ايانعا حات
ءقادىرلى قالامداس ءىنىم ايان!
— مەن وزىڭمەن سوڭعى رەت قاشان جۇزدەسكەنىم ەسىمدە جوق. ايتەۋىر ءبىراز مەزگىل وتكەن سەكىلدى. ۇلكەنگە سالەم بەرىپ، كىشىنىڭ احۋالىن ءبىلىپ جۇرەتىن قازاقتىڭ ادامگەرشىلىك ءداستۇرىن ساقتايتىن كورگەندىلەر ازايىپ بارا جاتىر-اۋ. باياعى بالا كۇنىمىزدە انام مارقۇم ءوزى كوڭىلىنە جاقىن تۇتقان جاندار ايىنا ءبىر رەت كەلىپ، امان-تۇگەلدى ءبىلىپ تۇرماسا، وكپەلەپ، الگى كىسى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ مۇددەسىن سىرتتاي ساتىپ، قىلمىس جاساعانداي اشۋلاناتىن. ول كەزدە تەلەفون دەگەنىڭ جوق. ايماقتىڭ ءار تۇسىنا شاشىراعان اۋىلداردان اتپەن، تۇيەمەن «وڭعارسىننىڭ وتباسىنا سالەم بەرەم» دەپ، ادەيىلەپ ارا قوناتىن جەردەن كەلىپ، قونا جاتىپ اڭگىمە شەرتىسەتىن. مەن ەس بىلگەلى ءبىزدىڭ ءۇي باي بولىپ كورگەن ەمەس. سالەم بەرۋگە كەلگەندەردىڭ باس-باسىنا مال سويىپ، قازان-قازان ەت اسىپ جاتاتىن داۋلەتىمىز جوق ەدى. تورتاسىن ايىرعان سارى مايعا پىسكەن كۇرەڭ باۋىرساق، ماي مەن ىرىمشىك، قۇرت، ءيىسى سونادايدان مۇرنىڭدى قىتىقتايتىن ءسۇر ەت — وسىنىڭ ءبارى سان-سالتاناتىمەن ءبىزدىڭ ءۇيدى بەرەكەلى شاڭىراق دەگىزەتىن. جىلىنا ەكى رەت ادەيلەپ قوناققا شاقىرىسۋ ءوز الدىنا ءبىر مەيرام بولاتىن.
ءقازىر «زامان قيىنداپ كەتتى» دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، كىم ءولىپ، كىم ءتىرىلىپ جاتقانىنا دا كوڭىل بولمەي، وزىمىزگە ءوزىمىز جەتپەيتىن جانتالاسۋ زامانىنا تاپ بولدىق.
جاقىندا قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ كىتابىن قاراپ وتىرىپ، ءبىز «جاس» دەپ جۇرگەن ءبىراز قالامداس باۋىرلارىمنىڭ جارتى عاسىرلىق جاسقا جەتىپ قالعانىن كوردىم دە، ويلانىپ وتىردىم. سولاردىڭ ىشىندە سەن دە بار ەكەنسىڭ. مولداحمەت، دۋلات، قاجىعالي، ءسابيت (بايدولدين)، تولەگەن قاجىبايەۆ، اقسەلەۋ، تولەن...
بۇلاردىڭ ءارقايسىسى — مەن ءۇشىن توپىراعىمىزداعى رۋحاني تىرلىگىمىزبەن قوسا ەلدىكتى، كورگەندىلىكتى ۇستاپ تۇرعان ءبىر-بىر التىن قازىق. ءوزىڭدى دە وسى تالانتتى توپتىڭ ساناتىندا كورەمىن.
راس، قازىرگى جىن قاعىپ كەتكەن زاماندا ادەبيەتپەن، حالىقتىڭ مادەني تىرلىگىمەن كەلەلى، كورەگەندىكپەن اينالىسىپ وتىرعان قوعام دا، ادام دا بولماي قالدى. قۇدايدى ۇمىتتىرىپ، ءار ۇلتقا ءوز بولمىس، ءوز تاريحىن ورتەتكەن كۇندەردىڭ وزىندە دە حالقىمىزدىڭ ءتىلىن ۇستاعان جالعىز ءتۇيىر قۇت مەشىتى قازاقستان جازۋشىلار وداعى بولىپ ەدى. ونىڭ باسىندا عابيدەن مۇستافين، عابيت مۇسىرەپوۆ، جۇبان مولداعالييەۆ سىندى تۋما تالانتتار
فوتو 77
وتىرعان كەزدە، ادەبيەتىمىزدە جارىق جۇلدىزداي جاستار ءوسىپ، قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا ءسوزى مەن كيەلى جىرى ءوز ءۇنىن ادەبي الەمگە جەتكىزىپ ەدى. ويتكەنى جازۋشىلار الەمىنىڭ باسىندا وتىرعان سول اعالارىمىزدىڭ وزدەرى شىنايى تالانتتار ەدى عوي. ال شىنايى تالانتتاردىڭ اراسىنان جىلت ەتكەن جاقسىنى كورسە، قىزعانىشسىز قول سوزۋ، قامقورلىق جاساۋ، جۇرەگى جارىلا قۋانۋ سەكىلدى قاسيەتتەر بولادى. ادەبيەت، ونەر الەمىنىڭ تاعدىرى شالاعاي جازۋشىسىماقتاردىڭ، شالاعاي ونەر قايراتكەرىنىڭ قولىمەن شەشىلۋىنەن ارتىق قاسىرەت بولمايدى. بۇل، سايىپ كەلگەندە، — حالىق ونەرىنىڭ تراگەدياسى.
شىنايى ونەرگە جىلتىراق وتىمدىلىك، الىپ-ساتارلىق ءتۇپ تامىرىمەن جات. قوعامىمىز بۇل كۇندەرى وسىنداي وتپەلى كەزەڭدى باستان كەشىرىپ وتىر. بۇل — شىن تالانتتار ءۇشىن ءقاۋىپتى كەزەڭ. ادەبيەت، ونەر قورىعىندا جابىسى مەن جورعاسىن، ەشكىسى مەن ەسەگىن، قارشىعاسى مەن قارعاسىن قاتار قويىپ، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ ءيىسى مۇرنىنا بارمايتىنداردى قورىقشى قويۋدان ارتىق قىلمىس جوق.
اتاق، جۇمىس، لاۋازىم — دۇنيەدەن ءبارىن ساتىپ الۋعا بولادى. تەك تابيعات-انا عانا سىيلايتىن تالانتتى ساتىپ الۋعا بولمايدى. ادەبيەت پەن ونەردى جاسايتىن وسىنداي تالانتتار.
امال جوق، ءقازىر ءبارىن اقشا مەن ساۋدا شەشەتىن ءداۋىر تۋىپ تۇر. ايان، سەنىڭ ەلۋ جىلدىعىڭ دا وسىنداي ءولىارا تۇسقا كەلىپ تۇر. باياعىدا قازاق ەلى ءدۇلدۇل اقىن، جىراۋلارىنىڭ وتىز، قىرىق جاسىندا دا تويلاپ، اتاپ وتەدى ەكەن. ءبىز سياقتىلار ەلۋگە ەنتەلەپ جەتكەن كەشەگى كۇندەردە ۇكىمەت، قوعامدى بىلاي قويعاندا، جازۋشىلار وداعىنىڭ ءوزى ءبىر اۋىز نە جاقسى، نە جامان ءسوزىن ايتۋعا جاراماعان. ول ءوز الدىنا، ءتىپتى «ەلۋگە كەلگەن اقىن-جازۋشىلاردى اتاپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق» دەپ جوعارى جاقتان ادەيىلەپ شەشىم شىعارعاندار دا بولىپ ەدى.
مۇنىڭ ءبارى وتكىنشى ءجاي عوي. ويلاپ قاراساڭىز، اقىننىڭ جەكە باسىنا، تالانتىنا قوسىپ-الار قۇدىرەتى جوق، ءبىراق ۇرپاق، زامانداستارى ءقادىرلىسىن قۇرمەت تۇتۋعا باۋلارى حالىقتىق سالت قانا.
ات شاپتىرىپ، اتان جارىستىرىپ اقىنىن كوتەرمەلەر قوعام بولماسا دا،
تىرشىلىك — ماڭگى مايداندا
تىڭدادىم ءومىر ناز ءۇنىن.
جارقىراپ تۇرار قايدان دا
تۋعان جەر — تەمىرقازىعىم، —
دەپ و باستا ءوزىڭ جىرلاعانداي، كول-كوسىر ىقىلاس، ءىلتيفاتىن الدىنا جايىپ سالار حالقىڭ بار.
ەسىڭدە مە، اناۋ ءبىر جىلى ءبىر جولىققاندا (وندا سەن بارىمىزگە دە انا-بەسىك بولعان «لەنينشىل جاس» — قازىرگى «جاس الاش» — گازەتىندە ادەبيەت پەن ونەر ءبولىمىن باسقاراتىنسىڭ):
— سەندەر، ەر-ازاماتتار، زامانداس ءىنى، قالامداس باۋىر بولا ءجۇرىپ، ءبىزدى دە ءبىر قىدىرتپايسىڭدار. ابىشكە ماڭعىستاۋىڭدى، ورالحانعا قاتونقاراعايدى، بەكسۇلتانعا تالدىقورعاندى كورسەت دەگەنىمە پالەن جىل بولدى. ءمانىس بىلەدى دەيتىن سەن دە شىمكەنتكە شاقىرمايسىڭ، ايان، — دەگەنىم؟ كوپ ۇزاماي تۇرسىناي ەكەۋىڭ مەنى شىمكەنتكە الىپ باردىڭدار. ول ايماقتا مەنىڭ تۇڭعىش بولۋىم ەدى. ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسىپ، قوجا احمەت ياسساۋي زيراتىنا ءتاۋ ەتىپ، سەنىڭ دۇنيەگە شىر ەتىپ تۇسكەن جەرىڭ جەتىمتاۋدىڭ باۋرايىنداعى قوس بۇلاق باسىندا تىنىستاپ وتىردىق. سوندا سەن ايتىپ ەڭ:
— ءفاريزا، ءارى زامانى ءبىر قالامداسسىز، ءارى اپكەمىز، سىزگە ەر-تۇرمانىن كۇمىستەپ سوقتىرىپ ات، جارقىلداعان ماشينا مىنگىزەر ەدىم. ءبىراق مەنىڭ جانە مىنا قاسىڭىزدا قوشامەتتەپ جۇرگەن ونەرلى ىنى-سىڭىلىلەرىڭىزدىڭ قولىندا بايلىق تا، بيلىك تە جوق ەكەنىن ءسىز جاقسى تۇسىنەسىز. مەن مىنا باۋىرلارمەن اقىلداسىپ، قاراتاۋدىڭ ءبىر سىلەمى سوناۋ جەكە تۇرعان تاۋدى سىيلايمىن. قاراڭىزشى، ءوزى ونشا بيىك تە، الاسا دا ەمەس، ءبىراق بويىندا بەلگىسىز ءبىر قۇپيا قۇدىرەت بارداي سەزىلەدى. سول تاۋدى بۇدان بىلاي شىمكەنتتىكتەر «ءفاريزا تاۋ» دەپ اتايتىن بولادى...
ماعان بۇدان ارتىق سىيدىڭ قاجەتى دە جوق ەدى.
ءوزىڭدى ماقتاي بەرۋ ىڭعايسىز. تاعى دا سەنىڭ ءوز جولدارىڭ ويىما ورالىپ وتىر:
اياق جەرگە، توبە كوككە تيگەنمەن،
كىرپىكتەرىم كوكجيەككە سۇيەنگەن.
دالاڭ قانداي ءاندى ۇكىلەپ، كۇي ەمگەن!
قازاق ەلى، سەنى ماڭگى سۇيەم مەن.
اينالايىن، تۋعان جەرىم، كيەڭنەن،
سەنىڭ شالقار شاراپاتىڭ تيگەننەن!
اقىندىق — كيەلى قاسيەت. كيە دەگەن دە كەز-كەلگەن ماڭدايعا تۇستەنە بەرمەيدى. ەلدىكتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ، ونەردىڭ كيەسى قونعان قۇيقالى توپىراق قانا ءوز پەرزەنتىنىڭ بويىنا ۋىزىنا جارىعانداردا بولاتىن كەڭدىكتى، تامىرىنا سىڭىرەر تەكتىلىكتى دارىتا الادى.
كورگەندىلىك اسىپ-تاسقان بايلىقپەن كەلمەيدى. ءبىزدىڭ بالالىعىمىز سوعىس كەزىندەگى، ونان كەيىنگى جوقشىلىق جىلداردا ءوتتى. بايلىق دەگەندى تۇسىمىزدە دە كورگەن ەمەسپىز، ول جايلى ارمانداعان دا ەمەسپىز عوي. كۇنى كەشە وزىڭە جاقىنداۋعا جاسقانىپ، ەڭبەك جولىن جانىڭدا ءجۇرىپ باستاعان ءوندىر جاستار بۇگىن مال مەن مانساپقا ورانىپ، ءتۇۋ دەسە تۇكىرىگى اۋادا قالىقتاپ جۇرگەن زاماندا، ءبىزدىڭ اقىماقتار ساناتىندا باس-اياعىمىزدى بۇتىندەي الماي ءجۇرۋىمىز دە سوندىقتان شىعار.
سول داۋرەندى ەندى قايدان ىزدەرمىز؟..
قايعى ءاجىم سالعان كەزدە جۇزدەرگە ءىس.
كەلەر مە دەپ اسكەردەگى كوكەمىز،
جول قارايتىن بىزدەرمىز،
سول داۋرەندى ەندى قايدان ىزدەرمىز؟
وتقا ورانعان اكە تۇسكە ءجيى ەندى،
ەشكىمگە دە تىلەمەس ءبۇل كۇي ەندى.
ۇڭعىلاردا اتىلماعان وق بولسا،
الدىمەنەن بىزگە كەلىپ تيگەن-دى...
وتقا ورانعان اكە تۇسكە ءجيى ەندى.
ءومىربايان سول ورتەڭگە جازىلدى،
وتكىزىپپىز تالاي قىس پەن جازىڭدى.
وركەشىندە ورگە تارتقان ءومىردىڭ
قۇشاعىمىز تاڭعا قاراي جازىلدى،
ءومىربايان سول ورتەڭگە جازىلدى.
ءوزىڭ وسىلاي سۋرەتتەگەن جىلداردىڭ جەتىمەكتەرىمىز ءبىز. سول جۇدەۋ كوڭىل، جوقشىلىق جىلدار قالدىرعان تاڭباداي سەزىمىمىزدىڭ، ىقىلاس-نيەتىمىزدىڭ، ومىرگە كوزقاراسىمىزدىڭ تۇراقتىلىعى دا، اكەمىزدەن «قارا قاعاز» كەلمەسە دە، كورشى بالا بەكبولاتتىڭ اكەسىز قالعانىن كورىپ، كوزىمىزدىڭ جاسى ىركىلەتىن جاناشىرلىق تا كۇنى بۇگىنگە دەيىن جانىمىزعا بەدەر بوپ جابىسىپتى. بۇگىنگى جۇرت تۇك بولماعانداي قارايتىن ماحاببات سەزىمىمىز دە ءبىز ءۇشىن قاسىرەت بوپ وتكەن ەدى.
ءبىتىرىپ ءبىر وزگەشە باققا دا راي،
بۇل قالا جاس جانىما جاققان اراي.
..مەن ۋىز ماحابباتىمدى جوعالتقان سوڭ،
كەتكەمىن بەتىم اۋعان جاققا قاراي، —
دەپ، بۇكىل تىرلىككە نۇكتە قويىلعانداي سەزىنىپ، ەندى بىردە:
عاشىقتار ءۇشىن تاۋسادى
ىنتىزار بۇلبۇل بار ءانىن.
ماحابباتتاردىڭ ءزاۋ شاعى
شاقىرىپ،
كەتىپ بارامىن.
عاشىقتار ءۇشىن تاڭ كۇلىپ،
كۇرەتامىرلارعا قان ءجۇرىپ،
ماحابباتتارمەن ماڭگىلىك
جاتادى ءومىر جاڭعىرىپ! —
دەپ، قۋانا قۇلاپ، جارق ەتكەن سەزىمىڭنىڭ قۇدىرەتى دۇنيەنىڭ تۇتقاسىن ۇستاعانداي كۇيگە ءتۇسىرۋى دە سول جىلداردىڭ اڭقاۋ ادال تاربيەسىنىڭ بەدەرى شىعار.
جاقسى كورۋ دە — كيەلى قاسيەت. ونىڭ باستى ءتىنى -تۇراقتىلىق. پىكىرى مەن سەزىمى قىرىق قۇبىلعان ادامدا ومىرلىك وزەكتى پرينسيپ تە بولمايدى. جاقسىلىقتى كورە ءبىلۋ، سۇيسىنە ءبىلۋ دە — ادامدىق بولمىستىڭ نەگىزدەرى. سەنى، سەنىڭ تالانتتى زامانداستارىڭدى دارالايتىن دا وسىلار. مەنىڭ ءبىر تاڭقالاتىنىم — سولاردىڭ ءبارى دالالىق اۋىلداردا جالاڭاياق وسكەندەر. قازاق تابيعاتىنىڭ ءجاي كوزگە كورىنە بەرمەس بوياۋ-بولمىسىن جان دىرىلىمەن سەزىنۋ دە — سول دالا سىڭىرگەن قاسيەت بولسا كەرەك. ماعان سەنىڭ ولەڭدەرىڭدەگى سۋرەتتەر قاتتى ۇنايدى.
تىرشىلىك ءسانىن ىرعاپ-جىرعاۋىن-اي،
ويانعان تاڭ الدىندا قىرعى اۋىلدى-اي!
كۇن لاۋلاي كوكجيەكتەن كوتەرىلدى،
قۇلپىرعان قاۋىرسىنى قىرعاۋىلداي.
بار ولكە ەمەن-جارقىن نۇرعا تۇنىپ،
بالاۋسا شوپتەگى شىر سىر ما تۇنىق.
وزەننىڭ ءيىر-يىر يىنىندە
بيلەيدى ءورىمتالدار ىرعاتىلىپ.
كورىنىس كوڭىلىڭدى بيىكتەتىپ،
ءومىردى كورسەتەدى سۇيىكتى ەتىپ.
ءمولدىر كول، ءمولدىر اسپان، ءمولدىر دۇنيە،
تۇر قۇيتتاي جۇرەگىڭە سىيىپ كەتىپ.
نەمەسە:
قاشانعى ساۋلە سەبەلەر،
كوكجيەك ورتەپ كۇن باتتى.
قوڭىرقاي قۇبا توبەلەر
شەگىرتكەگە مۇڭىن تىڭداتتى.
قارلىعاش قانات قالىقتاي
جەلپىندى باپپەن باقشا-باۋ.
ەرتەگىدەگى الىپتاي
ءبىر بەلدە ءرات جاتساڭ-اۋ.
سونان سوڭ اسپان بىرتىندەپ،
شامشىراق جاعا باستايدى.
تىلسىم كوپ ءومىر شىركىندە
تامىزىق ويعا تاستايدى.
قىردىڭ بوياۋلارى-اي! مەن دە قىر تۇلەگى بولعاسىن با — ءار نوقاتىنا دەيىن جانىمدا جاتتاۋلى. ءبىراق مەن ولەڭمەن سۋرەت سالۋعا شورقاقپىن. ءوزىنىڭ قولىندا جوققا قىزىققىش كەلەتىن ادامزات بولمىسىنا ءتان كورسەقىزارلىق. كورسەقىزار دەگەن ونشا ءتاۋىر قاسيەت ەمەس. ءبىراق قاسيەت.
جۇلدىز — ماساق. ورا-ورا
اي وراعىن تاۋىستى.
ءتۇن بوياۋىن سورا-سورا
تاڭسارىگە اۋىستى.
شىقتىڭ جاسى پورا-پورا،
بوزاڭ تارتىپ تاۋ ءۇستى،
...ويلار ءوردى قورا-قورا،
سەزىم — عاشىق قاۋىشتى.
وسى ولەڭگە قالاي قىزىقپايسىڭ! قالاي سۇيسىنبەيسىڭى
قىسىپ، قۋسىرىپ، قالا قاپىرىق.
نازىك جاتادى جاندى جاپىرىپ.
جۇيكە جۇقاردى، ءتۇتىلىپ شۇيكەدەي،
تىنباي ءبىر كۇيبەڭ ۇيكەلىپ كۇي كەدەي.
مىسىق مياۋى، ءيتتىڭ ىرىلى،
ەستىلگەندەي مە وكپە سىرىلى،
ءۇنسىز جەپ جاتىر جەگى جەمىر ءۇن،
جۇيكە توزدى-اۋ، وزدى ءومىرىم.
ەندى كەتەردەي سالگە ءۇزىلىپ،
اۋلاق، ءجۇز كۇدىك، ويان، ءجۇز ءۇمىت!
وكشە تىقىلى، سۋدىڭ شورىلى،
كىلەڭ ەستىلىپ كورشى قورىلى.
ءجا، ءجا!..
امال جوق، جەڭدىر سابىرعا:
اۋىر تۇرمىس تا، جۇقا قابىرعا.
ەسىك. جەلدەتكىش. ەدەن سىقىرى.
ءبارىن كورەدى جەلكە شۇقىرى،
كىر شالعان جوق، ءبىراق، تۇك اردى.
جۇيكە جۇقاردى. جۇيكە جۇقاردى...
سەنىڭ سۋرەتتەرىڭ دە قىرعاۋىلدىڭ قاناتىنداي قۇبىلىپ بارادى. مۇنداي ولەڭدەردىڭ بىرەۋىن جازباسا دا، اقىنمىن دەپ ەڭكەيە الماي جۇرگەن ءبىز سەكىلدىلەرگە ساباق قوي!
حالقىمىزدىڭ باسىنا كەلگەن زاۋالداي بولعان 1986-1987-جىلداردا «جالىن» باسپاسىنىڭ جابىق بايگەسىنە تۇسكەن «زەردە» دەگەن شاعىن پوۆەستى وقىپ، كەيىن ونىڭ اۆتورى سەن ەكەنىڭدى بىلگەندە، تاڭ-تاماشا قالىپ سۇيسىنگەنمىن. وزىڭە كەيىن ايتتىم دا عوي دەيمىن؟.. سەنىڭ ەل، جەر جايلى، دارا تاعدىرلار جايلى جازىلعان تاعىلىمدى ادەبي ماقالالارىڭدى دا وقىپ جۇرەتىنمىن. ولەڭ جازعىشتىڭ ءبارى ونداي ماقالالاردى جازا المايدى. كوركەم وچەرك جازا المايتىندار دا ەكى-ۇش ادامنىڭ اۋىزشا تىلدەسكەنىن سىزىقشامەن تىزبەلەپ، شىعارمالار جيناعىن شىعارىپ، ادەبيەت سارايىنىڭ توبەسىندە تايراڭداپ ءجۇر. ءبىراق ولار سەنىڭ «زەردەڭ» نە ادەبي ماقالالارىڭ تەكتەس دۇنيەلەردىڭ بىرەۋىن دە جازا العان ەمەس.
ايان باۋىرىم، مەن ساعان كوپشىك قوياتىنداي بىر-بىرىمىزگە مورالدىق نەمەسە ماتەريالدىق تاۋەلدىلىگىمىز جوق ەكەنىن ءوزىڭ بىلەسىڭ.
باياعىدا ءبىر قازاق:
— ءبارىمىز دە اكەمىزدى سابايتىن ەدىك، ءبىراق ارباعا بايلاپ قويىپ ساباعاندى كورىپ تۇرعانىم وسى! — دەگەن ەكەن. ماقتاۋدىڭ دا ءتۇر-تۇرى بولادى. مەنىڭ بۇل ايتىپ وتىرعانىم ماقتاۋ ەمەس، شىندىق.
اقىن ءۇشىن ەلۋ — ۇلكەن بەلەس. الجۋدىڭ باسى ەمەس، ارينە. ءبىراق الىپ-ۇشقان سەزىمنەن اقىل مەن پاراسات باسىم، ايعا ۇمتىلار الاپات كۇيدەن دانالىعى باسىم تۇرار تۇستىڭ باسى ەكەنى راس. سول تۇستا تۇرسىڭ، باۋىرىم!
اناۋ جىلى قولىنان ءدام-تۇز تاتقان اناڭ وتكەن جىلى دۇنيە سالعان. سوندا قولدارىنان جەتەكتەپ جۇرگەن ەكى پەرزەنتىڭ — اراي مەن نۇرجاينا — بۇل كۇندە قازاق توپىراعىنىڭ ءبىر-بىر ازاماتى بولار جاسقا جەتتى عوي دەيمىن؟!
مۇنىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرعانىم — وسىلاردىڭ ءارقايسىسى ادامدى ەسەيتەر دەتالدار.
سەنىڭ سوڭعى جىلدارى وقتا-تەكتە مەرزىمدى باسپا ءسوز بەتتەرىندە كورىنىپ قالاتىن ولەڭ-جىرلارىڭ دا الگى ايتقان پاراساتتى ويلارىڭا كۋا. جاڭا كىتابىڭ سوڭعى ەكى-ۇش جىلدا قولىما تۇسكەن ەمەس، شاماسى شىقپاعان بولۋى كەرەك. ايتپەسە، جاڭا شىعارماڭ جارىق كورگەندە، قۋانا سىيلايتىنىڭ بار ەدى. ءقازىر كىتاپ شىعارۋدان گورى ەكى ايەل الۋ وڭاي بولدى عوي دەيمىن. ارينە، بۇل جالپىعا بىردەي پرينسيپ ەمەس. باسپاداعىلاردىڭ بابىن تاپقاندار باسپا باسشىلارىنىڭ شارتيگەن شىعارمالارىنان اۋىسقان قاعازعا توم-توم شىعارمالار جيناقتارىن شىعارىپ تا ۇلگەردى.
«قۇدىق سۋىنىڭ اششى-تۇششىسىن ءبىلۋ ءۇشىن قۇدىقتى سارقا ءىشۋدىڭ قاجەتى جوق» دەگەندەي، سول گازەت-جۋرنال بەتتەرىندەگى ولەڭدەرىڭنىڭ وزىنەن جاڭا ءبىر دەڭگەي، جاڭا مازمۇن بايقاپ قالام.
قالت-قۇلت ەتىپ كۇن كورىپ، قايران قازاق!
بىزدەر ءۇشىن قيامەت سايران دا ازاپ.
زامان جەلى قاڭباقتاي ايداعاندا،
قالىپتى-اۋ تۋعان جەردە — قايراڭ دا از-وق.
جەتىم قوزى تاسباۋىر ماڭىرايدى،
قايتقان قويعا ورىستەن جامىرايدى.
«قايران قازاق!» كۇيى ءالى كۇڭىرەنەدى،
«قايران قازاق!» ءانى ءالى اڭىرايدى.
كىم توزاققا شىنىمەن توزەر ەدى،
شۇبەرەككە جان ءتۇيىپ بەزەر ەدى.
اتا-جۇرتتىڭ جىبىمەي تاس ەمشەگى،
تۋلاق بولعان توپىراق بەزەرەدى.
راحمان نۇرىن ءبارىبىر كوك توگەدى،
كوسەگەنىڭ كوگەرىپ كوكتەگەنى.
قارلىعاشتار، امان بول، قارلىعاشتار،
ورالاتىن ساعىنىپ كوكتەمەنى..
ۋاقىت تا كورسەتتى سەبى شەتىن،
سەنىسەتىن كەز كەلدى، سەنىسەتىن.
جىلقى مىنەز، حالقىم-اي، شۇرقىراسىپ
وبىسەتىن،
قايتادان تەبىسەتىن.
ماڭدايداعى جۇلدىزىم: جالعىز وتان،
جايىپ جاتىر قۇشاعىن اندىز جوتاڭ.
اداسقاندى تابىستار ارۋاناعا،
بوزداماسىن شالعايدا جالعىز بوتاڭ!..
قايران قازاق، ۇشتاسىپ نۇرعا تاڭىڭ،
قاشان سەنى مەن ىرعاپ-جىرعاتامىن...
تامىپ كەتكەن ىستىق كوز جاسىڭ ەدىم،
قالاي ونى وپ-وڭاي قۇرعاتامىن؟!
شىنايى اقىن-جازۋشىنىڭ مۇڭى مەن كۇلكىسى، كەيبىرەۋلەر ويلايتىنداي، ءوز قارا باسىنىكى عانا ەمەس،
جالعىز ءوزى ولقى جەرىنىڭ ءبارىن دۇنيەمەن تولتىرىپ، جەكە باسىنىڭ جىرتىق-تەسىگىن بۇتىندەپ، اينالاسىندا تۇيسىگى مەن تۇسىنىگىن جەتىلدىرە الماي، ءايت دەسەڭ، اتتانا شاباتىن، قىرىق پىشاق بولىپ قىرىلىسقان اتالاستارى، قانداستارى جۇرگەن، قاعاناعى قارىق كۇن كەشەتىندەر — حالىقتىق تۇلعالار ەمەس.
اقىن — تۋعان توپىراعىنىڭ، تۋعان ۇلتىنىڭ بارومەترى بولعاندا عانا شىن اقىن. قايران قازاقتىڭ كەيۋانا كۇيىن كوشىرىپ، قاشان عانا قۋانىشقا بولەيمىن دەپ ءۋايىم شەكپەگەن اقىن اقىن ەمەس. ءقازىر ەل شىركىن باستارىن ەكى ەلى شۇبەرەكپەن تاڭىپ العان كىم كورىنگەندى جيناپ، كوشەگە شىققانداردى عانا حالىق ءۇشىن ءىس تىندىرىپ ءجۇر دەپ قابىلدايتىن بولدى. «اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق» دەپ، وندايلارمەن باسشىلار دا ەسەپتەسەتىن بولدى.
وسىنىڭ ءبارى جۇيكەڭدى جەيدى. ەل تاعدىرىن، تالانتتار تاعدىرىن كىم كورىنگەندەر شەشەتىنىنە ىزالاناسىڭ. سەنىڭ باسپاعا تاپسىرعان، ءبىراق ءالى جارىق كورمەگەن جيناعىڭنىڭ «جۇيكە» دەپ اتالۋى دا كەزدەيسوق ەمەس-اۋ.
جانىم قانداي شارشادى،
نازىك ءۇمىت ءۇزىلىپ.
جاستىعىمنىڭ بار شاعى،
ءوتتى الدىمنان ءتىزىلىپ.
ب ا ق پا، سور ما ماڭدايدا؟
ءسۇيدىم جانە ءسۇيىپپىن.
قالدى كەتپەي تاڭدايدا
كەرمەك ءدامى كۇيىكتىڭ.
دوسقا سوزدىم قولىمدى،
كوبىسى سىرت اينالدى.
كەستى جانە جولىمدى،
ەرىكسىز ءتىل بايلاندى...
جاراقاتتان ساۋ جەر جوق،
كەتكەن جاقسى-اۋ كوز ءىلىپ،
كۇزدىڭ كۇنى جاۋار بوپ،
تۇر ىزعارى سەزىلىپ.
بۇل ولەڭ — سەنىڭ، سەنىڭ ويلى زامانداستارىڭنىڭ، ءتىپتى ءبارىمىزدىڭ جانىمىز، ءتانىمىز.
سىرت كوزگە اقىننىڭ جەكە قاسىرەتى بوپ كورىنەتىن جان كۇيزەلىسى باسقالاردىڭ جۇرەگىندەگى بىتەۋ جارانىڭ اۋزىن اشا السا، مىنە، حالىقتىق دۇنيە دەگەنىمىز وسى بولماق.
ايان!
سەنىڭ تۆورچەستۆولىق ءوسۋىڭنىڭ باستى سەبەبى وسى جاسقا كەلگەنشە بيلىكتەن بولەك، بيلىك قۇرعاندارعا باۋىر نە بالدىز بولماي، ءوز تىرشىلىگىڭمەن جۇرگەنىڭنەن دەپ توپشىلايمىن.
كارىلىكتەن كومەسكى سەمگەن كوزى،
اسىل اجەم ءجۇز بەسكە كەلگەن كەزى.
ءبىزدىڭ ۇيدە بار ەدى قۇرساۋ شاينەك،
سىنىپ، جاماپ بارىنە كونگەن ءوزى.
وت باسىنىڭ قىزىعى سۋىنبايدى،
بالا ويىندا الدەنە تۋىندايدى.
سەكسەۋىلدىڭ شوعىنا ءبۇيىر قىزىپ،
اق قۇماننىڭ شۇمەگى شۋىلدايدى.
قاي قيىرعا ادىرنا اتتى تولعاپ،
مەندە ەرىك جوق جۇرەتىن قاتتى تالعاپ.
قۇرساۋ كوڭىل، قۇرساۋ جان، قۇرساۋ شاينەك،
قۇرساۋ-قۇرساۋ دۇنيەنى جاتتى جالعاپ.
مەن ءپىر تۇتقان قۇلادى تۋ قالىقتاپ،
تۇسە مە ەندى تىرشىلىك ءشۇۋ قالىپقا؟!
قاتال تاعدىر مەنى دە قۇرساۋلادى،
اساۋ وي مەن سەزىمدى بۇعالىقتاپ...
سەنىڭ وسى ولەڭىڭدەگى قۇرساۋ تىرلىكتىڭ ورتا تىرشىلىگى سەنىڭ ويىڭدى بالعا مەن توستەي شىڭداپ، شىم-شىتىرىق ءومىردىڭ شاڭ-توزاڭىنان ۇنەمى تازالاپ كەلە جاتقان سەكىلدى.
ونەر يەسىنىڭ بيلىك پەن مانساپقا ۇمتىلۋى — ونىڭ بويىنداعى تالانت كوزدەرىنىڭ بىتكەنىن بىلدىرەتىن بىردەن-بىر كورسەتكىش.
بيلىك پەن مانساپ جۇرگەن جەردە تاۋەلدىلىك جۇرەدى. ال تاۋەلدىلىك ءبىر كۇنى بولماسا، ءبىر كۇنى ادالدىعىڭنان تايدىرادى.
ءسويتىپ ەكىۇداي سەزىم، ەكىۇداي ءومىر كەشۋ باستالادى، «ىشىمنەن ءبىلىپ تۇرمىن، ءبىراق باسەكەڭنىڭ كوڭىلىنەن شىقپايدى» دەگەن قاعيداداي تىرلىك كەشۋ وسى. بۇل — تۆورچەستۆولىق تۇلعا ءۇشىن قىلمىس.
سوندىقتان:
قۇتقاردىم مەن قۇردىمنان ءاعا-ىنىنى،
اراشا كىم بولادى، ال، وزىمە؟ —
دەپ وزەگىڭدى ورتەي بەرمە!
جەر اۋدارىلىپ كەتكەنشە جانىڭدى ەمدەر تۋعان توپىراق بار. ءوزىڭ دە جازىپسىڭ عوي:
تۋعان جەر، سەنىڭ قانداي سيقىرىڭ بار؟..
مەن دە ءبىر كۇن بىلەمىن تىنارىمدى.
ءمۇجىلىپ شىنار سىندى سىڭارىمدى.
جىبەك جەل. جالبىز جاعا. بالا بۇلاق..
قارسى الىپ تارقاتادى قۇمارىمدى.
كۇرەڭسە. راڭ. ىرعاي ىرعالادى،
دولانا، يتمۇرىن مەن شىرعاناعى.
جارق ەتىپ جارىق دۇنيە جانارىمدا،
مۇڭ ەمەس كوڭىلىمدە نۇر قالادى.
جاڭارتىپ بۇل كەزدەسۋ جان، سانانى،
سان سۋرەت شىعادى الدان سامساپ ءالى.
شەڭگەلدىڭ تيتتەي قىزىل قاۋاشاعى،
ءسال سامال تەربەپ كەتسە ءان سالادى.
تۋعان جەر، قانداي سەنىڭ سيقىرىڭ بار؟.
— دەپ...
ەندەشە «قۇلدىق سەزىمدى لاقتىرىپ» تاستاپ، «تاعدىردىڭ سوققىسىنان شەكەسى شودىرايعان» حالقىڭدى جۇرەك-جىرىڭنىڭ جىلۋىمەن ەمدە، جان-دەرتىڭنىڭ ساۋلەسىمەن باستا!
سەنىڭ امان جۇرگەنىڭدى، ءوز بيىگىڭدە جۇرگەنىڭدى تىلەيتىن ەل-جۇرتىڭ، اپا-قارىنداس، ءاعا-ىنىڭ بار.
جاستىقتىڭ ەن جايلاۋىن جايلاپ ەدىم،
كوكتەمنىڭ سەزىپ تاعى مايدا لەبىن.
سىر شەرتىپ تۇرعان باعزى قايىڭدار جوق،
كەشىككەن ماحابباتىم قايدا مەنىڭ؟
قيالىم، ونى ونشا ۇستاما ەندى،
تولقىتىپ تەبىرەنەتىن تۇسقا كەلدى.
بوز كويلەك، تەسىك قالتا ارمانشىل جاس،
قۇمارتىپ قۇشتى تالاي قىپشا بەلدى.
كۇندەر دە سەنسىز قانشا دوڭگەلەدى،
بىرتىندەپ ۇياڭ ءۇمىت سونگەن ەدى.
جۇرەگىم بۇرىلادى جولايرىققا،
تۇرعانداي كۇتىپ بىرەۋ دوڭدە مەنى.
قالدى ما قىزىق-شىجىق جالپى وتكەندە
وتىردىم ويعا شومىپ قالت ەتكەندە.
ەھ، داۋرەن، ىستىق دەمىڭ كۇيدىرەدى،
بالتىرلار اق سازانداي جارق ەتكەندە...
ءبىر ءتۇرلى شىمىرلايدى قۇيقا قانداي،
جارالى جاندى ەمدەپ شيپا تاڭداي.
الدەكىم قىراۋ باسقان سامايىمدى
جىپ-جىلى الاقانمەن سيپاعانداي.
سول جىلى الاقان — حالقىڭنىڭ الاقانى عوي.
1992.
You Might Also Like
-
ادامزات بالاسى ءوز ۇعىمدارىنىڭ شىنايىسى مەن جالعانىن الماستىرىپ الىپ، دۇنيەتانىم تۇرعىسىندا كوبىنەسە اداسۋمەن وتەدى ەكەن. ادامزات بالاسىنىڭ ءوزىن-وزى وسىلايشا الداۋسىراتۋمەن وتەتىنى جايلى ءبىزدىڭ ەرام...
