باندىنى قۋعان حاميت
(ۇزاعىراق اڭگىمەنىڭ ءبىر ءبولىمى)
I
1921 جىلدىڭ كۇزى ەدى.
حاميت قىزمەت قىلىپ جۇرگەن ويازدا باندىلار شىعا باستادى. ءبىر جەردە ەكى كىسى، ءبىر جەردە ءۇش كىسىدەن قۇرالىپ، ۆينتوۆكا، التىاتار، قىلىش، بومبا اسىنعان باندىلار، كۇشىگىن الدىرعان قاسقىرشا كەزىپ، ەلدىڭ تاعى دا ۇرەيىن الا باستادى. 1919 جىلعى كولچاك اسكەرى مەن قىزىلدىڭ اسكەرى قاپتاپ ەرسىلى-قارسىلى شابۋىلداسىپ، قاشقىلىقتى-قۋعىلىقتى اسكەردىڭ شالىعى تيگەن ەل سوعىس دۇربەلەڭى باسىلعان سوڭ، "ۋھ!" دەپ دەم العانداي بولىپ كورىندى 1921 جىلدىڭ كۇزىنە "باندى" دەگەن بالە شىعا باستاعان سوڭ، مومىن شارۋا تاعى دا تىنىش ۇيىقتاي الماۋعا اينالدى.
باندىلار بۇگىن ءبىر جەردە كورىنسە، ەرتەڭ بارىپ كۇندىك جەردەن شىعادى. تاڭەرتەڭ، يا تۇندە ءبىر اۋىلعا جەردىڭ استىنان شىعا كەلگەندەي جەتىپ، قۇتىرعان قاسقىر تيگەندەي، قاتىن-بالاسىن شۋ ەتكىزە تۇسەدى. مىلتىق اتىپ اۋىلدىڭ يمانىن ۇيىرەدى. مومىن جۇرتتى مالىنان، جانىنان تۇڭىلتەدى. جاقسى ات، جاقسى كيىمدەرىن قولشا الىپ كەتەدى. "تىعۋلى مىلتىقتارىڭ بار، وقتارىڭ بار،تەز تاۋىپ بەر" دەپ قولىنا تۇسكەن ەركەكتى قىپ-قىزىل الا قىلىپ تەپكىلەپ، مىلتىق دۇمدەرىمەن مىجعىلايدى. قاتىن-بالانى دا سابايدى، جابىرلەيدى. ءۇيدى تالقاندايدى. ەلدە جۇرگەن ميليسيونەردى اڭدىپ، ۇستاپ، قارسىلىق قىلعاندارىن ءولتىرىپ، مىلتىقتارىن الىپ، ولىكتى مىجعىلاپ، بورشالاپ كەتەدى.
ەلدەگى بىرەن-ساران كوممۋنيستەردى ءولتىرىپ، وتاپ، بولشەكتەپ كەتەدى. كەي ەلدە بولاتكومنىڭ ءتوراعالارىن دا ءولتىرىپ كەتەدى. كەي ەلدە اتقا تالاسقان، دۇنيەگە تالاسقان ادامداردى اتىپ كەتەدى. جالعىز قازاق اراسىندا عانا سولاي ەمەس، ورىس پوسەلكالارىنىڭ دا كوممۋنيستەرى قولدارىنا تۇسسە، الگىدەي قىلىپ كەتەدى. وزدەرى كوپ ۇستاتپايدى. كوبىنەسە ورمان ىشىندە جۇرەدى. دايەكتى مەكەندەرى جوق. تۇراقسىز جەل ءتارىزدى. قۇتىرعان قۇيىن ءتارىزدى. ءقازىر مۇندا بولسا، ەندى ءبىرازدان سوڭ جوق بولادى، تاعى دا ءبىر جەردى بارىپ شۋلاتادى. ءبىراق جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي تيە بەرمەيدى. جالپى ەلگە، اسىرەسە ورىس پوسەلكالارىنىڭ حالقىنا تالداپ تيەدى. سوۆەت وكىمەتىنە سالىق رەتىنەن نارازى بولىپ جۇرگەن كەيبىر بايشىكەش مۇجىقتارمەن استىرتىن سوزدەس بولىپ، بايلانىس جاساپ جۇرگەندەرى دە سەزىلەدى. جانە كەيبىر قازاق، بايلارىمەن دە استىرتىن جاقىنداسىپ جۇرگەندەرى بايقالادى.
II
حاميت كۇندەگىسىندەي تاڭەرتەڭ ساعات سەگىزدە تۇرىپ، تەرەزەدەن قاراپ، كۇزگە سالىمعى جاڭبىر ارتىنان اشىلعان كۇننىڭ ويناعان التىن شۇعىلاسى حاميتكە وتە كوڭىلدى اسەر ەتۋشى ەدى. سۋىق سۋمەن بەتى-قولىن، ۇستارامەن شاشىن تەگىس قىرعىزعان باسىن، موينىن جۋىپ، اينانىڭ الدىنا كەلىپ ورامالمەن بەتى-قولىن ءسۇرتىنىپ، موينىن ىسپالاپ تۇردى. تۇندە قاعاز قاراپ وتىرىپ، كەش جاتقان ەدى، ۇيقىسى قانباعان ءتارىزدى. ايناعا بەتىن تاقاپ ءۇڭىلىپ قاراپ، كوزدەرىن الارتىپ توڭكەرىپ، كوزىنىڭ قىزارعانىن، ازىراق قانتالاعانىن كوردى. سونسوڭ باسىن كەيىنىرەك الىپ، وڭ جاق يىعىنا، سول جاق يىعىنا بۇركىتشە موينىن بۇرىپ، جۇمىر موينىنىڭ جۋان كۇشتى سىڭىرلەرىنە قاتتى ۇستاپ، قولىمەن تۇيگىلەدى. سونسوڭ ەكى قولىن الدىنا، سودان سوڭ جوعارى، ەكى جاعىنا سوزىپ جۇلقىنادى. بار دەنەسىن كەرىپ، جۇلقىنىپ، گيمناستيكا ىستەي باستادى.
ىلعي دەنە قيمىلداتىپ جارىسىپ ويناۋ، اۋىلدا جۇرگەندە دە ونىڭ دەنە تابيعاتىنىڭ كەرەكسىنىپ تۇراتىن ادەتى ەدى. دەنەسىن تاربيەلەپ، دەنە سالاماتتىعىن كۇتۋ وقىپ جۇرگەن كۇنىندە شكولدان ۇيرەنگەن ادەتى ەدى. وقۋدى قويعاننان كەيىن دە، ىلعي ەرتەمەن تۇرعاندا ەندى وسى گيمناستيكانى ىستەۋشى ەدى. ول ومبىدا سيركتە ءوزىنىڭ جەرلەسى بالۋان قاجىمۇقاننىڭ كۇرەسىن كورىپ مۇقانمەن جاقىنداسقان ەدى. سول قاجىمۇقانمەن تانىسىپ، جاقىن بولۋى دا ونىڭ دەنە تاربيەسىن كۇشەيتۋگە تيگەن سەبەپتىڭ ءبىرى ەدى. پاتەر جاتقان ۇيىندە اينا بولسا، گيمناستيكانى سول اينانىڭ الدىنا كەلىپ ىستەۋ ادەتى ەدى. وڭاشا بولسا، كويلەگىن تاستاپ ىستەۋدى جاقسى كورۋشى ەدى. سولقىلداق، كوك شىبىق اسىل تەمىردەي بۇكتەتىلىپ، ءيىلىپ، جازىلعان سۇلۋ دەنەسىنە ءوزى ءسۇيسىنۋشى ەدى، قامشىنىڭ ورىمىندەي جيىرىلىپ سەرىپكەن ءسىڭىرلى كۇشتى كوك ەتتەرىنىڭ، ساندارى مەن بىلەكتەرىنىڭ بۇلشىق ەتتەرىنىڭ گيمناستيكا قىلعاندا بۇلتىلداپ، ويناپ، جيىرىلىپ، سەرىپكەندەرىنە كوڭىلدەنۋشى ەدى.
سول ايناعا قاراپ، ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، تىپ-تىك بولىپ، جۇرەسىنەن وتىرا بەرىپ، قايتا تۇرعاندا، پاتەر يەسىنىڭ ايەلى، نوعاي قاتىنى ءحاميتتىڭ ارت جاعىنداعى ەسىكتى اشىپ:
— شايىڭىز دايار بولدى! — دەدى.
حاميت شايعا وتىرىپ، ءبىر ستاكان شاي ءىشىپ بولا بەرگەندە پوليتبيۋرونىڭ پوشتابايى كىرىپ كەلدى:
— ءسىزدى تەز باستىق شاقىرادى! — دەدى.
حاميت ءوزى سول پوليتبيۋرودا قىزمەت ىستەيدى. باستىق تەك اسىعىس، تىعىز جۇمىستا عانا حاميتتىڭ ءوزىنىڭ مەرزىمدى ۋاقىتىندا بارۋىنا قاراماي پوشتاباي جىبەرىپ شاقىرۋشى ەدى. حاميت اسىعىپ جونەلدى.
پوليتبيۋرودا باستىق (ناچالنيك) ۇزىن بويلى، اسكەر كيىمدى ارىق، قۇبا جىگىت، لاتىش، ءوزىنىڭ وڭاشا بولمەسىندە حاميتپەن سويلەسىپ، ەرتەمەن كەلگەن ءبىر قاعازداردى كورسەتتى.
— ەندى بۇعان ءوزىڭ بارماساڭ بولمايدى. ءوزىڭ بارىپ، جاي قازاق بولىپ ءجۇرىپ ءبارىن ءبىلىپ كەل. تەز قيمىلداماساق بولمايدى. سەنىمەن قاتار، سەنەن باسقا بەس كىسى شيەلى پوسەلكاسىنا بارىپ، سەنىمەن بايلانىس قىلىپ وتىرسىن. جوبا جاڭاعىداي بولسىن، — دەدى.
حاميت:
— سەيسەمبايەۆتىڭ ءوزى كەلىپ ەشتەڭە ايتتى ما؟ — دەدى.
باستىق:
— ءوزى ەشتەڭە ايتقان جوق، ەندى وتىرما! — دەدى.
III
حاميت جونەلدى.
سەيسەمبايەۆ ويازدىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋشىسى ەدى. ويازدىق اتقارۋ كوميتەتتەن بورلىكول ەلىنىڭ بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءبىر شاتاق جۇمىستارىنا بارعان. قايتىپ كەلە جاتىپ، شيەلى پوسەلكاسىنىڭ ار جاعىندا ون-ون بەس شاقىرىمداي جەردەگى، بۇرىن بي بولعان، بەلگىلى، اقساق. اقان دەگەندىكىنە قونىپتى. ىڭىردە اس ءپىسىپ، سەيسەمبايەۆ، اقساق اقان جانە ءۇش-تورت اۋىل كىسىلەرى تاباقتى جاڭا الدىنا الىپ، ەتتىڭ بۋىن بۇرقىراتىپ تۋراي بەرگەندە، ۇيگە سول اۋىلدا جۇرگەن بەلگىلى باندى كۋدريا كىرىپ كەلىپتى. كۋدريا جۇرتتىڭ ايتۋىنشا جانە ىستەپ جۇرگەندەرىنە قاراعاندا، ءوزى بالۋان، جاساۋلى مىلتىقتان تايسالۋ دەگەندى بىلمەيتىن، تالايلاردى ولتىرگەن. مىنە، سول كۋدريا قاسىندا ەشكىم جوق، التىاتارىن قولىنا ۇستاپ، ۇيگە كىرىپ كەلىپ تۇرا قالىپتى:
— كانە، مىناۋ وتىرعان يسپولكومنىڭ نۇسقاۋشىسى بولسا، تىسقا شىقسىن! — دەپتى.
سەيسەمبايەۆ جىلاپ قويا بەرىپ، اقساق اقاننىڭ ارتىنا تىعىلىپ قۇشاقتاپ جالىنىپتى. سول جەردە اقساق اقان اراعا ءتۇسىپ، كۋدريانى توقتاتىپ، سەيسەمبايەۆتى امان الىپ قالىپتى. سەيسەمبايەۆقا بىلدىرمەي، بىرەۋ پوليتبيۋروعا مۇنى قۇپيالاپ بايانداپتى... بۇل ۋاقيعا جۇرتقا جاريالانىپ جايىلعاننان كەيىن ءبىر تىكەن تىلدىلەر: سەيسەمبايەۆ سوندا ىشكيىمىن بىلعاپ الىپتى، دەپ كەلەمەجدەپ تە ءجۇردى...
مىنە، ەندى كۋدريانىڭ ءىزىن، كىمدەرمەن بايلانىس قىلاتىنىن استىرتىن جانسىز ءجۇرىپ ءبىلىپ، ۇستاۋعا ارەكەت قىلۋعا پوليتبيۋرو حاميتتى جۇمساپ وتىر. كۋدريانىڭ شارلاپ جۇرگەن ءىزىنىڭ ۇشىعىن قازاق اراسىنان وڭايىراق تابۋعا مۇمكىن عوي دەپ ويلاسىپ، حاميتتىڭ بارۋىن ماقۇلدادى.
حاميت كەشىكپەي كەرەك-جاراق سايماندارىنىڭ ءبارىن تۇگەلدەپ الىپ، بەس ورىس جولداسپەن ءجۇرىپ كەتتى.
اقمولاعا باراتىن ۇلكەن جولمەن ءجۇرىپ كەلىپ، شيەلى پوسەلكەسىنە تايانعاندا حاميت جولداستارىمەن ءجۇرىس-تۇرىستىڭ، بايلانىسىپ، حابارلاسىپ وتىرۋدىڭ جوباسىن جاساسىپ ابدەن اقىلداسىپ الىپ، جولداستارىن قويا بەرىپ، ءوزى بۇرىلىپ قازاق اۋىلىنا كەتتى.
حاميت ۇزىنشا بويلى، جاۋىرىندى، تىپ-تىك سۇر جىگىت. قىرشا مۇرىندى، شۇڭىرەكتەۋ قاراكەر توبىلعى كوزدى، قىرقىپ جۇرەتىن ساقالى، مۇرتى بار. جاسى جيىرما بەس-جيىرما التىلار شاماسىندا. سوم، سۇلۋ دەنەسى ىلعي ءسىڭىر مەن شيىرىلعان كۇشتى كوك ەت ەدى. بار دەنەسى سەرىپپەلى كوك تەمىردەن قۇيىپ جاساعانداي. ءتۇيىلىپ جازىلعان قيعاشتاۋ قاسى مەن شۇڭعىلداۋ كوزى حاميتتا زور قايرات، ۇلكەن قايسارلىق بار ەكەنىن كورسەتەدى. بەت-اۋزى بۇركىتتىڭ بەتىندەي. قىران بۇركىتتىڭ ءتۇرپىلى ساۋساقتارىنداي، كۇشتى تەمىردەي جۇدىرىقتارىن ءتۇيىپ، كارىن تىگىپ، كىجىنىپ:
- ا-ا!.. قانداي قىلايىن! — دەپ ءتونىپ كەلسە، جوپشەندى كىسىنىڭ ارۋاعى ۇشىپ كەتەتىندەي ازامات. حاميت سالت اتتى. ۇستىندە مۇزداي قازاقشا كيىم. باسىندا قوڭىر ەلتىرى تىماق. اتى س ۇلى جەپ جۇرگەن، مەيىزدەي قاتقان، سۇلۋ قۇباقان ات..
ول كۇنى قازاق اۋىلىنا قونىپ، ەلەۋسىز وتىرىپ، سوزدەن ءسوز تۋعىزىپ باندىلاردىڭ جايىنان اڭگىمە قىلسا دا، قونعان ءۇيدىڭ يەسىنەن دە، اۋىل جىگىتتەرىنەن دە ماندىمدى سوزگە جارىماي ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى.
اقساق اقان اۋلىنا بارىپ قوندى. ودان ءبىراز كوزگە قانىپ اتتانىپ، باندىنىڭ ار جاق شەتتەگى اقمولامەن شەكتەس ەلدەر جاققا كەتكەن دىبىسى سەزىلىپ، سولاي ءجۇردى.
IV
كۇن شايداي اشىق، جىلى ەدى. اسپاندا بۇلت جوق. جەل دە جوق. حاميت جالعىز، ءبىر ەسكىلەۋ جولمەن كەلەدى. اينالا قالىڭ ءيىرىم-يىرىم ورمان. بويلاپ، تالاسا، جارىسا شىققان قايىڭ مەن قاراعاي. جانە ارەدىك قالىڭ قايىڭ، قاراعايمەن جارىسا شىققان تەرەكتەر دە كورىنەدى. قايىڭ مەن تەرەك اعاشتاردىڭ جاپىراقتارى شالعىرت تارتىپ، سارعايا باستاعان.
حاميت وسى ورمان اعاشتارىنىڭ ىشىمەن، ەسكىلەۋ جولمەن ءجۇرىپ كەلەدى.
حاميت توڭىرەككە قاراپ، قالىڭ جىلقىسىن تۇستەپ تۇگەندەگەن جىلقىشىشا، اعاشتاردى ارالاپ كەلەدى. ءيىرىم-يىرىم ورماننىڭ ارا-اراسى دالاڭقاي اشىق. دالاڭقاي جەردىڭ شوپتەرى بۋرىل تارتىپ بوزارعان. كەيبىر ءشوبى، شالعىنى قالىڭ جەرلەر شابىلعان. ءار جەردە، اندا-ساندا ءۇيۋلى تۇرعان شوشاقتار كورىنەدى. كەي جەرلەردە قىستاۋلار كورىنەدى. قىستاۋ ماڭىندا جايىلىپ جۇرگەنى مال. كوز كورىمدە، اندا-ساندا، اعاش ارالارىندا وتىرعان كيىز ۇيلەر دە كورىنەدى.
جازعىتۇرىمداعىداي ورمان ءىشى دە، شالعىندى دالالار دا، اۋىل ماڭدارى دا ۋ-شۋ بولىپ جاتقان جوق. سىمپىلداپ ۇشىپ، شاڭقىلداعان، بۇتاقتان-بۇتاققا قونىپ شاتتى داۋىستارىمەن سايراعان ءتۇرلى قۇستاردىڭ ان-كۇيلەرى دە ەستىلمەيدى. ماي ايىندا كوك الا جىبەك كىلەم جايعانداي، قىزعالداق، سارعالداق، قىزىل- جاسىل گۇل شاشاقتارىمەن تۇرلەنگەن كوكوراي دالاڭقايلار كوركىنەن ايرىلعان. سول دالاڭقايلاردان ۇشىپ، اسپانعا، كوككە شىعىپ قالىقتاپ، مىڭ ءتۇرلى كۇيگە سالعان، قۇبىلتىپ جىرلاعان بوز تورعايلاردىڭ دا جىرلارى ءقازىر ەستىلمەيدى. جازعىتۇرىمداعىداي اۋەگە، كوككە، گۇل يسىنە، جاپىراق يسىنە ماستانعان ادام مەن مال داۋىستارى دا كوپ ەستىلمەيدى.
قىزىل الا جاسىل ءتۇرلى دالالار، كوك ورايلار سولىپ، بۋرىل تارتقان. كوك جاسىل ورمانداردىڭ جاپىراقتارى شالعىرت تارتقان، سەلدىرەي دە باستاعان. ورماندار دا، دالا دا، جان-جانۋارلار دا — ءبارى ءقازىر سولعىن تارتىپ، كۇزگى سالىمعى كۇنگە جاي عانا شۋاقتاپ تۇرعان ءتارىزدى.
جازعىتۇرىمعى جاسىل ورمان مەن كوك جىبەك دالالاردىڭ تۇرمىسى شاتتىقپەن ەكپىندەتىپ، قۇتىرتىپ سالعان، جان قىزدىرعان كوركەم كۇي ءتارىزدى بولسا، قازىرگى، كۇزگە سالىمعى سول ورمان مەن دالالاردىڭ تۇرمىسى، جاي ىڭىرسىتىپ، ىرعالتىپ سالعان ءان ءتارىزدى. الىستان سوزىلعان سارىن ءتارىزدى. جازعىتۇرىمعى تۇرمىس ەكپىندەتىپ جان قوزدىرىپ قوسىلىپ سالىنعان كوپ كەرنەيدىڭ كۇيىندەي بولسا، قازىرگى، كۇزگە سالىمعى تۇرمىس، كوركەم سكريپكانىڭ، ياكي نازىك قىلدى قوبىزدىڭ سىزىلعان سارىنىنداي...
ۋاقىت ءتۇس مەزگىلى ەدى. حاميت بۇلكىلدەتىپ كۇنگە قارسى ءجۇرىپ كەلە جاتىر.
قۇباقان ات بۇگىلىپ، شۇلعىپ تاستاپ كەلەدى. اندا-ساندا ورمان اراسىنان تۇرا قاشقان قوياندارعا، دالپ ەتىپ، ۇشقان ارەدىك قۇستارعا سەلتىلدەپ، پىسقىرىپ تا قويادى. قۇباقان اتتىڭ پىسقىرعانى حاميتكە جاقپاي كەلەدى. "ات قينالاردا، ءبىر تىقىر تايانعاندا پىسقىرۋشى ەدى!" دەگەن سەزىم ءحاميتتىڭ اقىرىن عانا وي تۇكپىرىندە قوزعالادى...
حاميت ورمانعا، دالاڭقايلارعا، كۇزگە سالىمعى جەر ءۇستىنىڭ، بارلىق جاراتىلىستىڭ قازىرگى تۇرمىسىنا قاراپ، ات ۇستىندە كەۋدەسىن كەرىپ دەم الدى. كۇرسىنىپ قويادى. ىشىنەن: شىركىن تۇرمىس وسى-ay، دەپ ءوزىنىڭ اقمولا ۋەزىنىڭ وڭتۇستىك شەتىندەگى قىرداعى تۋعان ەلى ەسىنە ءتۇستى. شەشەسى ەسىنە ءتۇسىپ، ساعىنعانداي بولدى. بىلتىر اۋلىنا بارعاندا شەشەسىنىڭ قۇشاقتاپ جىلاعانى ەسىنە ءتۇستى.
شەشەسى جىلاعاندا ءوزىنىڭ كۇلىپ:
— قوي، اپا ۇيات ەمەس پە؟ نەگە جىلايسىڭ؟ مەن قىز با ەدىم؟ — دەپ شەشەسىنىڭ قۇشاعىنان اقىرىن عانا بوسانعانى ەسىنە ءتۇستى...
حاميتتىڭ ويىنا: اتتەگەن-اي، نەگە ءسويتتىم ەكەن، كوبىرەك قۇشاقتاپ تۇرماس پا ەدى، دەگەن وكىنىش كەلىپ ەدى، ءوزىن-وزى اقتاپ، ونىسىنا ىشىنەن جاۋاپ بەرگەندەي بولدى:
— ءبىراق ويتپەسە بولا ما؟ جىلاعان شەشەسىمەن بىرگە جىلاسا، جىگىتتىڭ جىگىت بولعانى قايسى، ويتسە، كىسى ۋادەدەن شىعا الا ما؟ جىلاعان شەشەمەن بىرگە جىلاپ، جىگىت ۇيدەن ۇزاق ۋاقىتقا الىس جەرگە كەتسە، بالاسىنىڭ جىلاعانىن كورگەن سوڭ، ۇيدە قالعان انانىڭ كوزىنەن جاس كەتە مە، كوكىرەگىنەن ساعىنىش، قاسىرەت كەتە مە! — دەدى.
تاعى دا بالا كۇنگى تۇرمىستارى ەسىنە ءتۇستى. تاعى دا تەرەڭدەتىپ كۇرسىنىپ قويدى. كۇزگە سالىمعى كەزدەگى، تۋعان اۋىلدى ويلادى. سول، كۇزگە سالىمعى كوشكەن اۋىلدىڭ قالعان جۇرتى ەسىنە ءتۇستى. ەسكى سارايعا، قالعان جۇرتتى كورسە، ونىڭ كوڭىلىنە ايانىش، مۇڭ كىرەتىن ەدى.
حاميت تاعى دا ات ۇستىندە كوكىرەگىن كەرىپ دەم الا بەرگەندە، قۇباقان ات وڭ جاعىنا سەلت ەتىپ، جالت قارادى. حاميت تا قارادى.
ون جاقتاعى ءيىرىم-يىرىم ورمانداردىڭ اراسىمەن ءبىر اتتى كىسى كەلە جاتىر ەكەن. تاياۋ قابىرعالاپ كەلەدى ەكەن. ورماننىڭ كۇزەتشى قىزمەتكەرى ءتارىزدى. ورىس، استىندا جاراۋ كوك اتى بار.
مانادان بەرى ەشكىمگە كەزدەسپەي، ەلسىزدەۋ جەرلەرمەن كەلە جاتقان سوڭ، حاميت تىلدەسۋگە سالت اتتى ورىسقا بۇرىلا ءجۇردى...
ەكەۋى امانداستى. حاميت قازاقشا سويلەپ ەدى، ول ورىسشا سويلەدى. ءبىراق، ءتۇرى قازاق سياقتىلاۋ...
حاميت ورىسشانى ادەيى ءتىلىن دوعالداپ، قاتەلەرىن كوبەيتىپ سويلەدى.
— ە، قۇدا پوشول ىزناكىم؟ — دەدى.
— لەسنيچەستۆو "تۇلكىلى قاراعاي"، — دەدى ورىس.
حاميت قولىمەن ىمداپ:
— سەنىكى كاكوي تورە؟ — دەدى.
اناۋ:
— لەسنيك، — دەدى.
حاميت:
— ال، لاشنەك!... تورە، — كورۋشى... جاقسى، — دەدى.
ءسويتىپ ەكەۋى شالا ورىسشا تىلمەن ءجون سۇراسىپ، جوندەرى ءبىر بولعان سوڭ، سەرىكتەسىپ بىرگە جۇرە بەردى.
لەسنيكتىڭ ۇستىندە قارا شينەلى بار، باسىندا قۇلاقشىن، قۇلاقشىننىڭ باۋىن بايلاعان، اياعىندا قالىڭ ۇلتاندى قارا ەتىك. ساقال-مۇرتىن قىرعان، جاسى وتىزدىڭ ىشىندە شامالى قارا تورى جىگىت، ەڭگەزەردەي، ۇزىن بويلى، جاۋىرىندى، قولىندا شىبىرتقى قامشىسى بار، كوك اتتىڭ ۇستىندە تىپ-تىك قاققان قازىقشا وتىرىپ كەلەدى.
اتى جاراۋ، الەكەدەي جالاڭدايدى. دۇرسىلدەتىپ، جەرگە تۇياقتارىن قاداي باسىپ، جەلە اياڭدايدى. لەسنيك قازاق جىگىتتەرىنشە اندا-ساندا قامشىمەن كوك اتتى سيپاي قامشىلاپ قويادى.
— ءوزى ءبىر، قازاق سياقتى ورىس ەكەن!.. — دەدى حاميت، ىشىنەن.
ەكەۋى جول قىسقارۋىنا بىر-بىرىنە ەرمەك سەرىك بولدى.
ەكەۋى قاتارلاسىپ ءجۇرىپ كەلەدى. ماڭايدا، كوزگە كورىنەرلىك جەردە ەل كورىنبەيدى. حاميت بۇل جاقتى ارالاعانى وسى بولعاندىقتان، جەرمەن تانىسىپ الۋعا اينالا ءيىرىم-يىرىم ورمانداردى، كورىنگەن الاڭداردى، دالاڭقايلاردى، ويپاق، جىراشىقتاردى ىشىنەن بەلگىلەپ وتىردى.
بىر-ەكى ءيىرىم ورماننىڭ قابىسقان اراسىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا حاميت سول جاقتاعى ءبىر تەرەكتەردىڭ قىپ-قىزىل بولىپ قىزارعان جاپىراقتارىنا قاراپ كەلە جاتىر ەدى، اتى قىمسىنىپ قالدى. جالت قاراپ ەدى: ءحاميتتىڭ اتىنىڭ تىزگىنىنىڭ ءبىر جاعى لەسنيكتىڭ قولىندا تۇر ەكەن. ەكىنشى قولىمەن لەسنيك حاميتكە التىاتار مىلتىعىن توسەپ تۇر. حاميت ساسىپ قالدى. نە قىلارىن، نە دەرىن بىلمەي:
— وي، ىشتو تاكوي؟.. تورە؟.. — دەدى.
ءحاميتتىڭ قولىندا دانەڭە جوق. مىلتىعىن شيەلىگە كەتكەن جولداستارىنا تاستاپ كەتكەن. لەسنيك دەپ كەلە جاتقان ورىستىڭ جىلاننىڭ كوزىندەي قادالعان كوزىن كورىپ، سۇپ-سۋىق تاستاي بولىپ قاتىپ قالعان بەتىن كورىپ، اۋزى ۇڭىرەيىپ، ءولىم كوزدەپ ءتۇپ- ءتۇزۋ ءتونىپ تۇرعان التىاتار مىلتىقتى كورىپ، ءحاميتتىڭ جۇرەگى سۋ ەتە ءتۇستى، بار دەنەسى مۇزداي بولىپ كەتتى.
لەسنيك دەپ كەلە جاتقان جولداسى:
ءتۇس اتتان، ايتپەسە ، اتام! — دەدى.
قاس قاققانشا نەشە ءتۇرلى وي باسىنا كىرىپ-شىعىپ، حاميت ورىستىڭ كوزىنە قادالا قارادى.
قادالعان جاۋ:
— ءتۇس، شاپشاڭ! — دەدى تاعى دا.
"باندى ما؟.. ۇرى ما، نە قىلادى؟" دەگەن جۇمباقتار ءحاميتتىڭ ەسىنە ساسقالاقتاپ كىرىپ شىعادى. حاميت اتتان ءتۇستى. جاۋ مىلتىعىن توسەگەن بويىمەن قۇباقان اتتى الىپ، قوزعالىپ ءتورت- بەس قادامداي تۇرىپ:
— شەش كيىمدەرىڭدى! — دەدى.
حاميت ماس كىسىشە تۇرىپ، سىرتقى شەكپەنىن، ونىڭ ىشىندە شولاق تونىن شەشىپ تاستاپ بەشبەنتشەڭ تۇردى.
جاۋ مىلتىعىن توسەگەن بويىمەن:
— شەش كيىمدەرىڭنىڭ ءبارىن، ەتىگىڭدى دە، بەشپەنتىڭدى دە شەش! — دەدى.
حاميت سوزالاڭ وتىرىپ، اياعىنداعى قازاقشا ساپتاما ەتىكتى بىر-بىرلەپ شەشتى. تىماعىن تاستادى. ءحاميتتىڭ باسىنا نەشە ءتۇرلى اسىعىس ويلار ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعادى. اياعىنداعى ەتىكتى بىر-بىرلەپ شەشىپ وتىرىپ، ىشىنەن: "ياپىرماۋ، شىنىمەن-اق وسىنىڭ قور قىلعانى ما، بۇل مەنىڭ اتىما قىزىققان ۇرى بولسا، اتىمدى الىپ نەگە كەتپەيدى؟.. كيىمدەرىمدى شەشىندىرىپ تۇرعانى، مەنى ولتىرەيىن دەپ تۇرعانى عوي... بۇل انىق، باندى عوي!.. بۇنىڭ مەنى اندىپ ءجۇرىپ ۇستاعانى ما؟ مىنا كيىمدەرىمدى وزىمە شەشكىزىپ قان قىلماي، بىلعاماي الايىن دەپ تۇرعانى عوي؟... اتىلاتىنداردىڭ كوبى شەشىندىرىپ اتىلۋشى ەدى عوي.. ا-اي! اڭقاۋلىق-اي!.. قارۋسىز ءجۇرىپ، ايدالادا تانىمايتىن ورىستى ماڭىما جۋىتىپ، قور بولدىم-اۋ! بۇدا جالعىز، مەن دە جالعىز... بۇدان قاراپ تۇرىپ ولگەنشە، نە دە بولسا ىلاج قىلىپ ولەيىن..." دەگەن ويلار الاسۇرىپ ءحاميتتىڭ باسىن ىستىق شىبىرتقىمەن تىلگىلەدى. ەتىگىن شەشىپ تاستاعان سوڭ، حاميت تۇرەگەلىپ، ساندالعان كىسىشە تەڭسەلىڭكىرەپ، ىلگەرى ءبىر باسىپ، بەشپەتىنىڭ تۇيمەسىن اعىتا باستادى. جاۋىنا قاراپ، اتتىڭ باسىن ارى قاراتىپ، ءوزى بۇرىلىپ ات ۇستىندە مىلتىعىن ءتوندىرىپ، جىلانشا قادالىپ قاراپ تۇرعان تۇرىنە قاراپ، كوزىمەن ەكى اراسىن مولشەرلەدى. بەشپەتىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ شەشىپ تاستاي بەرىپ، كويلەك سىرتىنان كيگەن جەلەتكەشەڭ، شالبارشاڭ بويىمەن، اش جولبارىسشا ىشقىنىپ اتقىدى...
مىلتىق، گۇرس ەتىپ زۋ ەتە قالدى.
ءحاميتتىڭ ەكى قۇلاعى شىڭ ەتە ءتۇسىپ، قولى مىلتىققا ءتيدى. ورىس ات ۇستىندە جۇلقىنا، مىلتىقتى جۇلا جونەلدى.
حاميت اش كۇزەنشە جابىسىپ، ەكى قولىمەن بىردەي مىلتىقتان ۇستاپ ىرعي تارتىپ، جان ۇشىرىپ جۇلقىلاسىپ تالاستى. ورىس ەكى اتتىڭ تىزگىنىنەن بىردەي ايرىلىپ قالىپ، حاميتپەن ايقاسا اتىنان قۇلاپ ءتۇستى. مىلتىقتىڭ سابى جاۋدىڭ قولىندا. ساپ جاعى قولعا بەرىك ۇستالادى. جانە مىلتىقتىڭ اۋزى حاميت جاقتا. جاۋدىڭ ساۋساعى جانە ءبىر قيمىل ەتىپ قالسا مىلتىق تاعى دا اتىلماق. اتىلعاندا مىلتىقتىڭ اۋزى حاميتكە تۋرا كەلىپ قالسا، حاميت تاباندا قۇلايدى. وسىنىڭ ءبارى حاميتكە ايدان ايقىن. مىلتىقتىڭ سابى جاۋدىڭ وڭ قولىندا، ساۋساقتارى مىلتىقتىڭ استىنداعى باسپالداق تۇتقا تەمىرىنە كىرگەن بويىمەن ايقاسىپ قاتىپ قالعانداي، حاميت تا جاۋدىڭ مىلتىق ۇستاعان وڭ قولىنىڭ باسىمەن قابات مىلتىقتىڭ ورتان بەلىنەن، شاپپاسىن ۇستىنەن باستىرا ۇستاپ، باسپالداق تۇتقاسىنا ىلىكتىرىپ قولىمەن دە قاتىپ قالعان. جانە جولاي ۇستاعان بويىمەن مىلتىقتى جاۋدان جۇلىپ الا الماعان سوڭ، مىلتىقتىڭ اۋزىن وزىنە قاراتپاۋعا جاۋدىڭ قولىن بۇردى. ەكى ات وسقىرىنىپ، يەلەرىنە ءبىراز قاراپ ەلەڭدەسىپ بارىپ تۇردى. ازدان سوڭ ءوز بەتتەرىمەن جايىلىپ تۇردى. اينالا توڭىرەك الامان، شۇبار الا ورمان. ماڭايدا ءتىرى جان بىلىنبەيدى.
انانداي جەردە ءحاميتتىڭ كيىمدەرى جاتىر. ەكى جاۋ كوزدەرىنە قان تولعان جولبارىستارشا ىرىلداسىپ، شايناسىپ الىسىپ جاتىر. ەكەۋىنىڭ بىرەۋى ولەتىنى ايقىن بولدى. ونى ەكەۋى دە ابدەن ءبىلىپ، ەكەۋى دە ءوزدى-وزى ولمەسكە جانتالاستى. بار كۇشىن، بار ءتاسىلىن جۇمساپ، تىستەسىپ، شايناسىپ، تىرناسىپ، الىسىپ جاتىر. ەكەۋىنىڭ دە ەكى قولى مىلتىقتا قارىسىپ قاتىپ قالعان. ءبىر-بىر قولى بىرەسە شىپىلداسىپ، مىلتىق ۇستاعان قولدارىنا جابىسادى، بىرەسە جان-دارمەن قويعىلاسىپ، جۇلىسىپ، تاعى دا مىلتىقتى ۇستاعان قولدارىنا تالاسادى. حاميت ءبىر قولىن مىلتىققا جابىستىرعان بويىمەن ەكىنشى قولىن بوساتىپ الىپ، باندىنى جانباسقا مىنگىزىپ الىپ كەپ جەرگە سوقتى. جاۋ سوندا دا مىلتىقتان قولىن ايىرمادى. ءحاميتتىڭ بىلەگىن تىستەلەدى. حاميت بوس قولىمەن باندىنىڭ جاعىنا قويىپ جىبەرىپ، جۇلىپ قالدى. جاۋدىڭ باسىنداعى قۇلاقشىنىن جۇلىپ الىپ تاستادى.
حاميت باندىنى باسىپ جاتا المادى. باندىعا ءالى ەركىن كەلمەدى. باندىنىڭ كۇشتى ەكەنى كورىندى. باندى ىشقىنىپ، ءحاميتتى كوتەرە تۇرەگەپ، ءۇيىرىپ، سىلكىپ. ءحاميتتى سوقتى. حاميت تا باسقىزبادى.
ءسويتىپ ەكەۋى ءبىراز كەزەك جىعىسىپ ءجۇردى. ايدالادا شاڭ بۇرق-بۇرق كەتەدى. ولىمگە باس بايلاسىپ الىسقان ەكى جاۋ تىكتەسىپ، شايناسقان جىرتقىش اڭدارشا ىرسىلداسادى. كيىمدەرى جىرتىلىپ، بورشالانا باستادى. ءبىرىن-بىرى تىستەلەسىپ، شايناسقان جەرلەرىنەن، مىلتىقتىڭ تەمىرى تيگەن جەرلەرىنەن، بەتتەرىنەن، قولدارىنان، بىلەكتەرىنەن قان شىعا باستادى. جەرگە كەزەك-كەزەك جىعىلىپ، اۋناپ تۇرەگەلگەن سايىن، بەتتەرى كوگەرىپ قان شىققان جەرلەرىنە توپىراق جابىسا باستادى. ءبىراق، ەكەۋى دە ولگەنشە مىلتىقتان ايىرىلعىسى كەلمەيدى.
باندىنىڭ قاسىندا ءحاميتتىڭ دەنەسى بالا ءتارىزدى عانا بولىپ كورىنىپ ءجۇر. باندى ەڭگەزەردەي. جالپاق الاقاندى. ءسىڭىرلى قولدارى تەمىردەي تيەدى. ءحاميتتىڭ قولدارىنىڭ، بىلەكتەرىنىڭ ءتورت- بەس جەرىن باندى تىستەپ، شايناپ، ەكى جەرىنىڭ تەرىسىن جالبىراتىپ تاستادى. قان ەكەۋىنەن دە اعىپ ءجۇر. باندىنىڭ قولدارىنان حاميت ەكى-ۇش تىستەدى. باندى شەكپەنشەن بولعان سوڭ، باسقا جەرلەرىنەن تىستەۋگە بولمادى. ءبىر ۋاقىتتا باندىنى حاميت تاعى دا بۇرىپ اكەپ جىقتى. ەندى تۇرعىزباۋعا تىرىسىپ بار كۇشىن شاقىرىپ، نىعارلاپ، بوس قولىمەن القىمىنان الىپ، بۋىندىرىپ قىستى. باندى بوس قولىمەن ءحاميتتىڭ بۋىندىرىپ جاتقان قولىن قايىرىپ ايىرماق بولدى.
اياقتارىمەن جەر تەپكىلەپ، ىشقىنىپ، ءحاميتتى سوققىلادى. ءبىراق جاۋدىڭ شالعىلاعان اياقتارىنا حاميت ۇرعىزبادى. حاميت قۇشىرلانىپ كەلىپ باندىنىڭ قۇلاعىنان قاپسىرا تىستەپ، قىرشىپ، جۇلمالاپ قاتىپ قالدى.
باندى ىشقىنىپ، تىستەنىپ، قۇشىرلانىپ قاسقىرشا ىرىلدادى. قۇلاعى جۇلىنىپ بارا جاتقاندا شىڭعىرىپ اتقىدى. اتقىعان بويىمەن ءحاميتتى كوتەرە تۇرەگەلىپ، بوس قولىمەن ءحاميتتى كوزگە قويىپ جىبەردى. ءحاميتتىڭ كوزدەرىنىڭ وتى شاشىراپ جارق ەتە ءتۇستى. تۇنىققا ۇلكەن تاسپەن قويىپ قالعاندا شاشىراعان سۋدىڭ جارق ەتە تۇسكەن شاشىراندىسىنداي بولدى. جۇلىنىپ اۋزىندا كەتكەن باندىنىڭ قۇلاعىن جەرگە تۇكىرىپ تاستادى. قان اققان قۇلاعىنىڭ ورنىن، بوس قولىمەن سيپاي بەرگەن باندىنىڭ ىلىككەن جەرىنەن ىشقىنىپ تۇرىپ، بوس قولىمەن قويىپ-قويىپ جىبەردى. ءبىر قويعانى باندىنىڭ ىشىنە ءتيدى، ءبىر قويعانى جۇرەك كەزىنەن ءتيدى. ەكەۋىندە دە باندى ىڭق-ىڭق ەتتى. ەكەۋى ەندى تىكتەسىپ سىرەسىپ، تالاسىپ، ۇستاسىپ تۇردى. باندى ەكى يىعىنان دەم الادى. حاميت تە ىرسىلداپ ءجۇر.
ەكەۋىنىڭ قول-باسى مال قاساپتاعان ادامداردىكىندەي قىپ- قىزىل الا. ەندى حاميت باندىنى شارشاتىپ بىردەمە قىلۋعا ءۇمىت قىلدى. باندى تەز قيمىلداپ ءحاميتتى بۇراپ كەپ سوعىپ باسپاق بولدى.
ەكەۋى تاعى دا ءبىرىن-بىرى بۇراسىپ، بۇگىلىپ كەپ جەرگە ءتۇستى. يت جىعىس جاتىپ، ەندى تىپىرلاپ كەپ يتشە ىرسىلداسىپ تىستەرىمەن شايناستى. ءبىر ۋاقىتتا باندىنىڭ قولى ازىراق السىرەگەندەي بولىپ، مىلتىق بوساڭقىراپ، ءحاميتتىڭ قولىنا دەندەپ ۇستالىڭقىراعاندا، حاميت ىشقىنىپ كەپ جۇلقىنىپ، قولىن كەيىن سىلتەپ قالدى. مىلتىق ەسىك پەن توردەي جەرگە ۇشىپ ءتۇستى. ەندى ەكى جاۋ مىلتىقسىز قالدى. ەندى باعانادان دا قاتتى جانتالاسىپ، ءبىرىن- ءبىرى ەزگىلەپ بۇراپ كەپ سوعادى. ءبىرىن-بىرى باسىپ جاتا المايدى. بەت-اۋىزدارىنان، قولدارىنان اققان قان ەكەۋىن دە ابدەن قىپ- قىزىل الا قىلدى. ءبىراق، باندىنىڭ جۇلىنىپ قالعان سول جاق قۇلاعىنان قارا قان كوبىرەك اعىپ، موينىنا، جىرتىلعان شەكپەنىنە مولىراق تامىپ ءجۇر.
مىلتىق ەسىك پەن توردەي جەردە جاتىر. ەكەۋىنىڭ دە ءبىر كوزى مىلتىقتا. ەكەۋى دە بوسانىپ مىلتىققا جۇگىرگىسى كەلەدى. ءبىراق، ءبىرىن-بىرى جىبەرەتىن ەمەس. باندى ءبىر كەزدە ءحاميتتى سۇيرەلەپ وتىرىپ مىلتىققا اپاردى. ءبىراق ەكى قولى حاميتتا، ىشقىنىپ، جۇلقىنىپ-جۇلقىنىپ مىلتىقتى الا المادى. ەندى حاميت باندىنى سۇيرەلەپ مىلتىقتان قاشىقتاتپاق بولدى. ونى باندى سەزىپ جۇلقىنىپ، ءحاميتتى مىلتىققا قاراي سۇيرەلەدى. ەكەۋى ەداۋىر ءسويتىپ ءجۇرىپ، اقىرىندا حاميت باندىنى مىلتىقتان ءجۇز قادامداي جەرگە اپاردى.
ەكى ات جايىلىپ ءجۇر. ءبىر جەردە ءحاميتتىڭ كيىمدەرى جاتىر.
ءبىر جەردە باندىنىڭ قۇلاقشىنى جاتىر. ماڭايدا ەشكىم جوق. اناداي جەردە مىلتىق جاتىر. ەشكىم كەلەتىن ەمەس. ەلسىز، الامىش ورماندى ايدالا. ەكى جاۋ ابدەن شارشادى. ەكەۋىنىڭ دە پارا- پاراسى شىقتى. ەكەۋى ەندى ءوز جاندارىن قورعاۋ ءۇشىن ءبىرىن-بىرى تىرىدەي جەمەي قوياتىن بولمادى.
ءبىر ۋاقىتتا وڭتايلانىپ الىپ حاميت باندىنى ءيىرىپ، دوڭگەلەتىپ ءجۇرىپ، شالىپ كەپ الىپ، ىرعاپ تۇرىپ ەڭكەيتە كەپ سوقتى. اپىر-توپىر جىلدام، جولبارىسشا ىرعىپ، تىزەمەن ءتۇيىپ نىعىرلاپ ەزگىلەپ جاتىر. جۇلقىنىپ ىتقىپ بوسانىپ شىعىپ، مىلتىققا قاراي اتقىدى. جان ۇشىرعانداي باندى دا حاميتپەن بىرگە تۇرا ۇمتىلدى. تۇرا ۇمتىلىپ، ءحاميتتىڭ مىلتىقتى بۇرىن الاتىنىن كورىپ تۇرا قالىپ، جالما-جان قوينىنىڭ ءبىر جەرىنەن قولىن سۇعىپ جىبەرىپ، قول باسىنداي ءبىر كىشكەنە مىلتىق-براۋنينگ سۋىرىپ الدى. شاپشاڭ ەكى قولىمەن اتۋعا وعىن دايىندادى. ول ەكى ارادا حاميت ۇشىپ بارىپ، توقتاماي، قۇيعىتىپ شاپقان بويىمەن كەلىپ، ات ۇستىنەن جەردەن تەڭگە العان قىردىڭ جىگىتتەرىنشە، مىلتىقتى جىلدام ەڭكەيىپ الىپ كەتتى. ەكپىنمەن جۇگىرىپ بارا جاتىپ، موينىن بۇرىپ، ساسقالاقتاپ بىردەمە قىلىپ تۇرعان باندىنى كوردى... شاپشاڭ بۇرىلىپ كوزدەپ تۇرا قالدى. حاميت اتقانشا، باندى اتىپ جىبەردى.
حاميت سەلك ەتتى. يىعىنىڭ ۇستىنە وتقا كۇيگەن ءبىزدى سۇعىپ العانداي بولدى. تاڭ بولدى. باندى براۋنينگپەن اتىپ جىبەرگەنشە، ونىڭ قولىندا تاعى دا مىلتىق بار ەكەنىن حاميت بىلمەدى. حاميت تا اتىپ جىبەردى. ناگان داۋىسى شاڭق ەتە قالدى. تيگەن جوق. باندى جاتا قالىپ اتتى. دىز ەتىپ، وق ءحاميتتىڭ جانىنان ءوتتى. حاميت باندىنىڭ قولىنداعى براۋنينگ ەكەنىن ءبىلىپ، جەردى الىستاتايىن دەگەندەي سەكىرىپ قاشتى. باندى تاعى دا اتىپ قالدى. وق ءحاميتتىڭ اياعىنىڭ استىنا كەپ تىرس ەتە ءتۇستى. حاميت تاعى دا ون شاقتى قادامداي كەيىن جۇگىرىپ بارىپ، اعاش اراسىنا كىرىپ، ءبىر قايىڭنىڭ ايىرشاسىنا ناگاندى اسىپ كوزدەپ تۇرعاندا، باندى تاعى دا اتتى. ول حاميتكە جەتپەدى.
حاميت اسىقپاي كوزدەپ تۇرىپ اتىپ جىبەردى. باندى شورشىپ اۋناپ ءتۇسىپ، كەيىن قاراي جورعالاي جونەلدى. حاميت شاپشاڭ ناگاننىڭ وعىن سانادى. ءالى دە ءتورت وق بار ەكەنىن كورىپ، كوڭىلىن توقتاتىپ، ەندى ءوزىنىڭ اتىن قولعا الۋعا اتىنا قارادى. ەندى تۇرەگەلە ساپ، اعاش ىشىنە كىرىپ بارا جاتقان ءوز اتىنا قاراي جۇگىرگەن باندىنى كورىپ، حاميت باندىنىڭ اتىنان ءجۇز ەلۋ قادامداي بۇيرەك تۇرعان ءوز اتىنا جۇگىردى. باندى اتىنا بۇرىن جەتىپ ەدى، اتى ۇستاتپاي ساسقالاقتاپ، اتىن اعاشقا قامادى. حاميت جۇگىرىپ ءوز اتىنا كەلدى. ءحاميتتىڭ اتى ۇستاتپاي، دالاڭقايعا قاراي جەلە جونەلدى. ول ەكى ارادا باندى اتىن ۇستاپ ءمىنىپ الىپ، ءحاميتتىڭ اتىنا قاراي تۇرا ۇمتىلعاندا، حاميت تا جۇگىرگەن بويىمەن ءوز اتىن وراپ قايىرمالاپ، ناگاندى كەزەدى. باندى تايانا الماي جالت بەرىپ، كەيىن شابا جونەلدى. ىلەزدە ورمان تاساسىنا كىرىپ، جوق بولدى.
حاميت جان ۇشىرىپ جۇگىرىپ، اتىن قايىرمالاپ ءجۇرىپ، اعاشقا قاماپ ۇستاپ ءمىنىپ الدى. جان-جاعىنا ءبىراز الاقتاپ تۇرىپ، جۇگىرىپ كيىمدەرىنە كەلىپ اتتان تۇسە قالىپ، شاپشاڭ شالا-پۇلا كيىنىپ، اتىنا ءمىنىپ تە الدى.
قولىندا ناگان، جان-جاققا جالتاقتاپ قارايدى. باندىنىڭ اناداي جەردە جاتقان قۇلاقشىنىن كورىپ جەتىپ كەلدى. تەز تۇسە قالىپ بورىكتى الدى.
كۇن سالبىراپ ەڭكەيگەن. كۇزگە سالىمعى جىلى كۇن ازىراق سالقىن تارتقان. الامىش، ءيىرىم-يىرىم ورمان اعاشتارىنىڭ شالعىرتتانعان، سارعايعان جانە قىزارعان جاپىراقتارى ەڭكەيگەن قىزىل كۇننىڭ قۇلپىرىپ شاشىراعان التىن شۇعىلاسىمەن شاعىلىسادى. ماڭايدا حاميتتەن باسقا ادام جوق. ورمانداردا دا، دالالاردا دا ءۇن جوق. كەڭ بايتاقتا ەكى جاۋدىڭ كۇنى بويى جان تالاسىپ، شايناسقانىنا تەك ورماندار، دالالار، بارلىق جەر مەن اسپان ۇندەمەي قاراپ قانا تۇرعان ءتارىزدى.
باندىنىڭ قۇلاقشىن-بوركىن قوينىنا تىعىپ الىپ، ناگاندى دايارلاپ ءبىر قولىنا ۇستاپ، جان-جاعىنا دامىلسىز تەسىلە قارانىپ، ءيىرىم-يىرىم ورمانداردىڭ الاڭدارىمەن باناعى بەتىنەن بۇرىلا ءجۇرىپ، جۇگىرتىپ حاميت كەلە جاتتى. ءحاميتتىڭ بەتىندە بەس- التى شاقىرىمداي جەردە، انىقتاپ سۇراپ جازىپ العان بورلىكول ەلىنىڭ 2-اۋىلدىق كەڭسەسى تۇرعان اۋىل بار ەدى...
حاميت جۇگىرتىپ كەلە جاتىپ، ىشىنەن: اپىراي، كۋدريا جاۋىز وسى ەكەن عوي!.. ءوزى بالۋان دەۋشى ەدى.ۇزىن بويلى، جاۋىرىندى قارا دەۋشى ەدى عوي!.. پوليتبيۋرودا ءيتتىڭ سۋرەتىنىڭ جوقتىعىنان تانىمادىم-اۋ!.. ا-اي، سوندا دا ۇلكەن اڭقاۋلىق قىلدىم-اۋ!.. مۇنداي اقىماق بولارمىن با! — دەدى.
دابىستاپ: — قاپ! — دەدى.
قۇباقان ات پىسقىرىپ تاستاپ، جۇلقىنا جورتىپ كەلە جاتتى. حاميت قولدارىنىڭ قانىن قۇباقان اتتىڭ جالىنا ءسۇرتتى. جان-جاعىنا قارانىپ، الىسقان جاۋىن قيالىمەن كوز الدىنا اكەلدى... وزىنە-وزى ىزالاندى.
ىشىنەن: "ياپىرماي، تىكتەسىپ الىسقان ءبىر كىسىگە ءالى كەلمەگەن قورلىق ەكەن عوي!" — دەدى.
— كۇشىم باسىم بولسا، الگى ءيتتى بىلاي قىلىپ بۋىندىرىپ ەزىپ ولتىرمەس پە ەدىم؟.. — دەپ قان-قان بولعان، تىرنالعان ءسىڭىرلى جۇدىرىعىن ءتۇيىپ قۇشىرلاندى. سول كەزدە ءحاميتتىڭ ءتۇرپى جۇدىرىقتارى قاسقىرعا ءتۇسىپ الىسىپ، قىرقىسىپ شىققان بۇركىتتىڭ بولات شەڭگەلدەرىندەي ەدى.
ءحاميتتىڭ ەسىنە بالۋان قاجىمۇقاننىڭ جەر دۇنيەدەگى اتاقتى بالۋاندارمەن ومبى قالاسىندا كۇرەسكەنى ءتۇستى..
مارتىنوۆ، پوددۋبنىي، گانس گاۆان، قازىبەك تاۋ... ءبارىن دە قاجىمۇقان جىعىپ ءجۇردى-اۋ، دەدى ىشىنەن حاميت.
دابىستاپ: — ا-اي، قاجىمۇقان-اي! — دەپ جان-جاعىنا قارادى...
1927
You Might Also Like
-
جازبا ادەبيەتتەن باسقا بىزدە نەشە ءتۇرلى اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارى دا بار.
-
دۇنيە جاراتىلعاننان بەرى تاريح جۇزىندە بولماعان كەڭ قۇلاشتى وكتيابر توڭكەرىسى ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ ەڭبەكشى، ناشارلار توبىنا تەگىن تۇسكەن ءتارىزدى كورىنەدى. وكتيابر توڭكەرىسىن جاساعان، ەسكىلىكتى قير...
