InfoHub Logo

ادامزات مادەنيەتى تاريحىندا الفاۆيت پەن جازۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە. جازۋ – ادامداردىڭ كەڭىستىك پەن ۋاقىتقا تاۋەلدى بولماي، الەۋمەتتىك ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا كەڭ تۇردە قارىم-قاتىناس جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن قۇرال. ءار حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني ءوسۋىن، دامۋ دەڭگەيىن كورسەتەتىن  الەۋمەتتىك ءمانى زور قۇبىلىس رەتىندە جازۋ - وتكەن مەن بۇگىنگىنى، بۇگىن مەن كەلەشەكتى جالعاستىراتىن التىن كوپىر. ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى جەتكەن بيىگىنە شىعۋى جولىندا جازۋ مادەنيەتىمىزدىڭ دە ءوز ۇلەسىن قوسقانىن جوققا شىعارمايمىز. سەبەبى جازۋ – مادەنيەتتىڭ اجىراماس ءبىر بولشەگى. ال جازۋدىڭ وزگەرتىلۋى سول حالىقتىڭ مادەني ومىرىنە، الەۋمەتتىك پسيحولوگياسىنا اسەر ەتەدى. حالىقتىڭ عاسىرلار بويى يگەرگەن بارلىق جەتىستىكتەرى جازۋ مۇراسى ارقىلى تانىلادى. ءبىر جازۋدان ەكىنشىسىنە كوشۋ حالىقتىڭ وسى رۋحاني بايلىقتان سۋسىنداۋىنان قوسىمشا قيىندىق كەلتىرۋى مۇمكىن. سوندىقتان الفاۆيت پەن جازۋ ماسەلەسىنە الەۋمەتتىك لينگۆيستيكا تۇرعىسىنان جەتە نازار اۋدارعان ءجون دەپ بىلەمىز. وسى ورايدا، قازاق جازۋى تاريحىندا العاشقى تۇرەن سالۋشى، قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ اتاسى احمەت بايتۇرسىنوۆ ەسىمىن قۇرمەتپەن ەسكە الامىز. سول كەزەڭدە، ياعني ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنان باستاپ، احمەت بايتۇرسىنوۆ ەڭبەك ەتكەن العاشقى كەزەڭدە، قازاق حالقىنىڭ وزگە تۇركى حالىقتارى سياقتى 4-5 عاسىر بويى قولدانىپ كەلگەن اراب جازۋى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىن تولىق بەرە المايتىنى، ونىڭ تۇركى تىلدەرىنە جارامسىزدىعى مەن كەمشىلىك جاقتارى باسپا ءسوز بەتتەرىندە  ايتىلىپ، قازاق جازۋىن جەتىلدىرۋ كەرەك دەگەن ماسەلە كوتەرىلە باستاعان ەدى. مىنە، وسى كوزقاراستاردى ءوز ماقساتتارىنا شەبەرلىكپەن پايدالانعان ن.ي.يلمينسكيي باستاعان ميسسيونەرلەر اراب جازۋىنىڭ كەمشىلىكتەرىن سىناي وتىرىپ، قازاق جازۋىن بىردەن ورىس گرافيكاسىنا كوشىرۋ يدەياسىن ۋاعىزداي باستادى.ن.ي.يلمينسكييدىڭ پىكىرىنشە، ءالفاۆيتتى  قاي حالىق بولسا دا، دىنمەن بايلانىستى قابىلداعان، مىسالعا، ەۆروپا حالىقتارى لاتىن ءالفاۆيتىن – لاتىن شىركەۋى، ورىستاردىڭ ءالفاۆيتى – سلاۆيان شىركەۋى، ال مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ اراب جازۋى يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىمەن بايلانىستى قابىلدانعان. اراب جازۋى – مۇسىلمان حالىقتارىن يسلام دىنىمەن بايلانىستىرۋشى ۇلكەن قۇرال. سوندىقتان، يلمينسكيي باستاعان پاتشا وكىمەتىنىڭ ميسسيونەرلەرى، تۇركى حالىقتارى جازۋىنا ورىس ءالفاۆيتىن ەنگىزۋ ارقىلى «ەكى قوياندى ءبىر وقپەن ولتىرۋگە بولادى»: بىرىنشىدەن، ولاردى مۇسىلمان دىنىنەن ايرۋعا بولادى، ەكىنشىدەن، ورىس گرافيكاسى ارقىلى ولاردى بىرتىندەپ تىلىنەن، دىنىنەن ايىرىپ، پراۆوسلاۆيە دىنىنە كوشىرۋگە بولادى دەپ ەسەپتەپ، بۇل الەۋمەتتىك ماسەلەگە ەرەكشە ءمان بەرىپ، ءتىپتى، وسى ماقساتقا ءوز قانداستارىمىزدى دا ارالاستىرىپ، بىرەۋدىڭ قولىمەن كۇل كوسەۋ ساياساتىن قىزۋ قولعا العان ەدى [1.3]. 

ن.ي.يلمينسكيي 1883 جىلى قازان قالاسىندا باسىلىپ شىققان ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازدى: «ورىس مەكتەپتەرىندە تاربيەلەنۋشى قازاق جاستارى اراسىندا، ءسوز جوق، مۇسىلمان دىنىنە سالقىن قاراعانمەن، ءوز انا تىلدەرىن جانىن سالا سۇيەتىندەر بار. سولارعا ورىس ءالفاۆيتى قازاق ءتىلىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن ساقتاۋدىڭ نەگىزگى امالى دەپ ۇعىندىرا الساق، ولار قازاق تىلىنە ورىس ءالفاۆيتىن ەنگىزۋدە كوپ نارسەگە كومەكتەسە الار ەدى»[1.4]. مىنە، وسىنداي پىكىرلەردەن-اق، جازۋ ماسەلەسىن الەۋمەتتىك ساياسات قۇرالىنا اينالدىرىپ، حالىق تاعدىرىن ءوز ماقساتتارىنا قاراي وزگەرتۋدى ويلاعان پروف. ن.ي.يلمينسكييدىڭ ميسسيونەرلىك ساياساتىن انىق بايقاۋعا بولادى. وسىنداي ۋاعىزعا ەرگەن كەيبىر قازاق وقىعاندارى قازاقتىڭ ەسكى جازبا ءتىلىن «تاتارشينا»، «ارابشينا» دەپ جاعىمسىز قىلىپ كورسەتۋگە قوسىلىپ كەتتى [2.273]. ال بۇل كوزقاراستاردىڭ الەۋمەتتىك ساياسي استارىن تەرەڭ تۇسىنە بىلگەن ا.بايتۇرسىنوۆ «قازاقتىڭ ءدىنى، ءتىلى، جازۋى سۇمدىق پىكىر، سۋىق قولدان تىنىش بولارعا كەرەك. قازاقتى دىنىنەن ايىرۋعا بولماسا، جازۋىنان دا ايىرۋ بولمايتىن جۇمىس…  دىنمەن بايلانىسقان جازۋ ءدىن جوعالماي، جوعالمايدى»،- دەپ جازدى [3.437]. ول تەك ءوز كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ قانا قويماي، «1910 جىلداردان باستاپ اراب جازۋى تازا سول كۇيىندە قازاق ءتىلى ءۇشىن قولايلى ەمەستىگىن بايقاپ، ونى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە يكەمدەپ، قايتا ءتۇزۋدى قولعا الدى» [4.283]. ءسويتىپ، ا.بايتۇرسىنوۆ رەفورمالاعان قازاق گرافيكاسى دۇنيەگە كەلىپ، 1924 جىلى ورىنبوردا وتكەن قىرعىز-قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى ونى رەسمي تۇردە قابىلدادى. بۇل ءالىپبيدى حالىق «بايتۇرسىنوۆ ءالفاۆيتى»، «بايتۇرسىنوۆتىڭ توتە جازۋى» دەپ اتاسا، سول كەزدەگى ورىستىڭ بەلگىلى عالىمدارى، پروفەسسورلار ە.د.پوليۆانوۆ  پەن ن.ف.ياكوۆليەۆ وتە جوعارى باعالادى. ن.ف.ياكوۆليەۆ ءوز سوزىندە جاقسى الفاۆيت بىرنەشە عىلىمي تالاپتارعا جاۋاپ بەرە الاتىن بولۋى كەرەك. ول تالاپتاردىڭ نەگىزگىلەرى مىنالار: 1. الفاۆيتتە ارىپتەر سانى تىلدەگى ءسوز ماعىناسىن اۋىستىرا الاتىن دىبىستار /فونەمالار/ سانىنا تەڭ بولۋى كەرەك؛ 2. الفاۆيتتە ارىپتەر سانى وتە كوپ بولماۋ كەرەك ت.ب. وسى نەگىزگى ەكى قاسيەت قازاقتىڭ سينگارمونيالىق الفاۆيتىنە ءتان. ال سينگارمونيالىق الفاۆيت پەن سينگارمونيالىق ورفوگرافياعا قوسىمشا تاڭبا – دايەكشىنىڭ ەندىرىلۋى ۇلكەن عىلىمي جاڭالىق بولدى دەيدى [5.79]. كەزىندە پروفەسسور ق.جۇبانوۆ تا وسى اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جازۋعا قارسى ايتىلىپ جۇرگەن پىكىرلەردىڭ نەگىزسىزدىگىن ايتىپ، وسى جازۋدىڭ اۆتورى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالاعان ەدى [6.581].  ە.د.پوليۆانوۆ بۇل جازۋدى «بايتۇرسىنوۆسكيي الفاۆيت» دەي وتىرىپ، «…ەندى تۇزەتۋدى قاجەت ەتپەيتىن، تاريحي تۇرعىدان العاندا كەمەلدەنگەن، جەتىلگەن ۇلتتىق گرافيكا» دەپ عىلىمي تۇرعىدا جوعارى باعالادى [4.283]. ال بۇل جازۋدىڭ ناعىز عىلىمي باعاسىن تانىتىپ، بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇسىنعان جازۋى مەن ءالىپبيىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى مەن تىلسىم سىرىن اشىپ، ونىڭ جازۋى الەمدىك دەڭگەيدەگى عىلىمي جاڭالىق بولعانىن ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن قورعاعان دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىندا تاشكەنتتىك عالىم ماحامبەت ءجۇسىپ ۇلى جان-جاقتى دالەلدەپ بەرگەنى عىلىمي قاۋىمعا بەلگىلى جاي. سونىمەن، ا.بايتۇرسىنوۆتى اراب ءالفاۆيتىن تۇڭعىش رەفورمالاۋشى جانە سوعان سايكەستەندىرىپ، ەملە ەرەجەلەرىن قۇراستىرۋشى، قازاق جازۋى مەن ءالىپبيىنىڭ تاعدىرىن شەشكەن عۇلاما عالىم دەپ بىلەمىز. ا.بايتۇرسىنوۆ جاساعان ءالفاۆيتتىڭ الەۋمەتتىك لينگۆيستيكالىق جەتىستىگى قانداي دەسەك، تومەندەگى ماسەلەلەردى اتاپ كورسەتۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى:

عالىم قازاق تىلىندە 24 ءتۇرلى دىبىس بار، ونىڭ بەسەۋى داۋىستى، ون جەتىسى داۋىسسىز، ەكەۋى جارتى داۋىستى دىبىستار ەكەنىن ايتىپ: «بۇل دىبىستاردىڭ ىشىندە «ق»  ءھام «ع» ىلعي جۋان ايتىلادى، «ك»، «گ» ءھام «ە»  ىلعي جىڭىشكە ايتىلادى. وزگە 19 دىبىستاردىڭ ءھار قايسىسى بىردە جۋان، بىردە جىڭىشكە ايتىلادى. ەگەردە  بۇل 19 دىبىستىڭ  جۋان ايتىلۋى ءۇشىن ءبىر بەلگى، جىڭىشكە ايتىلۋى ءۇشىن ءبىر بەلگى كەرەك دەسەك، … وندا 19 دىبىسقا 38 بەلگى كەرەك بولار ەدى. بۇعان دايىم جۋان ايتىلاتىن «ق» مەن «ع» – نى قوسقاندا، دايىم جىڭىشكە ايتىلاتىن «ك»، «گ»، «ە» - لەردى قوسقاندا، بارىنە 43 بەلگى  كەرەك»،- دەيدى [3.324]. ا.بايتۇرسىنوۆ قازاقتىڭ سينگارمونيالىق سويلەسىمىنىڭ بارلىق قاسيەتتەرىن جازىلىم پروسەسىندە تولىق قامتۋ ءۇشىن وسى 43 ءتۇرلى دىبىستى دايەكشىنى قوسقاندا 25 بەلگىمەن جازۋ تەحنيكاسىن ويلاپ تاپقان؛

دىبىستىڭ جىڭىشكەلىگىن ارنايى تاڭبا – دايەكشىمەن بەلگىلەدى. دايەكشى ءسوز قۇرامىنداعى داۋىستى جانە داۋىسسىز دىبىستىڭ، سونىمەن بىرگە، بۇكىل ءسوزدىڭ تولىق جىڭىشكە دىبىستالۋىن بىلدىرەدى؛

ءسوز قۇرامىنداعى داۋىسسىز دىبىستار داۋىستى دىبىستارعا تاۋەلدى، ياعني داۋىستى دىبىستاردىڭ جۋان–جىڭىشكەلىگىنە قاراي داۋىسسىزداردىڭ دا جۋان-جىڭىشكە بولاتىندىعىن انىقتاعان؛

اراب گرافيكاسى نەگىزىندە جاسالعان جاڭا ارىپتەردى ەنگىزگەن. ءبىر سينگارموفونەمانىڭ قىزمەتىن سويلەسىم پروسەسىندە بىرنەشە دىبىستار اتقارادى. ولار بىرىنە-بىرى ۇقساماۋى دا مۇمكىن. وسى سينگارمودىبىستاردى سينگارموفونەمانىڭ پوزيسيالىق سينگارموتۇرلەرى دەيدى. ا.بايتۇرسىنوۆ وسى فونولوگيالىق پرينسيپتەردى- -قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسىنىڭ سينگارموفونەمالىق جانە سينگارموپوزيسيالىق كلاسسيفيكاسياسىن – جاسادى؛ [5. 47].

ا.بايتۇرسىنوۆ فونەما ستاتۋسىنا يە بولعان جانە فونەما ستاتۋسىنا يە بولماعان دىبىستاردى ناقتى اجىراتقان، ءسويتىپ ءالفاۆيتى مەن ورفوگرافياسىندا جەكە /ارنايى/ ارىپپەن تەك سينگارموفونەمالاردى، ياعني ءسوز ماعىناسىن وزگەرتەتىن فونولوگيالىق ەدينيسالاردى بەلگىلەگەن؛ [5. 49]. ا.بايتۇرسىنوۆ تومەندەگىدەي پروبلەمالىق ساۋالدارعا جاۋاپ بەرگەن: 1/. نەگە ءبىر ءتۇرلى فونەتيكالىق جاعدايدا دىبىستار ءار ءتۇرلى دىبىستالادى /سىز –ءسىز/؛ 2/. نەگە الفاۆيتكە سويلەسىم پروسەسىندە قولدانىلاتىن دىبىستاردىڭ بارلىعىن جەكە ارىپتەرمەن تاڭبالاۋ مۇمكىن ەمەس؟؛ 3/ نەگە الفاۆيتتەگى ءارىپ تاڭباسى ءار دىبىستىڭ ەمەس، اكۋستيكا – ارتكۋلياسيالىق جاعىنان ۇقساس دىبىستار توبىنىڭ، دىبىستىق ءتيپتىڭ، بەلگىسى بولادى: «ن – ن- ن»(تون- ءتون)؛  4/  ءبىر- بىرىمەن اكۋستيكا – ارتيكۋلياسيالىق جاعىنان ۇقساس ءارى تولىق ۇقساس ەمەس دىبىستار توبى مەن ادامنىڭ ويلاۋىنداعى دىبىستاردىڭ پسيحولوگيالىق بەينەسى اراسىنداعى بايلانىستا قارىم-قاتىناس بار ما؟ [5.63].

ەگەر ا.بايتۇرسىنوۆ قازاق ءتىلى سينگورموفونەماسىن جۋان- جىڭىشكە بولىپ بولىنەتىن ەكى سينگارموۆارياسيالاردان تۇرادى دەپ انىقتاماعان  جاعدايدا،ءوزىنىڭ سينگارموالفاۆيتى مەن سينگورموورفوگرافياسىن الەم عالىمدارى جوعارى باعالانعانداي بيىك دەڭگەيدە جاساي المايتىن ەدى [5. 57]؛

ا.بايتۇرسىنوۆ  پوزيسيالىق ءپرينسيپتى،فونەمانىڭ پوزيسيالىق تۇرلەرى جانە فونەما دىبىستار قورى ۇعىمدارىن جالپى ءتىل ءبىلمى الەمىندە ءبىرىنشى بولىپ زەرتتەپ،انىقتاعان [5.59]؛

بايتۇرسىنوۆ قازاق ءتىلى دىبىس جۇيەسىندە سينگورموجۋان /ق، ع/ جانە سينگورموجىڭىشكە /ك، گ، ە/ دىبىستاردى اجىراتىپ، ولارعا جەكە تاڭبا ارنادى. ياعني، تۇركى ءتىل الەمىندە تۇڭعىش بولىپ جۋان-جىڭىشكە سينگارموكوررەلياسيانى انىقتادى، جۇپتالعان سينگارموكوررەلياتتىك دىبىستار  سانىن ناقتى بەلگىلەگەن  [5.23].

ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ قازاقتىڭ عىلىمي تەرمينولوگياسىن قالىپتاستىرۋداعى  ەڭبەگى  ەرەكشە دەپ بىلەمىز. ول تەرميندەردى قازاق ءتىلىنىڭ ىشكى مۇمكىندىگى ارقىلى جاساۋ جاعىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن (باستاۋىش، بايانداۋىش، باسقارما، حابارلاما، ت.ب.).  وكىنىشكە وراي، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ يدەيالارىن 1937-1938 جىلدارى اكىمشىلىك- امىرشىلىك جۇيە تۇنشىقتىرىپ، 1990 جىلدارعا دەيىن ءتىلىمىزدى، جازۋىمىزدى ورىستاندىرۋ باعىتى تولىق ۇستەمدىك قۇرىپ كەلدى. 

عالىم باسقا تىلدەن ەنگەن سوزدەر ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنا، ايتىلۋ سازىنا كەرى اسەر ەتەتىنىن، انا تىلىمىزدەگى ءسوزىمىز شۇبارلانىپ، اۋەنى بۇزىلاتىنىن ايتىپ، سوندىقتان  باسقا ءتىلدىڭ ءسوزىن ءوز ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىگىمەن ايتۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتكەن ەدى. مىسالى: ورىستا  «ھ»دىبىسى جوق، سوندىقتان ونى ولار «گ» دىبىسىمەن  ايتاتىنىن بىلەمىز. سوندىقتان  ءوز ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنا  نازار اۋدارعان ءجون. وسى  ورايدا عالىم: «ءتىلى جوعالعان حالىقتىڭ ءوزى دە جوعالىدى»دەپ تۇجىرىم جاساعان ەدى.

عالىم ءوزىنىڭ قۇراستىرعان الفاۆيتىنە «ح، ھ» دىبىستارىن ەنگىزبەگەن. سەبەبى «ھ» دىبىسىن وداعاي  سوزدەردە عانا  (اھ، ۋھىلەۋ) كەزدەسەدى دەپ، «بۇل ءارىپتى قازاق الىپپەسىنەن شىعارعاندا مۇنىمەن جازىلاتىن  سوزدەر  از دەپ شىعارىپ ەدىك. از بولعانمەن تىلدە بار دىبىس بولعان سوڭ، جوقتىعى سەزىلەتىنى كورىنەدى»، - دەيدى.  [5.88]؛ ال  «ح» دىبىسى اراب، پارسى سوزدەر  ارقىلى ەنىپ، قازاقتىڭ ءوز سوزدەرى بولىپ كەتكەن (ادال – حالال،ارام – حارام)، سوندىقتان ونى ساقتاۋ كەرەك دەيدى. [ 5.385]. قازىرگى جازۋىمىزدا «ح» دىبىسىنىڭ فونەمالىق قاسيەتى جونىندە بىرىزدىلىك بولماۋى سەبەپتى (حابار-قابار، قوش-حوش) جازۋدا  قيىندىق كەلتىرۋدە. ا.بايتۇرسىنوۆ «ح، ھ، س، چ، ۆ، ف، شش»  دىبىستاردى قازاق ءتىلىنىڭ سينگورموفونەمالار قۇرامىنا ەندىرمەگەن، ولارعا ارنايى تاڭبا ارنالماسا  دا، قوسىمشا ارىپتەرمەن  قالاي جازۋ جولدارىن كورسەتكەن: [5.30].

ا.بايتۇرسىنوۆ ساۋاتتى جازۋدى بىزگە وسيەت ەتكەن. الايدا كەيبىر جاعدايدا ساۋاتتى جازۋ ماسەلەسىنە ءالى دە كوڭىل بولىنە بەرمەيتىن تۇستاردى  كورىپ، قىنجىلۋعا تۋرا كەلەدى. مىسالى، كوشەدەگى جارناما، ادامداردىڭ اتى- ءجونى، جەر-سۋ اتتارى ت.ب.

عالىم «ي، ۋ»  جارتى داۋىستى دەپ كورسەتكەن ەدى. قازىرگى كەزدە دە بۇل دىبىستار ستاتۋسى جونىندە كەيىنگى كەزگە دەيىن بىرىزدىلىك بولماۋى سالدارىنان جازۋدا قيىندىق كەلتىرىپ جۇرگەنى بەلگىلى (تيىن- تى+يىن، سۋ – سۇۋ).

ا.بايتۇرسىنوۆ اراب جازۋىنان بەزىپ، لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى، قاجەتتىلىگى بولىپ تۇرماعىنىن ايتىپ، «لاتىنعا الماستىرعانىنان ەنەتىن پايدا كوپ بولسا نەمەسە لاتىن ءارىپىن الۋ ماشاقاتى، شىعىنى اراب ءارىپىن تۇزۋدەن از بولىپ شىعاتىن بولسا، …. لاتىنمەن بولۋدى ءجون دەر ەدىك. ول جوق.»، - دەپ، بۇكىل تۇركى حالقىنا ورتاق بولعان اراب گرافيكاسى نەگىزىندەگى جازۋدى جاقتايدى [3.410]. شىندىعىندا  دا، ءبىر گرافيكادان ەكىنشىسىنە اسىعىس كوشۋ سالدارى ءبىرقاتار قيىندىقتار كەلتىرگەنى ايان. مىسالى: تۇرىك حالقى العاشقى  پرەزيدەنتى اتاتۇرىك كەزىندە اراب جازۋىن تاستاپ، لاتىن گرافيكاسىنا كوشتى. سول كەزدە «ق،ك» دىبىستارىن تاڭبالاۋ ءۇشىن لاتىننىڭ ءبىر «ك» ءارپى  عانا الىنعان ەدى. ءقازىر 70 جىل وتكەن كەزدەگى ۇرپاق جۋان ق دىبىسىن دا، جىڭىشكە «ك» دىبىسىن دا، «ك» تاڭباسى ارقىلى جىڭىشكە ايتاتىن بولعان. سونداي - اق، «ءا» دىبىسىن لاتىننىڭ «ە» تاڭباسىمەن بەلگىلەنۋى سالدارىنان «ءا، ە، ە» دىبىستارى دۇرىس وقىلمايتىن دارەجەگە  جەتكەن. ال ازەربايجاندا «ڭ» دىبىسى بولعانمەن الفاۆيتتە تاڭبالانباۋى دا وسىنداي كەمشىلىككە جول بەرگەن. وزبەكتەردىڭ «ڭ» دىبىسىن «نگ» دەپ ەكى تاڭبامەن بەلگىلەۋى سالدارىنان ەندى ونى ەكى دىبىس ەتىپ وقۋ قالىپتاسقان. قازاق تاتارلارى، قىرعىزدار مەن تۇركىمەندەر  دە «ك-ك، ع-گ» دىبىستارىن جىڭىشكە ءبىر ارىپپەن تاڭبالاپ ءجۇر. دەمەك، قازاق جازۋىنىڭ نەگىزىن قالاعان ا.بايتۇرسىنوۆ الىپبيىندە مۇنداي كەمشىلىككە جول بەرىلمەگەنىن قازىرگى جازۋ مادەنيەتىمىزدەن دە بايقايمىز.

ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ەڭبەكتەرى ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ  تابيعاتى سينگارمونيزمگە نەگىزدەلگەن  تانيتىن بولساق،  ونىڭ ەڭبەكتەرى جاريالانعاننان سوڭ 70 جىل وتكەندە عالىم ءا.جۇنىسبەكوۆتىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىندا  ا.بايتۇرسىنوۆ ۇستانعان ءپرينسيپتىڭ دۇرىستىعى، ياعني قازاق تىلىندە فونولوگيالىق قىزمەتتى سينگارمونيزم اتقاراتىندىعى دالەلدەندى [7].

قورىتا ايتقاندا، ا.بايتۇرسىنوۆ انا تىلىنە الەۋمەتتىك لينگۆيستيكالىق تۇرعىدا ەرەكشە ءمان بەرگەن. ول: «…ءھار جۇرت بالاسىن اۋەلى ءوز تىلىندە وقىتىپ، ءوز تىلىندە جازۋ – سىزۋ ۇيرەتىپ، ءوز ءتىلىنىڭ جۇيەسىن ءبىلدىرىپ، جولىن تانىتىپ، بالالار ابدەن داعدىلانعاننان كەيىن، باسقاشا وقىتا باستايدى. ءبىز دە ءتىلىمىز بۇزىلماي ساقتالۋىن تىلەسەك، وزگەلەرشە اۋەلى ءوز تىلىمىزبەن وقىتىپ، ونان سوڭ باسقاشا وقىتۋعا ءتيىسپىز»، - دەگەن ەدى [3.142]. سوندىقتان «اتانىڭ ازدىرماي بەرگەن  مۇلكىن، قولىمىزعا الىپ بىت–شىتىن شىعارساق، ول ۇنامدى ءىس بولماس»،- دەپ بىلەمىز [3.399]. وسى ورايدا، ا.بايتۇرسىنوۆتاي دارا تۇلعانىڭ وسيەتى، قالدىرعان مۇراسى ءتىل جاناشىرلارىنىڭ العا ۇستار باعدارشامى بولۋعا ءتيىس. ءتىلىمىزدى تازا ۇستايمىز دەسەك، ورفوگرافيا ماسەلەسىندە ا.بايتۇرسىنوۆ ۇستانعان پرينسيپتەردى باسشىلىققا الىپ، انا ءتىلىمىزدىڭ مۇمكىندىگىن تولىق پايدالانىپ، ءوز تىلىمىزدەگى عىلىم سوزدەرىن قالىپتاستىرىپ،  سىرتتان كىرگەن تەرميندەرگە بالاما تاۋىپ، نەمەسە ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق ەرەكشەلەگىنە ساي جازۋىمىز قاجەت دەپ بىلەمىز.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. الىپپە ايتىسى – قاراعاندى: قارمۋ، 1990 – 106 ب
2. ءۋالي ن.  احمەت بايتۇرسىن ۇلى  جانە  قازاق جازۋىنىڭ ونتوگەنەزدىك دامۋى  // ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇلى ءتىنى / - عىلىمي ماقالالار  جيناعى. – الماتى: عالىم، 1999 268-281 ب
3. بايتۇرسىنوۆ ا. ءتىل  تاعىلىمى.- ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇلى ءتىنى / - عىلىمي ماقالالار  جيناعى.  الماتى:انا ءتىلى؛ 1992 –448 ب
4. ماجىتايەۆا ش. قازاق (اراب) جازۋىنىڭ تاريحى حاقىندا // ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇلى ءتىنى / - عىلىمي ماقالالار  جيناعى- الماتى، عىلىم، 1999  281-288 ب
5. ءجۇسىپ ۇلى م. احمەت بايتۇرسىنوۆ جانە قازىرگى قازاق ءتىلى فونولوگياسى – الماتى، عىلىم، 1998 – 216 ب
6. جۇبانوۆ ق. قازاق ءتىلى جونىندەگى زەرتتەۋلەر.- الماتى: عىلىم،1999.-581 ب
7. دجۋنيسبەكوۆ ا. سينگارمونيزم  ۆ كازاحسكوم يازىكە – الما-اتا: ناۋكا، 1980 –78 س

احمەت بايتۇرسىنوۆ جانە ۇلتتىق تانىم ماسەلەلەرى.
ايماقتىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسياسىنىڭ ماتەريالدىرى. 16 ناۋرىز، 2007. – قوستاناي:
(قوستاناي مپي، 2007. - 36-39 ب) سادۋاقاس نۇربول ابدۋللا ۇلى