InfoHub Logo

1921 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ ورتا كەزىندە «سارىسۋ» دەگەن وزەندى جاعالاپ ەكى كىسى ءتۇن قاتىپ كەلە جاتتىق. قارقارالى ۋەزىنە قارايتىن ەلدەگى ءبىر اپايعا بارىپ كەلە جاتىرمىز. جەزدەمنەن نەشە جىل قولقالاپ الا الماي ءجۇرىپ، ەندى الىپ كەلە جاتقان جەتەگىمىزدە ءبىر اتىمىز بار. اۋزىمەن قۇس تىستەيتىن جۇيرىك. جەزدەمنىڭ جانىنداي كورەتىن، تاقىمىنا باسقان جالعىز اتى. بۇرىن نەشە جىل سۇراعاندا بەرمەۋشى ەدى. ەندى قىرعا پوچتوۆويلارعا كوپ شىعاتىن بولىپ ءھام قازىناعا ات الۋشىلار دا كوبىرەك شىعا بەرەتىن بولعان سوڭ، جالعىز اتىن قاشىرىپ جاسىرىپ جۇرۋگە ءبىر جاعى قورقىپ، ءبىر جاعى بەيمازا بولعان سوڭ، ءھام ءبىر جاعى اقىرىندا مەنى دە قيماعاندىقتان «كوكشىبىق» اتتى كۇرسىنىپ-كۇرسىنىپ بەرگەن ەدى.

ءوز اتتارىمىز دا مىقتى، مەيىزدەي قاتقان جاراۋ، بىرەۋىن ءوزىمىزدىڭ بولىسقا قارايتىن ساپاقبايدىكىنەن مىنگەنبىز، بىرەۋىن قوسايدار بايدىكىنەن مىنگەنبىز. قىردا ۇرى قاتتى. ەكى ورتا ەلسىز، ۇرىدان قورقىپ ءتۇن قاتقان ەدىك. مەنىڭ قوينىمدا جەتى وعىمەن وقتاۋلى ناگانىم بار.

سارىسۋ بويىندا بۇرىن سىڭسىپ وتىراتىن كىشى ءجۇز، التاي، توقا، تاراقتى دەگەن ەلدەردەن ءقازىر ءبىر ەل جوق. بۇرىن ىڭىرانىپ، مىڭعىرىپ، شالقىپ وتىراتىن داۋلەتتى ەلدەر سوڭعى ون شاقتى جىلداردىڭ ىشىندە مالدان ايىرىلىپ، جالپى كەدەي بولىپ، كوپ ەل بۇرىنعىداي سارىسۋعا جايلاۋعا كوشىپ كەلە المايتىن بولعان. ءالى دە بولسا كوشۋگە جۇگى سياتىن، كوشۋگە شاماسى كەلەتىن ەلدەردىڭ كوبى جاڭا تارتىپتەرگە تۇسىنبەي، مال سالىقتارىنان قاشىپ ءھام كولىك سالىقتارىنان قاشىپ مەرزىمدى جايلاۋىنان، ەل ورتاسىنان قاشىپ اۋا جايىلىپ «سارىسۋعا» كەلمەي، شەت جايلاپ الىستا قالاتىن بولعان. ال از دا بولسا ەندىگى سارىسۋدى جايلايتىن از ەلدەر دە ءقازىر سارىسۋدان كوشىپ كەتكەن ەكەن.

ەندى سارىسۋدىڭ ەن بويى ەلسىز.

ءتۇن قاتىپ، ءتۇن جامىلىپ، ات ەنتەلەتىپ ءبىز كەلەمىز. ءتۇن كوزگە تۇرتسە كورمەيتىن قاراڭعى. جەل جوق. اۋا تىنىق. اسپاندى قاپ-قارا قالىڭ تۇتاس قارا بۇلت قاپتاپ تۇنجىراپ ءتونىپ، سالبىراپ تامىلجىعان. قارا بۇلت مينۋت سايىن قالىڭداپ تامىلجىپ، لاشكەر، قالىڭ جاڭبىر بولاتىن ءتۇرى بار. اۋا ءبىرتۇرلى اۋىر، ىستىق، اۋانىڭ قاپالىعىنان ادامنىڭ تىنىسى تارىلادى.

شۇقاناق، جارىق، تومارلاردان جالتاڭداپ، بويلارى كىشكەنتاي بولسا دا قاراڭعى تۇندە شوعىرلانىپ، ۇلكەن كورىنگەن بۇتالاردان دا اتتارىمىز جانە ءاربىر دىبىسقا ەلەڭدەپ اندا-ساندا پىسقىرىپ، شۇلعىپ، قۇلاقتارىن تىگىپ ەنتەلەپ كەلە جاتتى. توڭىرەك تىنىسىن ىشىنە تارتقانداي ءۇنسىز، تىپ-تىنىش، ەشبىر دىبىس بىلىنبەيدى.

ءبىز ازىراق اداسىڭقىراپ كەتكەن ەكەنبىز. ولكەنىڭ جيەگىندەگى ايتەكە دەگەن كىسىنىڭ تامىنا كەز بولدىق. سول تامعا كەز بولعان سوڭ ازىراق بەتىمىزدىڭ بۇرىلىڭقىراپ كەتكەنىن ءبىلىپ، ەندى ءوزىمىزدىڭ اۋىلداردىڭ تۇسىنان تۋرا شىعىپ جۇرۋگە جانە جاڭبىر جاۋىپ كەتسە وزەننىڭ بويىنداعى كوپ تامنىڭ، بىرىنە قورعالاپ پانالاۋعا وزەندى جوعارى ورلەپ جۇردىك. وزەننىڭ سۋى جىلدا قۇرىپ تارتىلىپ، ازىراق قانا ارناسىنىڭ تۇبىندە اتتىڭ شاشاسىنان عانا كەلەتىن سۋ قالاتىن. بيىل دا سونداي ەكەن، ارنانىڭ جارىنان ونشا الىس كەتپەي اقىرىن ءجۇرىپ كەلە جاتتىق. وزەننىڭ بويىندا جارلاردان باسقا شي، تومار، شۇقاناقتاردان باسقا جاڭبىر جاۋسا پانالايتىن ەشنارسە جوق. جالعىز-اق ءجوندى پانا بولارلىق نارسە — وزەننىڭ ەكى جاعىندا جاعالاي سالىنعان باياعىدان بەرگى ۇلكەندەردىڭ تامدارى.

ايتەكە تامىنان بەرى ەكى شاقىرىمداي جوعارى ورلەپ شىعىسىمەن كۇنباتىس جاقتان ازىراق، ۇيتقىپ جەل تۇردى. جەل تۇرىسىمەن ىلە اسپان كۇركىرەپ، بەتىمىزگە جاڭبىردىڭ ۇلكەن-ۇلكەن تامشىلارى تيە باستادى. سول مينۋتتا قامشىلار جاعىمىزدان شارت-شۇرت ەتىپ نايزاعاي جارقىلداپ، جەل قاتتىراق ۇيتقىپ، ەكپىندەپ جاڭبىر دا قۇيىپ جىبەردى. نايزاعايدىڭ شارتىلداعانىنان، جارقىلداعانىنان اتتارىمىز دا وسقىرىسىپ جالت-جالت ەتتى. قاسىمداعى ايتجان دا: «ويباي، ال ەندى ولمەي قۇلاتاي تامىنا جەتەيىك، ەندى الدىمىزدا كوپ الىس ەمەس شىعار...» — دەدى.

— «شۋ!» دەپ باسا-كوكتەي سۇرىنە-قابىنا ءجۇرىپ كەتتىك. جاڭبىر شەلەكتەپ قۇيىپ كەتتى. ءتۇن بۇرىنعىدان دا مەڭىرەۋ قاراڭعى بولدى. تاعى دا ناق توبەمىزدەن نايزاعاي شاتىرلاپ، وتى قاراڭعىدا اتقان مىلتىقتىڭ وعىنداي وتقا قىپ-قىزىل قىلىپ الىپ سىلتەگەن سىم تەمىردەي كوز اشىپ-جۇمعانشا جارق-جۇرق ەتە قالعاندا اتتارىمىز دا تاعى سەلك-سەلك ەتىپ، وسقىرىپ، سەلتىلدەپ ۇركىستى، مەنىڭ دە كوزدەرىمنىڭ وتى جارق ەتە تۇسكەندەي بولدى. جاڭبىر ەكپىندەپ قۇيىپ تۇر. لەزدە ىستىقتاپ جەڭىلتەكتەنىپ كەلە جاتقان ءۇستى-باسىمىز سۋعا مالشىندى. ۇيتكەنمەن كوپ كەشىكپەي- اق، جىعىلعان-سۇرىنگەنىمىزگە قاراماي ەنتەلەتىپ اتتارىمىزدى وسقىرتىپ قۇلاتاي تامىنا كەلىپ قالدىق.

«قۇلاتاي تامى» دەگەن جالعىز تام ەمەس، ءارتۇرلى دوڭگەك، شوشاق.، ءتورت بۇرىشتى، جاداعاي، بيىك، الاسا تامدارى بار، جاي ۇلكەن، كىشى مولالارى بار، ەسكى، بۇزىلا باستاعاندارى بار، بۇزىلماعاندارى بار، كوپ تام. بۇل جەرگە ەڭ الدىمەن قۇلاتاي بايدىڭ تامى سالىنعان سوڭ بۇل تامداردىڭ ءبارىنىڭ سىرتىنان «قۇلاتاي تامى» دەپ جۇرەدى. ولسە دە بايدى قۇرمەتتەپ، ءبىز تامداردىڭ قاسىنا شەگىنىڭكىرەپ، وسقىرىپ بۇرتاڭداعان اتتارىمىزدى ايداپ كەلە بەرگەنىمىزدە جاڭبىر ءبىراز سيرەكتەپ، نايزاعاي تاعى دا ادەيى ءبىز مولالاردىڭ، تامداردىڭ بۇزىلعان، ۇڭىرەيگەن-ساڭىرايعاندارىن كورسىن دەگەندەي شارت-شۇرت ەتىپ، تامداردىڭ ءۇستىن جاپ-جارىق قىلىپ جىبەردى. ايتجان تامدارعا كەلگەن سوڭ، ءوز اۋىلىنا كەلگەندەي قۋانىپ:

— ھا-ھا! «قاي تامعا ەنەسىڭدەر» دەپ، جارىق قىلىپ تامداردى كورسەتۋىن!.. وتاعاسى عوي، قۇلەكەڭ تامىنا-اق قوناق بولايىق!.. — دەپ تامداردىڭ، مولالاردىڭ ءۇستى جاڭا جارىق بولىپ كەتكەندە تالاي تامداردىڭ، مولالاردىڭ بۇزىلعان، قۇلاعان ۇڭگىر-ساڭعىرلارىن اپ-ايقىن كورىپ قاتتىراق وسقىرىپ، قورقىپ-ۇركىپ شەگىنگەن اتىن ايداپ تەبىنىپ ۇلكەن تامعا قاراي ءجۇردى. مەن دە جەتەك اتتى ايداپ، ءوز اتىمدى تەبىنىپ ايتجاننىڭ سوڭىنان ءجۇردىم.

وسقىرعان اتتارىمىزدى تەبىنىپ، اقىرىن ايداپ قۇلاتاي تامىنىڭ جانىنا كەلدىك.

مەن نەدەن ەكەنىن بىلمەيمىن الاڭداپ، بۇرىن تالاي تۇندەردە جۇرگەندە تالاي تامدارعا، تالاي تاۋ، تاسقا، تالاي يەسىز قورالارعا تۇنەپ جۇرگەندەرىمدە ءمىز باقپايتىن جۇرەگىم ازىراق لۇپىلدەگەندەي بولىپ، كوڭىلىم قوبالجىپ ەلەگىزگەندەي بولدى.

سۇيتسە دە اتتارىمىزدى ايداپ تامنىڭ ات بايلارىنىڭ ىق جاعىنا كەلىپ ءتۇسىپ، اتتارىمىزدى بايلاپ تاستاپ، تامنىڭ بۇزىلىڭقىراعان ەسىگىنەن ىشىنە كىرىپ-كىرىپ كەلىپ، تامنىڭ وڭ جاعىنا شىعىپ بارىپ، ءبىر-بىر تىزەمىزدى بۇگىپ، تامنىڭ ىرگەسىنە ارقامىزدى سۇيەپ وتىردىق. ايتجان وتىرىسىمەن كۇبىرلەپ «قۇران» وقي باستادى.

تامنىڭ ءىشى قاراڭعى. جاڭبىر شەلەكتەپ جاۋعانىن قويىڭقىراسا دا جەل باسىمىراق قاتتىراق ۇيتقىپ سوعىپ، قۇلاتاي بايدىڭ زامانىندا قالىڭ، بيىك قىلىپ سالعان ۇلكەن بۋتىلكە ءتارىزدى، توبەسى قوس ءتارىزدى دوڭگەلەك بيىك شوشاق، توبەسىن ءيىپ كەلىپ، ءبۇرىستىرىپ، قىشتىڭ وزىمەن قالاپ جاپقان تامىن ازىراق ىزىڭداتىپ، جەل وتە قاتتى ۇيتقىپ سوققاندا ازىراق سولقىلداتقانداي بولادى. تامنىڭ ءبۇرىستىرىپ ءيىپ كەلتىرگەن تۋىرلىعىنىڭ جوعارعى جاعىنىڭ ەكى جاعىندا تەرەزەنىڭ ورنىنا جارىق تۇسىرۋگە ىستەگەن ەكى تەسىگى بولاتىن. ءبىراق ول تەسىكتەرى ءقازىر قاراڭعىدا كورىنبەيدى.

نايزاعاي جارقىلداعانىن قويعان جوق. ايتجان كۇبىرلەپ قۇرانىن وقىپ بولىپ قولىن كوتەرىپ باتاسىن قىلا بەرگەندە اسپان قاق ايىرىلعانداي بولىپ نايزاعاي شاتىر-شۇتىر ەتكەندە، قاراڭعى تامنىڭ ءىشى كوزدى اشىپ-جۇمعانداي ۋاقىت جاپ-جارىق بولىپ كەتكەندە، تامنىڭ ىشىندەگى ءۇش-تورت قابىردىڭ ار جاعىندا قارا بىردەمەگە ورانعان، شاتىناعان ۇلكەن كوزدەرى ادامنىڭ سىرتىنان ءوتىپ كەتكەندەي، تامنىڭ ىرگەسىنە جابىسىپ وتىرعان بىرەۋ كوزىمە ەلەستەي قالدى. ايتجان باتا قىلۋعا كوتەرگەن قولىمەن بەتىن سيپاماستان مەنىڭ جەڭىمنەن ۇستاپ، تارتىپ، دىرىلدەڭكىرەپ سىبىرلاپ: «بولات... ويباي... كوردىڭ بە؟.. كىسىنى كوردىڭ بە؟.. تامنىڭ ىرگەسىنە جابىسىپ وتىر؟..» — دەدى.

مەن دە سىبىرلاپ: «يا، ماعان دا بىردەمە كورىنگەندەي بولىپ قالدى...» — دەدىم.

ايتجان: «سەن انىق كوردىڭ عوي؟ انىق كىسى... ءبىزدى و دا كورىپ قالدى... ول ءبىزدى ابدەن كوردى... ەندى قايتتىك؟ ويباي، اقىرىن شىعىپ كەتەيىك...» — دەپ، مەنىڭ جەڭىمنەن تامنىڭ ەسىگىنە قاراي تارتتى.

مەن ءوزىم دە قورىقسام دا، تامنىڭ ەسىگىنىڭ قاشىقتىعى بىزگە دە، ءھام وتىرعان زاتقا دا بىردەي بولعان سوڭ سىبىرلاپ، اقىرىن ايتجانعا:

«تۇرا تۇر... ول بىزگە قاستىق قىلاتىن بىردەمە بولسا ءبىزدى شىعارا ما؟ ەگەردە ادام بولسا ءبىر ءسوز قاتايىق. ەگەردە بىزگە قاستىق قىلاتىن ادام بولسا، اڭ، حايۋان بولسا دا ءبىز دە قارۋ قىلايىق، قورىقپا، باكىڭدى ال، اشىپ ال... ايتەۋىر ايانباۋ كەرەك. قورىقساق قور بولعانىمىز...» — دەدىم.

ايتجان سىبىرلاپ: «ويباي، ءوزى ادام ەمەس-اۋ دەيمىن...» — دەپ قورقىڭقىراعان سوڭ مەن سىبىرلاپ: «تامعا اكەلگەن ءوزىڭ!.. ەندى نە كورسەك تە بىرگە كورەيىك، تىرپ ەتپە!» — دەدىم.

ايتجاننىڭ سوزىنە قاراماي قوينىمداعى ناگاندى سۋىرىپ الا بەرگەنىمدە نايزاعاي تاعى دا شارتىلداپ جارق ەتە قالعاندا قابىرعاعا جابىسىپ وتىرعان ادام تاعى كورىنىپ قالدى.

ناگاندى توسەپ جولدادىم:

— مۇندا كىم بار؟.. كىم مۇندا وتىرعان؟.. كىمسىڭ، جاۋمىسىڭ، ەلمىسىڭ؟.. ءجونىڭدى ايت، جاۋ بولساڭ اتام!.. — دەگەنىمدە:

— اللاي-اي. وزدەرىڭىز كىم ەدىڭىزدەر؟.. اعاتايلار-اي، وزدەرىڭىز جاي كىسى مە ەدىڭىزدەر؟.. مەن... ءبىر ءمۇساپىر اداممىن جاۋىننان قورعالاپ وتىرعان، باعانادان بەرى سىزدەردەن قورقىپ وتىر ەدىم. وزدەرىڭىز كىم ەدىڭىزدەر؟.. — دەپ، وتىرعان ادام قيمىلداپ ورنىنان تۇرا كەلگەندەي بولدى.

جىڭىشكە قالتىراعان داۋسىنان، سوزىنەن بۇل ادامدى ايەل ەكەن دەپ ويلادىم. جانە ءبىر جاقىن ادامى ءولىپ وسى تامنىڭ ىشىنە قويىلعان شىعار دا، سوعان بۇل ايەل كەلىپ وتىرعان شىعار. ءبىراق ماڭىندا جاياۋ كەلەرلىك جەردە ەل جوق بولسا كەرەك قوي؟.. بۇل قايدان كەلىپ وتىرعان ايەل؟.. «جاڭبىردان پانالاپ وتىرمىن»، — دەيدى. قايدان كەلىپ پانالاپ وتىر بۇل...» دەگەن ويلار تەز لەزدە ويىما كەلدى دە:

— قورىقپاڭىز، ءبىز جاۋ ەمەسپىز، ءوزىڭىز ايەل ادامسىز عوي، مۇندا ناعىپ وتىرعان ادامسىز؟.. قايدان جۇرگەن ادامسىز؟.. — دەدىم. ايەل جىلامسىراپ:

— مەن ءبىر سورلى... وزدەرىڭىز كىم ەدىڭىزدەر؟.. قاي ەلسىزدەر؟ — دەدى.

مەن

— توقامىز، قاراكەسەك جاعىنا بارىپ، ءتۇن قاتىپ كەلەمىز... جاڭبىردان قورعالاپ كەلدىك تامعا... — دەگەنىمدە ايەل:

— اعاتايلار-اي، باۋىرلارىم ەكەنسىڭدەر عوي. ماعان ءبىر جاردەم قىلا كورىڭىزدەر... Meن قارىنداستارىڭمىن... مەنى ارىبايداعى جولامان وقاس ayىلدارىنا جەتكىزىپ تاستاي كورىڭىزدەر... مەن سول جولامان وقاستىڭ بالاسى قۇدايبەرگەن دەگەننىڭ قىزىمىن...» -دەگەندە قاسىمداعى ايتجاننىڭ دا نە سويلەگەنىن ەسىتپەدىم، ءوزىمنىڭ دە تاعى نەلەر سويلەگەنىمدى بىلمەيمىن، ايتەۋىر: قاراعىم-اۋ، ءباتجان... ءباتجانبىسىڭ؟.. ويپىر-اۋ!.. ءباتجان... ءباتجان-اۋ!.. – دەپ ايتجان ەكەۋمىزدىڭ بىردەي قاراڭعى تامنىڭ ىشىندەگى قابىرعالارعا سۇرىنە-جىعىلا، مالتىعا ايەلدىڭ قاسىنا قالاي بارىپ قالعانىمىزدى بىلمەيمىن... ەندى ءباتجاننىڭ كىم ەكەنىن كەلەسىدە ايتامىن...

1923 جىل

---