XIX عاسىردىڭ اقىرىنداعى، حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق اقىندارى كلاسسيك جازۋشىلاردىڭ ءمانى
ەسكى جازۋشىلاردى تەكسەرىپ، ولاردىڭ جازعاندارىمەن تانىسىپ بىلۋگە كىرىسكەندە ەكى ماسەلەنى الدىمەن اشىق ايتۋىمىز كەرەك.
1. ەسكى ادەبيەتپەن ابدەن تانىسىپ ءبىلۋ نە ءۇشىن كەرەك.
2. قالاي تانىسىپ ءبىلۋىمىز كەرەك؟
مىنە بۇل ماسەلەلەرگە ءوز تۇسىندا لەنين ايقىنداپ اشىپ جاۋاپ بەرگەن بولاتىن.
وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ العاشقى جىلدارىندا، بۇكىلوداقتىق كومسومولداردىڭ 20-جىلعى سەزىندە لەنين توڭكەرىسكە دەيىنگى كاپيتاليستەر، پومەششيكتەر، بايلار بيلەگەن زاماندا تۋعان ىلىمگە، ادەبيەتكە قالاي قاراۋ كەرەك دەگەن ماسەلەگە تۇسىنىك بەرىپ بىلاي دەگەن: «ادام بالاسىنىڭ كاپيتاليستىك قوعامنىڭ، پومەششيكتىك قوعامنىڭ، چينوۆنيكتىڭ قوعامنىڭ تەپكىسىندە جاساعان ءىلىم، ءبىلىم قازىناسىن جاستار ۇيرەنىپ، ءبىلىپ الۋ وتە قاجەت» دەگەن ەدى.
ول «ماركس ءوزىنىڭ توڭكەرىسشىل عىلىمىن جارىققا شىعارۋ جولىندا، ادام بالاسىنىڭ كاپيتاليزم تۇسىندا ورناتقان ءىلىم ىرگەسىنە سۇيەنگەن» دەگەن ەدى.
مۇنى ايتۋمەن بىرگە لەنين ءارقاشان مىنانى قوسارلاي ەسكەرتەتىن ەدى: توڭكەرىسكە دەيىنگى ەسكى قوعامنىڭ شىعارعان كىتاپتارىنداعى جازىلعاننىڭ ءبارىن سول بويىمەن تۇتاس الا بەرۋگە جارامايدى. ونى تەكسەرىپ، تالداپ، كەرەكسىزىن تاستاپ، قاتەسىن تۇزەتىپ الۋىمىز كەرەك.
ول كىتاپتاردا جازىلعاننىڭ ءبارى ەسكىلىكتەگى قوعام بولىپ قۇرالعان تاپتاردىڭ دۇنيەتانۋى ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. سونىڭ ءۇشىن ول كىتاپتاردان سىن كوزىمەن قاراپ، تالداپ، كەرەگىمىزدى عانا الۋىمىز كەرەك. ماركس وسى وسىنداي ەتكەن، «ادام بالاسىنىڭ اقىل-ويىمەن تابىلعان تابىستاردىڭ بارلىعىن ماركس سىن ەلەگىنەن وتكىزىپ، سىناپ، مىنەپ، جۇمىسشىلار قيمىلىنا سالىپ تەكسەرىپ، بايشىلدىق قالىپتان شىعا الماعان، بايشىلدىق ادەتپەن لاستانعان، قىسقا قول، تار تۇساۋ ادامدار شىعا الماعان قورىتىندىنى شىعاردى» دەيدى لەنين.
دانىشپان كوسەمدەرىمىزدىڭ وسى ايتقاندارى كوركەم ادەبيەتتە ءدال كەلەدى. وسىلارعا سۇيەنە وتىرىپ وتكەندەگى ادەبيەتىمىزگە باعا بەرەمىز.
وسىنداي پايدالاناتىن، پايداسى بولاتىن وتكەندەگى ادەبيەت ماستەرلەرى، كوركەم ءسوزدىڭ كورنەكتى شەبەر ۇستالارى — كلاسسيكتەرىمىز اباي، اقمولدا، قاراش ۇلى ومار، ءماشھۇر ءجۇسىپ، تورايعىر ۇلى سۇلتانماحمۇت، تاعى باسقالار.
ولار بىزگە نەسىمەن پايدالى بولماق؟ ولار بىزگە نە ۇيرەتەدى؟
وتكەن ءومىردى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ادەبيەتتىڭ ءمانى
وتكەن زاماننىڭ اقىن، جازۋشىلارى بىزگە سول زاماندى، سول وتكەندى بىلۋگە، تۇسىنۋگە ءبىراز جاردەم ەتەدى. ول بىزگە سوندىقتان دا كەرەك. ءبىز ونى سونىڭ ءۇشىن دە تەكسەرىپ بىلەمىز. وتكەندەگى ادەبيەتتىك كلاسسيكتەرىمىز بىزگە ءوز زامانىمىزداعى بايشىل، بەكشىل قوعامنىڭ تۇرمىس قالپىن، سىر-سىپاتىن ءبىرسىپىرا سۋرەتتەيدى، ول بايلار، اقسۇيەك، بەكتەر قوجا بولعان زاماندا كەدەي، ەڭبەكشىلەر، جارلى مالايلاردىڭ قالاي جاساعاندىعىن، قالاي تىرشىلىك ەتىپ، قالاي كۇن كورگەندىكتەرىن كورسەتەدى.
راس، وتكەندى بىلدىرەتىن ادەبيەتتەن باسقا دا تاريح سياقتى ءىلىم بار. تاريحتا وتكەندەگى قوعامداردىڭ شارۋاشىلىق، ساياساتتىق تۇرمىس كۇيلەرى قانداي بولعانىن باياندايدى. حان زامانىندا بيلەر كوسەمدىك قىلعان، بەكتىك — بەك سىماقتىق زاماندا قاي تاپ قالاي جاسادى، كەشەگى ۇلتشىلدىق داۋىردە قاي تاپ قالاي جاسادى، وسىنىڭ ءبارى تاريحقا نە قوسادى؟ بىرنەشە مىسالدار كەلتىرەيىك. تاريح وتكەندى، ءاربىر بۋىن زاماندى دالەلدەيدى، دالەلدەي سويلەپ جالپى تۇسىنىك بەرەتىن بولسا، شورتانبايدىڭ، ابايدىڭ، قاراش ۇلىنىڭ، ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ، اقمولدانىڭ، سۇلتانماحمۇتتىڭ تاعى باسقالارىنىڭ شىعارمالارى سول داۋىرلەردى سۋرەتتەپ، سىپاتتاپ كورسەتەدى.
وتكەننىڭ سۋرەتىن، تۇرمىس قالپىن، قۇلىق، سالتىن كوركەمسوزبەن سۇلۋ سۋرەتتەپ، انىق اشىق ەتىپ كورسەتەدى. مىسالى: شورتانبايدىڭ «زار زامانىن» وقىساڭ، بيلەۋ تابىنىڭ اكىمشىلىگىنەن ايىرىلىپ زورلاعانىن بىلەسىڭ. ابايدىڭ ءسوزىن وقىساڭ: سارى تونعا ورانىپ شولتاڭداعان باي، بايدىڭ مالىن باعىپ جىرتىق كۇپىنىڭ ىشىندە بۇرسەڭدەگەن كەدەي كوز الدىڭا ەلەستەپ كەلەدى. سۇلتانماحمۇتتىڭ «كەدەيىن» وقىساڭ: بايدىڭ تەپكىسىندە، كاپيتالدىڭ قۇلدىعىندا ەزىلگەن مالايلار، كەدەيلەر، جۇمىسشىلار كوز الدىڭا ەلەستەپ كەلەدى. تاپتىق نامىسىڭدى قوزدىرادى. تاپتىق جاڭا سەزىمدى قورعاپ نىعايتادى، ياكي قوساقتاپ قاتىن العان بايدى، 15 جاسار قىزدى شىرىلداتىپ العان شالدى كورسەتكەن ومار قاراش ۇلىنىڭ ولەڭىن وقي قويساڭ، ادامدىقتىڭ قالپىنان اتتاعان بايدى، شالدى كورەسىڭ...
ءسويتىپ ادەبيەت ءبىر وقيعا ارقىلى سول سياقتى سان وقيعانى، ءبىر كىسىنىڭ ءومىرى ارقىلى مىڭنىڭ، ميلليوننىڭ ءامىرىن كورسەتە بىلەدى. مۇڭداي قاسيەت ادەبيەتتە عانا بار.
بۇگىنگى ءومىرىمىزدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ادەبيەتتىڭ ءمانى
وتكەننەن قالعان ادەبيەتتىك مۇرالاردىڭ ەتكەندى ءتۇسىنۋ عانا ەمەس، بۇگىنگىنى تۇسىنۋگە دە كوپ كومەگى بار. مىسالى، الگى ايتقان اقىنداردىڭ شىعارمالارىنىڭ ءمان، ماڭىزى وتكەندەگى ءومىردى تۇسىندىرۋمەن عانا بىتپەيدى. ولار وتكەن، قالعان، بۇگىنگى ىشىمىزدە جۇرگەن ەسكىنىڭ سارقىنشاقتارىمەن كۇرەسۋگە دە زور تاجىريبە بولادى.
سول، ەسكى شەبەر اقىنداردىڭ شىعارمالارىندا كورسەتىلگەن ەسكى ادامداردىڭ قۇلاعان تاپتىڭ قالدىقتارى، ولاردىڭ قۇلىق جانە مىنەز-قۇلىقتارى ارامىزدا ءالى بار.
مىسالى، اقساقالدىق، اتقامىنەرلىك، «الداۋىش بەلسەندىلىك»، دىنشىلدىك، تورەلىك قاراڭعىلىقتىڭ قالدىعى، تاعى باسقالار. بۇلارمەن كۇرەسۋ ءۇشىن دە ەسكى كلاسسيكتەرىمىزدىڭ ءمانى وتە-موتە زور.
ەسكى ادەبيەتتى قالاي وقۋ، ءبىلۋ كەرەك
جوعارىڭا قويىلعان ەكىنشى ماسەلەگە كوشەمىز. ەسكى ادەبيەت كلاسسيكتەرىن قالاي وقۋ، ءبىلۋ كەرەكتىگىن اشامىز.
جوعارىڭا ءبىز، بۇل ماسەلەگە لەنيننىڭ قالاي جاۋاپ بەرگەندىگىمەن تانىستىرىپ ايتقان ەدىك. ول ەسكى مادەنيەتتى، ادەبيەتتى ءبىلىم قازىناسىن سىن كوزىمەن قاراپ قانا پايدالانۋىمىزدىڭ كەرەكتىگىن ايتقان ەدى.
ەكى ادەبيەتتى سىن كوزىمەن قاراپ تەكسەرىپ ءبىلۋ دەگەنىمىز نە؟ ادەبيەتتى سىن كوزىمەن قاراپ ۇيرەنۋ ءۇشىن مىنالار ەسىمىزدە بولۋ ءتيىس:
1. ەسكى اقىن، جازۋشىلارىمىز وزدەرىنىڭ شىعارمالارىن بايلار بيلەگەن زاماندا جازدى.
2. كەدەي مەن باي تابىنىڭ اراسىنداعى نەشە ءتۇرلى تاپ قارسىلىعى تاپ كۇرەسىنىڭ جاعدايىندا جازىلدى.
3. تاپ كوزىمەن قاراعاندا بۇل جازۋشىلاردىڭ ءارقايسىسى بەلگىلى ءبىر تاپتى، بەلگىلى ءبىر تاپتىق جىكتى قولداپ، سول ءوزى جاتقان تاپتىڭ سويىلىن سوعادى. سول تاپتىڭ ءامىرى بولۋىن كوكسەپ، سول تاپتىڭ ۇستەمدىگى ءۇشىن ادەبيەتتى قۇرال قىلىپ كۇرەسەدى.
مىسالى: مىنا ايتىلعان اقىندار — شورتانباي، اقمولدا، ومار وزدەرىنىڭ شىعارمالارىندا كوبىنە ەسكى بەكتىڭ، بەك سىماقتىق زاماندى كوكسەپ، سول زاماننىڭ ءىرىپ، ءشىرىپ، ءولىپ، ەسىپ بارا جاتقاڭدىعىن كورىپ، قيماي زارلانادى. ءولىپ بارا جاتقانىنا وكىنىش ەتىپ كوزىنەن جاس، ۇنىنەن زار شىعارادى، جاڭا زامانعا ءجوندى كوندىگە المايدى.
ال، ءماشھۇر ءجۇسىپ پەن سۇلتانماحمۇت تورايعىر ۇلى ولاي ەتپەيدى، وتكەندى كەپ كوكسەمەيدى، بايلىق ۇلتشىلدىقتى جىرلايدى. ءماشھۇر ءجۇسىپ ءتىپتى كەدەي تابىنىڭ زارىن كوبىرەك ايتادى. ونەر-بىلىمدى جىرلايدى. سۇلتانماحمۇت كەيىنىرەك (1919 ج.) توڭكەرىستىڭ تەپكىسىمەن «كەدەي» تۋرالى دا ازداپ جازادى، ءبىراق مۇنىسى كوپكە بارمايدى، كەدەي مەن بايدىڭ اراسىنداعى قارسىلىقتى ءوقۋ-بىلىم شەشەدى دەگەن قاتە قورىتىندى شىعارادى.
مىنە بۇل اقىنداردىڭ شىعارمالارىنا انىق، دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن وسى ايتىلعاندار سياقتى ايىرمالارىن، وزگەشەلىكتەرىن ءبىلىپ الماي بولمايدى، ءبىلىپ العانىمىزدا عانا بۇل اقىندارعا دۇرىس باعا بەرە الامىز، ولاردىڭ شىعارمالارىن دۇرىس پايدالانا الامىز.
ويتكەنى وسىنداي وزگە بولىكتەرىن، قايشىلىقتارىن ءبىلۋ بۇگىنگى زامانىمىزدىڭ قالاي تۋعاندىعىن، قانداي كۇرەستىڭ جەمىسى ەكەندىگىن بىلدىرەدى.
يبراھيم قۇنانباي ۇلى (اباي)
(1845 -1904 ج.ج.)
اقىننىڭ بالالىق، شاعى
اباي — ارعىن توبىقتى رۋىنان، 1845 جىلى شىڭعىس تاۋىندا تۋدى. ابايدىڭ شىن اتى يبراھيم. قازاق ادەتى بويىنشا شەشەسىنىڭ ەركەلەتىپ قويعان اباي اتىن تولىق اتاپ كەتكەندىكتەن ءبىز دە اباي دەيمىز.
ابايدىڭ اكە تۇقىمى توبىقتىعا باسشى بي بولعان، باي جۋان اتا. ۇلكەن اتاسى ىرعىزباي دا ءارى باتىر، ءارى جۋان بي بولىپ ەلدى اۋزىنا قاراتىپ وتكەن كىسى. وسى شىڭعىس تاۋى قونىسقا لايىق، مالعا جايلى جەر دەپ ورىن قىلعان كىسى.
ونان سوڭعى اتاسى وسكەنباي بي، ابايدىڭ ءوز اكەسى قۇنانباي جۇرتتى اۋزىنا قاراتقان، ەل بيلەگەن اقسۇيەك بايلار تابىنىڭ ءوز ەلىندە كوسەمى بولعان ازۋلى بي بايى.
ءوز تۇسىندا قازاق اراسىندا مۇسىلماندىقتى جايىپ، ءدىن، شاريعاتتىڭ ورناۋىنا مىقتى ەڭبەك سىڭىرگەن ءدىنشىل كىسى بولعان.
زامانىندا ءوز تابى — (ءوزى ءۇشىن) ءدىننىڭ مىقتى قۇرال ەكەندىگىنە مىقتاپ ءتۇسىنىپ، ەل اراسىنا ءدىننىڭ تامىرلاپ، تاراۋىنا ارناپ ەڭبەك سىڭىرگەن.
قۇنانباي وزگە جۇرت بالاسىن ورىستان قاشىرىپ تىعىپ جۇرگەندە ءوز بالاسىن ورىس مەكتەبىنە بەرىپ، ورىسشا وقىتقان.
ابايدىڭ شەشەسى — قازاق ورتاسىندا ەلدى كۇلدىرگى، قالجىڭىمەن سوگىپ، شەشەندىكپەن اتاق العان ايگىلى قانتاي، تونتايمەن تۋىسقان تۇرعاننىڭ قىزى. ابايدىڭ شەشەسى ءوزىنىڭ تۇقىمدارىنداي وت اۋىزدى — ءارى باي، ءارى جۋان بي، توي-دۋمان ارىلمايتىن، اقىن، جىرشى، شەشەن، بي كەتپەيتىن اۋىل بولعان.
«اتادان ۇل تۋسي دەگى —
اتا جولىن قۋسا دەدى...»
دەگەن ەسكى ناقىل بويىنشا اباي جاس شاعىنان-اق ءسوز تىڭداپ، سوزگە ءۇيىر بوپ وسە باستايدى. وسىنداي قوجا، مولدالار، بيلەر، اقىندار كەتپەگەن ورتادا تاربيە الادى.
ابايدى اقىندىققا ىڭعايلانعان جاعدايدىڭ ءبىرى وسى سياقتى. ون جاستان ون ەكى جاسقا دەيىن اۋىلدا مۇسىلمانشا وقىپ، ساۋاتىن اشىپ قانا قويماي ءبىلىمىن كەڭىتە بەرەدى. ون ءۇش جاسقا شىعاردا سەمەيدە مولدا ءريزانىڭ مەدرەسەسىندە وقيدى. مەدرەسەدە وقىپ ءجۇرىپ پريحودسكيي شكولىنەن ورىسشا وقىپ، 14 جاسىندا ساباقتان شىعادى.
15 جاسىندا بالالىقتى بىلاي قويىپ ۇلكەندەر قاتارىندا جۇمىس اتقارۋعا كىرىسەدى. ءوز تۇسىندا اقىلدى، سانالى، زەردەلى، شەشەن، كوسەم جىگىت بولىپ ەل بيلىگىنە ارالاسادى.
20 جاسىندا اباي حالىق ورتاسىندا ماڭداي الدى شەشەن بولادى. وراق اۋىزدى، وت ءتىلدى كىسى اتانادى.
اباي جاسىنان-اق، قازاقتىڭ بۇرىنعى سالتىن، قالپىن، ادەت-عۇرپىن، ءداستۇرىن، ەسكى سوزدەرىن، ەسكى بيلەردىڭ ەرەجەلى تاقپاقتارىن، تاپقىر، ءپىشىن سوزدەرىن، بيلىكتەرىن كوپ زەرتتەپ، ۇيرەنىپ، تەكسەرەدى، كوپ وقيدى.
ەسكى ماقال-ماتەل، قازاقتىڭ ءوزىنىڭ بۇرىنعى وتكەن بيلەرىنىڭ ناقىل مىسال ورنەك ەتىپ ايتقان سوزدەرىن كوپ زەرتتەپ جاتتايدى. بۇرىنعىنىڭ بارلىق شەبەر سوزدەرىمەن اباي وتە جاقسى تانىس بولىپ، ءوزى دە سونداي سوزدەرگە ءومىر بويى ماشىقتانادى.
ابايدى سوزگە، ءسوز ونەرىنە، شەشەندىككە باۋلىعان جاعدايدىڭ ءبارى ءومىر بويىنداعى ابايدى قورشاعان — جۋان كوسەم ءبيدىڭ، ءىرى بايدىڭ اۋىلى. اباي اراب، پارسى، تۇرىك تىلدەرىندەگى ادەبيەتتەردى ەركىن وقىپ تۇسىنەتىن بولدى. زامانىندا ارابشانى، پارسىشانى، تۇرىكشەنى ابايدان ارتىق بىلەتىن ەشكىم بولمايدى. شالا، شاپتى وقىپ، شاريعات ايتىپ، مال تاۋىپ جۇرگەن دۇمشە مولدالار اباي وتىرعان جەردە قىسىلىپ، سەسكەنىپ سويلەي المايتىن بولادى.
اباي الگى تىلدەردى جاقسى بىلگەننىڭ ارقاسىندا ادەبيەتىن دە كوپ وقيتىن بولادى. ءسويتىپ، اراب، پارسى، تۇرىك ادەبيەتتەرىمەن دە اجەپتەۋىر تانىس بولادى.
ابايدىڭ ادەبيەتكە جاقىنداۋىنا بۇلار دا كوپ سەبەپ بولادى.
اباي 14 جاسىندا-اق قۇربى-قۇرداستارىنا ارناپ تالكەك، سىقاق ولەڭدەر جازا باستاعان. قۇربىلارى ابايدىڭ ولەڭدەرىن جاتتاپ الىپ ەلگە جايىپ جىبەرەتىن بولعان. ولەڭدەرى سول كەزدە ءماندى، ءدامدى بولعان. ءبىراق اباي ءوزىن-وزى اقىنمىن دەپ ساناماعان، ءوزى جۋان اتانىڭ بالاسى بولعان سوڭ «كەدەيلەر ىستەيتىن اقىندىق كاسىبىن كاسىپ ەتىپ»، ءوزىن-وزى اقىن دەپ ساناماي، بەرى تامان كەلگەنشە ونىڭ سوڭىنا تۇسۋگە ارلاناتىن بولعان.
ول كەزدە قازاق ورتاسىندا اقىندىقتىڭ ءقادىرى دە شامالى بولاتىن. اقىندىق — كاسىپ ەتكەن كىسىگە جوقشىلىقتان ىستەگەن كاسىپ ەسەبىندە بولاتىن.
ابايدىڭ ورىستىڭ، باسقا ەلدىڭ جازۋشىلارىمەن تانىسۋى
ابايدىڭ بويىنداعى قايناپ جاتقان قۋات، زەردەسىنىڭ جارىققا شىعىپ «جالپىعا» جەمىس بولىپ شاشىلۋىنا سول زامانداعى جەر اۋىپ جۇرگەن ورىس حالىقشىلارى كوپ سەبەپشى بولادى. «ورىس ادەبيەتتەرىمەنەن تانىستىرىپ، ءورىسىمدى كەڭەيتىپ، كوزىمدى اشقان جەر اۋىپ كەلگەن ميحايلس، مەكاۆودسكيي، فولكلور جيناۋشى گيرولسس دەگەن كىسىلەر بولادى» دەيدى ەكەن ابايدىڭ ءوزى. شىنىندا ابايدىڭ سانا-سەزىمىنىڭ ۇلعايىپ، ولەڭدى ونەر دەپ تانۋىنا، ولەڭنىڭ سوڭىنا شۇعىل تۇسۋىنە الگى ايتىلعان كىسىلەر كوپ كومەك كورسەتەدى. ورىستىڭ اتاقتى اقىن-جازۋشىلارى پۋشكين، نەكراسوۆ، سالتىكوۆ، تولستوي، تۋرگەنيەۆ تاعى باسقا اقىن، جازۋشى، سىنشىلارىمەن تانىستىرادى. ولاردىڭ مۇرات-ماقساتتارىنىڭ قانداي بولعاندىعىمەن دە تانىستىرادى. سوندىقتان اباي ولە-ولگەنىنشە «مەنىڭ اكەمنەن ارتىق جاناشىرلىق قىلىپ دۇنيەگە كوزىمدى اشقان ميحايلس ەدى» دەپ ايتا بەرەتىن بولعان.
اباي بالا جاسىنان تىرىستىعىنىڭ، زەرەكتىگىنىڭ ارقاسىندا ورىستىڭ وتە كوپ جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن وقىپ شىقتى، وقىپ قانا قويماي وزىنە كەرەكتەرىن پايدالاندى.
پۋشكيننىڭ، لەرمونتوۆتىڭ، كرىلوۆتىڭ ءبىرقاتار شىعارمالارىن قازاق تىلىنە ۇعىمدى، جاتىق، ادەمى عىپ اۋداردى.
كەي اۋدارمالارىنىڭ كوركەمدىگى انا اقىنداردىڭ ءتۇپ سوزدەرىنەن كەم بولماعان.
ابايدىڭ قارتايعانداعى ءبىر ارمانى
اباي ەلدىڭ بار جۇمىسىنا قاتىناستى: بولىس تا، بي دە بولدى. بارلىق ەلدى ءوز اۋزىنا قاراتىپ ەسكى بيلەرشە بيلەپ وتىرعىسى دا كەلدى. ءبىراق ابايدىڭ تابى — بيلەر-فەودالدار تابىنىڭ اكىمشىلىك ءداۋىرى ول كەزدە وشكەن ەدى. سوندىقتان، زامان ابايدىڭ دەگەنىن ىستەتەدى. ابايدىڭ ءبىر ارمانى وسى بولدى. جاس كەزىندە تەرەڭنەن تەكسەرەرلىك ءىلىم وقي المادى. قارتايعان كەزىندەگى ءبىر زور ارمانى وسى بولدى. بۇل تۋرالى اباي مىناداي ولەڭ شىعاردى:
جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم،
پايداسىن كورە تۇرىپ تەكسەرمەدىم.
ەر جەتكەن سوڭ تۇسپەدى ۋىسىما،
قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم.
ءوزىنىڭ ءومىرىنىڭ ۇلگىسىن ەسىنەن الىپ، بالالارىنىڭ ءبارىن جاستايىنان وقۋعا بەردى، وقىتتى. بالالاردىڭ وقىپ ءبىلىم العانىن وتە جاقسى كوردى. بۇل تۋرالى:
ادامنىڭ ءبىر قىزىعى بالا دەگەن،
بالانى وقىتۋدى جەك كورمەدىم.
بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم،
قىزمەت قىلسىن، چين السىن دەپ بەرمەدىم، —
دەگەن.
ابايدىڭ بالالارىنىڭ ءبارى دە وقىمىستى بولعان.
ابايدىڭ ولەڭى
اباي ولەڭدى جازعانمەنەن قۇنتتاپ جينامايتىن بولعان. جازعان ولەڭدەرىن ەل ادامدارى، ولەڭشى جىگىتتەر جاتتاپ الىپ، ەلدەن ەلگە تاراتقان. ابايدىڭ ولەڭدەرى حالىق اۋزىندا ماقال-ماتەل ورنىنا جۇمسالىپ ارداقتالاتىن بولعان.
اباي ءوزىنىڭ ولەڭىنە قاراعاندا ۇزدىك جاقسى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، حالىقتىڭ ونشالىق باعالاي قويماۋىنا نازالانىپ مىناداي ولەڭ ايتقان:
باتىردى ايتسام، ەل شارلاپ العان تالاپ،
قىزدى ايتسام،قىزىقتى ايتسام، قىزدىرمالاپ.
انشەيىن كۇن وتكىزبەك اڭگىمە ءۇشىن،
تىڭدار ەلدىڭ ءبىر ءسوزىن مىڭعا بالاپ.
اقىل سوزگە ىنتاسىز جۇرت شابانداپ،
كونگەنىم-اق coعان دەپ ءجۇر تابانداپ.
كىسىمسىنگەن جەپ كەتەر ءبىلىمسىز كوپ،
جىبەرسەم وكپەلەمە كوپ جامانداپ.
اباي ولەڭدى ونەر دەپ تۇسىنە باستاعان سوڭ ولەڭگە قوياتىن شارتى دا زور دەپ، قيىن دەپ تۇسىنەدى. ولەڭ جازۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. ەكىنىڭ ءبىرى جازعان ءدالدۋ باتپاق ولەڭ دە بولمايدى.
ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى — ءسوز ساراسى،
قيىننان قيىستىرار ەر داناسى
تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،
تەپ-تەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسى.
ونەرگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى،
سوندا دا سولاردىڭ بار تاڭداماسى.
ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس — سەز جاقسىسىن،
قازاقتىڭ كەلىستىرەر قاي بالاسى؟ —
دەيدى. بۇقار جىراۋ، شورتانبايلار سياقتى بۇرىنعى ءىرى اقىندارعا سىن تارتادى. مىنە، اباي ولەڭگە وسىنداي شارت قويادى. وسىنداي، وسى ايتقانداي بولىپ كەلگەن ولەڭدى، ولەڭ دەيدى. وسىنداي قىلىپ ولەڭ جازعان اقىندى عانا اقىن دەيدى.
ءسويتىپ قازاقتىڭ اتاقتى اتى شۋلى اقىنى اباي 1904 جىلى الپىس جاسىندا دۇنيەدەن قايتتى.
قازاق ادەبيەتىنە ۇلى قازىنا دەرلىك مۇرا قالدىردى. وسى مۇرانى لەنينشە ۇعىپ، پايدامىزعا اسىرۋ ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ مىندەتى.
ابايدىڭ ولەڭدەرى تۋرالى
«اتتىڭ سىنى»
مىناۋ «اتتىڭ سىنى» ابايدىڭ سول زامانداعى جاقسى دەگەن اتتى تىلمەن، سوزبەن سۋرەتتەگەنى؛ جاقسى سۋرەتشى ابايدىڭ وسى سوزىنە قاراپ وتىرىپ، وپ-وڭاي اباي ايتقان اتتىڭ سۋرەتىن سالىپ شىعارار ەدى. شەبەر جازۋشىنىڭ ءبىر زاتتى سۋرەتتەپ ايتقان سوزىنە قاراپ، سول زاتتىڭ سۋرەتىن جولداپ الۋعا بولادى.
Aت قاي زاماندا بولسا دا كەرەكسىز مال ەمەس، ات مىقتى كولىكتىڭ، مىقتى قۇرالدىڭ ءبىرى.
اباي زامانى — ەسكى زامان. ول زاماندا ات وتە-وتە قادىرلى بولعان زامان. وندا وسى كۇنگى قازاق اراسىنداعى پويىز وتاربا جوق. اۋىل اراسى، رۋ ىشىندەگى تاپ تارتىسى، جيىن-توي، داۋ-شار اتقا بايلانىستى ەدى. ول كەزدە جاڭا، وتە-موتە ودان ارتى زامانداردا دا جاقسى ات قازاقتىڭ ءبىر قىزىنىڭ قالىڭ مالى ەدى. وسى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ كەلگەن «ءبىر قىزدىق ات» دەگەن ماتەل سول زامامنداردان قالعان.
اتقا ارناپ، ات بولعاندا وسىنداي ات جاقسى دەپ سول زامانداعى «اتتىڭ سىنىن» سىنشىلارشا جازدى. ات بولسا وسىڭداي ات بولسىن دەيدى. ارينە، ءار ءداۋىردىڭ ءبىر نارسەگە قويعان سىنىندا بەلگىلى ايىرماشىلىق بولۋعا ءتيىس.
اڭشىلىق تۋرالى
اڭشىلىق وسى كۇنگە دەيىن ماڭىزىن جوعالتپاعان كاسىپ. ءبىراق ابايدىڭ ايتىپ وتىرعان، ابايدىڭ ادەمىلەپ سۋرەتتەپ وتىرعان اڭشىلىعى ءبىزدىڭ كەشەگى بايلار بيلەگەن اۋىلدىڭ اڭشىلىعىمەن تانىستىرادى. سولاردىڭ اڭشىلىققا بەرەتىن ساباعىمەن، كوزقاراسىمەن، سۋرەتتەۋىمەن تانىستىرادى. بايلار بيلەگەن زامانداعى الدىلەردىڭ يت جۇگىرتىپ، بۇركىت سالىپ، ات شاپتىرىپ، اس بەرۋ سۋرەتتەرى ابايدىڭ ولەڭدەرىندە ايقىن كورىنەدى. اقسۇيەكتەر، بايلار اڭشىلىقتى تەك قىزىق سالتانات، اتاق دەپ باعالاعان.
ابايدىڭ اڭشىلىقتى سۋرەتتەۋى، ابايدىڭ اڭشىلىققا كوزقاراسى، مىرزا بايلاردىڭ كوزقاراسى ەكەنىن ايقىن كورسەتەدى.
جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى
جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى: جازعىتۇرىم، جاز، كۇز، قىس. ابايدىڭ كوركەم جازىلعان شىعارمالارى ابايعا شەيىن قازاق كوركەم ادەبيەتىندە جاراتىلىس قۇرىلىستارى ۇلى ىبىراي ەدى.
قۇنانباي ۇلى اباي التىنسارى ىبىرايدان دا تولىق اسەرلى قىلىپ سۋرەتتەيدى.
جىلدىڭ 4 مەزگىلىن بولەك-بولەك قىلىپ سۋرەتتەگەندە اباي كوركەم اسەرلى تىلمەن، جاندى سۋرەتتەرمەن پەرنەلەيدى.
جاسارىپ، گۇلدەنگەن جازدىڭ ءتۇرىن، ءانىن، ماحابباتىن سۋرەتتەيدى.
جاز سۋرەتتەرى، كۇلگەن، ەلجىرەگەن كۇن. ماساتىداي قۇلپىرعان جەردىڭ ءجۇزى، ادەمى كيىنگەن قىز-كەلىنشەك، جاڭا شىققان گۇل-بايشەشەك، گۇلگە قونعان كوبەلەكتەر، «سىبدىر قاعىپ بۇراڭداپ اققان سۋ»، قارشىعا سالعان جىگىتتەر، قىردا تورعاي، سايدا بۇلبۇل، ويناعان جاستار، وڭ-سول ان-كۇي، بالالاعان مال، ويناعان بالا... بىرەۋى ەكەۋ بولعان شارۋا، كەشكەن ەل...
شىلدە سۋرەتتەرى: كوكوراي شالعىنعا سەمىرگەن مال، سىڭقىلداپ كۇلىسىپ ءۇي تىككەن قىز-بوزبالا، جاقسى اتقا ءمىنىپ كەلگەن باي، كىلەمنىڭ ۇستىنە قىمىزعا وتىرعان بايدىڭ ءۇيى، بايعا جارامساقتانىپ مالشىلارعا «مالدى ءارى قايىر» دەپ اقىرعان اق ساقالدى قارت، تاڭەرتەڭنەن اساۋ ءمىنىپ سالپىلداپ كەلىپ تۇرعان جىلقىشىلار.
كۇز بەلپسى
«سۇر بۇلت ءتۇسى سۋىق قاپتايدى اسپان،
كۇز بولىپ دىمقىل تۇمان جەردى باسقان.
توڭعانى ما بىلمەيمىن، تولعانى ما
جىلقى ويناپ، بيە قاشقان، تاي جارىسقان.
جاسىل ءشوپ بايشەشەك جوق بۇرىنعىداي
جاستار كۇلمەس، جۇگىرمەس بالا شۋلاي.
قايىرشى شال-كەمپىردەي ءتۇسى كەتىپ،
جاپىراعىنان ايىرىلعان اعاش-قۋراي.
بۇرىنعىداي جادىراۋ، كولەڭكە ىزدەۋ جوق، كەمپىر-شال قۇن-جىڭ قاعىپ، بالا بۇرسەڭ قاعىپ، جىلى جەر، جىلى كيىم ىزدەي باستاعان.
وسى جەردە اباي ەرىكسىز كەدەي مەن بايدىڭ كۇزگى تۇرمىسىن قوسىپ، كۇزدىڭ سۋرەتىن تالقىلايدى.
...كارى قوي ەپتەپ سويعان بايدىڭ ءۇيى،
قاي جەرىنەن كەدەيدىڭ تۇرسىن كۇيى.
قارا قيدان ورتا قاپ ۇرىسپاي بەرسە،
و دا قىلعان كەدەيگە ۇلكەن سىيى.
ءۇي جىلى كيىز تۇتقان اينالاسى
باي ۇلىنا جالشى ۇلى جالىنىشتى
اعىپ ءجۇرىپ ويناتار كوزدىڭ جاسى.
كەدەيدىڭ كۇزگى قىزىقسىز حالىن سۋرەتتەيدى. وسى سۋىق كۇزدە باي سارى تونعا ورانىپ وت باسىندا وتىرسا، كەدەي دىردەكتەپ، سونىڭ مالىن باعىپ جۇرەدى. بالاسى كوزىنىڭ جاسى اعىپ ءجۇرىپ بايدىڭ بالاسىن ويناتادى. بۇل ولەڭدە وسى تەڭسىزدىكتى كورسەتەدى. اباي بۇل تەڭسىزدىكتىڭ اياعىنىڭ بارا-بارا جاقسى بولمايتىنىن، بايعا دا وڭاي سوقپايتىنىن سەزىپ، كەدەي مەن بايدى كەلىستىرمەك بولادى.
...السا دا ايانشاقتاۋ كەدەي سورلى،
ەڭبەك بىلمەس بايدىڭ دا جوق قوي ورنى.
جاس بالا، كەمپىر-شالىن تەنتىرەتپەي
ءبىر قىس ساقتا، تاس بولما سەن دە و عۇرلى».
قىس بەلگىسى
«اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى.
سوقىر-مىلقاۋ تانىماس ءتىرى جاندى.
ءۇستى-باسى اق قىراۋ، ءتۇسى سۋىق،
باسقان جەرى سىقىرلاپ كەلىپ قالدى.
مىنە قىستى اق ساقالدى مىلقاۋ قارتتىڭ سۋرەتىنە تەڭەدى، ول مىلقاۋ قارتتى قاھارلى قىلىپ سۋرەتتەيدى.
دەم الىسى ۇسكىرىك اياز بەن قار
كارى قۇدان. قىس كەلىپ الەك سالدى.
ۇشپاداي بوركىن كيگەن وقشىرايتىپ،
ايازبەنەن قىزارىپ اجارلاندى...»
مىنە اباي جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىن ءوستىپ سۋرەتتەيدى.
اباي ولەڭدەرىنىڭ ءتىلى، ءتۇر شەبەرلىگى
ءتىل رەتىنەن ابايدىڭ شىعارمالارى كوپ پايدا بەرەدى... قازاق ءتىلىنىڭ بارلىق بايلىعىن، بارلىق تۇلعاسىن اباي شىعارمالارى تولىق كورسەتە الادى. سوندىقتان دا اباي شىعارمالارىنىڭ ءمانى زور. ونان قازاق ءتىلىن سۇلۋلار، كوركەم ناقىشتاپ، ادەمى كەستەلەپ، اسەرلى جىر، سۇلۋ كۇيلى ولەڭ قىلىپ شىعارۋ رەتىندە دە ا.باي ۇلگى ەرنەك بولاتىن ۇزدىكسىز شەبەر اقىن ەكەندىگى بەلگىلى. بۇل رەتتە اباي سوزدەرىنىڭ ءمانى زور.
ەسكى تۇرمىسپەن، ەسكى سانامەن تانىسۋ ۇستىندە ابايدىڭ شىعارمالارىنىڭ ءمانى زور.
قاراش ۇلى ومار
جازۋشىلىق قىزمەتى مەن ءومىرى
ءومىر بايانى
ومار شاماسى 1876 جىلداردا بوكەي ورداسى تالوكپە قىسىمىندا (قىسىم — قازاقشا ءبولىم) تۋعان. بولىسى قىرىققۇدىق دەگەن جەردە. رۋى ەڭ سوڭعى قازاق بولعان نوعايلى. وماردىڭ اكەسى قاراش مومىن شارۋا ادام بولسا كەرەك، ءبىراق اتالارىنىڭ اۋىلى نوعايلىنىڭ ىشىندە بەدەلدى، بەدەلدى اتا دەيدى. وماردىڭ اكەسى جاسىندا ءولدى. ءبىر اكەدەن سادىق، قۇسپان، ومار دەگەن ءۇش اعايىندى بالا قالدى.
بوكەي ەلىنىڭ ىشىندە، بەرىش دەيتىن رۋدا عۇمار كالپە جازىق ۇلى دەيتىن ەسكىشە وقىمىستى ءبىر ادام بولادى. ومار وسى عۇمار كولپەدەن ساۋاتىن اشىپ، وقۋ وقيدى. بۇل مولدادان ساۋاتى اشىلعاننان كەيىن، قازان قالاسىنىڭ ماڭىندا قاشقار دەيتىن تاتار پوسەلكەسىندە مەدرەسە اشقان ىسماعۇل دەيتىن تاتاردىڭ مولداسىنان بارىپ وقيدى. بۇل سول كەزدەگى قادىمشىلەردىڭ ىشىندەگى ىسماعۇل قاشقاريق اتانعان اتاقتى مولدانىڭ بىرەۋى ەدى.
ىسماعۇلدان ءبىراز وقىعان سوڭ ومار بۇرىنعى ورال وبلىسى جالپاقتال دەگەن قالادا مەدرەسە اشقان عۇبايدۋللا عاليكەيەۆ دەگەن اتاقتى يشاننىڭ شاكىرتى، ءارى ءمۇعالىم بولادى. يشان ومارعا ءبىرازدان كەيىن ەرشات (ءدىن جونىنەن). ومار ەل اتىنان دۋحوۆنىي سوبرانياعا ۋكازنوي مولدا بولىپ بەلگىلەنەدى. وسى قالىپپەن 1905 جىلعا دەيىن كەلەدى.
1905 جىلدار وماردىڭ پىكىرىنە ۇلكەن وزگەرىس كىرگىزەدى. بۇل وزگەرىسكە سەبەپ 1905 جىلى بولاتىن توڭكەرىس. بۇل توڭكەرىستەن ومار حاباردار بولادى. ويتكەنى يشان بولعانمەن ومار قۇلشىلىقتان باسقانى بىلمەيتىن يشان بولمايدى. ول ارابتىڭ، ءتۇرلى تاتاردىڭ گازەت-جۋرنالدارىن، «ۋاقىت»، «تارجىمان» سىقىلدى گازەتتەر وقيدى. 1906 جىلدىڭ ۇراندارىن ول وسى گازەتتەر ارقىلى تۇسىنەدى. بۇل ءبىر. ەكىنشى — ومار «ورنەك» دەگەن كىتابىندا وزىنە يشاندىق جولىنىڭ قاتەلىگىن تۇسىندىرگەن ءبىر ادامعا العىس ايتادى.
ول ادام كادىمگى اتاقتى بوكەي ۇلى شەڭگەرەي بولادى. بوكەي ۇلى بوكەي حاننىڭ بارلىق نەمەرەلەرى سىقىلدى، ساراتوۆتاعى كادەتسكيي كورپۋستى بىتىرگەن، عىلىمنان حابارى مول ادام ەكەنى بەلگىلى.
سول كىسى وماردى عىلىم جولىنا تۇسىرۋگە ۇلكەن كومەكتەسەدى. وسىنداي وزگەرىستەرگە جولىققان ومار، ەڭ الدىمەن مەشىتتىڭ قاسىنان ورىسشا شكول اشادى. مۇسىلمانشا وقۋدى ءجاديت جولىنا تۇسىرەدى. مەشىتتە سويلەيتىن ۋاعىزدارىن قازاق تىلىمەن سويلەپ، ۇلتشىل پىكىر تاراتا باستايدى. قازاقتى بىلىمگە ۇمتىلتۋعا سويلەي باستايدى. ومار كوركەم ادەبيەتپەن اينالىسادى. ەڭ العاش تاتار باسپاسوزدەرىنە جازىپ جۇرەدى دە، ارتىنان «قارلىعاش» دەيتىن ولەڭدەر جيناعىن شىعارىپ، ودان كەيىن «ورنەك»، «بالا تۇلپار»، «اتا تۇلپار»، «تۇرمىس» دەگەن كىتاپتار شىعارادى. «شايىر»، «كوكشەلەر» دەگەن اقىندار ادەبيەت جيناعىن باستىرادى. بىرنەشە باسپا ماقالالار جازادى. وسى باعىتپەن ول توڭكەرىسكە دەيىن كەلەدى.
توڭكەرىس بولعان سوڭ ۇكىدەي مۇپتىگە قازي عىپ سايلايدى. سول قازىلىقپەن ءجۇرىپ ول 17-جىلى ورىنبوردا اشىلاتىن الاشوردانىڭ سەزىنە كەپ، الاشوردانىڭ ۇكىمەت مولداسىنىڭ بىرەۋى بولادى. وسى كەزدە، ءبىر جاعىنان «قازاق» گازەتىنە، ەكىنشى جاعىنان بوكەي ورداسىندا شىعاتىن «يران» گازەتىنە جازىپ جۇرەدى. «تۇرىمتاي» اتتى توڭكەرىسكە قارسى ولەڭدەر جيناعىن شىعارادى. 18-جىلدىڭ باسىنان بوكەيدە كەڭەس ۇكىمەتى ورناي باستايدى. بۇل كەزدە ومار ءبىراز ەلىنە بارىپ جاتادى دا، 18-جىلدىڭ سەنتيابرىندە كەڭەس ىسىنە ارالاسادى. «ۇراننىڭ» ورنىنا شىققان «دۇرىستىق جولى» دەيتىن گازەت پەن «ءمۇعالىم» دەگەن جۋرنالدىڭ كوللەگياسىندا قىزمەت ىستەيدى. سولارعا بىرنەشە ولەڭ، اڭگىمەلەر جازدى. 19-جىلدىڭ ىشىندە قالادان كەتەدى دە ەلىنە بارادى.
1919 جىلى ول كوممۋنيست پارتياسىنا كىرەدى. ەلگە كەتكەندە كوممۋنيست ەكەن. سونىمەن جۇمىسقا ءتيىپ-قاشىپ ىستەپ جۇرگەندە، 1921 جىلى جازعىتۇرىم مالاي وزەن دەگەن قالادان شىققان باندىلار وماردى ۇيىڭدە قىلىشپەن شاپقىلاپ، ءولتىرىپ كەتكەن. وماردىڭ بىزگە بار مالىمەتى وسى.
وماردىڭ شىعارمالارى تۋرالى
قاراش ۇلى ومار 1921 جىلى عانا، بەرىدە ولگەنمەن، جازۋشىلىق ءومىرىنىڭ كەمەلىنە كەلىپ تولعان ءداۋىرى توڭكەرىس الدىنداعى پاتشالىق داۋىرگە قاراستى. وماردىڭ شىعارمالارىنىڭ كوبى سول داۋىردە جازىلىپ، سول داۋىردە باسپا بولىپ شىقتى.
وماردىڭ شىعارمالارىنىڭ ساپاسىنىڭ نەگىزىنە قاراعاندا، اقسۇيەك بايلار تابىنىڭ اقىنى ەكەندىگى ايقىن كورىنەدى.
شىعارمالارىندا پاتشا ۇكىمەتىنە نارازىلىق، كورسەتكەنمەن، ول نارازىلىعى اكىمشىلىكتەن ايىرىلعان، بۇرىنعى اكىمشىلىگىن ىزدەگەن اقسۇيەك — بايلار تابىنىڭ كوسەمىنىڭ نارازىلىعىنداي ەكەنى كورىنەدى. ءبىراق ومار شىعارمالارىڭدا جاڭالىق اسەرلەر دە كۇشتى. ول ونەر-بىلىم وقۋعا شاقىرادى، كەيبىر ەسكى سولداتتارعا، ەسكى دىنشىلدەرگە قارسى بولدى. ءدىندى جاڭارتپاق — تازالاماق بولدى. بۇل ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل قوزعالىستىڭ اسەرلەرى.
«بۇلدىردا، بۇلدىر، بۇلدىر تۋ»
وماردىڭ وسى ولەڭى 1914 جىلدان بۇرىن جازىلعان ولەڭ. ومار بۇل ولەڭىندە اقسۇيەك حاندار بيلەگەن ءداۋىردى كوكسەپ، سونى ارمان قىلادى. ول جاراتىلىس كوركىنەن جايلاۋ، كەڭ قونىستى سول حاندار بيلەگەن زامانداعى ۇستەم تابىنىڭ كوكسەۋىندەي قىلىپ سۋرەتتەيدى.
«باقسىلىق عۇرىپ، ەلدى جەر»
باقسىلىق عۇرىپ، ەلدى جەر دەپ ومار ەسكىلىكتىڭ ەسكى سەنىمىنە ەپتەپ سوققىلايدى.
«...تاسپا قارا تاڭقى مۇرت
نادان بۇل قۇرسىن...
ون بەس جاسار قىزدى الىپ،
جارىعى شىققان شال قۇرسىن...»
دەيدى.
سولاي دەپ ومار ەسكىلىكتى، ەسكى دىنشىلدەردىڭ ءمىنىن ايتادى.
وماردىڭ جازۋعا ۇستالىعى
ومار ايتايىن دەگەنىن سۋرەتتەي، بەينەلەي، اسىرەلەي، انىقتاي سويلەپ، جىرلارىن تۇيدەكتەتىپ مارجانداي قىلىپ شىعارادى. جىرلارىنا قاراعاندا ومار قازاقتىڭ ەسكى ادەبيەتىمەن جاقسى تانىس ەكەندىگى كورىنەدى. جىرلاردىڭ ىرعاعى، ەكپىندى ءتىلى قازاقتىڭ ەسكى باي اۋىز ادەبيەتىنىڭ مۇسىنىندەي بولىپ كەلەدى. سوندىقتان ونىڭ ءتىلى دە باي.
وماردىڭ شىعارمالارى ءبىزدى ەسكىلىكپەن تانىستىرادى. ءتىل شەبەرلىك جاعىنان ورنەك بولادى.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ
جازۋشىلىق قىزمەتى مەن ءومىرى
ءومىربايانى
سۇلتانماحمۇت سەمەي گۋبەرنياسى، پاۆلودار ۋەزى، شىدەرلى اۋدانىندا 1893 جىلى وكتيابردىڭ 15-دە تۋعان. ءوز اكەسى ءىىىوقپىت، تورايعىر جەتىنشى اتاسى. اتاقتى باي. جانە ونىڭ اكەسى ەدىگە بي. سۇلتانماحمۇت ءبىر جاسىنان شەشەسىنەن جەتىم قالادى. 6 جاسقا تولعاندا، ونى اكەسى شوقپىت ەسكىشە «الىپ-بيگە» ۇيرەتەدى. اكەسىنەن «ءتىل سىندىرارلىق» قانا ساباق ءبىلىپ، ءار مولدادان ءتيىپ-قاشىپ ساباق وقىپ، نەداۋىر جىل جۇرەدى.
12 — 13 جاسىندا مۇقان مولدا دەگەننەن وقيدى. ول مولدا ولەڭ شىعاراتىن مولدا. سۇلتانماحمۇت سوعان ەلىكتەپ سول جاسىندا-اق ولەڭ جازا باستايدى. بۇدان كەيىن باياناۋىل قالاسىنداعى ابدراحمان مولدادان وقىپ، ول مولدا ولەڭگە تەرىس قارايتىن مولدا بولعان سوڭ سۇلتانماحمۇت باستاپ كەلە جاتقان ولەڭدى ءبىراز جىل تاستاپ كەتەدى. ءبىرازدان كەيىن ول مولدامەن ىڭعايى كەلىسپەگەن سوڭ سۇلتانماحمۇت وقۋىن تاستاپ ەلىنە بارادى دا، سوپىلىق جولىنا تۇسەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ترويسكيڭدەن نۇرعالي دەگەن ءجادىتشى مولدا كەپ، سۇلتانماحمۇت سودان وقىپ پانمەن تانىسا باستايدى. ءبىلىم دۇنيەسىنىڭ ەسىگىنەن سىعالاعاننان كەيىن ول قادىمشىل (ەسكىشىل) — دىنشىلدەرمەن ارازداسا باستايدى. وسى كەزدە ولەڭدى دە ۇدەتىپ جازادى. نۇرعالي سۇلتانماحمۇتقا ىلگەرى وقۋعا اقىل بەرىپ سۇلتانماحمۇت 1912 جىلى ترويسك قالاسىنا بارىپ ياۋشوۆ مەدرەسەسىنە كىرەدى. ءبىراق وقي الماي، كوزىنە تراحوما اۋرۋى پايدا بوپ كوزى جازىلعانشا وقۋدان شىعىپ قالادى. وسى كەزدە قاراجاتتان كەمتارلىق كورەدى. سول كەزدە ەپتەپ جوتەلىپ قۇرت اۋرۋدىڭ بەلگىسى بىلىنەدى. كوز اۋرۋى كەپكە ۇزامايدى. جاقىن شاكىرتتەرىنىڭ جاردەمىمەن جازىلىپ مەكتەبىنە قايتا كىرەدى.
1913 جىلدان باستاپ ول ۇلتشىلدىق قوزعالىسىنا بەيىمدەلە باستايدى. سول جىلى ءبىرىنشى رەت شىعاتىن «قازاق» گازەتى شىعۋىنا ات سالىسادى. ءبىراز وقىعاننان كەيىن مۇسىلمان مەدرەسەلەرىنىڭ كوڭىلدەگىدەي ءبىلىم الا المايتىنىن ءبىلىپ، ورىسشا وقۋعا تالاپ ەتەدى. ءبىراق ول تىلەگىن ورىنداۋعا قاراجاتى بولماي، جاز ەلگە قايتىپ، ترويسكىگە كەلە «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى مۇحامەدجان سەرالىۇلىمەن تانىسىپ، «ايقاپقا» حاتشى بولىپ كىرەدى. «ايقاپتا» ۇزاق تۇرماي شىعادى.
1914 جىلى جاز ەلىنە بارىپ «شوڭ سەرىكتىگى» دەگەن اعارتۋ سەرىكتىگىن اشۋعا تالاپ ەتەدى. ءبىراق ءوز اتالاستارىندا (شوڭ تۇقىمىندا) وعان جەتەرلىك كۇش بولماعانسىن، اتاقتى شورمان تۇقىمىنا قول ارتقىسى كەپ، ودان ەشتەڭە شىعارا المايدى. سول ۇمىتسىزدىكپەن، ار جاعىنان ءوزى قازاقشا وقىپ، ءبىر جاعىنان ابدىكارىم دەگەن سول ەلدەگى اشىق پىكىرلى ءبىر ادام اشقان ورىسشا مەكتەپتىڭ ۋچيتەلىنەن ورىسشا وقىدى. ابدىكارىمدىكىندە تۇرعاندا ول ابدىكارىمنىڭ باعيلا دەيتىن قىزىنا عاشىق بولىپ ول قىزدى الا الماي قالعاسىن ول ەلدەن قايتىپ زايسانعا كەلەدى دە ەكى اي جاتىپ «كىم جازىقتى؟» دەگەن ولەڭ-رومان جازىپ جىبەرەدى.
ءسويتىپ ءجۇرىپ اۋرۋعا شالدىعادى. قالادا تۇرۋعا مۇمكىندىك بولماعانسىن، تارباعاتاي ەلىنە مۇعالىمدىككە كەتىپ، اۋرۋىنان ول ەلدە ايىعا باستايدى. 1916 جىلى يۋن جارلىعى شىققاندا سۇلتانماحمۇت ەلدە بوپ، سول جاقتاعى ەل قىتايعا اۋا باستاعاسىن سەمەيگە كەلەدى دە، سەمەيدەگى ورىسشا سەمينارياعا كىرۋگە تالاپتانىپ، ورىسشا جاعى ناشار بولعان سوڭ كىرە الماي قالادى. سودان كەيىن توم قالاسىنا بارىپ جوعارعى دارەجەلى مەكتەپكە دايارلايتىن ستۋدەنتتەر كۋرسىنە كىرەدى.
بۇل كەزدە تۇرمىس وتە ناشار بولادى. ايتكەنمەن 16—17 جىلدىڭ قىسىندا ول-پۇل عىپ وقىپ شىعادى.
ىسكە وتە قىزۋ كىرىسكەندىكتەن، وسى جىل ەسكى جوتەل اۋرۋى قايتا قوزادى. ەڭ سوڭعى جازعانى «كەدەي»، «قالا اقىنى مەن دالا اقىنى»، سوڭعىسىن بىتىرە الماي كەتەدى.
فيەۆرال توڭكەرىسى بولعاننان كەيىن جالپى ۇلتشىلدىق سارىندا بولىپ جۇرگەن سۇلتانماحمۇت وقۋدى تاستاي بەرىپ سەمەيگە كەلەدى. ول كەزدە سەمەيدە ۇلتشىلدىق باعىتىنا كوسەم بوپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ «الاشوردانىڭ» وبلىستىق كوميتەتىن قۇرعالى جۇرگەن كەزى. سۇلتانماحمۇت سول ىسكە بەلسەنە كىرە كەتىپ، سەمەيدەگى الاشورداشىلاردىڭ وبلىستىق سەزىن وتكىزىسىپ، كوميتەت سايلاعاندا ءوزى كوميتەتكە كىشى حاتشى بوپ كىرەدى. «الاش» ۇرانىن كوتەرىپ الدەنەشە ولەڭدەر جازادى. ونىڭ ومىردەن ءۇمىت ۇزگەندىگىن تولىق كوتەرە الماي، ساياسي پىكىر جاعىنان تورىقسا، قايدا باراتقانىن بىلمەي جىلاسا، ەكىنشى جاعىنان اۋرۋ كۇشى دە كوڭىلىن جۇدەتەدى. ءارى ءتان اۋرۋى، ءارى جان اۋرۋى قاباتتاسقان سۇلتانماحمۇت جىلاۋعا بەرىلگەن بىرنەشە قيالشىلدىق ولەڭ جازادى.
سۇلتانماحمۇت جوتەلى 20-جىلدىڭ باسىندا مەڭدەيدى. سوندىقتان ول قىزمەتتى تاستاپ ەلىنە قايتىپ، توسەك تارتىپ جاتادى دا اۋرۋىنىڭ سالدارىنان 1920 جىلدىڭ 21-مايىندا قايتىس بولادى.
سۇلتانماحمۇتتىڭ ولەڭدەرى تۋرالى
«كەدەي» تۋرالى
سۇلتانماحمۇتتىڭ «كەدەي» اتتى پوەماسى ەڭ ماڭىزدى ماڭداي الدى دەگەن ەڭبەگىنىڭ ءبىرى. ءبىز ورىن تارلىقتان «كەدەيدى» تۇتاس ەندىرە المادىق. «كەدەيدەن» ءۇزىندى عانا الىپ، سونىمەن قاناعاتتاندىق.
«كەدەي» — كەدەيلىكتىڭ نەگىزىندە جاتقان بىرنەشە نەگىزگى سەبەپتەردىڭ سىرىن اشادى. كەدەيلىكتىڭ، كەدەي بولۋدىڭ، بايلىقتىڭ، باي بولۋدىڭ سەبەپتەرىن ايتادى. ءبىراق ورىنسىز جۇيەلەپ، قيسىنداپ، زاڭداستىرىپ، قورىتىپ اياقتاي المايدى.
جوقتىقتان، كەدەيلىكتەن قۇتىلۋدىڭ، بايلاردىڭ قاناۋىنان قۇتىلۋدىڭ جولىن اشىپ كورسەتە المايدى. كادىمگى بايشىل اقىنداردىڭ ادەتىنشە وقۋ عانا كەرەك، بارلىق مۇقتاجدىقتان، كەدەيلىكتەن، بايلاردىڭ قاناۋىنان وقۋ عانا قۇتقارادى دەگەندەي قىلادى، وسىدان ءارى كەتە المايدى.
وسى جەردە سۇلتانماحمۇت ءوزىنىڭ تاپتىق سىرىن اشىپ الادى. قاي تاپتىڭ اقىنى ەكەندىگىن كورسەتىپ قويادى.
«رۋحاني قىسىمشى»
«رۋحاني قىسىمشى» الگى ءوزىمىز ايتقان كەدەيدىڭ ءبىر بۋىنى. ءدىننىڭ شىرىك سىرىن اشادى. ءدىن يەسى مولدالاردىڭ، ولاردىڭ شاريعات «تاريعاتىنىڭ» تاپتىق نەگىزىن ىزدەنىپ، بايدىڭ قامقورى، بايدىڭ عانا قورعانى ەكەنىن كوز الدىڭا ەلەستەتىپ اپ-ايقىن كورسەتىپ بەرەدى. مولدالار «ەكى دۇنيەسىن بەرگەن» «قۇداي ادال سۇيگەن قۇلىنا عانا باقداۋلەت بەرەدى»، «سەن بايدىڭ الا ءجىبىن الما...» كۇنىنە سەكسەن ءتۇرلى پالە كورسەڭ سوندا دا كۇدەر ۇزبە ءبىر اللادان» دەپ كەدەيدى بايعا ماڭگى قۇلدىققا كونۋگە ۇگىتتەيدى. بايدىڭ بايلىعىن، كەدەيدىڭ كەدەيلىگىن، ءدىن-شاريعات جولىمەن بايدىڭ پايداسىنا تۇسىندىرەدى.
مىنە، ءدىننىڭ وسىنداي بايشىلدىق سىرىن سۇلتانماحمۇت رۋحاني قىسىمشى ەكەنىن «كەدەيدىڭ» ۇزىندىسىندە ءدالدى-دالدى مىسالمەن جىرلايدى. كەدەيدىڭ ۇستىنە باي ءبىر مىسال بولسا، ءدىن، ونىڭ يەلەرى مولدالاردىڭ ەكى ماسىل ەكەنىن بەس ساۋساعىنداي كوڭىلىڭە قوندىرىپ دالەلدەيدى.
ولەڭنىڭ ءبىر جەرىندە سۇلتانماحمۇت الدانعان، ءدىننىڭ قاقپانىنا تۇسكەن كەدەيلەرگە:
«...بايلارداي بەرگەن ات پەن اسىمىز جوق،
بەرە مە سول جۇماقتى مولدا بىزگە؟.. —
دەيدى.
كۇيىنگەنىن اۋزىنان شىققان جالىندى ءسوز — مولدالاردى شارقىراپ وتەدى... دىنگە نارازىلىعىن ايتادى.
«...دۇنيە دە، اقىرەت تە بايلار ءۇشىن،
شۇكىرلىك قىل دەپ تاعى بەرگەنىنە...» —
دەپ مولدانىڭ كەدەيلەردى جەلبۋاز قىلىپ ايدايتىنىن ايتادى.
«قالاداعى جەبىرلەر»
«قالاداعى جەبىرلەردە» سۇلتانماحمۇت بايلارعا ماقتاداي جۇمساق، بالداي ءتاتتى تۇرمىستىڭ ارالى مەن «توزاعى» كەدەيلەردىڭ باسىنا ارناۋلى قارعىس قامىتى ەكەنىن باياندادى — كەدەيدىڭ ەڭبەگى ەكى ۇشتى: ءبىر جاعى بايعا ب ا ق پەن تاق، سىرلى ءۇي، سۇلۋ كۇي، ءتاتتى تۇرمىس، قازىنا اقتارىلعان. ءبىر جاعى كەدەيلەرگە ءاۋىر-زىل، ازاپ پەن توزاق. قيىنشىلىق، قورلىق، مۇقتاجدىق، دالاداعى مالشىعا، كەندەگى جۇمىسشىعا ءتىرى كور، ءزىل مەن بەينەت... ازاپ كەدەيگە، باقىت بايعا ارنالعان سياقتى. سۇلتانماحمۇت وسى ءومىردىڭ قۇپيا سىرىن اشادى.
بايدىڭ كىلتى ەڭبەك. ەڭبەك مالشى مەن جالشىنىكى، قالادا شەبەر-جۇمىسشىنىكى. ەندەشە مۇنىڭ ازابى كەدەيدىكى دە، راقاتى بايدىكى. وسىعان توعاناقتاي-توعاناقتاي ساۋالدار قويسا دا ءتۇپ ەسەبىن اشىپ بەرە المايدى. يا اشا المايدى.
«بايلىق - ۇرلىق، زورلىق جەمىسى»
سۇلتانماحمۇت «كەدەيىنىڭ» ءبىر ءتۇيىن. «بايلىق — ۇرلىق، زورلىق جەمىسى» دەگەن بۋىنىندا شەشىلەدى.
«...اۋىلدا «پالەن» دەگەن، تۇلەن دەگەن،
تولەندى اپ، جەگى اتادان ەلدى جەگەن.
ۇرلىق-زورلىق، وتىرىك ءبارى دە بار،
ويتكەنمەن كەم بوپ وتىر ولار كىمنەن...»
سۇلتانماحمۇت بايلىق وسىنداي ۇرلىق، زورلىق، وتىرىك، الداۋ، تالان-تاراجدىڭ جەمىسى. بولىستىقتان، بيلىكتەن جينالاتىن پارا-جالەنىڭ جەمىسى. جەتى اتاسىنان وسىنداي ەلدى جەگەندەر ءالى باي، ەشكىمنەن دە كەم ەمەس، ولاردىڭ، مالدىڭ، بايلىقتىڭ ارقاسىندا «اۋزى قيسىق بولسا دا» وقىعاندار سولاردى جاقتايدى. قۇدا ءتۇسىپ قىزىن الادى...
مىنە وسىنىڭ ءبارىن ىستەتىپ وتىرعان كەدەيلەردىڭ تابان اقى، ماڭداي تەرى — التىن ەڭبەگى دەگەن قورىتىندىعا كەلسە دە، سونان ءارى ەشتەڭە ايتا المايدى.
«...بەينەتقور ادالدىق پەن كاسىپ قىلعان،
ءومىر بويى وتەدى ازاپ ارتىپ... —
دەۋدەن ارى كەتە المايدى. ازاپتان قۇتىلۋ جولىن اشىپ ايتا المايدى. وسى جەرگە تىرەلىپ قالادى.
ويدا، قىردا تاپقانى: بۇل ۇرلىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن ۇرلىق قىلۋ كەرەك. زورلىق، زومبىلىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن سەن دە باسقاعا زورلىق-زومبىلىق قىل... زالىمدىق... زالىمدىق دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. اداسادى. توڭكەرىسشىل توتە جول تابا المايدى. بايشىلدىقتىڭ داراشىل، ءوزىمشىل تار تۇساۋىنان شىعا المايدى.
«كەدەيدىڭ» كوركەمدىك باعاسى
سۇلتانماحمۇت تەز كوتەرىلگەن اقىن ەدى. «كەدەي» سۇلتانماحمۇتتىڭ 1919 جىلى توڭكەرىس كەزىندە توڭكەرىستىڭ اسەرىمەن اسەرلەنىپ جازعان پوەماسى. ونىڭ ۇستىنە سۇلتانماحمۇتتىڭ قارا باسىنىڭ ءوزى دە كوپ مۇقتاجدىق، جوقشىلىق كورگەن ەدى. ولەڭدەرى ىزا، قايرات كەرنەگەن بويدان قايناپ شىققانداي، ەكپىندى كەلەدى.
سۇلتانماحمۇتتىڭ «كەدەيى» ناق وسىنداي ءماندى جازىلعان ەڭبەگى. جاي پوەمادان گورى، جاي كورىنەتىن تابيعات كورىنىستەرىنەن گورى، ءومىردىڭ ناقتىلى سۋرەتىن بايانداۋ — سۇلتانماحمۇتتىڭ «كەدەيىنەن» كورىنەدى.
You Might Also Like
-
كەڭەس جازۋشىلارى وزدەرىنىڭ شىعارمالارىندا جۇمىسشى، قارا شارۋا ۇكىمەتىن جاقتاپ. سول ۇكىمەتتىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا جەتۋ جولىندا كۇش جۇمساپ، كوركەم ادەبيەت ارقىلى بارلىق ەڭبەكشىلەردىڭ وي-ساناسىن ۇيىمدا...
-
1921 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ ورتا كەزىندە «سارىسۋ» دەگەن وزەندى جاعالاپ ەكى كىسى ءتۇن قاتىپ كەلە جاتتىق. قارقارالى ۋەزىنە قارايتىن ەلدەگى ءبىر اپايعا بارىپ كەلە جاتىرمىز. جەزدەمنەن نەشە جىل قو...
