جىبەرەدى، پۋشكينگە، بايرونعا اپارىپ تەڭەيدى. ەگەر دە ول بايرون مەن پۋشكيننىڭ قاتارىندا تۇرسا، ودان ارتىق وعان نە كەرەك. ءبىز بىر-بىرىمىزگە اقىل ايتىپ، كەمشىلىگىمىزدى كورسەتىپ، تاعىسىن تاعىلار جونىندە بىر-بىرىمىزگە كومەكتەسۋىمىز كەرەك. جازۋشىلار، ءبىزدىڭ. مادەنيەتىمىز وتە از، ەڭبەكتى ءسۇيۋىمىز جەتكىلىكسىز. ەگەر دە ءبىز ءوز ەڭبەگىمىزدى سۇيەتىن بولساق، ءوزىمىزدىڭ ءبىلىمىمىزدى كوتەرۋمەن شۇعىلداناتىن بولساق، جولداستىق جاعداي جاساپ، بىر-بىرىمىزگە جولداستىق جاردەم كورسەتسەك، ءبىزدىڭ ىلگەرى باسۋىمىز كوپ جىلدام بولاتىندىعىندا داۋ جوق.
مەن ماركسيزم-لەنينيزم ساباعىن وقىتۋشى ادام ەمەسپىن، ءبىراق تا وسى جەردە ماركستەن بىر-ەكى ءسوز كەلتىرىپ كەتپەكپىن. ماركس شوپەنگاۋردىڭ ءبىر ءسوزىن قايتالاپ بىلاي دەيدى: «بىلىمگە يە بولۋ ءۇشىن سارالانعان قارا جول تابا المايسىڭ، عىلىمنىڭ ءتۇرلى نايزا بيىگىنە تەك قيىندىقتان قايمىقپايتىن، قياعا تىرمىسىپ شىعۋدان تارتىنبايتىندار تانا شىعا الادى» دەيدى. سوندىقتان دا ءبىز وسى سوزدەن ۇلگى الا وتىرىپ، وزدەرىمىزدىڭ بىلىمدەرىمىزدى ارتتىرۋمەن قاتتى شۇعىلدانايىق، مادەنيەتىمىزدى ەڭ جوعارى ساتىعا كوتەرەيىك، سويتكەندە عانا ءبىز ادەبيەتىمىزدى كۇشتى قارقىندا العا باستىرا الامىز.
1935 جىل
بايسالدى جۇيرىك
ۇلى وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ كەدەي، جالشى بالالارىن قاتارعا كىرگىزگەندىگىنە اقىن قالماقان ايقىن مىسال بولارلىق ادام. ناشاردىڭ از وقىعان بالاسى توڭكەرىس كۇشىمەن ادەبيەت مايدانىنا شىعىپ، ون جىلدىڭ ىشىندە بەلگىلى جازۋشىلارىمىزدىڭ قاتارىنا كىردى. ونىڭ اقىندىق دارقاندىعى ادەبيەت مايدانىنا ءبىرىنشى شىققاندا-اق كورىنە قالىپ ەدى. جانە ول كورىنىسى تەك قارقىندى عانا اتتىڭ اياق الىسىنداي ەمەس، ۇزاققا سىلتەيتىن ۇدەمپاز جۇيرىكتىڭ اياق الىسىنداي ەدى. ون جىلدىڭ ىشىندە ول تالاي نارسەلەر جازدى. ۇزاقشىل ەكەنىن دالەلدەدى.
مەن اقىندى جۇيرىككە تەڭەپ وتىرمىن.
جۇيرىككە باپ كەرەك، جۇيرىككە قۇنت كەرەك، جۇيرىككە جارانۋ كەرەك. «جارانۋ» دەگەنىمىز—ءبىزدىڭ زامانىمىزدا وقۋ، ءبىلىم كەڭىتۋ بولادى. وقۋسىز، ۇيرەنۋسىز ىلگەرى ورلەۋ قيىن نارسە. ونى ءبىلىپ قالماقان ماسكەۋگە وقۋعا دا باردى. ءبىراق دەنساۋلىعى جاراماي قايتتى.
وسى سوڭعى ون جىلدىڭ ىشىندە شىققان جازۋشىلاردىڭ ىشىندە ەڭ ءتاۋىر كورەتىن، ەڭ ارتىق كورەتىن جازۋشى قالماقان، اسىرەسە مەن ونىڭ قاراپايىم جاعدايلىعىن جاقسى كورەم. جانە ماقتانبايتىندىعىن جاقسى كورەم. كەيبىرەۋلەر بىرنەشە ولەڭ جازا سالىپ، نەمەسە ءۇش-تورت اڭگىمە جازا سالىپ، نەمەسە ءۇش-تورت سىن سىماق ماقالا جازا سالىپ «مەن جازۋشىمىن»، «مەن سىنشىمىن» دەگەندەي، بايقاعان ادامعا كۇلكى، مازاق بولارلىق مىنەز كورسەتە باستايدى. كەيبىرەۋلەر ءتىپتى ەملە جونىندە «مەن بىلگىشپىن» دەپ ورىنسىز ماقتاناتىن كورىنەدى. وندايلاردىڭ ورىنسىز ماقتانعان تۇرپاتى، وزدەرىن وزدەرى الدەقانداي قىلىپ كۇپسىنگەن مىنەزدەرى وزگەگە تەك كۇلكى ەكەندىگىن، جالعان بىلگىشتىك ەكەندىگىن مۇمكىن وزدەرى سەزبەيتىن شىعار. ونداي ورىنسىز شىلتيعانداردىڭ شىن ماقتانارلىق بىردەڭەلەرى بولسا، قالماقانداي جازۋعا دارىتاندىقتارى بولسا، وندايلار اڭقاۋ جۇرتتى كەۋدەلەرىمەن سوعار ەدى. ال ماقتانام دەسە، ماقتانارلىق ونەرى بار بولسا دا، قالماقاندا ماقتانۋشىلىق بولمادى. تەككە كۇپسىنۋشىلىك بولمادى. ويتكەنى قالماقان شىن جۇيرىك؛ بايسالدى جۇيرىك اقىننىڭ كوپ جاساپ، ءبىلىمىن كەڭىتىپ، شەبەرلىگىن ارتتىرۋىن تىلەيمىز.
كەيىنگى جاستاردىڭ ورىنسىز، ءجونسىز، وتىرىك ماقتانشاقتارداي بولماي، قالماقان سياقتى بولۋىن دۇرىس كورەم.
1935 جىل
بيىل مەن نە جازامىن
مەن ءوزىمنىڭ جازۋ جوسپارىمدى جاريالاماۋشى ەدىم. جازۋشىنىڭ «جوسپارىندا» جوق نارسەلەردى ەرىكسىز جازعىزاتىن جاعدايلار مەن سەبەپتەر از بولمايدى. «جوسپارىندا» جوق نارسە دە كەيدە ىقتيارسىز جازىلىپ شىعادى.
بيىل، 1936 جىلدىڭ باسكى ايلارىندا، مەن «قىزىل سۇڭقارلار» اتتى پەسامدى قايتادان وزگەرتىپ جازىپ شىعارماقپىن.
بۇل پەسا ورتالىق قازاقستاندا بولعان 1918-19 جىلدارداعى تاپ سوعىسىنان، تاپ كۇرەسىنەن كەيىن 1921 جىلى جازىلعان ەدى. تاقىرىبى دا سول تاپ كۇرەسى ەدى. «قىزىل سۇڭقارلار» جازىلعالى كوپ جىل ءوتتى. سول 1921 جىلدان كەيىن مەن پەسا جازىپ داعدىلانبادىم. «قىزىل سۇڭقارلاردى» تەاتردا ويناماعالى كوپ بولدى، سوندىقتان دا ونى مەن تەك ەسكى ارحيۆىما عانا جيناپ قويعان ەدىم. شىنىندا «قىزىل سۇڭقارلار» سياقتى پەسا قازاق تەاترىنا لايىق ەمەس شىعار دەيتىن ەدىم.
ءبىراق بيىل ەكى ءتۇرلى جاي «قىزىل سۇڭقارلاردى» مەنىڭ الدىما قويىپ ويلانتتى. بۇل ەكى ءجايتتىڭ ءبىرى مىناۋ: ءقازىر ءبىزدىڭ تەاترلاردا سوۆەت ءۇشىن، سوسياليزم ءۇشىن كۇرەسكەن ۇلى كۇرەستەردى كورسەتەتىن پەسالار وتە-موتە قاجەت. بۇل رەتىندە تەاترعا جاردەم كەرەك ەكەنىن جولداس ميرزويان دا ايتتى. بۇل ءبىر. ال ەكىنشى جاي مىناۋ: قازاقستاننىڭ 15 جىلدىق مەرەكەسىن تويلاۋدىڭ الدىندا ماعان قاراعاندى تەاترىنان تەلەگرامما كەلدى. تەلەگراممادا: «ءبىز قازاقستاننىڭ 15 جىلدىعىنا «قىزىل سۇڭقارلاردى» دايىنداپ جاتىر ەدىك، كىتاپتىڭ ورتاسىنان بىر-ەكى قاعازى جوق، قولىڭىزدا ءبۇتىن داناسى بولسا اۆياپوچتامەن جىبەرسەڭىز ەكەن» دەپتى.
ءبىراق مەن بىرنەشە سەبەپتەرمەن قاراعاندى تەاترىنىڭ سۇراۋىن ورىنداي المادىم. قازاقستان مەرەكەسىنەن كەيىن ءبىر گازەتكە جازىلعان ماقالانى وقىسام: «قىزىل سۇڭقارلاردى» وڭتۇستىك قازاقستاندا شىمكەنت تەاترى ويناپتى. تۇرگەندە كولحوز تەاترى دا ويناپتى. مىنە، وسى وقيعالار «قىزىل سۇڭقارلار» تۋرالى مەنى ويعا قالدىردى، ءسويتىپ ونى قايتادان وزگەرتۋگە شۇعىلداندىردى.
سونان سوڭ 1936 جىلى جازىپ شىعاراتىن مەنىڭ جوسپارىمدا ەكى پوۆەست، اڭگىمە بار. ونىڭ ءبىرى «ءبىزدىڭ تۇرمىس»، ەكىنشىسى «سول جىلداردا». ەڭ بولماعاندا وسى ەكەۋىنىڭ ءبىرىن 1936 جىلى ءبىتىرۋىم كەرەك. «ءبىزدىڭ تۇرمىس» قالا، اۋىل، كولحوز، ءوندىرىس تۇرمىستارىن سۋرەتتەمەك. ال «سول جىلداردا» 1915-16 جىلدارداعى (مۇمكىن 17- جىلدارداعى دا) اۋىل تۇرمىسى ايتىلادى.
بۇلاردان باسقا، 1936 جىلى مەن دە مۋزتەاترعا ءبىر نارسە جازباقپىن. بۇل ءىستىڭ ليبرەتتوسى مەندە ءتىپتى دايار دەۋگە بولادى. بىلتىر ماسكەۋدە كونسەرۆاتوريانىڭ ءبىر ادامىنا مازمۇنىن ايتقانىمدا ۇناعان سياقتى ەدى.
1936 جىلى مەنىڭ باسقارۋىممەن ەكى جيناق شىقپاق. ونىڭ ءبىرى سەرگەي ميرونوۆيچ كيروۆ جولداسقا ارنالعان قازاق تىلىندەگى ولەڭ، جىر، اڭگىمەلەردىڭ جيناعى. ەكىنشىسى — ا.س.پۋشكيننىڭ تاڭدامالى ولەڭدەرى مەن داستاندارىنىڭ قازاقشاعا اۋدارماسى.
1936 جىلى — قازاق ادەبيەتىنە كوپ، ماڭىزى قىمباتتى جەمىس بەرەتىن جىن.
1936 جىل
نازىمبەك
قيسسا
ماعيبار ساۋىر ەتىك تابانىندا
جىگىتتەر تىرشىلىك قىل امانىندا.
ەرتەدە اسىلبەك باي وتكەن ەكەن
نوعايلى ورمامبەت حان زامانىندا.
ادامنىڭ قيسسا الار قايعى-دەرتىن
كەي جامان ۇمىتادى ايتقان سەرتىن
بىلايعى بولعىر تاۋىن مەكەن ەتكەن
سويلەيىن ءبىرازىراق قىرىم جۇرتىڭ.
قىرىمنىڭ دالاسى كەڭ، جەرى جايلى
جەر جايى قالمايدى ەكەن قىسىر تايى
قاراعان قىرىق سان قىرىم ءبىر وزىنە
بار ەكەن جانىس دەگەن ۇلكەن بايى.
جانىسقا بىتكەن ەكەن مىڭ-سان قارا
قاتارلاپ قازىنا ارتقان سەكسەن نارعا
تۋىپتى ءبىر اتادان ءوزى ون ەكى
بولماعان سوندا بايدا جالعىز بالا.
جانىسقا ەلدەن اسىپ داۋلەت بىتكەن
قىرىمدا باي بولعان جوق ودان وتكەن
جاعانلار قالىڭ داۋلەت قايدا سىيسىن
ەلىمەن قونىس ءۇشىن سوعىس ەتكەن.
سوعىسىپ كىسى ءولتىردى جانىس بايىڭ
كوڭىلى قورقىپ قاتتى بولدى ۋايىم.
قالدىم دەپ ەر قۇنىنا كەشە قاشتى
تاستادى اتا قونىس تۋعان سايىن.
جانىس باي ۇشىرادى مۇنداي كەپكە
ەلىنەن كىسى ءولتىرىپ قوندى شەتكە
ەندى مەن بۇل قىرىمدا تۇرا المان دەپ
اۋىپتى ون سان نوعاي ورمامبەتكە.
ەلىنەن كوشتى جانىس جىلاي-جىلاي
جازاسى كىسى ولتىرگەن شىداي الماي
اسىلبەك نوعاي نىنى بار دەگەنمەن
ادەيى ىزدەپ بارىپ قاندى سو باي.
ازىراق مەن سويلەيىن ماسەلە ناز
قولىما دات جازۋعا الدىم قاعاز
ەكى باي سىباي قونىپ وتىرعاندا
قاتىنى جانىس بايدىڭ بولدى بۋاز.
ازىراق مەن سويلەيىن ماسەلە دات
ەستىسەڭ بۇل كەڭەستى بولاسىڭ شات
بالاعا اسىلبەك باي و دا زارلى
قاتىنى بولدى ونىڭ دا ەكى قابات.
ەكى باي جايلاپ جاتىپ ەلدىڭ شەتىن
ايتقىزباي بىلىگى تۇردى ەل قۇرمەتىن.
اي-كۇنى تۋرا ساعات بىردەي ءبىتىپ
تولعاتتى جەتى كۇندەي ەكى قاتىن.
قىز تاپتى جانىس بايدىڭ قاتىنى ەندى
بۇل ءسوزدىڭ بىلەسىزدەر زاتىن ەندى
توي قىلىپ ەكى جاستى قوسامىز دەپ
كوڭىلدىڭ قىلىپ جاتىر شاتىن ەندى.
نوعايدا قۇرمەتى اسقان اسىلبەك باي
ۇل تاپتى قاتىنى ونىڭ كوڭىلى جاي.
ەكى باي تويىن قوسىپ ات شاپتىردى
ون كۇندەي ويىن قىلدى ون سان نوعاي.
جانىس باي اۋىپ كەلگەن قازىناسى كوپ
جۇرت كەلدى تويدان قىزىق كورەمىز دەپ
اسىلبەك جانىس بايعا كىسى سالدى
توي قىلىپ ەكى جاستى قوسامىز دەپ.
تەڭ ەمەس ەش ادامعا اسىلبەك باي
جانىس باي ساراي سالعان قازينەداي
ءۇش جەتىم، وتىز جاقسى ۋاعدا عىپ
بەلگىلى قۇدا بولدى قالىڭ مالعا-اي.
ءبىرتالاي ماعىنا مەن زامان ءوتتى
جەتىگە ەكى بالا جاسى جەتتى
جانىس باي ورتاسىنان كەتكەننەن سوڭ
قىرىمنان باقىتى قايتىپ داۋلەت كەتتى.
شاقىرىپ كەلدى حالقى جىلاي-جىلاي
جانىس باي كوشپەك بولدى شىداي الماي
اسىلبەك سول ۋاقىتتا اقيرەت ءوتتى
وتىرعان قۇدا بولىپ جالعىز سىباي.
جانىس باي ەندى ويلايدى تۇرمايىن دەپ
جەتىم ۇل، جەسىر قاتىن كورمەيىن دەپ
قۇر مالدى باسى كەتكەن نە قىلادى
ويلايدى ەندى قىزىن بەرمەيىن دەپ.
اسىلبەك قازا جەتىپ اقيرەت كەتتى
جانىس باي ۇمىتادى ايتقان سەرتتى
جاس بالا، جەسىر قاتىن نە قىلادى
نوعايعا بەرمەي قىزىن كوشىپ كەتتى.
ايىرىلىپ ەكى عاشىق بۇلار كەتتى
جەتىمگە قايعى بەرگەن قۇدىرەتتى
ايرىلعان زورلىقپەنەن ەكى عاشىق
جيىرماعا ەكەۋىنىڭ جاسى جەتتى.
بولعاندا اقىل داريا ادامزاتتا
كۇلسە قىز ايلاسى ارتىق، اقىلى تەڭ
اركىمگە بەرەمىن دەپ جۇرگەنىندە
كەلىپتى نوعايلىدان ءبىر توپ كەرۋەن.
كەلەدى كەرۋەندەرى قاعارلاپ كوش
قىز شىعار سەرۋەنگە بولعاندا كەش
ۇيىنەن اسىلبەكتىڭ قىز كەتكەندە
بار ەكەن ءبىر cap بوتا قوسپاق وركەش.
قالى بار ماڭدايىندا سارى التىن-دى
جىگىتتەر عاجاپ ايلا مۇنداي جاندى
بوزدايدى سارى اتان دا قىزدى تانىپ
قىز سوندا قۇلاق سالىپ تۇرا قالدى.
قىز ايتتى: اسىلبەك باي ماعان اتا
بالاسى اق تۇيەنىن بۇل سارى بوتا
سول ۇيدەن كەرۋەندەر سۇراپ ءمىنىپ
قازىنا كەلگەن شىعار ارتىپ ماتا.
اقىلى كۇلشە قىزدىڭ جانعا بىتپەس
وسىنداي ەڭدىگى ادام سەرتكە جەتپەس
ۇستىندە بەرەن كويلەك، اتلاس كامزول
كورگەن جان قىزدىڭ نۇرىن ايتىپ بىتپەس.
ۇستىندە بەرەن كويلەك كولەڭدەتىپ
كوزەلدەن كەبىس-ماسى بەدەرلەتىپ
حابارىن عاشىق جاردىڭ سۇرايىن دەپ
قىز سوندا كەرۋەنگە كەلدى جەتىپ
سوندا قىزدىڭ كەلىپ كەرۋەنگە ايتقانى:
كەلەسىز كەرۋەندەر ءتىلى مايدا
باراسىز اعاتايلار الدەقايدا
جوعالتقان ءبىر اق سۇڭقار عارىپ ەدىم
بىلسەڭىز ءسوز سۇرايمىن ءبارىڭ ولجا.
سالدىردىم اق بالتاعا جەزدەن قياق
سۇرايمىن بارىڭىزدەن ءسوز ويلاپ ب ا ق
اسىلبەك نوعاي حانىن بىلەسىز بە
ورنىندا بار ما سونىڭ قالعان تۇياق.
سوندا قاستىڭ باستىعى باي باتشا قالتاسىنا قولىن سالىپ، قىزعا قاراپ جىمىڭ ەتىپ قىرىنىپ تۇرعاندا وت جاعىپ، شاي ءپىسىرىپ جۇرگەن ءبىر جىگىت ءان سالىپ بىلاي دەيدى:
نازىمبەك، جالعىزى بار استى كوپتەن
جالعاندا نە كورگەن جوق جەتىمدىكتەن
قىز تانداپ توعىز شاھار ءالى العان جوق
باقىتى استى ون سان نوعاي ورمامبەتتەن.
قىز مىرزانىڭ قاسىنا اياڭداپ بارىپ جەر وشاقتىڭ باسىنداعى جىگىتتەرگە ايتقانى:
جاسى بار جيىرمادا بالا ما ەكەن
پەريزات عاشىق جارىن بىلە مە ەكەن
تاس اۋىر تۇسكەن جەرگە دەگەن قايدا
ويىنا كەتكەن جارىن الا ما ەكەن؟!
جىگىت ايتادى:
ب ا ق بەرگەن جاس جەتىمگە ءبىر قۇدايىم
كەپ ويلاپ عاشىق جارىن بولدى ۋايىم
ىزدەۋگە نەشە جىلداي مويىن قويىپ
وتىردى بىلمەگەن سوڭ ءبىر حابارىن.
قىزدىڭ ءسوزى:
كەرۋەندەر قۇلاعىن caپ ءبىزدىڭ كوپكە
جالعاندا تانىس بولدىم تالاي بەككە
باعاسى ءتورت مىڭ ءدىلدا تورعىن بەلبەۋ
امانات مۇنى تاپسىر نازىمبەككە.
كەرۋەن ايتتى:
سەن كىمنىڭ داناسىسىڭ
ءجونىڭدى ايت قانداي بايدىڭ بالاسىسىڭ
اكەسىن بالاسىمەن بىردەي ءبىلىپ
كىسىدەي تانىس بولعان كوپ سۇرايسىڭ.
قىزدىڭ ايتقانى:
جاقسىعا سالەم ايتپاي قالعان ۇيات
جامانعا جۇرت جاقسىسىن قايدان قياد
قىرىمدا ءبىر جامان قىز كوردىم دەڭىز
تاپسىردىم ءۇشبۋ ءسوزدى سىزگە امانات.
جاقسىنىڭ بويى سىمبات، اقىلى تولىق
جاقسىلار بويىن ساقتايد قادىر ءبىلىپ
كەرۋەندەر التى اي ءجۇرىپ ەلگە كەلسە
نازىمبەك جاتىر ەكەن ناۋقاس بولىپ.
كەرۋەن ايتتى:
ءبىز بيىل قىرىم باردىق
قىرىمنان كەپ مال الىپ پايدالاندىق
كوپ سالەم ايتتى سىزگە ءبىر سۇلۋ قىز
ءبىر تورعىن بەلبەۋ بەردى ءتورت مىڭ سومدىق.
مىرزانىڭ اۋىرىپ جاتىر كوڭىلى جارىم
التى ايلىق الىس دەيدى قىز شاھارىن
نە قىلسىن بوتەن شاھار قىزى مەنى
بولماسا جاستا كەتكەن عاشىق جارىم
مىرزاعا قايعى ءتۇستى وسىناي-وسىناي
ىزدەمەك كوڭىلىنە الدى شىداي الماي
ويلاعان ماقساتىنا كىمدەر جەتكەن
بولىپتى ۇزاق ناۋقاس التى جىلداي.
التى جىل ناۋقاسى بار نازىمبەكتىڭ
ىسىنە كىم كونبەگەن قۇدىرەتتىڭ
بولعاندا جەتىنشى جىل ءتاۋىر بولىپ
وي قىلدى ەندى قىزدى ىزدەمەككە.
نوعايدىڭ جار شاقىرتىپ جيدى ءبارىن
قالدىرماي تۇگەل جيدى كارى-جاسىن
ونەرلى تورت-بەس جىگىت الامىن دەپ
جىبەردى ون سان نوعاي بوزبالاسىن.
ءبىر ۇلكەن قاريا بار سول ءبىر كەزدە
ونەرمەن كەپ بىلەتىن ءار مىنەزدى
وتكىزگەن توعىز پاتشا تولعاۋمەنەن
سول قۇندە جاسى كەلگەن ەكى جۇزگە.
نوعايدىڭ جار شاقىرتىپ ءبارىن جيدى
ادەپپەن بارشالارى كەلىپ تۇردى
نوعايدىڭ ون سان دايىن بوزبالاسىن
اكەلىپ قارياعا سىناتتىردى.
سوندا ءبىر بايدىڭ اۋەل كەلدى جاس بالاسى
جيىلدى ون سان نوعاي بوزبالاسى
ءوزى ءالدى، ءوزى شەشەن، ءوزى مىقتى
وسى حال ارتىق ەكەن مارتەبەسى.
ادامدا تىرلىكتە داۋلەت بىتەر
ىلۋدە ءبىر-اق ادام سەرتكە جەتەر
بۇلبۇل جاق، ايىر كومەي، شەشەن ەكەن
سويلەسە ادام بولماس بۇدان وتەر.
تاعى دا ءبىر جىگىتتى سىنا دەرمىش
كىسى ەكەن وسى قاريا كوپتى كورمىش
وسىنى ال بالۋاندى كەرەك قىنساڭ
جاتقانداي كىسى استىنا جىگىت ەمەس.
نازىمبەككە ايتقان قاريانىڭ وسيەتى:
بالاعا قاريا ايتتى اۋەل باستا
ەي، بالام، اشۋ تاستا، اقىل باستا
اشۋمەن ۇرىسسام دەپ وپات بولما
اشۋمەن تاعىن جويعان تالاي پاتشا.
اشۋمەن ۇرىسسام دەپ باعيت وتكەن
تالاسىپ پاتشالىقپەن سوعىس ەتكەن
ءولتىرىپ قۇسايىندى كار بالادا
جازيت ەر قانىن جۇكتەپ و دا كەتكەن.
اسپاندا اي نۇرلانار تولعان سايىن
تاعىندا پاتشا سايرار بولعان سايىن.
ەي، بالام، اشۋ پىشاق، اقىل تاياق
تاياعىڭ كەمي بەرەر جونعان سايىن.
ەي، بالام، اشۋ پىشاق، اقىل قايىق
قايعىنى ءابۋ-سىدىق كورگەن ايىق
بولعاندا اشۋىن وت، اقىلىڭ سۋ
بويىڭا ءسىرا اشۋدى قىلما لايىق.
ادامزات وتقا تۇسسە قۇر قالماس
بولمايدى وت پەنەن سۋ بالام جولداس
بار، بالام، ەندى سەنىڭ جولىن بولسىن
مىسالى بۇ دۇنيەنىڭ سوعان ۇقساس.
بىلەمىن مىڭ شىلقىندا بەس اتىڭ بار
بەسەۋى بەس مىڭ سومدىق باعاسى بار
سۇر بيكەش، عانا كوز بەز جەز مويىن ات
بۋرىل بوز ويناق پەنەن ەركە شۇبار.
سۇر بيكەش ايشىلىقتى التى باسار
تانا كوز ەركىن جەتىپ جاۋدى شانشار
تار مىقىن، قىسقا باقاي بوز ويناق ات
بىلەمىن بارىنەن دە ەركىن شىعار.
جۇگەن سال ال كۇمىستەن بەدەرلەتىپ
التىننان مەرۋەرت-گاۋھار ەر ەرجەتىپ
اياعىن بولاتپەنەن تاعالاتىپ
ساپار ءجۇر دۇيسەنبى كۇن ءجون جونەلتىپ.
جول ءجۇردى دۇيسەنبى كۇن سول بەس ماناپ
ەل-جۇرتى كوپ جىلادى قويداي شۋلاپ
كەلگەنشە جالعىز شەشەم نە بولاد دەپ
قۇشاقتاپ كورىسەدى قاتتى جىلاپ.
شەشە قالدى ارتىندا جىلاي-جىلاي
جولىنا جالعىزىنىڭ قاراي-قاراي.
ەلىنە قىرىق سان قىرىم كەلىپ جەتتى
بەسەۋى ساپار ءجۇرىپ انىق ءتورت اي.
جاراتقان بارشامىزدى ءبىر زولجالاي
ايتايىن از اڭگىمە قۇلاعىن سال.
بەسەۋى ءتورت اي ءجۇرىپ ەلگە كەلسە
ءبىر تايپا ەل قالىبىنشا كەمپىر مەن شال.
بەسەۋى كەلەمەجدەپ سىقاقتاعان
جاسىڭ جوق بارشالارىڭ قارتاڭ ادام
كەلىنشەك، قىز-بوزبالا قايدا كەتكەن
ءبىر جەرگە جينالىپسىڭ وڭشەڭ سابان.
ەل ايتادى:
وتىرمىز كەمپىر مەن شال تاڭ اتقالى
ءتۇس اۋىپ بەسىن بولدى كۇن باتقالى.
ءبىر بايدىڭ كۇلشە دەگەن جالعىز قىزىن
توي قىلىپ كەتتى سونى ۇزاتقالى.
شاقىردى قىرىق سان قىرىم ءبىرىن قويماي
جيىلدى قىز-كەلىنشەك ءبىرى قالماي.
ون كۇندەي ات شاپتىرعان تويى بار ەد
ەرتەڭنەن ۇزاتادى ارمان قالماي.
نازىمبەك بۇرىپ الدى اتتىڭ باسىن
توگەدى مولدىرەتىپ كوزدەن جاسىن.
جەتىم عىپ جەتى جاستا اكەمدى الدى
جىگىتتەر مەنى قۇداي قايدا وڭداسىن.
قايتايىق، كەل، جىگىتتەر ەلىمىزگە
جەتكىزسىن ەسەن-امان جەرىمىزگە.
العالى جاتقان قىزدى بىزگە بەرمەس
قىلمايىق كورىپ كۇيىك كوزىمىزگە.
مىرزاسى قايتامىن دەر كوڭىلىن باسىپ
ءتورت جولداس قايتپا دەيدى زار جىلاسىپ.
ساقتاماي قۇرمەتىمدى ەرگە تيگەن
جارىم دەپ جۇرە الماسپىن قۇشاقتاسىپ.
جولداسىنىڭ ايتقانى:
اكەسى جارلىقپەنەن بەرگەن شىعار،
ىنتىزار ول دا سىزدەي بولعان شىعار.
ءبىز مۇنداي ىزدەگەندە اقىماق بولسا
اقىلسىز ونىڭ ءوزى نادان شىعار.
كورمەسە ەشتەڭە ەتپەس قايعى-شەرى
عاقىلى قالاي ەدى پورىم نۇرى
ءبىز مۇنداي ىزدەگەندە اقىماق بولسا
ءبىر جولعا كەتكەن شىعىن اتتىڭ تەرى.
ءتورت جولداس الىپ ءجۇردى ەرىككە قويماي
كەلەدى ەرىپ مىرزا كوڭىلىن قيماي
بەسەۋى ءبىر توبەگە شىعا كەلسە
كورىندى قارسى الدىنان ءبىر تۋعان اي.
ارتتا كۇن، الدىمىزدا تۋىپتى اي
جولداستار كەز تالادى قاراي-قاراي
كۇن بەسىن اي تۋاتىن مەزگىل ەمەس
جىگىتتەر، قاراي قويشى، مىناۋ قالاي.
ءبىر جولداسى ايتىپتى:
قالىڭ شاڭ قارا-قۇرا تويى شىعار
جايىلعان مىناۋ بايدىڭ قويى شىعار
اق وتاۋ التى قانات تۇندىگى التىن
باۋى جەز، كۇمىس بەلبەۋ وسى شىعار.
ازىراق مەن سويلەيىن ماسەلە ءسوز
بۇل ءسوزدى كەشىكتىرمەي ايتايىن تەز
بەسەۋى ءبىر توبەگە شىعا كەلسە
قوي باققان ءبىر شال ادام بولادى كەز.
سوندا شال سالەم بەردى وڭكەي جاسقا،
ىشىندە نازىمبەكتەي اسىن تاسقا.
باراسىڭ قاي ساپارعا مىرزالارىم
پورىمىڭ بۇل قىرىمنان بولەك باسقا.
بۇلار ايتتى: ءبىز ءبىر جۇرگەن جولاۋشىمىز
باجايلاپ ءبىلىپ ايتساڭ ءسوز سۇرايمىز.
اق وتاۋ التى قانات نە قىلعان ءۇي
كورىنەدى قارا-كۇرا شاھارىڭىز.
قويشى ايتادى:
قىرىمدا بايلىعى اسقان جانىس ءوزى
ال سونىڭ كۇلشە دەگەن جالعىز قىزى
ءبىر حاننىڭ بالاسىنا بەرىپ ەدى
توي قىلىپ ۇزاتاعىن سونىڭ كەزى.
جىگىتتەردىڭ بىرەۋى:
جاراسار جىبدىق سالساق قاراكەرگە
جالعاندا قايعى بەرمەس سانالى ەرگە
ءبىر بايدىڭ ارداقتاعان قىزى بولسا
ول ءوزى ريزا ما ەكەن بەرگەن جەرگە.
قويشى ايتادى:
ىرزا ەمەس بەرگەن جەرگە اۋەل باستان
كوزىنىڭ الدى تولار اققان جاستان
جاسى بار جيىرما التىڭا وسى كۇندە
ءبىر جارىن ءالى ىزدەيدى جاستا قوسقان.
بارادى ميحنات تارتىپ سول ءبىر جازعان
كوپ ويلاپ عاشىق جارىن جامان ازعان
وعىز جىل كۇتسەم دەگەن ويى بار ەد
بارادى قايتسىن جازعان امالسىزدان.
بارۋعا كۇيەۋ ءوزى ۇيالادى
سالتانات بۇرىنعىنىڭ بار مىنەزى
ءۇش جولداس مىرزاسىمەن ءتۇسىپ قالىپ
بارادى اقىن جىگىت جالعىز ءوزى.
اق وتاۋ التى قانات قىز-بوزبالا
كۇلشە قىز ولەڭ ايتىپ وتىر سوندا
اتىمەن اقىن جىگىت تىڭداپ تۇرسا
جاعادى قىزدىڭ داۋسى قۇلاعىنا.
سوندا قىز وتىر ەكەن ولەڭ باستاپ
بەس باۋىن بەشپەنتىنىڭ شەشىپ تاستاپ
عاشىعىن جاستا ايىرىلعان ولەڭ قىلىپ
اققۋداي وتىر ەكەن قىز ويقاستاپ.
سونداعى قىزدىڭ ولەڭى:
اققان سۋ جوعارىدان تومەن سارقار
قايعى-دەرت ىشىمدەگى قاشان تارقار
ارماندا بالالىقپەن كورمەي قالدى-اۋ
ايىرىلعان جەتى جاستا جەتىم سۇڭقار.
حان ەدى-اۋ ون سان نوعاي ورمامبەتتىڭ
ىسىنە كىم كونبەگەن ۇكىمەتتىڭ
بىلمەسە لۇقمان اكىم كىم بىلەدى
داۋاسىن ىشتە جاتقان قايعى-دەرتتىڭ.
ءلايلى مەن عاشىق بولىپ ءماجنۇن وتكەن
تاھيرعا زۋحرامەن جاستا كەتكەن كۇلاندام
كۇلزەينەپ پەن زىلبالعاراپ
وداعى دۇنيەدەن زارلاپ وتكەن.
عاجايىپ ماشايىقتار عابدىلحادىق
يبراھيم، حالەل ۇعلى ءىسمي سالىق
ءاردايىم عاشىقتىقتىڭ ءسارۋارى ەدىڭ
ءبادىعۇل سەيپىلمالىك جامالعا ۇقساپ.
كورۇعلى، سەيىت، باتتال، مالىگادجار
قاھارمان مالىك يران عالي حايدار
ويلاعان ماقسۇتىنا كىمدەر جەتكەن
ءوتىپتى ەرسال ءنابي ءاربىر جاندار.
تاعى دا قايراق مايدا، الماس پىشاق
ءجۇسىپ پەن زىليقاداي ءبىز دە بولساق.
امىرە قارلىعامەن عاشىق وتكەن ءبادىعۇل،
سەيپىلمالىك جامالعا ۇقساپ.
بوزجىگىت عاشىق بولعان ءبىر بالاعا
بارسا دا قىز بەرمەگەن پاديشاعا
جارىمدى جاستا قالعان جەتكىزگىن دەپ
جىلادىم كەشە كۇندىز مەن بەيشارا.
نە جامان بۇل دۇنيەدە قايعى جامان
ءسوزىمدى قايىرلاما ەستىگەن جان.
قايعىمنىڭ ىشىمدەگى ءبارىن ايتتىم
قايران كۇن ءوتتىڭ ويباي بىزدەن زامان.
قىز ءسوزىن وسىلاي دەپ ايتىپ بولعان
اتىمەن اقىن جىگىت تىڭداپ تۇرعان.
تامامداپ قىزدىڭ ءسوزى بىتكەننەن سوڭ
سونان سوڭ اقىن جىگىت ايتادى ولەڭ.
جىگىت:
اۋەلى مەن سويلەيىن كالەم شاھي
مەن ەدىم ءبىر شاھاردىڭ پاتشاسى
اقىن قىز وتىرمىسىڭ كۇيلى-جايلى
ەلىڭنىڭ جول بەرمەي تۇر بوزبالاسى.
قايعىڭدى نە بىتەدى ويلاعانمەن
جامانمەن باقىتىڭ قايتار ويناعانمەن
قايعىلى ءبىز دە سىزدەي ادام ەدىك
داريانىڭ ورتاسىندا ماكانىم سەن.
قىز ايتادى:
قىز وتىر سويلەيىن دەپ تاعى بۋعان
ءجۇرىپسىز كۇيلى-جايلى اعا-ەكە جان
قايعىلى ءبىز دە سىزدەي ادام ەدىك
اعا-ەكە اشىپ ايتشى رۋىڭ قايدان؟
سونداعى جىگىتتىڭ ءسوزى:
قايعىمەن ارەڭ كەلدىم قادام باسىپ
ايتپايمىن رۋىمنىڭ ءتۇسىن اشىپ
شاھارىن قىرىق سان قىرىم ارالادىم
قولىمنان جەتى جاسار تۇيعىن قاشىپ.
ساۋىسقان ادا قۇيرىق بەر الدىندا
داۋ بەرمەس شەشەن جىگىت تەرە الدىندا
قولىمنان قاشقان بۇيعىن ءجونى وسىناي
شىراعىم مۇنان حابار بىلە الدىڭ با؟!
قىز ايتادى:
سوزىڭە تۇسەر-تۇسپەس كوڭىلىم ناگىن
بىلەمىن ءبىر اسىلدان شىققان تەگىڭ
ايتايىن جوعىڭىزدان بىلسەم حابار
اعا-ەكە-اۋ، اشىپ ايتساڭ انىق ءجونىن.
جىگىت:
جاراتقان بارشامىزدى تابيعاتتى
ويلايمىن قاي ۋاقىتتان اق نيەتتى
تەرەڭىن سۇلتان اتتى بالاسىمىن
رۋىم اشىپ ايتسام ورمامبەتتى.
قىز ايتادى:
اعا-ەكە-اۋ شىن ەكەن قايعى-دەرتىڭ
بار ما ەدى بىرەۋمەنەن ايتقان سەرگىڭ
نازىمبەك كۇيلى-جايلى ءتىرى بار ما؟
ەسەن بە ءبىز كەتكەلى ەلى-جۇرتىڭ؟
جىگىت:
بەلىمە بۋىنعانىم التىن باۋلىق
ايتپايمىن وتىرىك ءسوز بەكەر داۋرىق
ولگەلى نازىمبەككە ءۇش جىل بولدى
قايتەيىن سولاي بولدى دەنگە ساۋلىق.
قىز:
قاجىلار التى اي ءجۇرىپ بارار مەككە
جوق ىزدەپ ەلىڭىزدەن كەلدىڭ جەكە
كومگەنىن جانازا وقىپ نازىمبەكتىڭ
كوردىڭ بە ءوز كوزىڭمەن، ەي، اعا-ەكە؟
جىگىت:
ءۇندىستان دۇنيە اينالعان ۇلكەن قالا
بولادى ءبىزدىڭ شاھار باۋىرىندا
كومگەنىن جانازا وقىپ كورگەنىم جوق
ءجۇرۋشى ەد سول كەزدە ايتىپ بالا-شاعا.
قىز ايتادى:
جىلقىدا ۇستاتپايدى قاشقان تاعى
جاياۋدىڭ اتتاي بولار ەكى اياعى
كومگەنىن جانازا وقىپ كورمەسەڭىز
جەل ءسوزى بالالاردىڭ بولعاي تاعى.
جىگىت:
ءۇندىستان دۇنيە اينالعان ۇلكەن دالا
بولادى ءبىزدىڭ شاھار باۋىرىندا
جارىڭدى وسى توپقا ءبىر كورسەتسەم
ءسۇيىنشى بەرەر مە ەدىڭ كۇلشە بالا.
قىز ايتادى:
اعا-ەكە-اۋ، ءتىلىڭ مايدا، ءسوزىڭ نازىك.
مەن ءجۇرمىن سول قالقادان كۇدەر ءۇزىپ.
وسىنداي ساعىنعاندا ءبىر كورسەتسەڭ
بەرەر ەم ءۇش مىڭ سومدىق ءبىر بىلەزىك.
نازىمبەك جەتى جاسىنان بىلاي قاراي نە كورگەنىنىڭ بارلىعىن ءبىر تاقياعا التىنمەن جازدىرعان ەكەن. قاشان كەلىپ تۇسكەنىنە دەيىن سول تاقيانى جىگىتكە بەرىپ جىبەرگەن ەكەن.
جىگىت:
ءبىر شەبەر جازعان ەكەن اۋەل باسىن
ەكەۋىن ىشتە قوسقان اتا-اناسىن
جيىرما جىل عاشىعىنىڭ ءبىرىن قويماي
التىننان بەرگەن ەكەن تاقياسىن.
ءبىر التىن تاقيام بار جان كورگەن جوق
كورگەندە تاقيامدى بولاسىن، توق
جازۋىن شەتىندەگى وقىپ كور دە
تاعىپ بەر تاقياما گاۋھاردان شوق.
ۇمتىلىپ قىز ۇيىنە قاشىپ كەلدى
جيىلعان قىز-بوزبالانى سوندا كوردى
جابىقتى قىز وتىرعان كوتەردى دە
مىنادان بىلەرسىز دەپ تاستاي بەردى.
سوندا قىز قولىنا الدى تاقياسىن
توگەدى مولدىرەتىپ كوزدەن جازىپ
اۋەلدە ءوزى وقىعان كامال مولدا
تانىدى جازۋداعى مارتەبەسىن.
ءوتىپتى سۇم دۇنيە سونان دا ءوتىپ
مۇراتقا اركىم سونداي ءجۇرسىن جەتىپ
اق ءۇيدى بۇزا-جارا قىز شىعادى
ەتەگىن بەرەن كويلەك كولەڭدەتىپ.
تامام جۇرت قالدى قىزدان ايىرىلىپ
شۇبايدى قىز-بوزبالا سوڭىنا ەرىپ
قىزداعى دايار تۇرعان اتقا ءمىنىپ
ەكەۋى كەلە جاتىر قاتار ءجۇرىپ.
سوندا قىز كەلە جاتىپ ءسوز باستاعان
اكەمنىڭ بەرگەن جەرى ءبىر پاتشادان
ەركەككە ايەل بۇرىن سويلەمەيدى
سوندا دا ءوزىم بارىپ امانداسام.
قۇلان جال قۇلىن تۋار قاراكەردەن
جالعاندا قايعى كەتپەس سانالى ەردەن.
سوزىمە جاۋاپ تاۋىپ بەرە الماساڭ
كەتپەيمىن كورسەمداعى بەرگەن جەردەن.
جىگىت ايتادى:
جىلقىدا ۇستاتپايدى قاشقان تاعى
جاياۋدىڭ اتتاي بولار ەكى اياعى
بالاسى اسىلحاننىڭ ءنازىم مىرزا
سوزىڭە جاۋاپ تاۋىپ بەرەد تاعى.
قىز:
قىز تاعى كەلە جاتىپ ءسوز باستاعان
اكەمنىڭ بەرگەن جەرى ءبىر پاتشادان
كوزىمە كۇندەي بولىپ شاعىلىساد
نەمەنە الدىمداعى جارقىراعان.
جىگىت:
كورىنگەن كۇندەي بولىپ جارىڭ
ماناپ قاسىندا ءۇش قۇربىڭ بار قىلعان قۇرمەت
Fاجايىپ ءاربىر ءتۇرلى جارقىلداعان
التىندى ەر، كۇمىس جۇگەن بوز ويناق ات.
سوندا قىز اتتان ءتۇسىپ ادەپپەنەن قۇيەۋىنە امانداسقانى:
ەرگە كەلمەي، كەش كەلگەن شابانسىز با
جۇدەپسىز جول كورمەگەن جامانسىز با
كورمەگەلى كوپ زامان ءوتىپ كەتتى
قۇرمەتتى حان سۇلتانىم امانسىز با؟
سوندا نازىمبەكتىڭ ايتقانى:
ۇلكەن تۇرىپ سويلەگەن شەشەنسىز بە،
جول كورگەن جانىڭىزدان كوسەمسىز بە،
قۇرمەتتى حان سۇلتانىم دەپ ايتاسىڭ
حانشا قالپىڭىزشا ەسەنسىز بە؟
قىزدىڭ ايتقانى:
پايدا جوق داريادا جار بولعان سوڭ
سويلەيدى شەشەن جىگىت نار بولعان سوڭ
سۇرايتىن ەندى بىزدە نە جۇمىس بار
ىزدەگەن ءوزىم باسىم بار بولعان سوڭ.
نازىمبەكتىڭ ايتقانى:
ساقتاماي قۇرمەتىمدى مەن نە جازدىم
مىنەزى قىزىل جىبەك كەي سابازدىڭ
سەنى ىزدەپ قىرىق كۇنشىلىك شولىڭمەنەن
ءشول كورىپ سۋ تابا الماي ولە جازدىم.
قىزدىڭ ايتقانى:
ەي، قالقا، جوق نارسەنى قىلما ارمان
اۋەلدە جوق ىزدەۋگە بىزدە دارمەن
قايعىرماس قايعى كەتپەس سانالى ەردەن
ىزدەمەك بىزدە ەمەس قوي سىزدە قاشعان.
نازىمبەكتىڭ ايتقانى:
ەي، قالقا، ساقار ءوزىڭ كىممەن تەڭسىڭ
كەلگەنىم ادەيى ىزدەپ جالعىز سەنسىڭ
ءبىر حانعا اكەڭ جاتىر ۇزاتقالى
ايتساڭشى اقىلىڭدى نە قىل دەيسىڭ.
قىزدىڭ ايتقانى:
قايتەد دەپ ءوزىمنىڭ دە كوڭىلىم جارىم
شۇكىرلىك ەسەن كوردىم اق ديدارىڭ
وزىڭنەن ەندى قايدا كەتەد دەيسىڭ
وتىز جىل قۇرمەتىڭدى كۇتكەن جارىڭ.
جاراتقان بارشامىزدى ءبىر زۇلجالال
ايتايىن از اڭگىمە قۇلاعىڭ سال.
سويلەسىپ بۇلار مۇندا وتىرعاندا
كۇيەۋگە انا پاتشا باردى حابار.
بۇل جايدى قايدان ءبىلسىن كۇيەۋ، قۇدا
باجايلاپ بىرەۋ ايتتى پادىشاعا
قىرىق جىگىت ونەرپازىن ەرتىپ الىپ
شىعادى اتقا ءمىنىپ ساحاراعا.
ولەڭشى، دومبىراشى، بالۋان كۇشتى
قىلادى ويىن-ساۋىق ساۋلەتتى ءىستى
قىرىق جىگىت ونەرپازىن ەرتىپ الىپ
قاسىنا نازىمبەكتىڭ كەلىپ ءتۇستى.
ب ا ق بەرگەن پاتشا ەكەن وعان مۇنداي
كوركى بار ون تورتىنەن تۋعان ايداي
ەكەۋى قاتار ءتۇسىپ وتىرعاندا
كەرىندى بىرەۋى كۇن، بىرەۋى ايداي.
جولىقتى ەكى كۇيەۋ بەتپە-بەتكە
اشكەرە ءسوز ەستىلەر قانشا كوپكە
القالاپ جۇرت ورتاعا العان شاقتا
سويلەيدى انا پاتشا نازىمبەككە.
الايىن دەپ جاتقان جاننىڭ ايتقانى:
مەن ءوزىم قىرىق سان قىرىم پاتشاسىمىن
ەستيمىن سەن ءبىر جۇرگەن جولاۋشىسىڭ
باراسىڭ قاي ساپارعا مىرزالارىم
ايايتىندار جوندەرىڭدى ەسىتەمىن.
نازىمبەكتىڭ ايتقانى:
مەن دە حان ەدىم ون سان نوعاي ورمامبەتتىڭ
ىسىنە كىم كونبەگەن تابيعاتتىڭ
ەدىل مەنەن بولعىردى بىردەي كەزىپ
ىزدەدىم ءبىر سۇڭقاردى جاستا كەتكەن.
قىرىمنىڭ حانى ايتادى:
تاۋىپسىڭ مىرزام ىزدەپ ازەر زورعا
نەشە ايدا كەلىپ ءتۇستىڭ بۇل-بۇل قىرعا
پادىشا اقىل ويلاپ باجايىن تاپ
ىزدەگەن كۇسىڭ ءتۇستى ءبىزدىڭ تورعا.
نازىمبەكتىڭ ايتقانى:
پاتشا جوق سىزگە قىلار بىزدە بەلدىك
قاڭباقتاي جەل اۋدارعان سىزگە كەلدىك
عادىل دەي سىرتىڭىزدان ەستۋشى ەدىك
پاديشا ءبىز بيلىكتى سىزگە بەردىك.
قىرىمنىڭ حانى ايتقانى:
مەن ىرزا بۇل بيلىكتى بەرگەنىڭە
بولايىن حان بالاسى كورگەنىنە
مەن بيلىكتى كۇلشە سۇلۋ ساعان بەردىم
تانداپ تي ارمان قىلماي سۇيگەنىڭە.
ال، كۇلشە، ەكىنشى ءوزىڭ قاپىل قالما
كەتسەڭ دە كىمدى سۇيمەي ارمان قىلما
سارىندى ىشىندەگى ايتپايمىن دەپ
وزىڭە قيامەتتىك پالە سالما.
قىزدىڭ ايتقانى:
پاتشامسىڭ ەكەۋىڭ دە باقىتىڭ اسقان
تابيعات كەم قىلماعان مال مەن باستان
بىرەۋىڭ اكەم بەرگەن پاتشا زادام
بىرەۋىڭ عاشىق جارىم جاستان قوسقان.
بۇرالعان تال شىبىقتاي تۇلا بويىڭ
كەم ەمەس ەش ادامنان اقىل-ويىڭ
ەكەۋىڭ ەكى حاننىڭ بالاسى ەدىڭ
ورتاڭدا ەندى ماعان بولدى قيىن.
ورتاندا ەكەۋىڭنىڭ مەن ءبىر پەندە
نە كورمەس بۇل دۇنيەدە مۇڭدى پەندە
ءوزىڭ ءبىل اسىل جاننىڭ بالاسى ەدىڭ،
مىناداي قۇربىڭ ىزدەپ كەز كەلگەندە.
قىرىم حانىنىڭ ايتقانى:
ايتاسىڭ ءۇشبۋ ءسوزدى عاشىق جارىم
اۋەلدە جازعان شىعار ءپارۋارىم
بۇل جايدىڭ ەندى اقىرىن سىزگە ۇيعارسىن
مەن كەشتىم اللا كەشسە سونىڭ ءبارىن.
ەلىنە حان جونەلدى امانداسىپ
المايمىن ەرىكسىز قىز جامانداسىپ
وقيعا باستان كەشكەن سىرىن ايتىپ
دوس بولدى نازىمبەكپەن قۇدالاسىپ.
ەلىنە حان جونەلدى ەندى قايتىپ
كۇلشە مەن نازىمبەككە دوستىق ايتىپ
ۇزاتتى نوعايلىعا كۇلشە قىزدى
ۇستىنە سەكسەن ناردىڭ قازىنا ارتىپ.
حان قايتتى امانداسىپ دالاسىنا
قاراشى اقىلىنىڭ داناسىنا
العالى جاتقان قىزدى بەرىپ كەتتى
كىم جەتەر سول پاتشانىڭ بالاسىنا.
پەيىشتە موللا تۇرعان ساراي دەگەن
كەي شىركىن جوق نارسەنى ويلايدى ەكەن
العالى جاتقان پاتشا ول دا كەتتى
جازۋدان قايىر نارسە بولمايدى ەكەن.
پۋشكيننىڭ 100 جىلدىعى
ەندىگى جىلى (1937 جىل) 10-فيەۆرالدا ورىس ەلىنىڭ اتاقتى اقىنى الەكساندر سەرگەيەۆيچ پۋشكيننىڭ ولگەنىنە 100 جىل بولادى. ۇلى اقىننىڭ بۇل 100 جىلدىعىن زور قۇرمەتپەن وتكىزۋگە، سوۆەت وداعىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى قام قىلىپ، جاقىن ارادا 48 كىسىدەن كوميسسيا تاعايىندادى. كوميسسيانىڭ باستىعى جەر جۇزىنە بەلگىلى، پرولەتارياتتىڭ ۇلى جازۋشىسى ماكسيم گوركيي، ورىنباسارلارى رەسەيلىك وقۋ كوميسسارى بۋبنوۆ پەن ششەرباكوۆ، كوميسسيانىڭ مۇشەلەرى جدانوۆ، ستەسكيي، چۋبار، اكۋلوۆ، كيسيليەۆ سياقتى پارتيانىڭ جانە سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ بەلگىلى باسشىلارى بار. كارپينسكيي، گوربۋنوۆ، ورلوۆ، روزانوۆ، بۋحارين سياقتى اكادەميكتەر بار. سەرافيموۆيچ، دەميان بەدنىي، گلادكوۆ سياقتى بەلگىلى ءىرى جازۋشىلار بار.
ءبىزدىڭ پارتيانىڭ، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ۇلى اقىننىڭ بۇل 100 جىلدىعىن كۇتىپ، زور قۇرمەتپەن وتكىزەيىن دەپ وتىرعانى وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى، وزىنەن-وزى ورىندى ەكەنى قالىڭ جۇرتقا بەلگىلى. ا.س.پۋشكين ورىس ەلىنىڭ ادەبيەت ءتىلىنىڭ، كوركەم ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن، ىرگەسىن سالعان ادام. ا.س.پۋشكين ءوز زامانىنداعى ورىس ەلىن ەزگەن ءى-شى نيكولاي اتتى قاندى تاياق پاتشانىڭ زۇلىم زاڭىنا شىداماي لاعنەت ايتىپ، قالىڭ ەزىلگەن ەلدىڭ الداعى التىن ساۋلەلى ۇمىتىنە قول سوزعان اقىن. قالىڭ ەزىلگەن ەلدىڭ بولاشاق باقىتىنىڭ، جارىق تاڭىنىڭ التىن ساۋلەسىنىڭ شەتىن سەزە بىلگەن. ا.س.پۋشكين ورىس ەلىنىڭ مادەنيەت قازىناسىنا قىمباتتى بايلىق كىرگىزۋىمەن بىرگە دۇنيە جۇزىندەگى ەلدەردىڭ بارشاسىنىڭ ادەبيەت، مادەنيەت قازىنالارىنا بايلىق كىرگىزگەن ادام.
ادەبيەتتەگى ا.س.پۋشكين، ل.تولستوي، ش.رۋستاۆەلي، ت.شيەۆچەنكو، گ.توقاي، اباي، فەرداۋسي، حافيز، گەينە، گەتە، بايرون سياقتى ادامدار تەك ءوز ەلدەرىنىڭ عانا ەمەس، دۇنيە جۇزىندەگى بارلىق ادامزاتتىڭ ادەبيەت، مادەنيەت قازىناسىنا بەت تۇزەگەن دۇنيە. ونىڭ ءومىر جولىنىڭ، ءومىر تاعدىرىنىڭ ءوزى سول. دۇنيە جۇزىندەگى ادامزاتتىڭ باقىتتى، قىزىقتى كوركەم تۇرمىسقا جارامدى ادەبيەت، مادەنيەت قازىناسىنا شىن يە دۇنيە ەڭبەكشى تابى. ال دۇنيە ەڭبەكشى تابىنىڭ قوش باسشى كوسەمi كوممۋنيست پارتياسى، سوۆەت ۇكىمەتى. مىنە، سوندىقتان پۋشكين سياقتى ادەبيەت، مادەنيەت قازىناسىنا قىمباتتى مۇرا قالدىرعان ۇلى ادامداردى ءبىزدىڭ پارتيا، ءبىزدىڭ ۇكىمەت ايرىقشا قۇرمەتتەيدى. مىنە، ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ ۇلى اقىننىڭ بۇل 100 جىلدىعىن زور قۇرمەتپەن وتكىزبەك بولىپ وتىرعانى وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى، وزىنەن-وزى ورىندى ەكەنى وسى. سوندىقتان دا اتاقتى يران اقىنى فەرداۋسيدىڭ 1000 جىلدىق مەرەكەسىن بىلتىر سوۆەت ۇكىمەتى مەرەكەلەدى...
كاپيتال دۇنيەسىنىڭ كازىرگى وشۋگە، قۇرۋ تۇڭعيىعىنا كەلىپ كەپتەتىلىپ تىرەلگەن كەزىندەگى الاسۇرۋ ءتۇرى — فاشيزم ەكەنى بەلگىلى. كازىر سول الاسۇرعان فاشيزم، ادامزاتتىڭ نەشە عاسىرلار بويى جيناعان كوركەمونەر، مادەنيەت قازىناسىن لاس تاباندارىمەن تاپتاپ، ءبۇلدىرىپ، ارتتارىندا قالدىرماي جويىپ كەتپەك بولىپ وتىر. گەرمانيا فاشيستەرى گەينە سياقتى دۇنيەجۇزىلىك كوركەم ادەبيەت، مادەنيەت قازىناسىنا زور، قىمباتتى اسىل بايلىق كىرگىزىپ كەتكەن اتاقتى، بيىك، ۇلى اقىننىڭ كىتاپتارىن كوشەگە ءۇيىپ، جۇرت الدىندا وتقا ورتەدى. گەينە سياقتى دانىشپان اقىندار فاشيستەردىڭ قازىرگى قۇرىلىسىنا قارسى ۇگىتشى. فاشيستەردىڭ گەينەنى جەك كورۋى، وتقا جاعۋى دا وسى سەبەپتەن. مىنە، ادامزاتتىڭ كوركەمونەر، مادەنيەت قازىناسىنا كاپيتال، فاشيزم يە ەمەس ەكەندىگى، ءفاشيزمنىڭ ءوزى مۇنى سەزگەندىگى وسى. ءوزى قۇريتىن تاپ ءوزىنىن قۇريتىنىن بىلگەن سوڭ اسىل، قىمباتتى قازىنانى بىلعاماي ارتىنا تاستاپ كەتكىسى كەلمەيدى، وزىنە قارسى مادەنيەت قازىناسىن جوق ەتكىسى كەلەدى. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ گەينە، پۋشكين سياقتى دانا اقىنداردىڭ ىستەپ كەتكەن ىستەرىن باتالاپ، ولاردى قاسيەتتەپ ەسكە الىپ 100 جىلدىقتارىن قۇرمەتپەن وتكىزەتىندىگى دۇنيە مادەنيەتىنىڭ قىمباتتى مۇرالارىنا سوۆەت ۇكىمەتى باستاعان ەڭبەكشى ەلدەردىڭ يە ەكەندىگى وسىدان كورىنەدى.
ءوز شىعارمالارىنىڭ جەر جۇزىندەگى بارلىق ەڭبەكشى ەلدەردىڭ مادەنيەت قازىناسىنا بىردەي مۇرا ەكەندىگىن دانا اقىن پۋشكيننىڭ ءوزى ايقىن بىلگەن.
«ەسكەرتكىش» («پامياتنيك») دەگەن ولەڭىندە پۋشكين ايتقان: «مەن ادام قولىمەن جاساي المايتىن ەسكەرتكىش قالادىم وزىمە. ول ەسكەرتكىشكە حالىق ءومىر بويى اعىلىپ كەلىپ جاتىر. ءومىر بويى اعىلىپ كەلىپ جاتقان حالىقتىڭ سالعان سوقپاعى ەش ۋاقىتتا بىتەلمەس... مەن مۇلدە ولمەيمىن، مەنىڭ اتىمدى اتامايتىن ءتىل، اتامايتىن ەل بولماس دۇنيەدە...»
جانە: «مەن سۇلۋ كۇيمەن ادامنىڭ جاقسىلىق سەزىمدەرىن ايتتىم. ول ءۇشىن مەن ۇمىتىلماسپىن. سۇيىكتى بولارمىن حالىققا...» دەگەن.
پۋشكيننىڭ زامانىنداعى قاندى تاياق نيكولاي پاتشا ءوزىنىڭ ماڭىنداعى زۇلىم توبىرىمەن دانا اقىندى قۋدالاپ ءجۇرىپ قۇرتقان. ءقازىر اقىننىڭ ءوزىنىڭ ايتقانىنداي، حالىق، ول حالىقتىڭ ۇكىمەتى — سوۆەتتەر وداعى، دانا اقىندى ۇمىتپاعاندىعىن، ۇمىتپايتىندىعىن جەر-دۇنيەگە كورسەتەتىن بولىپ وتىر.
اقىننىڭ «مەنىڭ اتىمدى اتامايتىن ءتىل، اتامايتىن ەل بولماس دۇنيەدە...» دەگەنىندەي، دۇنيەدە پۋشكيننىڭ اتىن اتامايتىن ءتىل جوق. اسىرەسە رەسەيدە سوۆەت ۇكىمەتى ورناعاننان بەرى پۋشكين شىعارمالارىن ءوز تىلىنە اۋدارماعان ەل جوق.
ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىندە پۋشكيننىڭ گۇلدى سوزدەرىن توڭكەرىستەن بۇرىن اتاقتى اقىن اباي قازاق تىلىنە اۋدارعان. «ەۆگەنيي ونەگين مەن تاتيانا» حاتتارىن قازاق دالاسىندا ادەمى انگە سالىپ جىرلايتىن ەدى. جانە توڭكەرىستەن بۇرىن بەلگىلى شاكارىم اقىن پۋشكيننىڭ قارا سوزبەن جازعان «دۋبروسكييىن» ولەڭمەن اۋدارىپ شىعارعان ەدى. ال توڭكەرىستەن كەيىن پۋشكيننىڭ باسقا شىعارمالارىنىڭ دا بىرنەشەلەرى قازاق تىلىنە اۋدارىلدى.
دانا اقىننىڭ: «مەنىڭ سوزدەرىمدى كۇن باتىس پەن كۇنشىعىستاعى ەلدەردىڭ ءوز تىلدەرىمەن ايتپايتىنى بولماس...» دەگەن بولجاۋ سوزدەرى سوۆەت ۇكىمەتى زامانىندا تولىق راستالىپ وتىر.
1936 جىل
ۇمىتىلمايتىن ەسىم
ومبىڭا ۋچيتەلدىك سەميناريادا وقىپ جۇرگەندە گوركييدىڭ شىعارمالارى باسقا جازۋشىلارعا قاراعاندا جۇرەگىمە ءبىرتۇرلى جىلى ءتيىپ، باسقالاردان ىستىق، جاقىن بولدى.
گوركييدى جولىقتىرىپ، اۋىزبا-اۋىز سويلەسىپ، ادەبيەت جونىندە كەڭەسۋدى، ءوزىن كورۋدى ارمان ەتۋشى ەدىم. بۇل ارمانىم 1934 جىلعى جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ 1-سەزىندە ورىندالادى. ءبىراق وتە قيىندىقپەن بولدى.
سەزدە م.گوركييدىڭ بايانداما جاساعانى امبەگە بەلگىلى. مەن وسى بايانداما كەزىندە الدان ورىن الىپ وتىرىپ، كورەمىن عوي دەپ ويلادىم. ءبىراق الدىن ورىن الۋ قيىندىقپەن ورىندالدى. ويتكەنى سەزدىڭ شارۋاشىلىق جۇمىسىن باسقارىپ جۇرگەندەر قازاقستان دەلەگاتتارىنا ورىندى ەڭ ارتقى جاقتان بەرىپتى. مەن وعان كونبەدىم. ولاردىڭ ءتارتىبىن بۇزىپ، العا وتىردىم. ءبىر رەت «بۇل ورىن سىزدىكى ەمەس، كەيىن تۇر» دەسە دە تۇرمادىم. «بۇگىن وسىندا وتىرامىن، ەرتەڭ قايدا وتىرعىزساڭدار سوندا وتىرامىن» دەدىم. وسىلاي ەتتىم. گوركييگە جاقىن وتىردىم.
ونىڭ سويلەگەنىن، كۇلىمدەگەنىن، بەت قۇبىلىسىن، كەيدە ادام بالاسىنىڭ وتكەن قورلىق ءومىرىن ايتىپ، كوزىنە جاس العانىن كوردىم. گوركييمەن بىرگە كوڭىلىم قوبالجىپ، ەڭ نازىك سەزىمدەرىم تەبىرەندى. قالايدا «ءتارتىپتى بۇزسام دا» ۇلى جازۋشىنى كوردىم. سونىڭ ءوزى دۇرىس بولعان ەكەن.
1936 جىل
مىڭ راقمەت
جولداستار! مۇنداي جاعدايدا بايسالمەن، جاتىق سويلەۋ تىم قيىن. ادامنىڭ ومىرىندە مەرەكەلى، مۇشەلدى كۇندەر ءجيى بولا بەرمەيدى دەگەن ءسوز راس ءسوز. كىم كورىنگەننىڭ ءبارىن قۇرمەتتەي بەرمەيتىنى دە، جاڭا ومىردەگى مۇشەلدى ەڭبەك بالاسىن ۇنەمى مەرەكەلەي بەرمەيتىنى دە راس.
ءبىزدىڭ پارتيامىز بەن ۇكىمەتىمىز جانە ءبىزدىڭ سوۆەت جۇرتشىلىعى بۇگىن مەنىڭ ادەبيەت قىزمەتىمنىڭ 20 جىلدىعىن مەرەكەلەپ وتىر. مەنى ءسوزدىڭ شەبەرى دەپ سانايدى جۇرت، ءبىراق مەن سوزبەن ىستەس ادام بولسام دا، نەلەر جۇرەك ءسوزىن ايتا بىلەتىن ادام بولسام دا، مەن رازىلىق سەزىمىمنىڭ دارەجەسىن ءبىزدىڭ پارتيامىزعا، ءبىزدىڭ سوۆەت جۇرتشىلىعىنا، ءبىزدىڭ باسشىمىزعا جەتكىزۋگە جارارلىق ءسوز تابا الماي تۇرمىن. وسى مينۋتتە جان سۇيەنەرلىك، جۇرەك قوزعالارلىق وسىنشا ۇلكەن سەزىمدى، ۇلكەن ىرزالىعىمدى بىلدىرۋگە جارارلىق ءسوز جوق.
جازۋشىنىڭ ادەبيەت جونىندەگى 20 جىلدىق ەڭبەگىن مەرەكەلەپ، وعان وسىنشالىق كوڭىل ءبولىپ، ءبىزدىڭ پارتيامىز ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدى جوعارى كوتەرەدى، جالاڭ جازۋشى مەن اقىندى عانا ەمەس، ءبىزدىڭ ادەبيەتتى جانە پوەزيانى سۇيەتىندەردىڭ بارىنە قايرات، جىگەر بەرەدى. بۇرىن قازاقستاندا ادەبيەت پەن پوەزيا، ءتىپتى جالپى كوركەمونەر مەن مادەنيەت سىيلى نارسە ەمەس ەدى، ونىڭ سىيلى ەمەستىگى بىلاي تۇرسىن، ءبىرسىپىرا ۋاقىت بوگەۋلى، شىرماۋلى بولدى.
تەك كوسەمنىڭ نۇسقاۋلارىن، ونىڭ قازاقستانداعى ارتىقشا جانە ايبىندى شاكىرتى ىركىلمەي، دۇرىس ىسكە اسىرعانىنىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ الۋان-الۋان تىرشىلىگىمىز سوڭعى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە شۇعىل جوعارى كوتەرىلىپ، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن جارقىن ساۋلە اشتى. سوڭعى ءۇش جىلدىڭ ىشىندەگى بۇرىنعى-سوڭعى بولىپ كورمەگەن كەسەك ولجالار، ءىرى تابىستار مۇنى ايقىن كورسەتەدى.
جولداستار! اقىننىڭ كوڭىلى قاشان دا بولسا قالتقىسىز، بۇكتەسىنسىز كەلەدى، ال مۇندايدا باسقا جۇرتتاردىڭ ءبارىنىڭ كوڭىلىندەي قالتقىسىز بولادى. مۇنداي شىن مەرەكە كەزىندە ادامنىڭ جانى اشىق بولۋدى، شىنشىلدىقتى قالايدى. قازاقستاننىڭ جاقىندا ماسكەۋدە وتكىزگەن كوركەمونەر ونكۇندىگى تۋرالى ويلاعاندا، قازاق مۋزىكاسى مەن اندەرىنىڭ ونداعى تابىستارىن ويلاعاندا، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ بۇعان بەرگەن ۇلكەن باعاسىن، ناگرادىن ويلاعاندا، قازاقتىڭ سوۆەت ادەبيەتى مەن پوەزياسىن قاۋىرت وسىرۋگە سەبەپ بولعان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ كوپ كوڭىل ءبولۋىن ويلاعاندا جانە ءبىزدىڭ ولكەمىزدىڭ وداقتاس رەسپۋبليكاعا اينالعالى وتىرعانىن ويلاعاندا، مىنە، وسىنىڭ ءبورى جاڭا ومىردەگى وسى سياقتى تاريحي فاكتىلاردى ويلاعاندا، مەنىڭ كوز الدىما قازاقستاننىڭ ەسكى باسشىلارىنىڭ بار بەينەسى مەن ءستيلى جانە قازاقستاننىڭ جاڭا باسشىسىنىڭ بەينەسى — لەون يسايەۆيچ ميرزوياننىڭ بەينەسى ەلەستەيدى.
ايتتى — ايتپادى، جولداستار، بۇدان ءۇش جىل بۇرىن قازاقستاننىڭ ەسكى باسشىلىعى تۇسىندا، وسىنىڭ ءبارى بولادى دەپ ويلاۋعا سيار ما ەدى؟ ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تىرشىلىگى جانە مادەنيەتى مۇنداي شۇعىل كوتەرىلۋى مۇمكىن ەمەس، قازاقستاننىڭ وداقتاس رەسپۋبليكاعا اينالۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى. تەك پارتيامىزدىڭ ۇلكەن جاردەمىنىڭ ارقاسىندا جانە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋىنىڭ ارقاسىندا، پارتيانىڭ بەلگىلى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى — ميرزويان جولداستىڭ قازاقستانعا كەلگەنىنىڭ ارقاسىندا مۇنىڭ ءبارىنىڭ بولۋى مۇمكىن بولدى.
حالقىمىزدىڭ پارتيامىزعا، باسشىمىز ميرزويان جولداسقا مەنىڭ ايتاتىنىم — مەنىڭ بارلىق كۇش-جىگەرىم بۇدان بىلاي دا پارتيانىڭ ىسىنە، باقىتتى جارقىن بيىككە، سوسيالدىق وتانىمىزدىڭ ۇلى ىسىنە ارناۋلى.
1936 جىل
«قىزىل سۇڭقارلار» جانە ول جونىندەگى سىن تۋرالى
«پەسانىڭ كەمشىلىگى رەپەتيسيا ۋاقىتىندا انىعىراق كورىنۋگە مۇمكىن. مەن ءوزىم سول رەپەتيسيالاردا بولارمىن دا، رەجيسسەردىڭ جانە ارتيستەردىڭ اقىلدارىن تىڭداپ، تابىلعان كەمشىلىكتەردى ءىس ۇستىندە تۇزەتەرمىز» دەگەم. بۇل ءسوزدى مەن قولجازبانى تەاترعا تاپسىرعاندا دا ايتقام جانە تەاتر كوللەكتيۆىنىڭ الدىندا «قىزىل سۇڭقارلاردى» وقىعاندا دا ايتقام. وقىلعاندا ارتيست، رەجيسسەرمەن بىرگە كەيبىر ادەبيەتشىلەرىمىز دە بولعان.
رەجيسسەرلار مەن «قىزىل سۇڭقارلاردى» ويناعان ارتيستەر پەسانىڭ قالاي وڭدەلىپ، قاي ارالارىنىڭ قالاي قىسقارتىلىپ، قانداي سوزدەرىنىڭ جوندەلگەنىن جاقسى بىلەدى. بۇل ىستە تەاتر كوللەكتيۆ! ماعان ءبىرسىپىرا جاردەم كورسەتتى. تەك كوركەمونەر كوميتەتىنىڭ ادامدارى بۇل جۇمىسقا قاتىسپاي، وزدەرىن اۋلاق ساقتاپ كەلىپ، پەسانى حالىققا كورسەتۋگە ۇلىقسات بەرگىزىپ جىبەرىپ، 6 رەت وينالعاننان كەيىن پەسادان «ساياسي قاتەلەر» تاپتىق دەپ استان-كەستەن بولدى. كوركەمونەر كوميتەتىنىڭ بۇل «ونەرى» ونشا ادام «قىزىعارلىقتاي» بولمادى.
ەندى پەسادان توعجانوۆ تاپقان ساياسي قاتەنىڭ نە ەكەنىن كورسەتەيىك.
مەن بۇل ماقالادا، كوبىنەسە، تەك توعجانوۆتىڭ ماقالاسى تۋرالى عانا جازامىن. مۇسىرەپوۆتىڭ ماقالاسى تۋرالى اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى جوق قوي دەيمىن. ويتكەنى ونىڭ سوزىندە ەشبىر ماڭىزدى دانەمە جوق.
ع.توعجانوۆتىڭ «قىزىل سۇڭقارلارعا» قوياتىن ايىبى: «پەسادا ەڭ باس قاھارمان ورىس جۇمىسشىلارىنىڭ وكىلى بولۋ كەرەك. ويتكەنى ريەۆوليۋسيادا كوسەمدىك قىلعان ورىس حالقىنىڭ ريەۆوليۋسياشىل پرولەتارياتى. پەسا قاھارماندارىنىڭ ىشىندە ءىرى ورىن الىپ وتىرعان قازاق — ەركەبۇلان. بۇل دۇرىس ەمەس. بۇل تاريحقا جالا»... دەيدى. نەگىزگى ساياسي قاتە دەپ وتىرعانى وسى. اۋەلى وسىنى تەكسەرەيىك.
مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، گ.توعجانوۆتىڭ بۇل «جوباسى»، بۇل «تەورياسى» دۇرىس ەمەس قوي دەيمىن.
ءبىرىنشى — بۇل پەسا تاريح ەمەس. مىناۋ «ريەۆوليۋسيانىڭ تاريحى» دەگەن ەشبىر پەسانى، ەشبىر كوركەم شىعارمانى مەن بىلمەيمىن.
ەكىنشى — «قىزىل سۇڭقارلار» قازاقستاننىڭ بەلگىلى ءبىر اۋدانىندا عانا بولعان، ريەۆوليۋسيا كەزىندەگى جەرگىلىكتى كۇرەستەردىڭ ءبىر وقيعالارىنان عانا الىنىپ جازىلعان پەسا. بۇل بۇكىل قازاقستاندا بولعان ريەۆوليۋسيانى سۋرەتتەگەن پەسا ەمەس. بۇل جايت پەسادان ايقىن كورىنىپ تۇرادى.
ءۇشىنشى — قانداي اۋداننان الىنسا دا، قاي ۇلتتىڭ قاي جەرىنىڭ كۇرەسىنىڭ وقيعالارىنان الىنسا دا ەڭ باس قاھارماندى ورىس جۇمىسشىلارىنان قويۋ كەرەك. ايتپەسە بۇل ساياسي قاتە بولادى دەگەن «تەوريا» دا دۇرىس ەمەس.
بۇل «تەوريا» مەحانيكاشىل-سحەماشىل تەوريا. مەنىڭ ويىمشا مۇنىڭ ءوزى ساياسي تەرىس تەوريا. بۇل «تەوريانى» قولدانساق سوۆەت كوركەم ادەبيەتىنىڭ تالاي شىعارمالارىن مانسۇققا شىعارعان بولار ەدىك. مىسالى، ءتىپتى فادەيەۆتىڭ «رازگروم»، سەرافيموۆيچتىڭ «جەلەزنىي پوگوپ» سياقتى بەلگىلى كوركەم شىعارمالاردى دا تەرىسكە شىعارار ەدىك. تاعى تالاي وسىنداي شىعارمالاردى ايتۋعا بولادى. ولاردىڭ بارىندە دە باستى گەرويلار ورىس ەمەس. باسقا ۇلتتاردان الىنعان.
ال، شىنىندا، ورىس حالقىنىڭ ۇلى پرولەتارياتى وزگە ۇلتتاردان شىققان ريەۆوليۋسيونەرلەردى كەيىن قاقپاي، قايتا ولارعا جاردەم بەرىپ، ىلگەرى تارتىپ ءوسىرىپ، ىلگەرى كوتەرىپ كەلگەنى جەر دۇنيەگە بەلگىلى فاكتى. سول وزگە ۇلتتاردان شىققان ريەۆوليۋسيونەرلەردىڭ تالايىنا تالاي ايماق، وبلىستاردى، تالاي قيىن ىستەردى، تالاي زور بيىك تۇرعىلاردى باسقارتقانى بۇكىل الەمگە بەلگىلى عوي.
توعجانوۆ جولداس ءوزىنىڭ تەرىس «تەورياسىن» ورىس حالقىنىڭ ۇلى ريەۆوليۋسياشىل پرولەتارياتىنىڭ بۇل جۇمىس زاڭى دەۋىمەن سول ريەۆوليۋسياشىل ورىس پرولەتارياتىنىڭ قاسيەتتى، ينتەرناسيونالدىق رۋحىنا ءوزى ۇلكەن زياندى جالا جابادى. تاريحي ءىستى ءوزى تەرىسكە بۇرمالايدى.
ستالين جولداس امەريكانىڭ جۇمىسشى دەلەگاسياسىمەن سويلەسكەن ءبىر سوزىندە: «ءسسسر-دىڭ جوعارعى ورعانىنىڭ، سوۆەتتەردىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ باسىندا ورىس پرەدسەداتەلى وتىرۋى مىندەت ەمەس، سسسر-دە بىرىككەن التى وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ سانىنا قاراي، التى پرەدسەداتەل وتىر» دەگەن ەدى. ال توعجانوۆ جولداس قازاقستاننىڭ ءبىر اۋدانىندا، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كۇرەستەرىنىڭ ءبىر كەزىندە وقيعالارعا ارالاسقان جانە اقتاردىڭ تۇرمەسىنە تۇسكەن 7-8 كىسىنىڭ ەڭ باس قاھارمانى ورىس جۇمىسشىلارىنان بولسىن دەيدى. ايتپەسە تاريحقا جالا جابۋ بولادى دەيدى.
ماسەلە تۇسىنىكتى عوي دەيمىن.
«قىزىل سۇڭقارلارداعى» ەن باس قاھارمان دەگەن قازاق ەركەبۇلان، — بۇل «رازگرومداعى» ليەۆينسون، «جەلەزنىي پوتوكتاعى» كوجۋك سياقتى وقشاۋ، ۇزدىك باس قاھارمان ەمەس. ەركەبۇلان وقشاۋ، ۇزدىك باس قاھارمان بولسا، پەسانىڭ اتى دا تەك «ەركەبۇلان» بولار ەدى. نەمەسە تەك جالعىز «قىزىل سۇڭقار» بولار ەدى. ولاي ەمەس، پەسانىڭ اتى «قىزىل سۇڭقارلار»... ءبىراق، وقيعا قازاقستاننىڭ ءبىر اۋدانىنان الىنىپ وتىرعان سوڭ، اقتار جاعىنان بايدى، ساۋداگەردى، الاشوردا بولسىن قازاقتان الىپ وتىرعان سوڭ، سولاردىڭ اينالاسىن، بالا-شاعالارىن، اۋىل-ۇيلەرىن كورسەتىپ، وقيعانى سولارمەن بايلانىستىرىپ وتىرعان سوڭ پەساداعى قىزىل قازاق ەركەبۇلانعا ءسوز دە، ورىن دا زاحار مەن نەستەروۆتان كوپ بەرىلدى. سويتسە دە، پەسادا قيىنشىلىق ۋاقىتتاردا زاحار مەن نەستەروۆ ەركەبۇلانعا جانە باسقالارعا pyx بەرىپ، قايرات بەرىپ وتىرادى.
توعجانوۆتىڭ «تۇرپاتتارى سولعىن، ولار ناشار» دەگەنى بايقاماي ايتىلعان ءسوز، نە بەكەر ايتىلعان ءسوز.
ءسويتىپ گ.توعجانوۆ نە قىل دەيدى، مەن نە قىلىپپىن؟.. ەندى سونى ايتالىق.
1. توعجانوۆ پەسانىڭ ەڭ ۇلكەن قاھارمانى ورىس جۇمىسشىسى بولسىن دەيدى. ال مەن ايتام: ءبىرىنشى — ونىڭىز قاتە دەيمىن. ەكىنشى — ول «تەورياڭىز» زيان تەوريا دەيمىن.
2. توعجانوۆ ايتادى، الاشوردا وفيسەرى شىكرەنى مازاق قىلىپ كورسەتپە، ماسكۇنەم، اقىماق قىلىپ كورسەتپە، — كۇشتى قىلىپ، اقىلدى قىلىپ كورسەت، مازاقتاماي كورسەت دەيدى. ال مەن ايتام: الاشوردانىڭ اقىماق وفيسەرىن اقىلدى قىلىپ كورسەتكىم كەلمەيدى دە، ءۇيتىپ كورسەتپەيمىن دە.
3. توعجانوۆ ايتادى: اننەنكوۆ پەن الاشوردا تۇرمەسىندە ءبىر جىل وتىرسا دا، وتىرعان ادامدار دەمالىس ۇيىندە جاتقانداي بولسىن، ولاردىڭ تۇرمەسىندە بولعان سۇمدىقتاردىڭ ناتيجەلەرىن كورسەتپە، ەشكىم ولاردىڭ تۇرمەسىندە ەسىنەن تانباسىن دەيدى. ال مەن ايتام: جوق، ولاردىڭ تۇرمەسىندە بولعان حايۋاندىق ازاپتاردىڭ ناتيجەسىندە تالايلار ەستەرىنەن اداسقان، تالاي قارا شاشتار بىرەر جۇمادا-اق اعارعان. ولاردىڭ تۇرمەسىن ادامگەرشىلىكتەرى مول كىسىلەر جاساعان قوناق ءۇي قىلا المايمىن.
4. توعجانوۆ ايتادى، پەساداعى ماشتاي بايدىڭ مالايىن (ابەندى) ءبىزدىڭ بۇل كۇنگە شەيىنگى تالاي پەسالارداعى، تالاي اڭگىمەلەردەگى وپ-وڭاي بولا قالاتىن مالايلارداي ءا دەگەننەن قىپ-قىزىل قىل، ستاندارت قىل، «وڭاي ناماز» سياقتى مالاي قىل دەيدى. ال مەن ايتام: جوق، ونداي سالعاننان وپ-وڭاي قىپ-قىزىل باتىراق جۇرتقا ابدەن بەلگىلى بولىپ بولعان وڭاي تۇرپات. وندايدى جاساي سالۋ قيىن ەمەس. ودان گورى بۇل پەسادا مىنا ابەن سياقتى سانا-سەزىمى بىرتە-بىرتە اشىلىپ كەلىپ، اقىرعى كەزەڭدە قۇلاش كورە قىزىلدارمەن كەتكەن مالايدى كورسەتۋ ۋاجدىلەۋ بولادى دەيمىن.
5. توعجانوۆ ايتادى، فرانسۋز پولكوۆنيگىن ينتەرۆەنسيانىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى قىل دەيدى. ال مەن ايتامىن: ينتەرۆەنسيانىڭ ۇيىمداستىرۋشى قوجاسى پولكوۆنيك ەمەس، دۇنيە جۇزىلىك كاپيتال دەيمىن. پولكوۆنيك تەك ونىڭ مالايى، قىزمەتكەرى دەيمىن. جانە ول پولكوۆنيكتى اننەنكوۆتىڭ وفيسەرى سياقتى قىلىپ كورسەت دەگەنىڭىز ۋاجدى «اقىل» ەمەس دەيمىن. بەرنارد شوۋدىڭ «سايتاننىڭ شاكىرتى» دەگەن پەساسىڭداعى اعىلشىن گەنەرالىن كورىڭىز دەيمىن. سوندىقتان، مەن كورسەتكەن پولكوۆنيكتىڭ ءوزى دۇرىستاۋ بولادى دەيمىن.
6. توعجانوۆ قىزىلداردى ۇلت-ۇلتقا ءبول دەگەندەي قىلادى. مەن ونى دا دۇرىس ەمەس دەيمىن. قىزىلدار ءار ۇلتتاردان بولعانمەن، ءبارى ءبىر ماقساتتىڭ، ءبىر تاپتىڭ ادامدارى، ءبارى ءبىر سەميا دەيمىن. سولاي قىلىپ كورسەتكەنمىن، سولاي قىلىپ كورسەتەمىن دە.
7. توعجانوۆ اقتاردى دا بىر-بىرىنەن بولەدى. ءبىرىن «ەڭ ۇلكەن جاۋ»، ءبىرىن «كىشى جاۋ» قىلىپ كورسەت دەگەندەي ىمدايدى. ال، مەن ونى دا دۇرىس ەمەس دەيمىن. ءبارىن تۇتاس الۋ كەرەك دەيمىن. تۇتاس العاندا، قىزىلدار مەن اقتاردىڭ ەكى تاپتىڭ مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقانىن كورسەتۋ كەرەك دەيمىن. تۇتاس العاندا، قىزىلدار مەن اقتاردىڭ ەكى تاپتىڭ مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقانىن كورسەتۋ كەرەك دەيمىن.
مىنە، وسى. قىسقاسىن ايتقاندا گ.توعجانوۆتىڭ جانە كەيبىر «وتە امالشىل» ادامداردىڭ ەرىنىنىڭ ەمەۋرىنىمەن جازساق، پەسانىڭ ساياسي ماڭىزى دا ءبۇلىنىپ، ادەبيەتتىك، تەاترلىق، درامالىق كوركەمدىگى دە بۇلىنەر ەدى.
گ.توعجانوۆ «پەساداعى قىزىلداردىڭ ءبارى دە بايمەن بايلانىستى» دەيدى. مۇنداي وتىرىك تە تىم شولاق ايتىلعان وتىرىك ەكەنى وزىنەن-وزى بەلگىلى. پەسا بويىنشا ماشتايمەن بايلانىسى بولعان تەك جۇماش دەگەن سوۆدەپشى جانە بۇل جۇماش باستىق ەمەس، ءجاي سوۆدەپشى. ول ءتىپتى ايقىننان-ايقىن كورسەتىلەدى. ماشتاي مەن بايلانىسى بولعانى ءۇشىن، تۇرمەدەگى جولداستارى جۇماشتى قويماستان جازعىرىپ وتىرادى. بۇل دا ايقىن كورسەتىلگەن.
ونان سوڭ، گ.توعجانوۆ پەن كەيبىرەۋلەر الگى ماشتاي بايدىڭ مالايى ابەننىڭ سوزدەرىن ىلعي بوعاۋىز ءسوز، باتىراقتىڭ بەدەلىن تۇسىرەتىن ءسوز دەيدى. ارينە باتىراقتىڭ جاقسى سويلەگەنىن دە جانە باتىراق ەمەس كىسىنىڭ دە «بەدەلى» تۇسپەيتىندەي قىلىپ وتىرىك سويلەمەي، دۇرىس، ءادىل سويلەگەنىن دە دۇرىس كورەمىن.
ءبىراق پەسادا ماشتاي بايدىڭ مالايى ابەن ءوزىنىڭ بەدەلى تۇسەتىن ءسوز سويلەمەيدى، تەك اقتاردىڭ «بەدەلى» تۇسەتىن وتكىر سوزدەر سويلەيدى. سونسوڭ اقتارعا جالىنعانى ءۇشىن جۇماشقا ەكى-ۇش تىكەندى ءسوز ايتادى. ەگەردە مۇنداي ءسوز تىم «ىڭعايسىز» بولسا ونى وزگەرتۋگە بولادى.
ونسوڭ پەسادا الاشوردا بولىسىنىڭ اباي ءسوزىن ايتىپ قۇرال قىلۋى دۇرىس ەمەس، بۇل دا تاريحقا جالا دەيدى. مەن ابايدىڭ اتىن پەسادان الىپ تاستادىم. ءبىراق الاشوردانىڭ ابايدى وزىنىكى قىلماق بولۋىن، وزىنىكى قىلام دەپ ابايدى ماسقارالاۋى تاريحقا جالا ەمەس، ول بولعان ءىس. تاتارلارعا قارسى جازعان ماقالالارىندا الاشوردا باستىعى بوكەيحانوۆ ابايدى دۋلاتوۆتىڭ، بايتۇرسىنوۆتىڭ، جۇمابايەۆتىڭ الدىنا سالا جازاتىن، سەمەيدە 1917-جىلى شىعارعان جۋرنالىنىڭ دا اتىن «اباي» دەپ قويعان بولاتىن.
مەن پەسادا كەمشىلىك جوق دەمەيمىن. كەمشىلىكتەرى بار. سىناعانداردىڭ ءتاۋىر پىكىرلەرى دە بولدى، ول ەسكە الىنۋ كەرەك. پەساداعى كەمشىلىكتەردى، ارينە جوندەۋگە تىرىسامىن. ازىرگە مىنالاردى ىستەدىم:
1. ابايدىڭ اتىن پەسادان الىپ تاستادىم.
2. بوعاۋىز ءسوز دەگەندەردى وزگەرتتىم. جالپى ءتىل جاعىن قايتادان قاراپ شىقتىم.
3. دايراباي بولىستىڭ ءرولىن سول كۇشەيتىڭكىرەدىم.
4. شنەيدەرگە بىرنەشە قاتاڭ رەپليكا بەردىم.
5. ءاناپيانىڭ بەتىن سوڭعى پەردەدە اشىڭقىرادىم.
6. تۇرمەدە وتىرعان بولشيەۆيكتەر مەن بوستاندىقتاعى جولداستاردىڭ بايلانىستارىن كورسەتىڭكىرەدىم.
7. تاعى دا كەيبىر كەيىپكەرلەردىڭ مىنەزدەرىن، ىشكى ماڭىزدارىن اشىڭقىرادىم. ءسويتىپ ازىرشە وسى بولادى عوي دەيمىن.
1937 جىل
تۇسىنىكتەر
«ماناپ» دراماسى تۋرالى» دەگەن ماقالا ساكەننىڭ ادەبيەتشى رەتىندە جازعان تۇڭعىش سىني پىكىرى. جەتىسۋ وڭىرىندە بولعان وقيعانى الماتى ۋەزىنىڭ ناچالنيگى ي.ليحانوۆ پەسا ەتىپ جازىپ، م.ەسەنگەلدين قازاقشا اۋدارعان. ول «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 14-21 ساندارىندا جاريالانىپ، وقۋشىلار ۇناتسا، جەكە كىتاپ ەتىپ شىعارماق نيەتى بارىن بىلدىرگەندە ساكەن ۇناتپاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 1914 جىلعى 23-سانىندا وسى ماقالاسىن جاريالاعان.
بۇدان دا گورى اششىلاۋ جانە دالەلدى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «ماناپ» دراماسى» دەگەن ماقالاسى «قازاق» گازەتىنىڭ 1914 جىلعى 82-سانىندا جاريالاندى. بۇل رەسەنزيادا ورىندى ويلار ايتىلىپ، وزىنشە پىكىرىن اشىق ايتقان: «ءبىزدىڭ ءماسليحاتىمىز اتى قازاقشا ەكەن دەپ مۇنداي ماعىناسىز نارسەنى قازاققا ورنەك ءۇشىن تاراتپاۋ كەرەك. «ماناپتى» شىعارۋشىنى دا، تارجىمە قىلۋشىنى دا سوكپەيمىز، ءبىراق ادەبيەت ەرنەگى بولعانداي ءبىر جۋرنال «ماناپتاعى» وراسان ەرسىلىكتى كورمەۋىنە تاڭىرقايمىز» دەپ «ايقاپ» جايلى 51-سانىنداعى ىزعارلى ويىنىڭ جالعاسىن اڭعارتىپ قويعان كورىنەدى.
«ادەبيەت ءھام ونىڭ باعىتتارى» دەگەن عىلىمي-زەرتتەۋ ماقالاسى «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنىڭ 1922 جىلعى 13-سانىندا، اياعى 1923 جىلى 15-سانىندا جاريالانىپ، سول كەزدەگى تانىم-بىلىك دەڭگەيىندە ادەبيەت تاريحى جانە ونىڭ باعىتتارى جونىندەگى تۇسىنىگىن اعارتۋشىلىق ماقساتتا جازىپ، ءوزىنىڭ ەستەتيكالىق تانىم-بىلىگىن اڭعارتقان.
«بەكەت» رەسەنزياسى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1923 جىلعى 18-ساۋىرىندە جاريالاندى. سپەكتاكل 12ء-ساۋىر كۇنى قويىلعاندا رابفاك شاكىرتى عابيت مۇسىرەپوۆ بولىپتى. ول ە.جاقىپوۆ پەن ج.مولداعالييەۆكە سول سپەكتاكلدەن العان اسەرىن ايتىپتى. «سپەكتاكل باستالماس بۇرىن ساكەن سەيفۋللين ساحناعا شىعىپ، قازاقتىڭ سوۆەتتىك سوسياليستىك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنا ەكى جىل تولۋىنا بايلانىستى ءسوز سويلەگەنىن، ونىمەن قوسا اننەنكوۆا-بەرناردتىڭ «بەكەت» پەساسى جايلى، ونىڭ تاقىرىپتىق نەگىزى — بەكەت باتىردىڭ ەزى جايلى كورۋشىلەرگە اڭگىمە ەتكەن» (ە.جاقىپوۆ. داستاننان دراماعا. 1979. 110-بەت).
رەسەنزيانى وقىعان پەندەلەر وسى پەسا 1923 جىلى ورىس تىلىندە كىتاپ بولىپ جاريالانعانداعى العى سوزگە نازار اۋدارعاندارى ابزال. پرولەتارلىق ريەۆوليۋسيانىڭ العاشقى داۋىرىندە تاريحي شىندىقتار بۇرمالانباي، ونىڭ دا اشىق ايتىلعانىن كورەمىز. «ۆىپۋسكايا ناستوياششۋيۋ كنيگۋ، اكادەميچەسكيي سەنتر كيرناركومپروسا يمەەت سەليۋ وزناكوميت رۋسسكۋيۋ چيتايۋششۋيۋ پۋبليكۋ س ەپيزودوم بوربى پەرەدوۆوي چاستي كيرگيزسكوگو وبششەستۆا س گنەتوم ساريزما ۆ ەپوحۋ پودچينەنيا كيرگيز سارسكومۋ پوددانستۆۋ» دەگەنىن كەيىن شوۆينيستەر، وعان قوسىلا ءوزىمىزدىڭ جاعىمپازدار «دوبروۆولنوە پريسوەدينەنيە كازاحستانا ك روسسيي» دەپ 250 جىلدىقتى ءۇش جىل تويلاعانىمىز بار. ەرتەرەك كەزدە شىندىقتىڭ بەتىنە سارۋدى ۇيات كورەتىندەر «وزناكوملەنيە جە شيروكيح كرۋگوۆ رۋسسكوي پۋبليكي، جيۆۋششەي نا تەرريتوريي كسسر، س يستوريەي بوربى كيرگيزسكوگو نارودا زا سۆويۋ سۆوبودۋ، ۆەدشەيسيا نا پروتياجەنيي 15 — 19 ستولەتيي ۆ زناچيتەلنوي مەرە وبياسنياەتسيا سوۆرەمەننوە ريەۆوليۋسيوننوە سوستويانيە كيرگيزسكوگو وبششەستۆا ي پسيحولوگيي داننوگو نارودا» دەگەن وي-پىكىرلەردىڭ ءتۇتىنى دۇرىس ەكەندىگىن اڭعارماسقا بولماس.
«اساۋ تۇلپار» تۋرالى» ساكەننىڭ سىنشىلارعا جاۋابى «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنىڭ 1923 جىلعى ەگىز 17 — 18 سانىندا جاريالاندى. نەگىزىنەن ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ «تەمىر قازىق» جۋرنالىندا (1923 ج. № 1) شىققان ماقالاسىنا قارسى جازىلعان. ءبىر عاجابى، قازاق تاريحىندا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى تاۋداي ەكى ۇلى قايراتكەرلەردىڭ جۇلدىزدارى بىر-بىرىنە قارسى تۋعانى وكىنىشتى. بۇل جاۋاپتان كەيىن ءنازىر ساكەننىڭ «باقىت جولىنا» پەساسىن «تەمىر قازىقتىڭ» 2 سانىندا ىسكە العىسىز ەتىپ سىنادى.
«اساۋ تۇلپاردى» وقىعان كىسى ءوزىنىن كىم، دۇنيەنىڭ نە ەكەندىگىن ءبىلۋ بىلاي تۇرسىن، وڭ اياعى مەن سول اياعىن بىلمەي قالۋ ىقتيمالى بار. شىن ريەۆوليۋسيا تاربيەسى بەرىلۋىنە زيان تيمەسىن دەپ بۇل كىتاپتى جاستارعا وقىتپاسقا ءتيىس. ساكەندى ورىنبوردان الىپ كەلىپ، ءبىر مۋزەيگە كىرگىزىپ قويارعا ءجون. مۇنداي «قىزىق» كىسىنى مۋزەيدەن باسقا جەرگە قويىپ تا بولمايدى!» دەگەن سوزدەردىڭ ونەر جايىن بىلاي قويعاندا پەندەلىك جاعىنان كەلىسىپ تۇرماعانى بەلگىلى. ساكەن دە ايانىپ قالماعانى بايقالادى.
ءبىر عاجابى، ءنازىر تەك ساكەننىڭ سىنشىسى بولۋدان كەز جازباي كەتتى. ساكەننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومان-ەسسەسىنىڭ ءبىرىنشى، ياعني 1927 جىلى شىققان باسىلىمىن زەرتتەپ، 2003 جىلى ساكەن شىعارمالارىنىڭ كوپ تومدىعىنا سەركە (ءبىرىنشى توم) بولىپ شىققان باسىلىمىنا جازعان ماقالاسىندا دوسەنت ك.س.احمەت «ساكەننىڭ قاي شىعارماسىنا بولماسىن اششى سىن جازىپ كەلە جاتقان ءنازىر تورەقۇلوۆ كىتاپتىڭ شىققانىنا ەكى جىلداي بولىپ قالعاندا «تار جول، تايعاق كەشۋ» تۋرالى بىر-ەكى ءسوز» دەيتىن ماقالا جازدى. ول «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە 1928 جىلى 28-جەلتوقساندا شىعىپ، قارا اسپاندى ءتۇسىرىپ جىبەرمەگەنىمەن، رومان-ەسسەنى داتتاۋدى ماقسات تۇتقانى قالىڭ كوپشىلىككە بىردەن ءمالىم بولدى.
رەداكسيا ءوز تاراپىنان جازعان تۇسىندىرمەسىندە: «ءنازىردىڭ ساكەن كىتابىنان تۇك پايدا جوق دەۋى قاتە. ءنازىردىڭ سىن جازعانداعى بەتالىسى دۇرىس ەمەس (515-516 بەتتەر) دەپ تابۋى ماسەلەنى ءبىراز ۋشىقتىرىپ جىبەرگەن بولاتىن. بۇل ماقالاعا قارسى ءابدىلدا تاجىبايەۆ «تار جول، تايعاق كەشۋ» مەن ءنازىردىڭ سىنى تۋرالى» ماقالا جازدى. ونداي ماقالانىڭ شىعار-شىقپاسىنان حابارى بولماعان ساكەن «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالىنىڭ 1929 جىلعى 7-سانىندا «تار جول، تايعاق كەشۋ» تۋرالى» كولەمدى تۇسىندىرمە بەرىپ، جاۋاپ قايتاردى. ساكەن مەن ءنازىردىڭ شىعارماشىلىق قارىم-قاتىناستارى ونشا جاراسا بەرمەگەنىمەن، پەندەلىك تىرلىكتەرىندە ارالاس-قۇرالاس بولعاندارى بۇكىلوداقتىق سوۆەتتەردىڭ 8 سەزىندە، ۆ.ي.لەنيننىڭ اتاقتى گەولرو جوسپارىن باياندايتىن سەزىندە سەيتقالي مەن ساكەن ەكەۋى تۇرار رىسكۇلوۆ پەن ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ ءتىل تابىسۋىنا ارا اعايىن بولعاندارى بار كورىنەدى. تاريح ءقازىر ءبارىن ءوز ورنىنا قويىپ جاتىر.
«قازاق، ادەبيەتىنىڭ قىسقاشا تاريحى» دەگەن ماقالا 1924 جىلى 19-اقپاندا «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە «ساكەن جولداستىڭ وقىعان لەكسياسىنىڭ قىسقاشا قورىتىندىسىنان الىندى» دەپ ەسكەرتىپ «ءسابيت توڭكەرىس ۇلى» دەگەن كىسىنىڭ اۆتورلىعىمەن جاريالاندى. ول «ۇزارتىپ جازسا ساكەن جولداستىڭ بايانداماسىنان كوپ ءسوز الۋعا بولاتىن ەدى. ءبىراق گازەت بەتى تار بولعاندىقتان قورىتىندىسىنىڭ قىسقاشا ءتۇرىن عانا جازىپ وتىرمىز. سوندىقتان مۇنى وقۋشىلار ساكەن بايانداماسىنىڭ ءار جەرىنىڭ ءدامى دەپ ۇعۋى كەرەك» دەپ ەسكەرتۋ جاساعان. دەمەك، يدەيا، وي ساكەن اۋزىنان شىققان، ال وقۋشىعا جەتۋى ءسابيت توڭكەرىس ۇلىنىڭ (كىم ەكەنىن انىقتاي المادىق. ءسابيت مۇقانوۆ قولىنان شىقسا، ءبىر سىر بەرگەندەي ەدى، ءبىراق وندايدى كەزدەستىرە المادىق) ءبىراز دەرەكتەردى قيسىنسىزداۋ بەرگەنى ناتيجەسىندە بۇل لەكسيا تۋرالى باسپا ءسوز بەتىندە ۇلكەن ايتىس ماقالالارى جازىلىپ، ءبىرقىدىرۋ شۋ بولعان.
تەمىرباي (كىم ەكەنىن انىقتاي المادىق) دەگەن اۆتور «قازاق ادەبيەتى تاريحىنان اڭگىمە» اتتى ماقالاسىن «اق جول» گازەتىنىڭ 1924 جىلعى 5-ناۋرىزىندا جاريالادى. ونىڭ تولىق ءماتىنى قولىمىزدا جوق، الايدا وعان قارسى عابيت مۇسىرەپوۆ جازعان «قيسىق سىن، ءادىل تورە» دەگەن ماقالاسىن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1924 جىلعى 24-ناۋرىزىندا شىققان 83-سانىندا جاريالادى دا، 1970 جىلى «سۋرەتكەر پارىزى» دەگەن ادەبي-سىن ەڭبەكتەرىنىڭ جيناعىندا ءبىرىنشى بەتكە ورنالاستىردى. ماقالانىڭ نەگىزگى ماقساتى ساكەندى جالعان، دورەكى سىننان اراشالاۋ. راسىندا دا تەمىرباي ساكەندى وتىرىكشى، جاس بۋىنعا قاتە ۇعىندىردى دەيدى. مىلجىڭ دەيدى، سوقىر دەيدى، ارسىز، اڭگى دەيدى. بىلگەنىنشە جامانداپ، حالىق كەزىنە ۇلكەن ءمىندى كىسى ەتىپ كورسەتەدى. تەمىربايدىڭ سىنىنان وقۋشى نە ۇقتى؟ ارينە، تەمىربايدىڭ سىنىنان ساكەنگە دۇشپاندىعىن، اياعىنان قالاي شالۋدى اندىپ جۇرگەندىگىن ۇقتى.
ەگەر «اق جول» باسشىلارى ساكەندى بەيپىل سوزبەن مۇقاتام دەسە، اتا-ەنەسىنەن تۇك قويماي لاعناتتاسا، مىناسىنان سىپايى بولار ەدى» (1970. 5-9 بەتتەر) دەگەنىن Fابەڭ 1931 جىلى ەسىنە ءتۇسىرىپ، قالام ۇستاۋعا «قۇمارلىعىمدى ءسابيت سەزدى بىلەم، «سەن جازۋعا كىرىس» دەپ مازالاپ ءجۇردى. ساكەندى جاقتايتىن ءبىر ماقالا جازعىزدى. اياعىنا مەن قول قويسام دا جەلىسىن تارتىپ جازدىرعان، ارتىنان تۇگەلىمەن قايتا جازىپ شىققان ءسابيت ەدى. «بالتاباي» دەگەن بىرەۋگە قارسى جازىلدى ما، نەمەنە، ايتەۋىر بىرەۋدى بوقتادىم دا سالدىم. مەنىڭ العاشقى جازعان ماقالامدى ءسابيتتىڭ سونشا تۇزەتكەنى ماعان جامان باتتى» (سوندا، 53-54 بەتتە) دەگەنىن ەسكەرەر بولساق، ءعابيتتىڭ ادەبيەتكە كەلۋىنە سابەڭنىڭ شاپاعاتى تيسە، ەكىنشىدەن، ساكەننىڭ ءدارىسىن جازعان «ءسابيت توڭكەرىس ۇلى» ءوزىمىزدىڭ «كادىمگى ءسابيت مۇقانوۆ شىعار» دەگەن ويعا جەتەكتەيدى. ول جونىندە سابەڭنىڭ ەڭبەكتەرىنەن ەشتەڭە اڭعارىلمايدى.
بۇل شىعارما ساكەننىڭ كوپ تومدىعىنا تۇڭعىش كىرىپ وتىر.
«قازاقستان ەڭبەكشى توڭكەرىسشى جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ باسقارماسىنان» دەگەن حابارلاندىرۋدى «كەڭەستەر وداعىنداعى ەڭبەكشى تاپ جازۋشىلارى ۇيىمىنىڭ سانا (يدەولوگيا) جانە كوركەم ءسوز تۋرالى جوباسى» دەپ قازاقتىڭ پرولەتارلىق جازۋشىلارى اسسوسياسياسىنىڭ، ياعني اتىشۋلى كازاپپ-تىڭ پلاتفورماسى ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ 1925 جىلى 12-ماۋسىمدا شىعارعان قاۋلىسى نەگىزىندە ساكەن جازىپ، ۆاپپ، راپپ پەن «قۋزنيسا» ۇيىمدارى جوبالارىنىڭ قازاق جاعدايىنا ىڭعايلى باپتارىن اۋدارىپ، اۋەلى «ەڭبەكشى قازاق»، كەيىنىرەك «بوستاندىق تۋى» (1925 جىل، 6-تامىز) گازەتتەرىندە جاريالانعان بولاتىن. ءسويتىپ قازاقستاندا تۇڭعىش رەت جازۋشىلار ۇيىمى قۇرىلعان-دى.
وسى تاريحي وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولعان ءسابيت مۇقانوۆ «العاشقى ۇيىمنىڭ قىزىلوردا قالاسىندا قۇرىلۋى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1925 جىلى 10-مامىردا شىققان 203-سانىندا جاريالانا قالدى. ۇيىم بۇكىلوداقتىق پرولەتاريات جازۋشىلارىنىڭ بىرلەستىگىنە بولىمشە ەسەبىندە اشىلىپ، سونىڭ پلاتفورماسىن (باعىتىن) قازاقشا اۋدارىپ باستى. مەن بۇل كەزدە قىزىلجار (پەتروپاۆل) قالاسىندا شىعاتىن «بوستاندىق تۋى» گازەتىندە قىزمەتتە ەدىم. پلاتفورما ول گازەتتە دە جاريالاندى. ءبىراق مەن ساكەنگە ۆاپپ-تىڭ باعىتىن تۇگەل قولدامايتىندىعىمدى ايتىپ حات جازدىم. 1926 جىلدىڭ جازىندا قىزىلوردا قالاسىندا بولعان جازۋشىلار جينالىسىندا «قۋزنيسا» تۇگىل راپپ-تىڭ پلاتفورماسى قازاق سوۆەت جازۋشىلارى ءۇشىن تار دەپ تانىلىپ، قازاقستان جاعدايىنا سايكەس جاڭا پلاتفورما جازىلىپ (ءماتىنىن مەن جازدىم) قابىلداندى. قىسقارتا جازعاندا «كازاپپ» (پرولەتاريات جازۋشىلارى) اتى ساقتالا تۇرا، كەڭىتىپ جازعان ۋاقىتتا «قازاقستان پرولەتاريات جانە شارۋا جازۋشىلارىنىڭ بىرلەستىگى» دەپ اتالدى» (س.مۇقانوۆ. «ءوسۋ جولدارىمىز». 1960. 683-بەت) دەگەنى وسى جاريالانىمداردىڭ سىرىن تولىق اشىپ بەرەدى.
«ۇلت تەاترى تۋرالى» دەگەن رەسەنزياعا سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ «ۇلت تەاترى» دەگەن ەڭبەگىنە جازىلىپ، «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنىڭ 1926 جىلعى 11 — 14 ساندارىندا جاريالاندى.
«شولپان ءولدى» ازا ماقالاسى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە 1926 جىلى 13-قازاندا، «ايەل تەندىگى» جۋرنالىنىڭ 7—10 ساندارىندا باسىلدى.
«شاش قىرقۋ» تۋرالى» دەگەن جاۋابى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە 1926 جىلى 25-قاراشادا جاريالاندى.
«بەت aشاردa» سابىر ءشارىپوۆتىڭ «التىباسار» اڭگىمەسىنىڭ جارىق كورۋ جايى جانە ءمانى اڭگىمەلەنەدى. ساكەن سەيفۋللين جولداستىق قارىم-قاتىناستىڭ ونەگەسىن ناقتى ىسپەن كورسەتكەن.
«التىباسار» تەز شىعۋ ءۇشىن «ەڭبەكشى» كىتاپحاناسى» دەگەن توپتامانى پايدالانعان. وعان دەيىن بەيىمبەتتىڭ «وت باسىندا»، سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ «ۇلت تەاترى»، ءبىلال مولدىبايەۆتىڭ «قازاقستاندا جوعارعى دارەجەلى مەكتەپتەر»، ەرعالي الدوڭعاروۆتىڭ «تىلشىلەر قۇرالى» جانە ءارقيلى اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىنان 1925 جىلى دايىندالعان «سىيلىق» جيناعى شىققان بولاتىن.
«التىباسار» (اڭگىمە) ساكەن سەيفۋللا ۇلىنىڭ بەت اشارىمەن («التى-باسار» (راسسكاز) س پرەديسلوۆيەم سادۆاكاسا سەيفۋللينا (ساكەن). № 6. باستىرۋشى: قازاقستان جەر-سۋ كوميسسارياتى. قىزىلوردا. 1926 ج.» دەپ شىققان.
«ەل اقىندارىنىڭ ايتىسى» ساكەننىڭ قازاق ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناپ جۇرگەنىن اڭعارتاتىن جانە بۇل سالادا اتقاراتىن ءىرى ىستەرىنەن حابار بەرەتىن العاشقى جاريالانىم. ول 1926 جىلى «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىنىڭ 4 جانە 6 ساندارىندا جاريالاندى. «جيناۋشىدان» دەگەن كىرىسپەسىن ءسال وزگەرتىپ، ەكى باسىلىمدى بىرىكتىرىپ بەرىپ وتىرمىز. ساكەننىڭ كوپ تومدىعىنا تۇڭعىش رەت كىرىپ وتىر.
«جانعوجا جىرى» 1926 جىلى «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىنىڭ 5-سانىندا جاريالاندى. وعان ساكەن «جيناۋشىدان» دەگەن كىرىسپە جازىپ «جانعوجا جايىنداعى ولەڭنىڭ» ءاربىر سوزىنە جانە كىسى اتتارىنا تۇسىندىرمە جازىپ، 6-سانىندا «جانعوجا باتىر نۇرماعامبەت بالاسى» دەگەن زەرتتەۋىن جازعان. ءبىر وكىنىشتىسى جانعوجا باتىردى زەرتتەۋشىلەردىڭ كوبى وسى باسىلىمدى بىلمەيدى، كەيىنگى باسىلىمداردا ەسكەرىلگەن تۇستى اڭعارمادىق.
ساكەن شىعارمالارىنىڭ كوپ تومدىعىنا تۇڭعىش رەت كىرگىزىلىپ وتىر.
«تانىستىرۋ» شولپان يمانبايەۆانىڭ 1927-جىلى شىققان ولەڭدەر جيناعىنا ارنالىپ جازىلعان العى ءسوز. وسى جيناقتى قۇراستىرىپ، «ءسوز باسىن» جازعان قازاقتىڭ قايراتكەر قىزى سارا ەسوۆا « قولدا بار ولەڭدەرىن بەرگەن نازەكەڭە (ءنازيپا قۇلجانوۆا)، ساكەنگە، ەلجاسقا (بەكەنوۆ)، شولپاننىڭ ءىنىسى بالماعامبەتكە العىس ايتامىن» دەگەننەن كەيىن جيناققا «كىرگەن ولەڭدەر — شولپاننىڭ تاڭدامالى ولەڭدەرى. قولعا تۇسكەن ولەڭدەردىڭ 35-ىنەن 26-سى باسپاعا جارارلىق دەپ وسى كىتاپقا كىرگىزىلدى» دەگەن ەسكەرتپەسىنە قاراعاندا ەسوۆانىڭ، نە «ايەل تەندىگى» جۋرنالىنىڭ ارحيۆىن ماريام حاكىمجانوۆا شولپاننىڭ ەكىنشى جيناعىن شىعارعان كەزدە ەسكەرگەن-ەسكەرمەگەنى بەيماعلۇم. قالاي بولعاندا دا شولپاننىڭ مۇراسىنا قايتادان ورالىپ، تولىقتىرىپ شىعاراتىن ۋاقىت كەلدى، ويتكەنى ونىڭ جارىق دۇنيەگە كەلگەنىنە 2003 جىلى 100 جىل تولدى.
بۇل ماقالا ساكەن شىعارمالارىنىڭ كەپ تومدىعىنا تۇڭعىش رەت كىرگىزىلىپ وتىر.
«قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتى تۋرالى» دەگەن شولۋ ماقالاسى «جىل قۇسى» الماناگىنىڭ 1927 جىلى شىققان 1-سانىندا جاريالاندى. ساكەن شىعارمالارىنىڭ جيناقتارىندا جاريالانىپ كەلەدى.
«ادەبيەت مايدانىندا (پىكىر الىسۋ رەتىندە)» ماقالاسى قازاقستان مەملەكەتتىك باسپاسى قازاقتىڭ پرولەتاريات جانە شارۋا جازۋشىلارى بىرلەستىگى ءۇشىن شىعارىپ، بار بيلىكتى ءوزى جۇرگىزگەن «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالىنىڭ تۇنعىش سانىندا (1 — 2) 1928 جىلى جاريالاندى.
«سۇراۋعا جاۋاپ» ساكەننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» اتتى رومان-ەسسەسى 1927 جىلى شىققاننان كەيىن وقۋشىلاردان تۇسكەن سۇراقتارعا، حاتتارعا «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1928 جىلعى 24- قاڭتارىندا قايتارعان جاۋابى.
«ادەبيەتتى باعالاۋ جانە قۇلىق-سانانى تەكسەرۋ» اتتى كۇردەلى ماقالاسى «جىل قۇسى» الماناگىنىڭ 2-سانىندا 1928 جىنى جاريالانىپ، ادەبيەتتى تانۋ جونىندە ءبىرقىدىرۋ ماعلۇمات بەرگەن.
«كوركەم ادەبيەت تۋرالى بىلۋگە ءتيىس ءۇش نارسە» اتتى تانىمدىق ماقالاسى دا «جىل قۇسى» الماناعىنىڭ 2-سانىندا باسىلعان.
«ەل قورعانى نە؟..» دەگەن سىن ماقالا «جاڭا ادەبيەت» (قازىرگى «جۇلدىز») جۋرنالىنىڭ 1928 جىلعى قوسارلى 3-4 سانىندا جاريالاندى. ساكەن شىعارمالارىنىڭ ەكى باسىلىمىنا دا كىرگەن.
«تار جول، تايعاق، كەشۋ تۋرالى» ءنازىر تورەقۇلوۆقا قايتارعان جاۋابى «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالىنىڭ 1929 جىلعى 7-سانىندا باسىلدى. تاريحي ءمانى زور رومان-ەسسە جونىندە الاش قوزعالىسىنا قاتىسقان، اتتارى اتالاتىن قايراتكەرلەردىڭ، قالامگەرلەردىڭ بىردە-بىرەۋى «تار جول، تايعاق كەشۋدەگى» دەرەكتەر دۇرىس ەمەس، جاڭىلىس ايتىلعان، اناۋ اناداي ەمەس مىناداي ەدى دەپ داۋ شىعارىپ، ماقالا جازعان ەمەس، ۇلكەن جيىنداردا سويلەگەن دە ەمەس. ولاردىڭ جازىپ، سويلەۋىنە ول تۇستا تيىم دا سالىنعان ەمەس. سەبەبى «تار جول، تايعاق كەشۋ» 1927 جىلى جاز ايلارىندا شىققاننان كەيىن قالاي جازامىن، قالاي سويلەيمىن دەسە دە مۇمكىندىكتەرى بولعان. الاش ازاماتتارىن تۇقىرتۋ، تۇتقىنداۋ 1928 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان باستالىپ، 1929 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن احمەت، ءمىرجاقىپ، ماعجان، جۇسىپبەك سىندى مارقاسقالار ۇستالدى دا، تەرگەۋلەرى ماسكەۋدە بۋتىركا تۇرمەسىندە وتكىزىلدى. تەگىندە گولوششەكين ۇسىنىسىمەن بولعان شىعار، ايتەۋىر الاش قوزعالىسىنا قاتىسقان 44 ازامات ەلدەن جىراق جەردە ازاپ شەكتى، تەكسەرىلدى. كىتاپ جازدىڭ عوي، باسقا ايتارىن، بار ما دەپ ساكەندى، الاش يدەولوگياسىمەن كوپ الىستىڭ عوي دەپ ءسابيتتى كۋالىككە شاقىرعان ەشكىم بولعان ەمەس.
1830 جىلى سوتتا 13 ازامات اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ماعجان 10 جىلعا سوتتالدى. اتۋعا كەسىلگەندەردىڭ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتان باسقالارى كەشىرىم سۇراپ، ءوتىنىش جازعان سوڭ 10 جىلعا ءتۇسىرىپ، بەلومور-بالتىق كانالىن قازۋعا سالدى. نەگىزگى تۇراقتارى اتاقتى سولوۆكي بولدى. ال جۇسىپبەك «ءوز زيالىلارىنا كۇن كورسەتپەيتىن ۇكىمەتتەن كەشىرىم سۇرامايمىن» دەپ ماسكەۋ قالاسىندا اتىلىپ كەتتى. سونداي-اق، الاش ازاماتتارىنىڭ سىرىن سىرتقا كوبىرەك شاشقان دىنمۇحامەد ءادىلوۆ پەن ءابدىراحمان ءبايديلديننىڭ كەشىرىم سۇراعان وتىنىشتەرىن قابىلداماي، اتىپ تىندى. س.اقاتايدىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» الاش ازاماتتارىن ايىپتاۋدىڭ نەگىزگى كوزى بولدى دەگەن قيسىنى ەشبىر جوباعا سوقپايدى، ۇكىمەت اۋىسقان كەزدەگى كوتەرىلەتىن شاڭ-توزاڭعا تەڭ ايقاي عانا. ءتىپتى «تار جول، تايعاق كەشۋدى» وقۋشىلاردان الاستاتپاق بولعان ءنازىردىڭ ءوزى بىردە-بىر تاريحي دەرەككە ءشۇبا كەلتىرە الماعانىن ماقالانى وقىعان ادام انىق كەرەدى جانە ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» مەن ءنازىردىڭ سىنى تۋرالى ماقالاسى باسىلعاندا «ەنبەكشى قازاق» گازەتى 1929 جىلى 15-سەنتيابردە مىناداي تۇسىندىرمە بەرىپتى.
«گازەتىمىزدە ءنازىردىڭ ماقالاسى باسىلعاندا، بۇل سىن — بىربەتكەي سىن، كىتاپتىڭ كەمشىلىگى، قاتە جەرلەرىن كورسەتۋمەن بىرگە جاقسى جاعىن كورسەتپەگەن، كەرمەگەن دەگەندى ايتىپ ەدىك. وسى ءسوزىمىزدى ەندى وزگەرتىڭكىرەپ مىنا ءابدىلدا جولداسقا دا ايتۋعا بولادى.
ءابدىلدا جولداس «تار جول، تايعاق كەشۋ» تۋرالى ءنازىردى سىنايمىن دەپ ءوزى دە سەزبەي سول ءنازىردىڭ جولىنا تۇسكەن. ءنازىر — مىندەتىم قالايدا جامانداۋ دەسە، ءابدىلدا — مىندەتىم قالايدا ماقتاۋ دەپ ۇققان. ءوزى «جامان مەن جاقسى جاعىن بىردەي جازۋ كەرەك، ءجۇز پروسەنت ماركسشىل سىنشى بولۋ كەرەك» دەپ جۇرتقا اقىل ۇيرەتەدى. ءبىراق، سول اقىلىن ءوزى ورىنداماعان.
بىزدىڭشە قاي كۇندە بولسا دا ءبىر بەتكەيلىكتەن ءتۇزۋ سىن بولمايدى.
ءابدىلدا مەن نازىردە وسى ءبىر بەتكەيلىك بار. ءبىرى اسىرا جاماندايدى، ءبىرى اسىرا ماقتايدى. ءبىزدىڭ سىنشىلار مۇنى قويۋ كەرەك. ءتۇزۋ سىن جازام دەسە، جاقسىسىن دا، جامانىن دا بىردەي كورە ءبىلۋ كەرەك. ساكەننىڭ «تار جول تايعاق كەشۋىن» سىناۋشىلار دا وسىنى ىستەۋى كەرەك ەدى.
ساكەن كىتابىنىڭ جاقسى جەرى نە؟
ساكەن كىتابىندا ءبىرسىپىرا ەسكى تاريحي ماتەريالدار بار. الاشوردا تۇسىنداعى گازەتتەردەن، سول كەزدەگى دوكۋمەتتەردەن جاقسى-جاقسى انىقتامالار كەلتىرگەن. سول انىقتامالارعا قاراپ الاشوردانىڭ سونداعى، سوۆەتكە قارسى ىستەرىمەن، پىكىرلەرىمەن تانىسۋعا بولادى.
ساكەن كىتابىنىڭ ەكىنشى جاقسى جاعى — ساكەن كىتابىنان پاتشا ساياساتى، ونان سوڭ بەرى كەرەنسكيي، كولچاكتىڭ ساياساتى قازاق دالاسىنا قانداي اسەر بەرگەنى، قازاقتىڭ باي، كەدەي وقىعاندارى قالاي قاراسقانى جايىندا دا ءبىرسىپىرا ماعلۇمات الۋعا بولادى.
ساكەن كىتابىنىڭ ءۇشىنشى جاقسى جاعى — ساكەن كىتابىنان قازاق اراسىندا كوممۋنيستەر قالاي شىعا باستادى. قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ قانداي ىستەرى بولدى.وسى جايىندا دا ءبىرسىپىرا ماعلۇمات بار.
ال ساكەن كىتابىنىڭ كەمشىلىكتەرىنە كەلسەك، بىزدىڭشە، ەڭ ۇلكەن كەمشىلىگى — ساكەن كىتابىنداعى ماتەريالداردىڭ ونداپ سۇرىپتالماعانى، بىرىنە-بىرى جالعاستىرىلىپ بەرىلگەنى. ماتەريالداردى، كوبىنەسە گازەتتەن الىنعان سوزدەردى تانداپ الىپ، دالەل ءۇشىن كەلتىرۋدىڭ ورنىنا، ءسويتىپ سول كەزدەگى جاعدايدى، ساياسي ءحالدى ماركس كوزىمەن تەكسەرۋدىڭ ورنىنا، ساكەن پالەن بىلاي دەيتىن، تۇگەن ءبۇيتىپ ەدى دەپ قانا قويا سالادى. تەكسەرۋ، تاپ كوزىمەن سىناۋ جاعى از. سودان بارادى دا وقۋشىلارعا كەيبىر وقيعالاردىڭ بەتى اشىلماي قالادى.
ەكىنشى ۇلكەن كەمشىلىگى — ساكەن كىتابىندا پارتياعا العاش كەزدە كىرىپ كەتكەن كەلباي توعىس ۇلى سىقىلدى افيرەس پاراشىلداردى كوممۋنيستەردىڭ كوسەمى قىلىپ قويادى. بايسەيىت، مۇقان سىقىلدى كوممۋنيستە ءجۇز قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنداردى كىتابىندا ماقتايدى. سودان بارادى دا ساكەننىڭ كىتابىندا مۇنداي ادامدار تۋرالى ۇلكەن-ۇلكەن ساياسي قاتە پىكىرلەر جازىلادى، مىنە بۇل ۇلكەن ساياسي قاتە. پارتيا جۇرتشىلىعىن تەرىس جولعا سالاتىن قاتە.
ساكەن كىتابىنىڭ ءۇشىنشى كەمشىلىگى، ساياسي كىتاپتا جازىلار ەشبىر ورنى جوق، «قۇباقان قىز، قارا تورى، قوڭىر قىزداردىڭ» ساكەنگە قاراپ قىزىققاندارى، ساكەننىڭ ولارعا قاراپ قىزىققانى سىقىلدى ۇساق سوزدەردىڭ، كەرەكسىز سوزدەردىڭ كوپتىگى، مۇنداي سوزدەردىڭ بۇل كىتاپتا ءتىپتى-اق جازىلار ءجونى جوق ەدى. ونداي سوزدەردى جازعاننان ساكەنگە دە كەلەتىن پايدا جوق. بىلگەن كىسىگە ونداي ماقتان سوزدەردىڭ، جۇرتشىلىققا ءمانى جوق ۇساق سوزدەردىڭ زيانى تولىپ جاتىر. مۇنداي سوزدەر وقۋشىلارعا دا جامان اسەر بەرەدى.
ساكەن كىتابىنىڭ ءتورتىنشى كەمشىلىگى، كىتاپ مازمۇنىنىڭ «الا-قۇلا» بولىپ شىعۋى. كىتاپتىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» دەپ قوسىلعان اتى دا ىشىندەگى سوزدەرگە ءادىل كەلمەيدى. كەيبىر جولداستار «تار جول، تايعاق كەشۋدى» رومان دەپ ايتاتىن كورىنەدى. ساكەننىڭ ءوزى دە نە دەرىمدى بىلمەي كەپ ويلاندىم دەپتى. شىنىندا بۇل كىتاپ، جەكەلەپ العاندا رومان ەمەس، اڭگىمە (پوۆەست) دە ەمەس. كىتاپتىڭ ىشىندەگى كوپ سوزدەرگە قاراعاندا بۇل كىتاپتى مەمۋار تۇرىندە جازىلعان كىتاپتاردىڭ سانىنا قوسۋعا بولادى. ولاي بولسا كەيبىر جولداستاردىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋدى» كوركەم ادەبيەت دەۋى دە دۇرىس ەمەس.
ارينە، ساكەن كىتابىنىڭ ءبىز ايتقاننان باسقا دا جاقسى، كەم جاقتارى بار. ونىڭ ءبارىن بۇل ارادا تەرىپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا بىزدىڭشە كىتاپتىڭ كوزگە تۇسەتىن جاقسى جاعىنان دا، كەمشىلىك جاعىنان دا ماڭىزدىلارى جوعارعى ءبىز ايتقاندار دەپ بىلەمىز.
وسىمەن ساكەن كىتابى تۋرالى «ەڭبەكشى قازاق» بەتىندە ايتىستى ەندى ءبىتتى دەپ سانايمىز» جازعانىن قىسقارتپاي بەرۋدى ورىندى كوردىك.
«كوشپەلى داۋىردەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ كۇيلەرىنەن» دەگەن بايانداماسىن ساكەن سەيفۋللين ۆ.ي.لەنين اتىنداعى ورتا ازيا كوممۋنيست ۋنيۆەرسيتەتىندەگى قازاق وقۋشىلارىنىڭ ادەبيەت ماسەلەسىنە ارنالعان جينالىسىندا جاساعان. جانە سول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جانىنان 1929 جىلى «كەدەي ايناسى» دەگەن الماناح شىعارىلدى. بايانداماسى بويىنشا سويلەگەن جاستاردىڭ وي-پىكىرلەرىن «ادەبيەت — تاپ قۇرالى» دەگەن قورىتىندى سوزىندە تۇيىندەدى. ولاردى «كەدەي ايناسىنان» الىپ بىر-بىرىنە جالعاستىرىپ بەرىپ وتىرمىز.
«مەنىڭ قاتەلەرىم تۋرالى» دەگەن ساكەننىڭ جان سىرى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە 1929 جىلدىڭ 2-قىركۇيەگىندە باسىلدى. ساكەن تاشكەنتتەگى كازپەدۆۋزدىڭ ديرەكتورلىعىن ەرىكسىز تاستاپ، الماتىعا امالسىز كەلگەن تۇسى بولاتىن. قازاقستاندا ءورشي تۇسكەن گولوششەكيندىك، قيسىنسىز جاعىمپازدىققا سالىنىپ، جۇرتتىڭ بارىنە اڭگىرتاياق ويناتقان جىكشىلدىك، جەرشىلدىك، الاۋىزدىق ءورشىپ تۇرعان كەزەندى پايدالانىپ الاشتىڭ ازاماتتارىن شىتىرلاتىپ تۇرمەگە جاۋىپ جاتقان شاقتى ساكەن بىلمەدى ەمەس، ءبىلدى. قازاقستانعا ەرىكسىز شاقىرتىلۋىنىڭ ىشكى سىرىن ۇقتى. كولدارىنان كەلسە الاش ازاماتتارىنداي تۇرمەگە جاۋىپ، سوتتاتىپ جىبەرەتىنىن ءبىلدى. سونىڭ ىزعارىن قاپتىرار ما ەكەن جانە كەپتەن بەرگى «كىنامنان» ارىلايىن دەپ ساكەن وسى جان سىرىن اشىپ جازدى. ءبىراق بۇعان گولوششەكينشىلەر سەنبەدى. ونىڭ ۇلكەن جاندايشابىنا اينالعان «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ باسىنداعىلار ساكەننىڭ شىن سەزىنە سەنبەي، ماقالاسىنىڭ سوڭىنا «قۇيرىق» جالعاپ «ساكەن ءوز قاتەلىگىن موينىنا تولىق الماي وتىر. ولاي بولعان، بىلاي بولعان دەپ كىناسىن جەڭىلدەتىپ وتىر» دەپ اعىنان جارىلعان، ءومىرى وتىرىك ايتىپ كورمەگەن ازاماتتىڭ شىن سەزىنە ءشۇبا تۋعىزدى. ساكەن كورگەن قۇقاي مۇنىمەن اياقتالمادى.
تامىزدىڭ اياعىندا الماتىعا كەلگەن ساكەن 11-قاراشاعا دەيىن ەشبىر جەردە قىزمەتكە ورنالاسا الماي، جان دوسى قاسكەي وتەكيننىڭ جاردەمىمەن ساۋاتسىز جۇمىسكەرلەرگە ساباق بەرىپ، 100 سوم اقى الىپ، كۇن كوردى. 1929 جىلى 15-قازاندا № 9 پارتيا ۇيىمى ساكەندى پارتيالىق تازالاۋدان (پارچيستكا) ەتكىزدى. بۇرىنعى قاتەلىكتەر مەن كەمشىلىكتەرىن جىپكە ءتىزىپ، ءتورت بەتكە جىپىرلاتا باسىپ، بەسىنشى بەتىنە مىناداي شەشىمىن جازدى.
«قاۋلى. 1. سەيفۋللين جولداس تەكسەرىستەن ەتتى دەپ ەسەپتەلسىن.
2. سەيفۋللين جولداستىڭ جىكشىلدىك ماقساتپەن ءسادۋاقاسوۆتىڭ ۇلتشىلدىق توبىمەن ىمىرالاسقانى كوممۋنيستىك قىلىققا جاتپايدى دەپ ايىپتالسىن.
3. بك(ب)گ7 ورتالىق كوميتەتى تاراپىنان قازاقستان پارتيا ۇيىمىنداعى قىسىل-تاياڭ جاعدايدا قازاقستاندا قىزمەت ىستەۋ كەرەك دەپ ايرىقشا ەسكەرتكەنىنە قاراماي، بارلىق پارتيا ۇيىمدارىنىڭ نازارىن انتيپارتيالىق جىكشىلدىك اعىمدارمەن كۇرەسۋگە باعىتتاپ جاتقان شاقتا سەيفۋللين جولداس كۇيرەكتىككە سالىنىپ، ساياسي قايراتكەرلىكتەن ىرگەسىن اۋلاق سالعانى ءۇشىن تالقىعا سالىنسىن. سونىمەن قاتار، سەيفۋللين جولداستىڭ پەسسيميستىك كۇيرەكتىكتەن ارىلدىم، بۇدان بىلاي ءوزىمنىڭ عانا ەمەس، وزگەنىڭدە، جالپى پارتيا ىشىندەگى پەسسيميزمنىڭ كورىنىسىمەن كۇرەسەمىن دەگەنى ەسكە الىنسىن.
4. بك(ب)پ قازاقستان ۇيىمدارىنىڭ ءبىرازىندا شىن مانىندە جىكشىلدىك بولعاندىعىن سەيفۋللين جولداستىڭ تەكسەرۋ كەزىندە مويىنداعانىن جانە ول قاتەلەرىنىڭ تەرىس ەكەندىگىن سوككەندىگىن، ءبىراق ونىسىن قازاق پارتيا ۇيىمى مەن حالىقتىڭ قالىڭ كەپشىلىگى بىلمەيتىندىگىن ەسكەرە كەلىپ، سەيفۋللين جولداسقا «سوۆەتسكايا ستەپ» پەن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتتەرىنە ءوزى جاساعان قاتەلەردى مويىنداپ، ونى ايىپتايتىنىن ناقتى اتاپ ايتاتىن ماقالا جازۋ تاپسىرىلسىن، سونىمەن قاتار سەيفۋللين جولداسقا جالپى ادەبي ەڭبەككە، سونداي-اق باسپا ءسوز جۇمىسىنا مەيلىنشە بەلسەنە قاتىسىپ تۇرۋ تاپسىرىلسىن.
5. تابى جات ەلەمەنتكە پارتيالىق كەپىلدەمە بەرگەنى ءۇشىن سەيفۋللين جولداسقا ايىبى بەتىنە ايتىلسىن» دەگەن قاۋلىنىڭ ءتورتىنشى بابى ساكەنىڭ 2-كىركۇيەكتەگى «ەڭبەكشى قازاق»، «سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتتەرى مەن «قىزىل قازاقستان» (№6) جۋرنالىنداعى جاريالانعان مويىنداۋىن بىلمەگەندىكتەن بە، الدە سونداي ماشىق كۇشتى بولعاندىقتان با، ايتەۋىر ارداگەر اقىندى اۋرە-سارساڭعا سالعانى تاريحقا بەلگىلى. پارتيالىق تازالاۋدان امان-ەسەن وتكەنىنە س.مۇقانوۆ، ح.ەسەنجانوۆ پەن ە.ىسمايىلوۆتىڭ ءتىپتى 60-جىلداردىڭ وزىندە قۋانا كۇرسىنگەنىن ءوز كوزىممەن كورىپ ەدىم. ولاي بولماعان جاعدايدا احمەت، ماعجان، حالەلدەردىڭ اياعىن قۇشىپ، تۇرمەگە الىنارى ءسوزسىز ەدى. شىندىق جەڭىپ، ساكەن 1929 جىلدىڭ 11-قاراشاسىنان بىلاي قاراي قازاق ۋنيۆەرسيتەتىندە (كازپي اۋەلىندە ۋنيۆەرسيتەت بولىپ اشىنعان) ۇستازدىققا اۋىسقان بولاتىن.
«قازاق ادەبيەتى تۋرالى حات» قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنە قىزمەتكە ورنالاسقاننان كەيىنگى ءبىرىنشى ءسوزى جانە ساكەننىڭ بۇرىننان بەرى ادەبي مۇراسىن جيناۋ جونىندەگى ارماندى ءىسىنىڭ العاشقى قارلىعاشى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1929 جىلعى 26-جەلتوقسانىندا باسىلدى. وسى يگى شارانىڭ العاشقى قادامىن ساكەننىڭ ءوزى جاساپ، 1930 جىلدىڭ جازىندا سارىارقانى — قارقارالى، قوياندى جارمەڭكەسى، توقىراۋىن ايماعىن، بالقاشتىڭ مىڭارالى مەن حاپتاۋلارىن ارالاپ، اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناپ قايتتى. ەلدىڭ رۋحاني بايلىعىن ساقتاي بىلگەن ازاماتتار ساكەنگە جاردەم قولىن سوزىپ، تالاي حالىقتىق شىعارمالاردى، اۆتورلارى بەلگىلى كىتاپتاردى جىبەرگەن بولاتىن. سونىڭ ارقاسىندا ساكەن 1930 — 1935 جىلدار ارالىعىندا تالاي ادەبي مۇراعا ەكىنشى جانە ماڭگىلىك ءومىر بەرىپ، بىرنەشەۋىن كىتاپ ەتىپ شىعاردى.
«جيناۋشىدان» دەگەن تۇسىندىرمە العى ءسوزدى ساكەن ءوزى قۇراستىرعان «قازاقتىڭ ەسكى ادەبيەت نۇسقالارى». I جيناق. جيناعان ساكەن (سەيفوللا ۇلى). سبورنيك وبرازسوۆ كازاحسقوي نارودنوي ليتەراتۋرى. ماتەريالى سوبرانى ي سيستەماتيزيروۆانى سەيفۋللينىم» دەگەن اتپەن 1931 جىلى شىققان جيناقتا جاريالادى.
«ەرتەدەگى جىرلى اڭگىمەلەر، ياكي نوعايلى داۋىرىنەن قالعان ادەبيەت نۇسقالارى» دەگەن زەرتتەۋ ەڭبەگى 1931 جىلى «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالىنىڭ 10 جانە 11 سانىندا «تاريح-سىن ماتەريالدار» بولىمىندە جاريالاندى.
بۇل زەرتتەۋ ەڭبەگى ساكەننىڭ «قازاق ادەبيەتى. I ءبولىم. بيلەر ءداۋىرىنىڭ ادەبيەتى» اتتى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان وقۋلىعىنا ءبىرشاما وڭدەلىپ، كەڭەيتىلىپ ەنگىزىلدى. ول ەڭبەك قازاق فولكلوريستيكا عىلىمىنىڭ ىرگەسىن قالاۋعا نەگىز بولسا، «نوعايلى ءداۋىرى» دەگەن عىلىمي پروبلەما كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءارى قاراي دامىتۋدى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان وقۋشىلار ول پروبلەمامەن ارنايى تانىسقانى ابزال دەپ ساكەننىڭ كوپ تومدىعىنا تۇڭعىش رەت كىرگىزىپ وتىرمىز.
«قاسيەتتى قۇس — اققۋ تۋرالى». ساكەننىڭ وسى تاراۋعا جازعان ارناۋىنىڭ سىرى ونىڭ «ءبىزدىڭ تۇرمىس» اتتى رومانىندا ءبىرقىدىرۋ اشىلادى. ال تاراۋدىڭ ءوزى «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىعىنا ەنىپ، تۇڭعىش رەت كوپ تومدىقتا جاريالانىپ وتىر. العاش رەت 1931 جىلى «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالىنىڭ 12-سانىندا جاريالاندى.
«مەن قاداي جازدىم» 1932 جىلى «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالىنىڭ، «كىم قالاي جازعان» دەگەن ساۋالناماسىنا قايتارعان جاۋابى. ول جۋرنالدىڭ 7-سانىندا جاريالاندى.
«ءسوز باسى» 1930 جىلدان باستاپ بۇكىل سوۆەت ەلىندە وقۋ جۇيەسىن جاڭا جۇيەگە كوشىرىپ، باستاۋىش، ورتالاۋ، ورتا مەكتەپ جۇيەسى قالىپتاسا باستاعان بولاتىن. وسىعان بايلانىستى بۇرىنعى ءبىرىنشى جانە ەكىنشى باسقىش، شارۋا جاستار مەكتەپتەرىنە ارنالعان وقۋ قۇرالدارى جاڭا جۇيەگە لايىقتانا قويماعان سوڭ قازاقستاندا جەتەكشى اقىن-جازۋشىلاردى وقۋ قۇرالدارىن جاساۋعا مىندەتتەگەن-دى. ونى بىرەۋلەرى ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى ءىسىنىڭ جالعاسى دەپ بىلسە، قايسىبىرەۋلەرى جالپى دۇرمەكپەن ات سالىسقان بولاتىن.
جازۋشىلار كوللەكتيۆىنىڭ اتىنان جازىلعان «ءسوز باسىندا» مەكتەپ جۇيەسىمەن تانىس، وقۋ پروسەسىن بىلەتىن، وقۋشىلارعا قانداي ماتەريال ۇستانۋدىڭ پەداگوگيكالىق تالاپ-تىلەكتەرىنىڭ جالپى نوبايى اڭعارىلادى. 5-سىنىپقا قاجەتتى حرەستوماتيانى ءى.جانسۇگىروۆ، س.سەيفۋللين، ءا.مامەتوۆا، ب.مايليننەن قۇرالعان ۇجىم وقۋ پروسەسىنە ايرىقشا قاجەتتى شىعارمالاردى جۇيەلەپ بەرە الماعاندىقتان «ادەبيەتتانۋ وقۋ قۇرالى» ەتىپ قۇراستىرىپ، تاجىريبەلى مۇعالىمدەردەن كومەك كۇتكەنى كورىنەدى. ءبۇل وقۋ قۇرالى بۇدان كەيىن قايتىپ شىقپادى.
ساكەن شىعارمالارىنىڭ كوپ تومدىعىنا ءتۇڭعىش رەت كىرگىزىلىپ وتىر.
«باتىرلار جىرلارى». ساكەن 1932 جىلى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ارناپ «قازاق ادەبيەتى» دەگەن وقۋلىق جاسادى. ونى جەكە توم ەتىپ بەرەمىز. ول وقۋلىقتا قازاقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلىپ، جۇيەلەندى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وقۋ-ادىستەمە جانە عىلىمي دايەكتەمەدە ەسكەرىلىپ كەلە جاتقان وتە قۇندى دۇنيە. قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىنە قالانعان ەڭبەك.
وسى وقۋلىقتى جاساۋ بارىسىندا ساكەن حالىق ادەبيەتىن مول پايدالاندى. ونىڭ ازىرگە كىتاپ بولىپ وقۋشى قولىنا تيمەگەندىگىن ەسكەرىپ «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىعىندا ۇزاق-ۇزاق ۇزىندىلەر كەلتىرىپ وتىرعان بولاتىن. 1931 جىلى شىعارعان «قازاقتىڭ ەسكى ادەبيەت نۇسقالارىن» ءبىرىنشى جيناق ەتسە، ەندى «باتىرلار جىرلارىنىڭ جيناعىن» 1933 جىلى ەكىنشى كىتاپ ەتىپ شىعارىپ، وعان قىسقاشا ءالعىسوز جازعان. سەبەبى «باتىرلار جىرلارى «قازاق ادەبيەتى» دەگەن مەنىڭ كىتابىمدا تالقىلانعان. مۇندا تەك سول باتىرلار جىرلارىن جيناپ، تۇپتەدىك» دەپ قىسقا قايىرا سالعان.
«كەزەكتەگى ىستەرىم». اسىرەسە گازەتتەر ءاربىر جاڭا جىلدىڭ الدىڭدا اتاقتى اقىن-جازۋشىلاردان، ونەر قايراتكەرلەرىنەن كەلە جاتقان جىلعا قانداي جوسپارلارى بارىن سۇراپ، كۇنى بۇرىن ەلگە حابارلايتىن ادەت بار. «لەنينشىل جاس» گازەتى ءوزىنىڭ 1934 جىلعى جاڭا جىلدىق سانىندا ساكەنمەن سۇحباتتاسىپ، وسى ماتەريالدى جازعىزىپ الىپتى. ونىڭ قۇندىلىعى ساكەن قولىنان شىققاندىعى ءبىر بولسا، ەكىنشى ءالى كۇنگە دەيىن ءتيىستى باعاسىن الا الماي كەلە جاتقان ساتيرالىق «ءبىزدىڭ تۇرمىس» رومانىنىڭ نەگىزگى يدەياسى، «لەنينشىل جاس» گازەتىندە 1932 جىلدىڭ اياعى، 1933 جىلدىڭ باسىندا «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىندا العاشقى ءبولىمى شىققان «قىزىل ات» پوەماسىن تولىق بىتىرمەك ويى جانە 1932 جىلى وكتيابر مەرەكەسىنە شىعارماق بولعان «الباتروس» پوەماسىنىڭ ەكىنشى ءبولىمىن جازباق بولعانى سياقتى دەرەكتەر ساكەنتانۋ ءۇشىن ايرىقشا كەرەك مالىمەتتەر.
«ىبىراي التىنسارى ۇلى». ساكەن 1934-1935 جىلدارى قازاقتىڭ اتاقتى اقىن-جازۋشىلارىنىڭ جەكە جيناقتارىن شىعارعان ەڭبەكشىل عالىم. ساكەن زەرتتەۋلەرىنىڭ ومىرشەڭ بولاتىندىعى بىرەۋلەر دايىنداپ بەرگەن شىعارمالاردى وقىپ، ەڭبەك جازۋ ەمەس، زەرتتەيىن، پىكىر ايتايىن دەگەن دارىننىڭ ارتىندا قالدىرعان مۇراسىن تىرنەكتەپ جيناپ، ماشينكاعا باستىرىپ، قاتەلىكتەرىن تۇزەپ، باسپاعا تاپسىرعاننان كەيىن كوررەكتۋراسىن وقىپ بەرۋ ارقىلى ول اقىن-جازۋشىلارىنىڭ جان سىرىن ءبىلىپ الاتىنداي دەڭگەيگە جەتۋىندە. Fىلىمي زەرتتەۋدىڭ ەڭ اۋىر جولىمەن جۇرگەندە عانا ەڭبەك ءقادىرلى بولماق.
ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ورىس ارپىمەن شىققان «قىرعىز حرەستوماتياسى» ءوزى ولگەننەن كەيىن 1896 جىلى «ماتبۋعات» دەگەن اتپەن اراب ارپىمەن شىققان بولاتىن. ال ونىڭ جەكە جيناعى ءوزى باردا دا، جوقتا دا كىتاپ بولىپ باسىلماعان-دى. مىنە، وسى وكىنىشكە تولى ولقىلىقتى ەسكەرىپ، 1934 جىلى ىبىراي التىنسارى ۇلىنىڭ تۇڭعىش جيناعىن جاريالاپ، مادەنيەتىمىزدىڭ جارىق جۇلدىزىنا اينالدىرۋعا ناقتى ىسىمەن ءبىرىنشى قادام جاساعان ساكەن سەيفۋللين ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ابزال.
«اقان سەرى» جيناعى دا تاپ وسىنداي جاعدايدا تۋعان. ونىڭ، تاريحتا ولەڭ-اندەرىنىڭ ءبىر جەرگە باسى قوسىلىپ، كىتاپ بولىپ شىعۋى ساكەن سەيفۋلليننىڭ جانكەشتىلىگىمەن 1934 جىلى جۇزەگە استى. وعان ماعجاننىڭ 1924 جىلى اقان سەرى جايىندا زەرتتەۋ-ماقالاسى بولعانى، ءقايسىبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ ءسوز اراسىندا اقان سەرىنىڭ اتىن اتاعانى بولماسا، وسى ۋاقىتقا دەيىن كىتاپ بولىپ شىقپاعان-دى.
«اقموللانىڭ ءومىر تاريحى». بۇل دا قازاق تاريحىندا العاشقى جيناق جانە ساكەن قازاق-باشقۇرت-تاتار حالىقتارىنا ورتاق دارىندى انىقتاپ، ونىڭ شىعارماشىلىق عۇمىربايانىن جانە اقىندىعىن بيىك باعالادى. پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەبايەۆتىڭ ىجداعاتىمەن ءۋاليحان قاليجانوۆ اقموللا شىعارماشىلىعى جايىندا ارنايى زەرتەۋ جاساپ، كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعاعاننان كەيىن تاتار، باشقۇرت باۋىرلار ونى قايتادان ءوز باۋىرىنا تارتىپ، مەرەيتويلارىن وتكىزۋىنە ساكەننىڭ وسى 1934 جىلى شىعارعان «اقموللا (مۇپتاقەددەن مۇقامەديار ۇلى) ولەڭ جيناعى» سەبەپشى بولعانىن ايرىقشا اتاۋ ءلازىم.
«بۇل ءالعىسوز ساكەننىڭ كوپ تومدىعىندا تۇڭعىش رەت جاريالانىپ وتىر.
«ءلايلا-ماجنۇن». الەم ادەبيەتىنىڭ ىنجۋ-مارجانىمەن قازاق وقۋشىلارىن تانىستىرۋ ماقساتىن كوزدەدىم دەگەنمەن ساكەن قازاقتىڭ ۇلكەن اقىنى، ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ اتى دا، ەڭبەگى دە ەلەۋسىز قالماسىن دەگەن ويمەن شىعارعان. ءسويتىپ قازاق دالاسىنا كىرە باستاعان زورلىق-زومبىلىققا قارسى ەكەندىگىن اڭعارتقان. ويتكەنى شاكارىمنىڭ جازىقسىز اتىلىپ، تىڭ اتاۋعا تيىم سالىنعانىن ساكەن جاقسى بىلەتىنىندە ءشۇبا بولماسقا كەرەك. بۇل جيناق تا 1934 جىلى باسپاعا بەرىلىپ، 1935 جىلى جەكە كىتاپ بولىپ شىقتى. ساكەننىڭ بەينەتتى كوپ تىلەيتىن جاريالامپازدىق ەڭبەگى مۇنىمەن تامامدالمايدى. 1939 جىلى ءسابيت اتىمەن شىققان «باتىرلار جىرىن» دايىنداعان دا ساكەن ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق. ساكەننىڭ اتىن اتاۋعا بولمايتىن كەزەڭدە ءسابيت مۇقانوۆ باسىن تاعى دا وققا تىگىپ، حالىق مۇراسىن امان-ەسەن ەل-جۇرتقا جەتكىزگەنىن ۇمىتپايىق.
«حان كەنە تۋرالى» دەگەن ماقالا اۋەلى «سوسيالدى قازاقستان» گازەتىنىڭ 1934 جىلعى 10، 11 ماۋسىمىندا، ال «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنىڭ سول جىلعى بەسىنشى سانىندا جاريالاندى. ءبىز جۋرنالدا تولىق باسىلعان ءماتىنىن ساكەن كوپ تومدىعىنا تۇڭعىش رەت ۇسىنىپ وتىرمىز.
ساكەننىڭ العاشقى التى تومدىعى (I960 — 1964 ج.ج.) شىققان تۇستا بۇل ماقالانى باسپاعا دايىنداعانىمىزدا رەداكسيا القاسىنىڭ مۇشەسى، اتاقتى سىنشى-عالىم ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ «وقىلسىن، داۋلى، قيىن» دەگەن پىكىر ايتسا، م.اۋەزوۆتىڭ دۇنيەجۇزىلىك دانقى، جاڭادان عانا دۇنيەدەن وتكەندىتىنەن گورى كەنەسارىنىڭ تاريحتا شۋلاتىپ جاتقانىنان سەسكەنگەن تايىر جاروكوۆ، ءمۇسىلىم بازاربايەۆ، اسقار لەكەروۆتەر «مۇنداي پالەنى جاريالاۋعا بولمايدى» دەپ ماعان قايتارىپ بەرگەن.
تاۋەلسىزدىك كەلگەننەن بەرى ادەبي-مادەني مۇراعا قول سۇعۋعا بولمايدى دەگەن قاعيدانى بۇلجىتپاي ساقتاپ، ساكەن قالامىنان شىققانداردى سول كۇيىندە بەرىپ وتىرمىز. بۇل جالعىز «حان كەنەگە» جاسالىپ وتىرعان ەسكەرتۋ عانا ەمەس، كەيىنگى، وسىدان كەيىن العاش رەت ورىن الاتىن قازاقستان سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ 1934 جىلعى ءبىرىنشى سەزىنىڭ ماتەريالدارىنا دا قاتىسى بولماق.
«سەزىمىز ءوسۋ بەلگىسى بولدى». ساكەننىڭ قازاقستان سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىن اشارداعى جانە جابارداعى سوزدەرىن تۇڭعىش رەت تولىق كۇيىندە جاريالاپ وتىرمىز. سەزد ءجۇرىپ جاتقاندا رەسپۋبليكانىڭ بار گازەتىندە حابارلار بەرىلگەن بولاتىن. ساكەن سولاردىڭ بىردە-بىرىن ساناتقا الماي، اۋەلى «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنا، كەيىنىرەك قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسى 1934 جىلى شىعارعان «قازاقستان كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ تۇڭعىش سەزى» دەگەن ستەنوگرافيالىق جيناققا بەردى. ونى جاريالاردا ساكەن بە، الدە رەداكسيا ما «1934 جىلدىڭ 18-يۋنىندە قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ءبىرىنشى جيىنىندا ايتىلعان ءسوزدىڭ تولىقتىرىلىپ جازىلعانىنان ءۇزىندى» دەپ ەسكەرتپە جاسايدى.
60-جىلدار شىققان التى تومدىققا مۇنى دا كىرگىزە الماعانبىز، ويتكەنى ساكەننىڭ. سوزدەرىندە ساياسي دا تاريحي ءبىراز دەرەكتەر كەزدەسۋى ءبىزدى ءبىراز شوشىندىرعان-دى.
سوعان قاراماستان «شاشىراندى ءسوز، داۋلى ماسەلەلەر تۋرالى» دەپ ءسابيت مۇقانوۆتىڭ سەزدە جاساعان بايانداماسىنا ساكەن ايتقان پىكىرى بەرىلگەنمەن «يساتاي-ماحامبەت تۋرالى»، «تاعى دا سۇلتانماحمۇت تۋرالى»، «ۇلتشىلدىق تۋرالى» دەگەن بولىمدەرىن بەرۋگە كوڭىلىمىز داۋالاماعان-دى. جانە اششىلاۋ ايتقان جەرلەرىن جۇمسارتىپ، سىناپ-سيپاپ جىبەرىپپىز.
تاعى دا مادەني مۇرانى جاريالاۋ زاڭىنا باعىنىپ، ساكەننىڭ قولىنان شىققانداردى سول كۇيىندە تۇڭعىش رەت بەرىپ وتىرمىز.
«قازاق كەڭەس جازۋشىلارى» دەگەن ءبىر توپ ماتەريالدى «كوركەم ادەبيەت» اتتى وقۋلىق-حرەستوماتيادان الىپ، ساكەن سەيفۋلليننىڭ كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعىنا تۇڭعىش رەت كىرگىزىپ وتىرمىز.
30-جىلداردىڭ باس كەزىندە مەكتەپتى وقۋلىقپەن قامتاماسىز ەتۋگە ۇلكەن ناۋقان باستالعاندا ساكەن ءوزىنىڭ ۇستازدىق قىزمەتىنىڭ جاندى جالعاسى دەپ ءتۇسىنىپ، 1932 جىلعى «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىعىنان كەيىن مەكتەپكە نازار اۋدارعان بولاتىن.
ساكەن سەيفۋللين مەن وتەباي تۇرمانجانوۆ 1934 جىلى ورتالاۋ مەكتەپتىڭ بەسىنشى سىنىبى ءۇشىن ادەبيەت وقۋ قۇرالىن جاساعان. ول 1935 جىلى ستەوراتيۆپەن قايتادان باسىلعان. بۇل وقۋ قۇرالىندا قازاق كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايلى دەرەكتەر بەرىلىپ (كەيبىر ءومىرباياندىق دەرەكتەردى جازۋشىلاردىڭ بۇرىن جاريالانعاندارىنان العان، ال ەندى كەيبىرىن وزدەرىنە ارنايى جازدىرىپ العان)، كىتاپقا ەنگەن شىعارمالاردىڭ ءارقايسىسىنا بەسىنشى سىنىپ وقۋشىسى تۇسىنەرلىكتەي تالداۋلار بەرىلگەن.
بۇل كىتاپ وقۋ-حرەستوماتيا تۇرىندە جاسالعاندىقتان ءار جازۋشى جايىنداعى تالداۋلاردى، سسسر حالىقتار ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرى جانە اۋىز ادەبيەت نۇسقالارى جايىنداعى ماتەريالداردى ىرىكتەپ الدىق.
وتەباي تۇرمانجانوۆتىڭ ساكەن تۋرالى جازعانىن ساكەن سەيفۋللين شىعارمالارىنىڭ جيناعىنا قوسۋدىڭ ورايى بولماس دەگەن نيەتپەن الىپ قالۋعا نيەتتەنگەنىمىزبەن، وقۋلىق بولىپ تارالعاندىعىن ەسكەرىپ، سول كەزدەگى تانىم-بىلىكتىڭ بۇگىنگىلەرگە جەتكەنى دە دۇرىس دەپ تاۋىپ وتىرمىز. بۇل وقۋلىق-حرەستوماتيانى قازاقستان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ كوللەگياسى بەكىتكەن. ورىسشاسىن «ۋچەبنيك كازاحسقوي ليتەراتۋرى دليا سرەدنەي شكولى ودوبرەنو كازناركومپروسوم» دەپ 15 مىڭ تارالىممەن شىعارعان. ونىڭ جاۋاپتى رەداكتورلارى ابات الىبايەۆ پەن قۇلمىرزا وتەنوۆ، تەحنيكالىق رەداكتورى بەكباۋىلوۆ، ال جاۋاپتى كوررەكتورلارى بەيىمبەت مايلين، جيەنعالي تىلەپبەرگەنوۆ، زەينەلعابيدەن يمانجانوۆتارمەن 1915 — 1918 جىلدارى مەدرەسە «عاليادا» بىرگە وقىپ، قولجازبا «ساداق» جۋرنالىن شىعارىسقان ءابدىراحمان مۇستافين بولدى. بۇل اقساقال وسى قىزمەتىن 1960 جىلدارعا دەيىن جالعاستىرىپ، ز.يمانجانوۆپەن ارالاس-قۇرالاس بولعان، ال سايفي قۇداشپەن حات ارقىلى حابارلاسىپ تۇرعان.
«كوركەم ونەر تەحنيكاسىنا جەتىلەيىك». ساكەننىڭ قازاقستان سوۆەتتەرىنىڭ IX سەزىندە سويلەگەن سەزى. ورىسشا اۋدارماسى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە 1935 جىلى 9-قاڭتاردا جاريالاندى.
«ورلەۋ ۇستىندە» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋى ادەبيەتتەگى فورماليزم مەن ناتۋراليزم تۋرالى ايتىستا سويلەگەن ءسوزى. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە 1935 جىلى 5-مامىردا جاريالانىپ، ساكەننىڭ بار جيناعىنا ەنىپ ءجۇر.
«مادەنيەت مايدانىندا» ماقالاسى «سوسيالدى قازاقستان» گازەتىندە 1935 جىلى 5-قازاندا جاريالاندى.
«بايسالدى جۇيرىك» قالقامان ءابدىقادىروۆتىڭ جازا باستاعانىنا ون جىل تولۋىن قۇتتىقتاۋ. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە 1935 جىلى 12- قىركۇيەكتە، «لەنين تۋى» گازەتىندە 5- قازاندا، «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنىڭ 9-سانىندا جاريالاندى.
«بيىل مەن نە جازامىن» 1936 جىل 1-قاڭتاردا «سوسيالدى قازاقستان» گازەتىندە باسىلدى.
«نازىمبەك» باستالۋى قوزى-كورپەش پەن بايان ليرو-ەپوسىنا ۇقساعانمەن شەشىمى مۇلدە بولەك جىر. ون سان نوعاي مەن قىرىم توڭىرەگىنە بايلانىستى تۋعان جىر تەگىندە نوعايلى ءداۋىرىنىڭ ناقتى ءبىر دەرەگىن اڭعارتاتىن بولعاندىقتان «نازىمبەك» «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنىڭ 1936 جىلعى ءبىرىنشى سانىندا جاريالاندى. قول قويىلىپ، تۇسىندىرمە بەرىلمەگەن، ونىڭ ەسەسىنە جۋرنالدىڭ مازمۇنداماسىندا «ساكەن— نازىمبەك» دەپ كورسەتىلگەن جانە «ساكەن سەيفۋللين، ادەبيەتتەردىڭ كورسەتكىشى — ۋكازاتەل ليتەراتۋرى» 1965 جىلعى شىققان بيبليوگرافياسىنىڭ «ساكەن جيناپ باستىرعان ەل اقىندارىنىڭ ولەڭدەرى» دەگەن بولىمدە 366 سانمەن «نازىمبەك — جىر» (جيناپ، تۇسىنىك بەرگەن ساكەن») دەپ كورسەتكەن. كوپ تومدىققا تۇڭعىش رەت بەرىلىپ وتىر.
«پۋشكيننىڭ 100 جىلدىعى». ساكەن سەيفۋللين ا.س.پۋشكيننىڭ قازا تابۋىنىڭ ءجۇز جىلدىعىن وتكىزەتىن بۇكىلوداقتىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى جانە قازاقستاندىق پۋشكين كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى بولدى. 1936 جىل تۇگەلدەي ساكەننىڭ پۋشكين تويىن وتكىزۋگە ارنالدى دەسە بولعانداي. ماقالالار جازۋ، جيىنداردا سويلەۋدى بىلاي قويعاندا ا.س.پۋشكيننىڭ «تاڭدامالى شىعارمالارى جيناعىنىڭ» 3 توم (1-توم پوەمالار، 2-توم «ەۆگەنيي ونەگين، 3-توم پروزالار.) اۋدارماسىن ساكەن باسقارىپ شىعاردى.
بۇل ماقالا 1936 جىلى 22-قاڭتاردا «سوسيالدى قازاقستان» گازەتىندە جاريالاندى. ساكەننىڭ كوپ تومدىعىنا تۇڭعىش رەت كىرگىزىلىپ وتىر.
«ۇمىتىلمايتىن ەسىم». 1936 جىلى 19-ماۋسىم كۇنى ماكسيم گوركييدىن دۇنيەدەن وتۋىنە باعىشتالعان ازالى جينالىس كازپيدە وتەدى. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى «ساكەن جولداس م.گوركيي جونىنەن ەستە قالعاندارىن ايتتى» دەپ الگى سوزدەردى كەلتىرەدى دە، مۇنان كەيىن «ساكەن جولداس ماسكەۋ بارعاندا گوركييمەن جولىعۋدى ويلاعانىن، ول ويدىڭ ورىندالماعانىن، وعان وكىنەتىنىن ايتتى. م. گوركييدىڭ ءوز شىعارمالارىنا وتە كوپ اسەر ەتكەنىن ايتتى» دەپ حابارلاپتى گازەتتىڭ 23-ماۋسىمىندا شىققان سانىندا «سوسياليستيچەسكايا الما-اتا» گازەتىندە «ون جيۆەت ۆ موەم سەردە» دەگەن (20.6.1936.) ماقالاسىندا م.گوركييدى مىنبەدەن عانا كورىپ قويماي، ءۇزىلىس كەزىندە دە قاتىسىپ قالعانىن، «گەنيي ۆسەگدا دوبر ي پروست ۆ وبحوجدەنيي — ۆ ەتوم يا ۋبەديلسيا، رازگوۆاريۆايا س الەكسەەم ماكسيموۆيچەم» دەپ توگىلە ايتىپتى.
«مىڭ راقمەت». 1936 جىلى 12-شىلدەدە قازاقستان جۇرتشىلىعى ساكەننىڭ شىعارماشىلىق ومىرىنە 20 جىل تولۋىن زور مارحاباتپەن تويلادى. گازەت-جۋرنالداردىڭ بىردە-بىرەۋى بۇل مەرەكەدەن شەت قالعان ەمەس. ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنەن باستاپ جەر-جەردەن كەلگەن قۇتتىقتاۋلار، وداقتاس رەسپۋبليقالاردان، اسىرەسە قىرعىزستاننان جىبەرىلگەن ادرەس پەن سالەمدەمە كوپ بولدى. رەسپۋبليكانىڭ ۇكىمەتى سەمەيدەگى وقىتۋشىلار ينستيتۋتىنا، جەزقازعان جولى باستالاتىن (جارىق) ستانسياعا ساكەن سەيفۋللين، الماتىداعى مەكتەپكە ساكەن اتىن بەرىپ، استىنا ماشينا مىنگىزدى. (ول ماشينا ءقازىر جامبىل مۇراجايىندا تۇر).
ساكەن تويى قازاقستاندا بۇرىن بولىپ كورمەگەن مەرەكە بولدى. 1923 جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 50 جىلدىعىن وتكىزۋگە ساكەن باس بولسا دا نەمەسە بەيىمبەت ءمايليننىڭ 1932 جىلى شىعارماشىلىعىنىڭ 20 جىلدىعىن ەتكىزەمىز دەپ داتتاپ العانىمىز، 1934 جىلى ابايدىڭ قايتىس بولعانىنا 30 جىل تولۋىن وتكىزبەك بولىپ، ورتا جولدان قايتىپ، وراشولاقتىق تانىتقانىمىزدىڭ ءبارى ەسكەرىلىپ، ساكەن تويى حالىقتىق مەرەكەگە اينالعان ەدى. مىنا ءسوزى، سوندا ايتقان راقمەتى «سوسيالدى قازاقستان» گازەتىندە 1936 جىلى 15-شىلدەدە باسىلدى.
«قىزىل سۇڭقارلار» جانە ول جونىندەگى سىن تۋرالى» ماقالا ساكەن قولىنان شىققان ەڭ سوڭعى دۇنيەلەردىڭ ءبىرى. بۇل پەسا العاش 1922 جىلى كىتاپ بولىپ شىققاندا قوڭىردىڭ (م.اۋەزوۆ) سىنىنا ۇشىراسا، ەندى 1936 جىلى قازاقستان حالىق كوميسسارلارى جانىنداعى ونەر كوميتەتى باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى Fابباس توعجانوۆتىڭ ساياسي ايىپ تاققان ۇردا-جىق سىنىنا كەزىكتى. 6 رەت قويىلىپ، ەل-جۇرتتىڭ توڭكەرىسشىلدىك ىنتاسىنا جاۋاپ بەرگەن سپەكتاكل ساحنادان الىنىپ تاستالدى.
سونشاما نە بولىپ قالدى؟ «قىزىل سۇڭقارلاردىڭ» العاشقى پرەمەراسىن كورگەن، ماسكەۋدەن كەلگەن وكىل انۋر «پەسادا قازاق حالقىنىڭ ريەۆوليۋسيالىق تاريحى بۇرمالانىپ كورسەتىلگەن. پەساعا جۇگىنسەك قازاق ينتەلليگەنتى باسشىلىق جاساعان. ول ورىس جۇمىسشىسى مەن نەمىس ەميگرانتىنا جانە ۋكراينگە اقىل ۇيرەتەدى. قازاقستانداعى ريەۆوليۋسيالىق وقيعالاردىڭ بارىسىنداعى ورىس پرولەتارياتى مەن بولشيەۆيكتىك پارتيانىڭ ءرولى بۇرمالانعان» دەپ تاۋىپ، سپەكتاكلدى توقتاتۋعا اقىل قوسىپتى. ونىڭ، وسى پىكىرىن وزىنەن ەستىدى مە، الدە ماسكەۋدەن حابارلادى ما، ايتەۋىر سول تۇستا ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ مادەنيەت ءبولىمىن باسقارعان عابيت مۇسىرەپوۆ، سىنشى عابباس توعجانوۆ ساياسي قاتەلىك ىزدەگەن ماقالانى «سوسيالدى قازاقستان» گازەتىنە 1936 جىلى 18-جەلتوقساندا جاريالاپ، «پەسادا ەڭ باس قاھارمان ورىس جۇمىسشىلارىنىڭ وكىلى بولۋى كەرەك، ويتكەنى ريەۆوليۋسيادا كوسەمدىك قىلعان ورىس حالقىنىڭ ريەۆوليۋسياشىل پرولەتارياتى. پەسا قاھارماندارىنىڭ ىشىندە ءىرى ورىن الىپ وتىرعان قازاق ەركەبۇلان. بۇل دۇرىس ەمەس.بۇل تاريحقا جالا، ساياسي قاتەلىك» دەپ ۇكىم شىعاردى.
بۇل ويىن اۋەلى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە 1936 جىلى 12- جەلتوقساندا ايتىپ الىپ، 18-كۇنى قازاقشا شىعارعانى دا قىزىق كورىنىستىڭ ءبىرى.
«قىزىل سۇڭقارلار» ساحناعا شىقپاي تۇرىپ «سوسياليستيچەسكايا الما-اتا» گازەتىنىڭ 1936 جىلعى 22- قىركۇيەگىندە م.ل.-دىڭ (كىم ەكەنى بەلگىسىز) ماقالاسىندا «پەسۋ ەتۋ زنايۋت ۆو ۆسەح اۋلاح كازاحستانا، ونا بەزچيسلەننوە كوليچەستۆو راز يسپولنيالاس نا پودموستكاح سامودەياتەلنىح كرۋجكوۆ. ۋسپەح ەە زاكليۋچالسيا ۆ توم، چتو زريتەلي ۆيدەلي حۋدوجەستۆەننۋيۋ پراۆدۋ و گراجدانسقوي ۆوينە ي ريەۆوليۋسيي» دەپ دراما تەاترىنىن ساحناسىنا قويىلايىن دەپ جاتقانىن، «سپەكتاكل ۋجە نا-پولوۆينۋ سدەلان. زريتەلي ۋۆيديات ەتۋ پەسۋ ۆ ناچالە وكتيابريا» دەپ حابارلادى. سول گازەتتە 28-قاراشادا «نا پرەمەرە پەسى ساكەن سەيفۋللينا» دەگەن اتپەن م.زاپولسكييدىڭ ماقالاسى جاريالانىپ، ەشقانداي ساياسي قاتەلىكتى ايتپايدى. ءبىر جارىم ايدىڭ ىشىندە 6 رەت سپەكتاكل بولىپ قويىلعاننان كەيىن 18-جەلتوكساڭدا عابباستىڭ جايراتقىش ماقالاسى شىقتى. ءوزىنىڭ ۇستاعان باعىتىنان اينىماعان «سوسياليستيچەسكايا الما-اتا» گازەتى 27- جەلتوقساندا ي.سەرگەيەۆتىڭ «پروتيۆ سحەمى، زا رەاليستيچەسكيي سپەكتاكل (و دەيستۆيتەلنىح ي منيمىح وشيبكاح توۆ. سەيفۋللينا)» دەگەن ماقالاسىن جاريالادى. ع.توعجانوۆتىڭ نەگىزگى ساياسي ايىبىن تەرىسكە شىعارىپ، «پوياۆيليس ليۋدي، گوتوۆىە وبياۆيت «قىزىل سۋنقارلار» چۋت لي نە كونترريەۆوليۋسيوننوي پەسوي. چتو ەركەبۋلان گلاۆا ي ۆوجد پريدۋمانا توۆ گ.توگجانوۆىم. «قىزىل سۇڭقارلار» ترەبۋەت پەرەدەلوك. نو... ونيدولجنى نە پو پۋتي سوزدانيا كانونيزيروۆاننوي توۆ.توگجانوۆىم سحەمى، ا پو پۋتي وتدەلكي وتدەلنىح وبرازوۆ، چەحانكي يح، پو پۋتي سوزدانيا پولنوسەننوگو رەاليستيچەسكوگو سپەكتاكليا» دەپ اراشا ءتۇستى.
ول از بولسا، ساكەننىڭ «سوسيالدى قازاقستاندا» 1937 جىلى 14-قاڭتاردا «قىزىل سۇڭقارلار جانە ول جونىندەگى سىن تۋرالى» ماقالاسى الدىمەن «سوسياليستيچەسكايا الما-اتا» گازەتىندە 1936 جىلى 29-جەلتوقساندا «و پەسە «قىزىل سۇڭقارلار» ي ەە كريتيكاح» دەگەن اتپەن ورىسشا جاريالاندى. بۇلاردان دا باسقا ماقالالار باسىلدى.
وسى وقيعادان ەكى ماسەلەنى سۋىرتپاقتاپ شىعارۋ قاجەت. ءبىرىنشى، جەكە ادامعا تابىنۋدىنڭ كۇشەيۋىمەن قابات ۇلى ورىسشىلدىقتىڭ باس كوتەرىپ كەلە جاتقانىن اڭعارامىز. پەساعا نەگە ورىس ازاماتى باستى قاھارمان بولمادى دەگەن وي وسىنىڭ ايقىن دالەلى جانە ونى ماسكەۋدەن كەلگەن انۋردىڭ كۇڭسىتىپ كەتكەنىن قاعىپ الىپ، باقانعا سىرىق جالعاۋ بولسا، ەكىنشىدەن، 37 جىلداعى قىزىل قىرعىننىڭ جاقىنداپ قالعان ىزعارى سەزىلگەنىن ساكەن قاپەرىنە الماعانىن، ايىلىن جيماعانىن بايقايمىز.
You Might Also Like
-
قازاقستاننىڭ ادەبيەتىمەن قاتار كەڭەس وداعىندا باسقا كورشىلەس وزبەكستان، تاتارستان، باشقۇرتستان، قىرعىزستان، تاجىكستان تاعى باسقا ەلدەردىڭ دە ادەبيەتتەرى وركەندەپ ءوسىپ كەلدى.
