قۇپياسى مول الەم
مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ 60 جىلدىق تويىنا وراي جۋرناليست، اقىن وتەگەن ورالبايەۆتىڭ سۇراقتارىنا وراي اڭگىمە.
— اپاي، مۇقاڭنىڭ تورقالى تويى ءوتىپ جاتىر. مۇقاعالي اقىننىڭ تۆورچەستۆوسىنان كورنەكتى ورىن العان، سىزدەردىڭ اراڭىزداعى اعا مەن قارىنداستىق ايالى سەزىمى بار قازاقتىڭ ۇلى مەن قىزىنا ۇلگى بولارلىق دەپ ۇعامىز. سوندىقتان بۇل تويدىڭ ورنى ءسىز ءۇشىن ەرەكشە عوي — جىر مەرەكەڭىز قۇتتى بولسىن!
— ءاۋمين، ايتقانىڭ كەلسىن، وتەگەن! قازاق ولەڭىنىڭ مەرەكەسى ەكەۋمىزگە، ءتىپتى بارشا حالىققا ورتاق قوي.
وسىدان ون جىل بۇرىن مۇقاعالي اقىننىڭ ەلۋ جىلدىق تويى نارىنقول ايماعىنداعى كورىكتى كوككەمەردە ءوتىپ ەدى. وندا ارداقتى ءابدىلدا اعامىز باستاپ بارعان.
مۇقاڭ ارامىزدا جۇرسە، مۇمكىن، ەلۋىن دە، الپىسىن دا وتكىزەر مە ەدىك، وتكىزبەس پە ەدىك — ول جاعىنا كۇماندىمىن. ولمەي، ءقادىرىڭ بولمايتىن زامان بولدى عوي. قالاي دەسەك تە، شىنايى جىرعا، شىندىقتى ايتقانعا سۋساعان حالىق تىزگىندى ءوزى الىپ كەتىپ جاتىر.
مۇقاعاليداي اقىننىڭ تويى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە ءوتۋى كەرەك-اق ەدى. قازىرگى تاپشىلىققا بايلانىستى، ءار وبلىس ءوز پەرزەنتتەرىنىڭ مەرەي تويلارىن ءوزى كوتەرىپ السىن دەگەن جوعارعى جاقتىڭ ۇسىنىسى بولعان ەكەن. مۇقاعالي تويىن الماتى وبلىسىنىڭ باسشىلارى رايىمبەك اۋدانىندا (بۇرىنعى نارىنقول) وتكىزگەلى وتىرعانى دا سوندىقتان. رەسەپۋبليكامىزدىڭ ۇكىمەتى دە بۇل تويعا ءوز ۇلەسىن قوسىپ، مينيسترلەر كابينەتى ەكى ءجۇز مىڭنان استام قارجى ءبولدى. قاراسازدا ميلليون سومنان استام قارجىعا ماقاتايەۆ مۋزەيى سالىنىپ ءبىتتى. الماتى قالالىق كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن استانامىزدىڭ ءبۇرىنعى پاستەر كوشەسىنە مۇقاعالي ماقاتايەۆ ەسىمى بەرىلدى.
رايىمبەك اۋدانىنداعى ەنگەلس سوۆحوزى ەندى ماقاتايەۆ اتىمەن اتالاتىن بولادى. الماتىداعى ءبىر قازاق ورتا مەكتەبىنە اقىن اتى بەرىلگەن بولاتىن.
ۇيىمداستىرۋ كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى — سپورت جانە دەنەشىنىقتىرۋ، جاستار تاربيەسى جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەت ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ءشارىپ وماروۆ دەگەن ازامات، ونىڭ جانىندا الماتى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى تالعات ماماشيەۆ بار. ەكەۋى دە ادەبيەتكە، ونەرگە جاناشىر جانە ىسكەر جىگىتتەر. الماتى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى جۇنىسبەك مۇسايبەكوۆ باۋىرىمىز دا كوپ شارۋا تىندىرىپ ءجۇر.
توي الماتىدا، قازاقتىڭ اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا 4 شىلدەدە كەشكىسىن باستالادى. سول كۇنى اقىن زيراتىنىڭ باسىنا تاعزىم ەتىپ، ساعات 16.00-دە مۇقاعالي تۇرعان ينتەرناسيونال كوشەسىندەگى 129-ۇيگە مەميورالدىق تاقتا قويىلادى.
شىلدەنىڭ 5ء-ى كۇنى شاقىرىلعان قوناقتار ەرتەمەن قاراسازعا اتتانادى. ال، اقىن تويى قۇرمەتىنە وتكىزىلەتىن اقىندار ايتىسى قاراسازدا سول 5ء-ى كۇنى تاڭەرتەڭ ءسوز سايىسقا شىعادى. سول كۇنى ساعات 16.00-دە مۇقاعالي مۋزەيىنىڭ سالتاناتتى اشىلۋى، كەيىن مەرەكەلىك جيىن كونسەرتكە ۇلاسپاق. كەشىندە قوناقتار 60 ءۇي تىگىلگەن شالكودە جايلاۋىنا اتتانادى. ەرتەسىنە ايتىسكەر اقىنداردىڭ جۇلدە العاندارى سول جەردە ونەر سايىستىرادى، الامان بايگە، قىز قۋۋ سەكىلدى توي قىزىقتار دا سوندا وتەدى.
شىلدەنىڭ 6-سى كۇنى كەشكە توي تارقايدى.
— راحمەت. ال، ەندى مۇنىڭ ءبارى توي جابدىعىنىڭ توڭىرەگى عوي. اقىننىڭ ادەبي مۇراسىن شىعارۋ، حالىق يگىلىگىنە اينالدىرۋدا قانداي ىستەر تىندىرىلادى؟
— ورىندى سۇراق. سايىپ كەلگەندە، اقىن شىعارمالارىنىڭ وقىرمانعا مولىنان جەتۋى باستى ماقسات قوي. بۇل رەتتە، مەنىڭ ءوزى ويىمشا، ماقتانارلىق ءىس تىندىرىلعان جوق. رەسپۋبليكادا وقىرمانى ەڭ كوپ اقىن ماقاتايەۆ دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. قازاقتىڭ قاي ايماعىنا بارساڭ دا، مۇقاعاليدىڭ كىتابىن سۇرايتىن حالىق كورەسىڭ.
مۇقاعالي ارامىزدان كەتكەلى ون بەس جىل بولىپ قالىپتى. وسى ارالىقتا اقىن تۆورچەستۆوسىن تۇگەل جيناقتاپ مول تيراجبەن تولىق شىعارمالارىنىڭ 4-5 تومدىعىن شىعارۋعا مۇمكىندىك بار ەدى، ءبىراق كوڭىل جەتپەدى. «جازۋشى» باسپاسى ءۇش جىلدا ءبىر-بىر تومنان شىعاراتىن ەتىپ جوسپارلاعان ەكەن، ءبىرىنشى تومى شىقتى. ءبىراق تيراجىنىڭ بار-جوعى 12000 عانا. بۇل مۇقاعالي جىرىنا شولدەگەن قالىڭ قازاققا بۇركۋگە دە كەلمەيدى. اقىندى كورگەندەردىڭ كوزى ازايماي تۇرعاندا ەستەلىكتەر كىتابىن شىعارۋ قاجەتتىگىن باياعىدا، ەسىڭدە مە، ءوزىڭ «لەنينشىل جاستا» جۇرگەندە گازەت بەتىندە ايتىپ ەدىك قوي؟ ول كىتاپ تا ءالى شىقپاي جاتىر. ءچيليدىڭ ۇلى اقىنى پابلو نەرۋدا قايتىس بولعان جىلى موسكۆانىڭ ءبىر باسپاسى «ۆەنوك نەرۋدە» دەگەن قالىڭ جيناق شىعاردى. وندا ورىس اقىندارىنىڭ نەرۋداعا ارناعان ولەڭدەرى بولاتىن.
قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىر ستۋدەنتى ەكەۋمىز ەكى-ۇش جىلدان بەرى قازاقتىڭ ۇلكەن-كىشى اقىندارىنىڭ مۇقاعاليعا ارناعان ولەڭدەرىن جيناپ، ءبىر توم ەتىپ دايىنداپ قويدىق. قاي باسپانىڭ باستىعى جىلى قاراسا، سوعان ۇسىنامىز.
مۇقاعاليعا ارنالعان ەكى ءبولىمدى فيلم (دوكۋمەنتتى) ءتۇسىرۋ تۋرالى ايتىلعالى دا ءبىراز بولدى، ول دا تويعا دايىن بولعان جوق. ءبىز ىلعي كەش قيمىلدايتىن، بولاشاقتى ويلاپ جوسپارلى، جۇيەلى ءىس جاسامايتىن حالىقپىز عوي.
بۇل تويدىڭ قارساڭىندا تىندىرىلعان شارۋانىڭ ءبىرى — اقىننىڭ مۋزەي ءۇيىنىڭ، كوپ قيىندىقپەن بولسا دا، سالىنىپ بىتكەنى. «حالىقتى ماڭگۇرت ەتكىڭ كەلسە، ءومىربايانىن ۇمىتتىرىپ، قايتا-قايتا جازدىرا بەرۋ كەرەك»، — دەگەن ەكەن ءبىر مىقتى. ءبىز سوعان دالەلمىز. مۋزەي جاساۋ، تاريحىمىزدى جيناقتاۋ دەگەنگە جەلكەمىز جار بەرمەيدى. باتىستىڭ ءار ەلى وتكەن تالانتتارىنىڭ تۇرعان ءۇيى، اس ىشكەن قاسىعى دەپ، ەسەپتەپ وتىرادى. ءبىز كۇنى كەشەگى وتكەنىمىزدى بىلمەيمىز. ءار اۋىل، ءار مەكتەپ، ءتىپتى شاعىن مەكەمەگە دەيىن ءوز تاريحىن جاساۋى كەرەك. ىلعي بىرەۋ جاساپ بەرەدى دەپ تاپجىلمايمىز. جوعارىدان نۇسقاۋ كۇتەمىز. ءار كولحوزدىڭ، فەرمانىڭ، مەكەمەنىڭ، اۋرۋحانانىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن باسشىلارى وسى جاعىن ويلاسا عوي.
وسى رەتتە مۇقاعالي مۋزەيىنىڭ بوي كوتەرىپ قالعانىن شۇكىرشىلىك دەۋگە بولادى.
مۇقاعالي جىرلارىنىڭ، ونىڭ سوزىنە جازىلعان اندەردىڭ كۇيتاباقتارىن شىعارىپ ساتۋعا دا ورايلى تۇس وسى ەدى. بۇل دا قولعا الىنعان جوق.
ماقاتايەۆ تۆورچەستۆوسى — حالىق بايلىعى. ەڭ قۇپياسى مول الەم. ول بايلىقتىڭ، ول الەمنىڭ قىرى مەن سىرىن زەرتتەپ، عىلىمي تۇجىرىمدار جاساۋدى ازىرشە بولاشاقتىڭ ۇلەسىنە قالدىرىپ وتىر.
تاعى ءبىر اۋىز تولتىرىپ ايتا كەتەتىن ءىس — ول رەسپۋبليكانىڭ حالىققا ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگى مەن «جۇلدىزدار» كوركەم ادەبي بىرلەستىگى قوسىلىپ مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرىنىڭ ايتىسىن وتكىزۋى. حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ءشامشا بەركىمبايەۆانىڭ وتە ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەنىن ايتا كەتكىم كەلەدى. ءبىزدىڭ مينيسترلىكتەر مەن جوعارى ورىنداردا وتىرعان باسشىلاردىڭ كەز-كەلگەنى ادەبيەت پەن ونەر ماسەلەسىنە جاناشىر بولا بەرمەيدى.
— اپاي، رەسپۋبليكادا جاپپاي بولماعانمەن، ءار جەردە اقىن-جازۋشىلاردىڭ، تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ وسىنداي مۇشەل تويلارىن وتكىزۋ سەكىلدى جاقسى ءداستۇر ەتەك الا باستادى عوي. اركىم ءار ءتۇرلى پىكىر ايتادى. ءسىزدىڭ وسى تۋرالى ويىڭىز قالاي؟
— توي وتكىزۋ دۇرىس. ارحيۆتەگى گازەت-جۋرنالداردى قاراپ وتىرساڭ، بۇرىنعى كەزدەردە اقىنداردىڭ ءتىپتى 30،40 جاستارىن دا اتاپ وتكەن ەكەن. اقىن-جازۋشى، ونەر قايراتكەرلەرى حالىقتى تاربيەلەيتىن، رۋحاني ومىرىنە ءنار بەرەتىن، كەرەك دەسەڭىز، ۇلتتىڭ عۇمىرىن جالعاستىراتىن تۇلعالار.
وتكەندە جامبىل وبلىسىنىڭ مەركە اۋدانىندا سىپاتاي باتىرعا اس بەرىلدى. جۇزدەگەن ءۇي تىگىلىپ، مىڭداعان ادام قاتىناستى. حالىق قانداي ءبىر جاساپ قالدى دەسەڭىزشى! سىيلى قوناقتارعا ات مىنگىزۋ، شاپان جابۋ...
جاقىندا تورعايدا احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ تويى كەرەمەت ءوتتى. بۇل رەتتە شىمكەنت، جامبىل وبلىستارى الدىنا جان سالمايدى. ءبارى ەل باسقارعان ازاماتتاردىڭ ورەسىنە، كورەگەندىگىنە بايلانىستى. انا جىلى، ەسىڭدە مە، الماتى وبلىسى جازۋشى اعامىز سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتىڭ 50 جىلدىق تويىن قانداي تاماشا وتكىزدى!
ءتىپتى جاقىندا عانا اقىن باۋىرىمىز يسرايىل ساپاربايەۆتىڭ ەلۋ جىلدىعىن شىمكەنتتىكتەر قالاي ۇيىمداستىردى؟! قىزىعاسىڭ، جانىڭ سۇيسىنەدى. ءوزىڭ سول جەردە تۋىلماعانىڭا وكىنگەندەي بولاسىڭ.
سۋرەتكەرگە ءوزىنىڭ ەلىنە، جەرىنە قاجەت ادام ەكەندىگىن سەزىنۋدەن ارتىق باقىت جوق. سوسىن مۇنداي توي-دۋماندار حالىق ءۇشىن، كەيىنگى جاستاردى تاربيەلەۋ ءۇشىن كەرەك.
ماسەلەن، مۇقاعالي اقىن ءۇشىن وسى جيىننىڭ بەرەرى جوق. ول كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن، بۇگىنگى تىرىلەر ءۇشىن كەرەك. لايىقتى ۇل-قىزداردى ارداقتاي بىلگەن حالىق — عۇمىرلى حالىق.
وسى ورايدا مەنىڭ كوڭىلىمدە جۇرگەن ءبىر اتتەگەن-اي بار.
سۋرەتكەر بولسىن، قايراتكەر بولسىن — بۇلار قازاق دەگەن از عانا حالىقتىڭ ورتاق بايلىعى، ۇلتتىق قازىناسى. ابىلاي — ارقانىڭ عانا حانى ەمەس، قازاق حالقىنىڭ حانى، باۋىرجان — جامبىلدىڭ باتىرى ەمەس، حالقىمىزدىڭ باتىرى، قۇرمانعازى — اتىراۋدىڭ كۇيشىسى ەمەس، ۇلتىمىزدىڭ بىرەگەي تالانتى. وسىعان قاراماي، ءقازىر، اسىرەسە سوڭعى جىلدارى، اركىم ءوز توپىراعىندا تۋعان تالانتتاردى ءوز اۋىلىندا تويلاپ، ءوز اۋىلىندا ەلەيتىن بولدى. بۇل — ونسىز دا جۇزگە، رۋعا ءبولىنىپ جۇرگەن ەلدى ونان سايىن شاشىراتۋعا اسەر ەتەتىن جاي. راس، اۋىلدىڭ، وبلىستىڭ كولەمىندە تويلاناتىن ادامدار بار. ءبىراق بۇكىل قازاق ءۇشىن انا ءتىلىمىز قالاي ورتاق بولسا، ءانىمىز، كۇيىمىز قالاي ورتاق بولسا، ءدال سونداي ورتاق تۇلعالاردى اۋىلدىڭ شارباعىنا اكەلىپ قاماۋ — قىلمىس.
— فاريزا اپاي، اڭگىمەڭىزگە ۇلكەن راحمەت! ەرتەڭگى ءدۇبىرلى تويدىڭ ۇستىندە دە وزىڭىزبەن كەزدەسەمىز دەگەن ۇمىتتەمىز. اقىندى اقىن قولداپ، قاستەرلەپ بىرىنە-بىرى جانۇشىرا قىزمەت ەتىپ جاتسا، كەيىنگىگە تاعلىم دەگەن وسى بولسا كەرەك
ەندى، جۇرتشىلىق ءوزىڭىزدى اقىن رەتىندە عانا ەمەس، قالامى جۇيرىك جۋرناليست رەتىندە دە جاقسى كورەدى. «دالا ديدارى» دەگەن گازەتتىڭ بەتىنە تۇڭعىش شىققالى وتىرسىز. بۇل ءوزى — جاس، جاڭا باسىلىم. وسىعان وراي، بۇگىنگى مۇقاڭ جايلى اڭگىمە — سۇحباتىمىزدى پايدالانىپ، «دالا ديدارىنا»، ونىڭ وقىرماندارىنا قانداي تىلەك ايتار ەدىڭىز دەگىم كەلەدى.
— «دالا ديدارى» قۇتتى شاڭىراق بولعاي! قازاقتىڭ ەجەلگى ۇلتتىق قادىر-قاسيەتى ازداپ تا بولسا قالسا، سول دالادا، اۋىلدارىمىزدا. ءبىز ءارقايسىمىز ءبىر-بىر بايتەرەكپىز دەپ شىرەنىسكەنمەن، تامىرىمىز — اۋىل، كۇنگە كۇيىپ، جەلدىڭ وتىندە جۇرگەن باۋىرلارىمىز. اۋىلدىڭ ءنارى سۋالسا، رۋحاني تامىرىمىزدىڭ قۋراعانى. اۋىلدان ءنار، ءسان، بەرەكە كەتپەگەي دەپ تىلەيمىن. ال، «دالا ديدارى» تاريحتى دا، ادەبيەت پەن ونەردى دە وزىنە وزەك ەتسە، قالىڭ وقىرماننىڭ ىزدەپ وقيتىن جالقى باسىلىمى بولادى دەپ سەنەمىن.
راقمەت سىزدەرگە!
— قوش، ساۋ بولىڭىز! ەلىمىزدەن، جەرىمىزدەن شاتتىقتىڭ، ونەردىڭ توي-دۋمانى ارىلماعاي!
1991
You Might Also Like
-
حالىق دەگەن كەرەمەت ءبىر كۇش بار-اۋ. ونى كەيدە «توبىر»، «ورەسىز»، «كىم نە ايتسا، سوعان ەرەدى» دەپ ءتۇرلى انىقتاۋىشتارمەن ايىپتاپ جاتامىز. ءبىراق حالىقتىڭ پىكىرى &md...
-
قازاق حالقى قاشان دا اقىننان كەندە بولماعان. قاھارلى حانعا دا، باتىر مەن بيگە دە ءسوزىن تاڭداتقان اقىندى حالقىمىز، باس بايگە بەرۋگە قۇدىرەتى جەتپەسە دە، باسىنا كوتەرگەن.
