بۇلاق
رومان
بۇلاق: شولگە ءسىڭىپ،
قۇردىمعا قۇيماسام ەكەن.
كولگە قۇيسام دا،
تۇزىن جيماسام ەكەن!
مەن: ءاۋمين.
قىس. ماراتبەك
قاراعاندى مەن الماتىعا ءبىر كۇندە ءبىر مازمۇندى ەكى تەلەگرامما شۇعىل جونەلتىلدى.
سايلاۋبەكتىڭ قويىن داپتەرىنەن
— سايلاۋجان، نە جازىپ جاتىرسىڭ؟
— ءسىزدىڭ ايتقاندارىڭىزدى.
— سوندا سەن ءبارىمىزدىڭ ءسوزىمىزدى وسىلاي جازىپ الاسىڭ با؟ كىتاپقا باساسىڭ با؟
— مۇمكىن، اجە...
— وندا جازا بەر، قاراعىم... تەك وتىرىك قوسپا. نەنى ايتىپ وتىر ەدىم؟ ءا ء-ا... سوندا دەيمىن، بالا كەزىمىز، ەشتەڭەنى پايىمدامايدى ەكەنبىز. ويلاپ وتىرسام، ءبارى ءدال كۇنى بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا. ال، سوندا دەيمىن، جاس شاقتا وعان كىم ءمان بەرگەن. ەسىمدە: ءبارىمىزدى ءۇي-ۇيدى تۇگەل ارالاپ ءجۇرىپ، جيناپ اپاردى. ءتىپتى بار عوي، قاراعىم، اۋىلدا قىبىرلاعان جان قالمادى. اناۋ قيسىقتىڭ ءالىمى دە، تۇگەلبايدىڭ بيمەندەسى دە، راقىمجاننىڭ كۇلپاشى دە، ەڭ اقىرى ىرىسبەكتىڭ شويناق مامانى دا سوندا. بىزگە نە كەرەك؟ ءبىر جاعىنان قورقامىز، ءبىر جاعىنان قىزىق كورەمىز. قۇداي-اۋ!... جۇرت دەگەنىڭ قاراقۇرىم! باسىڭ اينالادى. سوندا دەيمىن، اناۋ توبە مەن مىناۋ جازىقتىڭ ءۇستى تۇپ-تۇگەل ادام اياعىنان كورىنبەي كەتتى. بۋداق-بۋداق شاڭ! ايتپا. قولقانى قاۋىپ، تۇشكىرتىپ-پىسقىرتىپ ابىگەرىمىزدى شىعاردى. تۇكىرىگىمىز "ءقاراجۇندىنىڭ" قايراق تاسىنا سۇپ-سۇرعىلت تۇيمە بوپ دومالايدى. اكەي بايعۇس وڭ جاق، بىلەگىمنەن تاس قىلىپ ۇستاپ اپتى. ءوزى الدەنەگە قالش-قالش دىرىلدەيدى. سوندا دەيمىن، وي قورىققانىم-اي!...
باسىما قىزىل ورامال سالماعانمەن، قوس جەلپەيلى ەتەگى كولكىلدەگەن كويلەك كيىپ، ەسەيىپ قالعان كەزىم. كوپ ىشىنەن تىنتكىلەي قارايتىن سۇعاناق كوز وندايدا قاپىسىن جىبەرەر مە! ابدەن تىمىسكىلەدى-اۋ! ءبىراق وعان سول ساتتە كىم كوڭىل بولگەن. اينالا ازان-قازان! ۋ-شۋ!..
شويىن جول دەگەندى بۇرىن ەستىپ پە ەدىك! ءقازىر عوي، پويىزسىز ءتىپتى قارعا ادىم جەر جۇرە المايمىز. تاپ ءبىر كەرمەڭە تىزگىنىن تۇقىرتىپ بايلاپ قويعان باسىبايلى كولىگىڭدەي، بەلەتىڭدى بەر دە، مىنە بەر! سۋارام دەمەيسىڭ، وتقا قويام دەمەيسىڭ! ءتۇۋ-تۇۋ جەر تۇبىندەگى بوساعاعا دا ءبىر ساعاتتا جەتكىزىپ سالادى... ول ول ما، مەن وسى پويىزىڭمەن ماراتبەكتىڭ ۇلى ايەل العاندا، قۇداعي بوپ قاراعاندىعا دا بارىپ كەلگەم، ونى ايتساڭ. ءبىز نە كورمەدىك، قاراعىم. ءبارىن كوردىك. قۇدايعا شۇكىر، وكىمەتىمىزدىڭ ارقاسىندا تالاي جەردىڭ ءدامىن تاتتىق...
سوندا دەيمىن، سوناۋ "ءقاراجۇندىنىڭ" تۇمسىعىنداعى كوپىردىڭ استىنا ءبىر جىگىت بارىپ تۇردى. ءبىلۋشى ەدىك. ومبى، تومبىداعى ءىنستيتوتتى بىتىرگەن ەنجەنەر بولاتىن. كوپىردى دە سول سالعىزعان. بىلىمىنە سەنگەن ساباز كامەسيا كىسىلەرىنە: "كوپىر — مىقتى! ءوزىم استىندا تۇرام!" دەگەن عوي. كەيبىرەۋلەر ايتادى: "ادەيى تۇرعىزعان " — دەپ...
اكە-شەشەسى: "جالعىزىم-اۋ!" دەپ كىسەسىن موينىنا سالىپ ەكى جاقتان ەڭىرەسىن. جىگىت بولسا، ءوزى دە ءبىر ماڭعاز: "جىلاماڭدار!' دەپ كۇلە قاراعاندا، تاپ ءبىر نۇردان جارالعانداي كەرە قارىس ماڭدايى جارقىراپ ەدى-اۋ!
سودان ءبىر كەزدە، ساعان وتىرىك، ماعان شىن، قاراعىم، جەر جاڭعىرتقان اڭىراعان داۋىس دالانى ءدۇر سىلكىنتتى. اكەم بىلەگىمدى قويا بەرىپ، ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ قارا جەرگە جالپ ەتتى. قاراسام، بۋداق-بۋداق قۇرىم ءتۇتىنىن كوككە شۇباتىپ، ءبىر قاپ-قارا قۇبىجىق بىزگە قاراي، وي، بوزداتىپ كەلەدى دەيسىڭ! تۇيە بەزدى تاپىراقتاپ. جىلقى كىسىنەدى شۇرقىراپ. ال ءبىز شە؟.. بەت-بەتىمىزبەن تىم-تىراقاي قاشايىق.
پاروۋىزدى العاش كورگەنىمىز عوي. بىرىنە ءبىرىن تىركەپ الىپتى. ەكەۋ. ىسىلداپ بۋ اتىپ، دۇبىرلەتىپ جەر سولقىلداتىپ تۇسىمىزدان وتە شىقتى... سوندا ماراتبەكتى پاروۋىزدىڭ تەرەزەسىنەن كورىپ قالىپ ەدىم.
* * *
تىستاعى بوران قۇتىرىنا سوعىپ تۇر. الدەبىر الاپات دۇلەي مىڭ جىل بويى ءبۇرىسىپ جاتقان تار قۇمىراسىنان الگىندە عانا بوسانىپ شىعىپ، اياق-قولىن سىعىمداپ قۇرساۋلاعان تەمىر بۇعاۋدى بىت-شىت ءۇزىپ تاستاپ، ەندى ەمىن-ەركىن ەسىرىكتەنە تايراڭداپ جۇرگەندەي سىرتتاعى سۇراپىل تولاستامايدى. بىردە توقال تامنىڭ توبەسىنەن الدەكىم تاس كەبىسىن سۇيرەتىپ دۇڭگىرلەتىپ جۇگىرىپ وتكەندەي قارلى قۇيىن اسپانعا تىك شانشىلادى دا، بىردە ەسىك پەن تەرەزەنى ەكىلەنە تىرنالايتىن ىزالى جەلگە كەزەك بەرەدى. سالدەن كەيىن الگى شىدامسىز جەل ىشتەن جاۋاپ كۇتكەندەي تىنشي قالادى دا، ارتىنشا-اق، ءاۋپىرىم مىنەزبەن قايتادان اكىرەڭدەي جونەلەدى. سىبىزعىلاتىپ ىشەگىن تارتىپ ءان سالادى. ول ازداي-اق وڭەشكە وڭەش جالعاپ، كۇركىرەگەن كۇندەي جاڭعىرىق اتادى. ءتىپتى بولماعان سوڭ توقال ءۇيدىڭ ءبىر مويىن قيسىق مۇرجاسىنا جوعارىدان تىك سورعالاپ سۇڭگىپ كەتەدى دە، لاپ ەتىپ تومەننەن قارسى ۇمتىلعان ىستىق جالىن مەن قاراكۇيە تۇتىنگە شاشالىپ، دار-دار جىرتىلىپ، كۇرك-كۇرك جوتەلىپ، جان ساۋعالاپ زىتا قاشادى.
ۇزىنى مەن كولدەنەڭى شامالاس ۇلكەن، كەڭ بولمەنىڭ ءدال ورتاسىنا قاراعاي ەدەنگە جامباسىن قالىڭداتىپ جايما توسەك سالعىزىپ الىپ، مانادان ءۇنسىز جاتقان ماراتبەك كوزىن اشتى. سيرەك كىرپىكتەرىن جىبىرلاتىپ، ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا كەزدەسەتىن ماعىناسىز تۇيسىكتىڭ قالىڭ مۇنارىن سەرپىگەندەي بولدى. باداناداي كوزدەردىڭ سارعىش تارتقان اق ەتىنە ايقىش-ۇيقىش جولاق بوپ ايعىزدانا جامىراعان قان تامىرلارى تارامدالىپ شىعا كەلدى. كۇڭگىرت جانار قار باسقان اينەككە قادالدى. مۇكىس قۇلاق بوران ىزىڭىن شالىپ قالدى ما، شال كورپە استىنان ەتى قاشقان وڭ قولىن جايلاپ شىعارىپ، ۇپ-ۇشكىر شىنتاعىمەن جەر تايانىپ، ءبىر بۇيىرىنە ەكى-ۇش ۇمسىنىپ بارىپ، اۋناپ ءتۇستى. ەنتىگىپ، اۋا جەتپەگەندەي، يەگىن شوشاڭداتتى. ءاجىمدى بەتتەگى جۇندەي ۇيىسقان قاسقا ساقال مەن قىراۋلى مۇرتتى اجىراتىپ، ارجاعىنان سۋماڭداعان ءتىلدى سۇيىرلەتىپ اپارىپ كەبەرسىگەن ەرىندى جالاپ-جالاپ الدى. سودان كەيىن تۇنشىعا جوتكىرىنىپ، كورپە استىنداعى سۇيەگىنە ىلىنگەن دەنەسىن بۇلك-بۇلك قيمىلداتتى. سول-اق ەكەن، تەرىسى بوساعان قىرتىسى مول شالقاق ماڭدايعا تارىداي بوگىپ سۋىق تەر شىعا-شىعا كەلدى. سيرەك كىرپىكتەرى قايتادان بىر-بىرىنە جامىراي كورىسىپ، ايقاسىپ بارا جاتتى...
... پروجەكتوردىڭ لاقتىرعان سۇڭگىدەي ۇشقىر جارىعى قارسى الدىندا تۇتاسا ۇيىتقىعان اق شاڭقان قابىرعانى ۇڭعىپ وتە الماي، شىر كوبەلەك اينالعان الاساپىران قار ۇشقىنىندا قالت-قۇلت السىرەپ بارىپ، تەپلوۆوز تابانىنا قاشىپ تىعىلادى. قايتادان قالت-قۇلت كۇشەيىپ، تىكە شانشىلىپ، ولەرمەندەنە كەۋدەلەگەن اق تۇتەك بوراندى قارش-قارش تىلگىلەيدى.
بەت-اۋزىن كۇيە مەن تەر ايعىزداعان ماشينيست ايقاي سالدى:
— ساق بولعايسىڭ. ءقازىر ستانسيادان وتەمىز.
كومەكشىسى باسىن يزەدى دە، ماڭدايىن اينەككە جاپسىرىپ، تەرەزەگە ءسۇزىلدى.
— جىلدامدىقتى ازايت! سۆەتوفور جابىق!
پروجەكتوردىڭ سۇڭگىسىندە جالت-جۇلت بيلەگەن قار ۇشقىنى تىنىمسىز وينايدى. تىنىمسىز جارق-جۇرق ايقاسىپ قالىپ، ۇشقىر جارىقتى ءدال ورتاسىنان قاق بولەدى.
— جول ۇستىندە ءبىر نارسە جاتى-ى-ىر!
ءماشينيستىڭ داۋسى كومەيىنەن قارلىعىپ شىعىپ، اياق استىنان زىرق ەتە قالعان كلاكسوننىڭ اششى ۇنىمەن كومىلىپ كەتتى. اۋىر سوستاۆ اعىزعان كۇيى تۇپ-تۋرا اق تۇتەك اراسىنان قۇيىلا سۋىرىلىپ، اپپاق تومپەشىككە جاقىنداپ قالدى. اق تۇتەك ودان سايىن قۇتىرىنىپ، الباستى ءبيىن كۇشەيتتى. پروجەكتوردىڭ الماس سۇڭگىسى سەكۋندتىڭ ءار بولشەگىن ەكىلەنە ساناعانداي دىرىلدەپ كەتتى.
— رەلس ۇستىندە ادام جاتىر!
كومەكشىسى سول ۇرەيلى حاباردى ايقايلاپ ايتتى ما، سىبىرلاپ جەتكىزدى مە، ەسىندە جوق. ءبىراق سول ساتتە ماشينيست سىرەسە جارماسقان قوس قولمەن ەكى تورموزدىڭ ءسۇيىر تۇتقالارىن قاباتىنان تارتىپ قاپ، جاندارمەن قيمىلمەن قۇمسالعىشتىڭ تەپكىشەگىن تابانىمەن شىرەنە باسقانىن عانا بىلەدى لوكەت پىشاقپەن قازان ءتۇبىن قىرعانداي اششى دىبىس تومەننەن دۋىلداي كوتەرىلىپ، توبە قۇيقانى شىمىرلاتا جەتتى دە، جونارقاعا كوك شىبىقتى شىپ-شىپ سوققانداي بۇكىل تۇلابويعا شاپشىپ الا جونەلدى. دوڭعالاق پەن رەلس اراسىنا ساۋىلداپ قۇيىلعان قيىرشىق قۇم اياققا ورالعان كەندىردەي پوەزدى وقىس سولق ەتكىزدى. اۋىر لوكوموتيۆ ەكى جاعىنا كەزەك تەڭسەلىپ، جول ۇستىندە جاتقان ادامعا ەسىك پەن توردەي جاقىنداپ قالعان ەدى. ءدال مىناۋ ەكپىنىمەن تەپلوۆوز تومپەشىكتىڭ ۇستىنەن بار سالماعىمەن جانشىپ وتە شىعىپ، ەكى-ۇش مەتردەي اسىپ بارىپ توقتايدى...
"نە ىستەۋ كەرەك؟... قانداي امال بار؟!"
ميدى شاباقتاعان تۇتقيىل ساۋال بوران سۋىلىنان دا شاپشاڭ ەكەن، قان تامىرلاردى بۇكىل دەنەدە بۇلك-بۇلك سوققىزىپ، اقىل-ەستى ەسەڭگىرەتىپ قىتىمىر شەڭگەلىنە ءبۇرىپ الدى.
"نە ىستەۋ كەرەك؟"
پروجەكتور سۇڭگىسى قارلى تومپەشىكتى تىمىسكىلەپ تاۋىپ، مۇنارتقان جانارعا بادىرايتىپ اكەلىپ، سۇڭگىتىپ جىبەردى.
ماشينيست ورنىنان اتىپ تۇردى. وڭ جاق ەسىكتى جۇلقي تارتتى. كەلەسى ەسىكتى سەرپي اشىپ، ساتىلاردى ساناپ جاتپاستان سىرتقا اتىلدى. جامباسى شپال شەتىنە سارت ەتىپ تيگەن ساتتە "پودمەتەلنيك"1 ءىلىپ اكەتكەن ادامنىڭ دوڭعالاق استىنا قاراي سىرعىپ بارا جاتقانىن شالىپ قالدى. ەندى ءبىر قاس قاققانشا، زىرىلداعان دوڭعالاق قوس جاۋىرىندى قيعاشتاپ، كەسە-كولدەنەڭ قيىپ وتەدى ەكەن...
ماشينيست لوكوموتيۆتىڭ الدىنا قاراي ءبىر-اق ىرعىپ سەكىرىپ، الگى ادامنىڭ جەلكەسىنەن تاربيعان شەڭگەلىمەن سىعىمداي ۇستاپ، شالقالاعان كۇيدە بارلىق قايراتىمەن تارتىپ قالدى. قۇلاپ بارا جاتىپ كابينا تەرەزەسىنەن قۇپ-قۋ بوپ ءتۇسى قاشقان كومەكشىسىنىڭ بۇكىل بەت ءپىشىنىن الىپ كەتكەن توستاعانداي-توستاعانداي ۇرەيلى كوزدەرىن عانا كوردى...
... تىستاعى بوران سۋىلى بۇرىنعىسىنان دا ۇدەي ءتۇستى. اتجالدانىپ كۇرجيگەن قار ءۇيىندىسى تاپال ءۇيدىڭ بويىمەن تەڭەستى. سول-اق ەكەن، ماناعى ىرگەدەن تۇيگىشتەگەن ادۋىن ەسەرسوق ەكپىنى ازايىپ، زۋ-زۋ جۇيتكىگەن ءجىلانتوس قۇيىن قيسىق مۇرجانى ءدۇرس-دۇرس سابالاپ تۇرىپ الدى دا، اپىر-توپىر ايقاسىپ، اتتانداسىپ بولعان سوڭ قۇلديلاپ قۋىسقا قۇيىلدى. دۇڭگىر-دۇڭگىر پەش كومەيىندە ويقاستاپ ءبىراز ءجۇردى دە، تاعى دا جالىن مەن تۇتىنگە تۇنشىققانداي ايدالاعا بەزە قاشتى.
... تاربيعان شەڭگەل ەلتىرى جاعالى قىسقا پالتونىڭ جەلكەسىنە تيگەندە، الدىڭعى دوڭعالاقتىڭ الداسپان جۇزىندەي جارقىراعان جىلتىر تابانى جاۋىرىنعا جاقىنداپ قالعان-دى. "پودمەتەلنيككە" سارت ەتىپ سوعىلعان وڭ جاق تىزەسىمەن يىلگەن دەنەسىن دەمەي بەرىپ، سارت كەرى سەرپىلىپ، قىبىرسىز جاتقان ادامدى ۇستىنە الا-مالا شالقاسىنان قۇلاپ ءتۇستى. مۇپ-مۇزداي بوپ بەت-اۋزىن قارىعان قاردى سۇرتۋگە دە مۇرشاسى كەلمەي، جىعىلىپ بارا جاتىپ، سۇرعىلت اينەكتەن كىرپىك قاقپاي باعجيىپ قالعان كومەكشىسىنىڭ قورقىنىش تولى قوس توستاعان كوزدەرىن قاراشىعىنا ءسىمىرىپ اكەتكەن ەدى....
... ماراتبەك تاعى قوزعالدى. سيرەك كىرپىكتەرى ورمەكشىنىڭ اياعىنداي قىبىرلاپ، دىرىلدەپ قالدى دا، قيۋلاسقان جىگىن اجىراتىپ، اق ەتكە سارعىش بوياۋ جالاتقان كۇڭگىرت جاناردى بولار-بولماس جىلتىراتتى. ەتى قاشىپ، كوز شاراسى تومەندەپ، شۇڭقىرايىپ كەتكەن ەكەن: مۇزى قالىڭداعان قىسقى ويىقتان ولۋسىرەپ مولدىرەگەن تۇڭعيىق سۋداي تۇمانتىپ، ءۇيدىڭ توبەسىنە تەسىرەيدى. سىلاعى ءتۇسىپ، قاراعاي تاقتايدىڭ جولاق-جولاق سىزىعى ءبىلىنىپ، قوڭىر قاقتانىپ قاراماي تابى تەپسىگەن كەدىر-بۇدىرى كوپ ءوز بولمەسىنىڭ توبەسىن تانىپ، الگىندەگى ەلەستەن ءبىرجولاتا ارىلايىن دەگەندەي جىڭىشكە سالالى ساۋساقتارىن بىرىكتىرىپ اكەلىپ بەتىن سيپادى. ۇيقىلى-وياۋ بىلمەپتى. ەندى-ەندى عانا تاس جاستانعانداي جايسىز جاتقانىن سەزىندى. ۇيكەلە-ۇيكەلە ابدەن كوك قۇيقالانعان تاقىر شۇيدەسى مامىق جاستىقتىڭ ءپۇلىش تىسىن جاقتىرماي، باپ ىزدەپ ءبىراز سىرعىدى. كۇيىپ-جانعان دەنەنىڭ شارپىعان الاۋى توسەككە قولامتا سەۋىپ، قوس تاستاعانداي، بايىز تاپقىزاتىن ەمەس. بەلورتاسىنان قارعا كومىلگەن، اياز زەرلەگەن تەرەزە اينەگىنە ۇزدىگە تەلمىردى. ەكى-ۇش اتتاپ بارىپ، شىڭىلتىر شىنىعا ىستىق ماڭدايىن توسەپ تۇرىپ سىرتتاعى ايازدىڭ سۋىق لەبىن تۇشىركەنە سىمىرگىسى كەلدى. تىستاعى ۇسكىرىك وتىنە ءتوس سۇيەگى شودىرايعان جالاڭاش قىزۋلى كەۋدەسىن توسىپ تۇرىپ مەيىرلەنە جەلپىنگىسى كەلدى. ءبىراق ونداي اتتى كۇن قايدا؟ قارعا ادىم جەر مۇڭ بوپ جاتقاندا مىناۋ ىشتەگى جالىن مەن سىرتتاعى بوراننىڭ ارپالىسىن ىشتەي عانا سەزىنگەن شالدى جەر توسەككە جەلىمدەپ تاستاعان قازىرگى ناۋقاس ءحالى العاش رەت كۇشتەپ كوندىرگەندەي وقىس مويىتىپ جىبەردى. كۇڭگىرت كوزدىڭ قيىعىنان سۋسىعان سىناپتاي دومالاپ، ەكى ءتۇيىر ءموپ-مولدىر تامشى جاستىققا تامىپ-تامىپ ءتۇستى. ءشول دالانىڭ تامىزداعى تاندىرى كەپكەن تاقىرىنداي ءتىلىم-تىلىم ءاجىمدى جۇزدەگى جىلتىراعان جاس ءىزى كوپكە دەيىن تۇرىپ قالدى.
... بوران شابالانا قۇتىرىنىپ تۇر. بەت-باعدارىن باتىستان تۇزەپ الىپ، كوز بايلانار شاقتىڭ جاقىنداپ قالعانىن سەزگەندەي اسپان-جەردى اق تۇتەكپەن ءبىر-اق تابىستىرىپ، ىزىڭ-شۋدى قويقاپتان الدىنا سالىپ الىپ، دۇركىرەتىپ قۋىپ بارا جاتىر...
ماراتبەك جانارىن توڭكەرىپ، جان-جاعىنا موليە قارادى. ماڭايىندا كوز سۇرىنەر ەشنارسە بولمادى ما، كومەيدەن داۋسىن سوزا ىڭىرانىپ قويىپ، سول جاق بۇيىرىنە اۋنادى. كەڭ بولمەنىڭ تۇپكىرىندەگى بۇرىشتا قويۋلانعان قاراڭعىلىقتى قاراشىعىن كىشىرەيتە ۇزاق باجايلادى. الدەكىم بوي تاسالاپ، ۇرىمتالىن كۇتىپ، باس سالۋعا اندىپ تۇرعانداي قۋىستاندى. كىرپىكتەر ءالسىز جىپىلىق قاعىپ، بىر-بىرىنە يزەڭدەسە امانداسىپ ءوتىپ، قايتا اجىرادى. بۇرىشتىڭ ەكى قابىرعا قوسىلعان تىپ-تىك سىزىعى ايقىن كورىندى. سول سىزىقپەن باسقا جاققا اۋىتقىماي اسىقپاي ورمەلەپ بارا جاتقان قارا نوقات شىبىن با، ورمەكشى مە، قاندالا ما، شال نازارىن وزىنە اۋداردى. باياۋ قىبىرلاعان جاندىكتە ەرمەك ەكەن، كۇيزەلگەن كوڭىلدەن تىلەكتەستىك تاپقانىن بىلگەندەي كىدىرىسسىز جىلجي بەردى.
اركىمنىڭ ءوز جولى بار. اناۋ قارا نوقاتتىڭ دا قىبىرلاعان تىرلىگى الدەبىر سۇرلەۋىن ولەرمەندىكپەن جالعاستىرىپ بارادى. كىم ءبىلسىن، ءپانيدىڭ قىل اياعىنداعى تىرەلەر جەرى -تويىمى جوق قۇردىم بولسا دا، دۇنيەگە كوز اشىپ، ەمىرەنىپ ەنگەن جان-جانۋار عۇمىر بويعى تىنىمسىز تىرباڭىنان جاڭىلىپ كوردى مە ەكەن. قارا نوقات تا سول سارساڭ ماشىقتان ولمەي اينىر ما.
جول... ماراتبەكتىڭ كوز الدىنا تارتقان جەبەدەي قاتارلاسا زىمىراپ، بارا-بارا، كوز ۇشىندا، بىرىمەن-بىرى دىرىلدەپ جالعاسىپ كەتەتىن شويىن جول — قوس رەلس ورالدى. سوناۋ وتىزىنشى جىلدارى كوچەگارى بوپ قارا ايعىردىڭ جالىنا جارماسقان ەكپىندەگەن كۇندەرىنەن باستاپ تالاي ميلليون شاقىرىمدى جايىن دالانىڭ ءتوسىن دۇبىرلەتىپ بەلىنەن باسىپ وتكەن ادۋىن جىگىت ءدال ءقازىر اۋرۋ تيتىقتاتقاندا سول ميلليوندارىن اناۋ ىلبىگەن قارا نوقاتتىڭ ءۇش-تورت ادىمعا مويىماس قىبىرىنا ءلام دەمەي ايىرباستاپ جىبەرەردەي ىنتىعادى.
قاراڭعىلىق ۇيىدى دا، قارا نوقاتتى جىم-جىلاس جۇتىپ جىبەردى. سالدەن كەيىن اۋىز ءۇيدىڭ ەلەكتر وشىرگىشى تىرس ەتىپ، شامى جاعىلدى. قيۋى قاشقان ەسىك جاقتاۋىنان تىك بۇرىشتانىپ اق سارعىلت ساۋلە قۇيىلدى. شال قايتادان قارا نوقاتتى ىزدەدى. ۇياسىنا جاسىرىنىپ قالدى ما، الدە ۇشىپ كەتتى مە — جانارعا ەشتەڭە شالىنعان جوق. شيرىققان كەۋدەدەن ءالسىز كۇرسىنىس لەپ بەردى.
ءومىر جولى... قىم-قيعاش، شىم-شىتىرىق. ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياعىندا ۇيرەنشىكتى قارا پاروۆوزدى اۋىستىرىپ، گۋدوگىنىڭ ءوزى پاتەفوننىڭ كۇيتاباعىنداي سىڭعىراعان جاسىل تەپلوۆوزدى جۇيكىتكەن-دى. سونداعى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا تەلەگراف باعاندارىن ايگولەك بيلەتىپ، ۇزدىك-ۇزدىك ارتقا تاستايتىن قايران ۇشقىرلىق قايدا؟ جاناسا كەتسە استارىنداعى وگىزى مەن تۇيەسىن قوس وكپەدەن قۇنجىڭداي تەپكىلەپ، شاپانىنىڭ سالا قۇلاش ەتەگى جالپ-جالپ ەتىپ، جارتى دۇنيەمەن باسەكەلەس جارىسقا تۇسەردەي قيقۋلاسىپ قوسىلاتىن باياعى ءتول قۇرداس دوستار قايدا؟ سونداعى ماي سىڭگەن، ءتۇتىن ىستاعان فورمالى كەپكاسىن جىلتىر كۇنقاعارىنان شىمشىپ تارتىپ قاپ، سۇستى قاباققا ءيتىندىرىپ ءتوندىرىپ اكەلىپ، قارسى الدىندا سالبىراپ تۇرعان ىلگەك تەمىردى قۇلاشتاي سوزىپ، ارقىراتىپ گۋدوك بەرەتىن اپەرباقان جەلىكتى ءساتى قايدا؟
ماراتبەك تۇرتىنەكتەگەن قولىنىڭ ىلگەرى ۇمسىنا قيمىلداپ جاتقانىن كوردى. ءبىراق ساۋساقتارعا ىلىنەر تۇتقا دا، تۇقىل دا جوق. جىلىگىنىڭ مايى ازايعان بىلەك سىلق ءتۇستى. كورپە قاپتاعان اق ساتەن جايمانى سىعىمداپ تارامىس شەڭگەلىنە ءبۇرىپ الدى.
ءدال ءقازىر بولمە ءىشىنىڭ قۇلاقكەستى جىم-جىرت تىنىشتىعىن سەزەر ەمەس. ەكى شەكەگە دۇڭك-دۇڭك ەتىپ شەگە قاققانداي قان تامىرىنىڭ تىنىمسىز زىركىلىن اۋىق-اۋىق پاروۆوزدىڭ گۇرىلدەگەن وبىر وتتىعىندا ىسىلدايتىن ءزىلماۋىر جالىن ۇنىمەن شاتاستىرادى. بۋداق-بۋداق بۋ اتقان ءنان قازاننىڭ ساقىلداي قايناعان ەڭ ءبىر جاۋاپتى ءساتىن شىرامىتادى. وقتانىپ، ىشتەگى اسىعىس قيمىلمەن مانومەترلەردى ىزدەيدى.
ءتىلى ءالى كۇرمەلگەن جوق. كوكىرەگى ادەتتەگىدەي-اق سايراپ تۇر. ءبىراق جانىمەن تىلەپ شاقىرار ادامدارى قاسىندا ەمەس. الىستا. وتە الىستا. حابارسىز بولار، ايتپەسە، شالدىڭ باسى-قاسىندا قوس ۇلى، بالاپان نەمەرەلەرى وتىرار ەدى-اۋ...
جاستىقتى باۋىرىنا جۇمارلاپ قىسىپ، ەتپەتىنە اۋدارىلدى. سودان كەيىن القىنعان دەمىن باسىپ، يەگىن كوتەرىپ، توردەگى تورى الا كىلەمنىڭ توسىندە ءىلۋلى تۇرعان ەكى سۋرەتكە نازارىن تۇراقتاتتى. شەت-شەتىنە ءارتۇرلى جىپتەن كەستەلەپ ويۋ توككەن ۇزىن كەڭىردەك ورامال جاپقان ەكى اعاش رامادان شالدىڭ قوس ۇلى — قوس قاراشىعى كۇلىمسىرەپ قاراپ قالىپتى. ماراتبەكتىڭ قانسىز وڭىنە بولار-بولماس جىلۋ جۇگىرىپ، كوز شاراسىنا ەمىرەنگەن مەيىرىم ورالدى. اناۋ قاپ-قارا قويۋ قاستارىنىڭ اراسى سيرەپ قوسىلىپ، سالماقتى ۇلكەن يەكتىڭ شۇڭقىرايعان ويىعىنا دەيىن ءبىر كەزدەگى مىناۋ شالدىڭ بوزبالا كەسكىنىن اينىتپاي قايتالايتىن ەكى جىگىت: "اكە-اۋ! نەگە جاتىرسىڭ؟ تۇرساڭشى!" — دەيتىندەي، قاس قاقپايدى. ۇلدارىنىڭ ەلجىرەگەن جۇزدەرى وسىناۋ الاساپىرانى مول شۋلى دۇنيەنىڭ ءمان-ماعىناسىن ءومىر دەگەن قانبازار شادىمانعا بالايتىنداي سەزىلىپ، شال كوڭىلىنە قاناعاتشىل شۇكىرلىك ەنگىزدى.
قاشان ەدى؟ وسىدان ون جىل بۇرىن ەكەن-اۋ. رەلس ۇستىندەگى ادامدى اجالدان قۇتقارام دەپ ءجۇرىپ، پودمەتەلنيككە وڭدىرماي سوعىپ تىزەسىن تايدىرىپ الىپ، ون شاقتى كۇن ۇيىندە جاتىپ قالعان ەدى. سول كەزدە ارنايى جولدارى ءتۇسىپ قارا شاڭىراققا باس سۇققان ۇلدارىنىڭ باس بارماقتىڭ كولەمىندەي ءبىر-بىر سۋرەتتەرىن سۇراپ الىپ، ۇلكەيتىپ ءىلىپ قويعان بولاتىن. سودان بەرى بالالارىمەن وسىلاي ءۇنسىز سويلەسەر ادەتى دە قالىپتاسقان.
— قارتايدىڭ با، شالىم؟ — دەگەن ۇلكەنى باربيعان ساۋساقتارىمەن قارا شاشىن شالقايتا قايىرىپ. — قايتا سەن ءوز سۋرەتىڭدى بىزگە بەر. نەمەرەلەرىڭ ۇمىتپاي اتالاپ ءجۇرسىن.
"شال" دەگەن. كۇتپەگەن جەردەن تۇيەدەن تۇسكەندەي دۇڭك ەتكىزگەن. قويۋ قاباعى سالبىراپ كوزىن جاۋىپ، ۇندەمەي سىرت اينالىپ كەتىپ ەدى سوندا بۇل. شالدىقتى قالاماعانى ما، شالالىقتى تابالاعانى ما — ايتەۋىر ول تۇستا ىشتەگى تۇيتكىلىن اشپاعان.
... تىستاعى بوران ودان سايىن قۇتىرىندى. بەيۋاق كەشتىڭ قىم-قۋىت ازىناعان ءدۇبىرىن جامىراتىپ، ءۇي توبەسىندە ەسىرىكتەنە ويناقتاپ ءجۇر. قيسىق مۇرجانى تىپ-تيپىل ەتىپ كومىپ تاستاپتى. شۋدالانا بۋداق-بۋداق كوتەرىلگەن تاس كومىردىڭ قاراكۇرەڭ مايلى ءتۇتىنىن اش بەلىنەن وپىرا قىسىپ، تۇس-تۇستان تالاپايلاپ، ءتۇۋ-تۇۋ قيان دالاعا كوكپار تارتقانداي الا-الا قاشادى...
ماراتبەك بەتىن جاستىققا توسەدى.
"شالىڭ شىنىمەن-اق شال بولدى بۇگىن، ۇلدارىم. كۇلگە شوككەن اتانداي تۇرالاپ جاتىر. ەندى جەر باسىپ تۇرىپ كەتە الماس. ءاي، كەتە الماس..."
كۇبىرلەدى مە، ويىمەن كۇرسىندى مە، ايتەۋىر، سانادان سۋىرىلعان سوزدەردەن ساعىنىش ەستى. كەشەلى-بۇگىن توسەك تارتقالى بەرى جاساماعان ادەتىن جاساپ، جىگەرسىز كۇيرەكتىك تانىتىپ قالاتىن بوپ الدى. ونى تاعى مويىنداعىسى كەلمەيدى. جۇرت كوزى تۇگىل، قامكوڭىل كەمپىرىنىڭ سەكەمشىل تۇيسىگىنە دە سەزىك تۋدىرماعانىمەن، ساناداعى ساعىنىش تابى ارەدىك ءبىر بۇلقىنىپ قالىپ، وسالدىق بىلدىرەتىن سياقتى. ۇلدارىن ساعىنعانى راس. ۇلكەنى وسىدان اي بۇرىن، كەنجەسى ەكى اپتا بۇرىن كەلىپ كەتكەن. جۇمىستاعى جانداردىڭ ونە بويى قولى تيە بەرە مە. ونىڭ ۇستىنە ءوز وتى، ءوز وشاعى بار ۇلدارىن ازىرشە القىمداعان اجالدى كورمەگەن سوڭ ءجوندى-جونسىز مازالاعىسى دا كەلمەيدى. ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ەكى بالاسىن بۇگىن ءجيى ويلاپ، جالاڭاياق جاردان سەكىرگەن، كەلتە كەكىلى جەلكىلدەگەن جاباعى قالپىندا كوپ ەلەستەتتى. رەيستەن شارشاپ قايتقاندا، سونادايدان قۇلدىراڭداپ، الدىنان جۇگىرىپ شىعىپ، ارسالاڭداپ جەتەتىن ۇلدارىن كەزەك-كەزەك كوتەرىپ، كۇن ءيىسى ابدەن سىڭگەن قىزىل كۇرەڭ ماڭدايلارىنان ەمىرەنە سۇيگەندە سارايى اشىلىپ، شارشاعانى ۇمىتىلىپ سالا بەرۋشى ەدى-اۋ! سودان كەيىن ءبىر ءسات اينالاسىنا ۇرلانا قاراپ قويىپ، ۇلدارىنا قوسىلا جۇگىرەر ەدى-اۋ! ۇلدارىنا قوسىلا قارق-قارق كۇلىپ، راقاتقا بەلشەسىنەن باتار ەدى-اۋ!
"اكە!"
جالعىز عانا ەلجىرەۋىك سوزدە قانشاما ىستىق مەيىرىم، قانشاما تويىمسىز ءلاززات بار. رەنجىپ وتىرسىن مەيلى، ماسايراپ ەلىرسىن مەيلى، ءاردايىم وقىس ەستىلەتىن "اكە" دەگەن سىڭعىر كۇلكىدەي عاجايىپ ءسوزدى قۇلاقپەن ەمەس، بۇكىل تۇلابويىمەن قابىلداپ، كوڭىلىنە شۋاق توگىلگەندەي جادىرايتىن. ءقازىر دە ازىناعان بوران سۋىلىنان قۇلاققا تانىس ەمىس-ەمىس ءبىر ءۇندى اڭدىپ، قاپى قالمايىن دەيتىن تۇسىنىكسىز دەگبىرسىزدىكپەن ىندىنى قۇرىپ، ەلەڭدەپ جاتىر.
ۇلكەن بالاسى سول جولى "شال" دەگەندە قاتتى تىكسىنگەن. اتالىق قۋانىشتىڭ ارىنداعان اساۋ ەركىندىگىنە بايقاۋسىزدا قۇرىق تۇسكەندەي ۇندەمەي موڭكىپ، كوپكە دەيىن الگىبىر تۇرپىدەي سوزدەن "اكە" دەيتىن ىڭكار اۋەزگە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلماس جاتباۋىرلىقتىڭ
سىزىن سەزگەندەي بولىپ ەدى. و دا بولسا ۇمىتىلماس ءبىر داۋرەن ەكەن. ەندى ويلاپ جاتسا، ءوزى دە پەرزەنت سۇيگەن بالاسىنىڭ ءبىر عانا ساتكە مەنمەنشىل كوڭىلمەن اتالىق تانىتقان ماقتانىشتى ىقىلاسىن ەلەمەپتى-اۋ سوندا. ءومىر دەگەن سول. ۇل — اكە، اكە — شال بولادى. ادامنىڭ ەركىنەن تىس، تىنشىمايتىن تىرلىك زاڭىنا قارسى تۇرار قۇدىرەت تاۋىپ كور! تابا الماساڭ — ءبىر ۇرپاقتىڭ ورنىن باسار كەلەسى ۇرپاقتىڭ كۇنى كەشە ءوز باسىڭنان دۇركىرەپ وتكەن كۇيىنىش-سۇيىنىشىنە، مۇڭ-زارى، قۋانىش-قىزىعىنا قاراۋلىق جاساما، قىزعانىش بىلدىرمە. بۇرىن اكە بولدىڭ، بۇگىن اتا بولدىڭ. ەندەشە، اناy قارا نوقاتتاي عانا جاندىكتىڭ قىبىرىنا زار بولعان كوڭىل-كۇيىڭدى ازىرشە ۇعىنا الماس، تۇبىندە جانە ۇعىنباي قويماس ۇلىڭا دەگەن كەۋدەڭدەگى سىزداۋىقتاي شانشىعان ساعىنىشىڭدى سارناتا بەر...
قانشا وتكەنىن بىلگەن جوق. ۋاقىتتىڭ تىنىمسىز قوماعاي سىرتىلىن قوس شەكەدە بۇلك-بۇلك ۇرعان قان تامىرىنىڭ بۇلكىلىمەن ەسەپتەيدى دە، ازابى مول ماڭگىرتكەن اۋرۋدىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنىن، بۇگىنى مەن ەرتەڭىن ميداي شاتاستىرىپ، قيمىلسىز جاتا بەرەدى.
ەرنى كەبەرسىپ، تاماعى قۇرعادى. ىشتەن شارپىپ شىققان ۇزىك-ۇزىك لەپتىڭ اپتابى — شىلدەنىڭ ءورت ءتىلدى كەرىمسالىنداي. تامسانىپ، تاڭدايدان سىلەكەي ىزدەپ، تۇكىرىك جۇتايىن دەپ ەدى، ونىسى دا بوس ارەكەت بوپ شىقتى. ەرىندەر توبارسىپ، اڭقاسى كەپكەن قۇرعاق اۋىزدىڭ ىستىق دەمى وكپەسىن قاپتى. قىلعىنىپ جىبىرلاعان ەرنىمەن اۋا قارماندى.
سودان كەيىن قول سوزىم جەردە، ەدەندەگى تۇكتى سۇلگىمەن بەتى جابۋلى تۇرعان قىسىردىڭ توستاعان تولى قىمىزىنا كوز ءسۇزدى. ۇرت تومپايتا ءبىر جۇتىپ، قىشقىلتىم سۇيىققا ءتىلىن كومەيلەتە باتىرىپ، ۇزاق سىمىرگىسى كەلدى. بۇرىن قىمىز دەسە سىلەكەيى شۇبىراتىن. جولاۋشى پوەزىن الىپ جۇرگەن كەزىندە ستانسيا سايىن شىنى شەلەگىن كوتەرىپ، مامىرلاي باسىپ، جاسىل ۆاگوندى جاعالاپ قىمىز ساتاتىن توققارىن ايەلدەردى كورگەندە، شىداي الماي جەتىپ باراتىن. بىرەر ستاكانىن تاستاپ الىپ، ەرەجەنى تالاي بۇزعانى بار. رەيستە بولعاندا ماشينيست اعايىنعا سىرا تۇگىل شەربەت قىمىزدىڭ ماڭايىنا قۇرىق تاستام جولاۋعا رۇقسات ەتىلە مە!
ماراتبەك توستاعانعا ەرىكسىز قول سوزدى. ەكى ساۋساقپەن سۇلگى ورامالدى ءىلىپ الىپ، ارىرەك سەرپىپ تاستادى. قىزىل ارشانىڭ تومارداي بەزىنەن ءوزى ويىپ، مانەرلەپ جاساعان كۇرەڭ قاسىقپەن قىمىزدى ۇزاق ساپىردى. كوپىرشىگەن سۋسىننىڭ كەرمەك ءدامى بولمە ءىشىن قىدىرا جايلاپ كەتتى. ءيسى مۇرنىنا كەلگەندە، قاسىقتى قايتادان ورنىنا شيىرىپ جىبەرىپ، توستاعاننىڭ بەتىن قايىرا جاپتى.
قاتالاتقان شولگە شىداسا دا، قىلعىندىراتىن ازاپقا كونگىسى كەلمەدى. سىزدىقتاتىپ شاي قاسىقپەن اۋزىنا ساناپ تامىزاتىن ءنارى ءارى بارماي، تاماققا كەپتەلىپ، تىنىستى بىتەي تارىلتىپ، لاق-لاق قايتا قۇسىلاتىن. قولقانى جۇلىپ تۇسەردەي بۋناپ، تۇلا-بويدان سۋىق تەردى شىپ-شىپ شىعاراتىن.
ماراتبەك قاتتى قايران قالادى. بار قورەگى — كۇنىنە ىشەتىن كەسە تولار-تولماس سۋسىنى العان دەممەن-اق بۋلانىپ ۇشىپ كەتەدى ەكەن. اپىراۋ، سوندا ىستىق بۇلاۋعا سالعانداي ونەبويىن ۇدايى شىلايتىن وسى تەر نەمەسى قاي جەرىنەن ونە بەرەدى، قاي پۇشپاعىنان كەلە بەرەدى؟
ۋاقىت كۇرمەلىپ قالعانداي. قۇلاقشەكەدەگى ءزارلى زىركىل — تىستاعى بوراننىڭ ءالسىز مازاعى. ەكەۋى ءبىرىن-بىرى قيتىعا قايتالايدى. باسقا تۇك جوق. اناۋ قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان سۋ جاڭا قارا كيتەلىنىڭ ءتوس قالتاسىنداعى "پاۆەل بۋرەنىڭ" كانىگى تىقىلى قۇلاعى بۇرالماعان قالپى وسىدان قىرىق كۇن بۇرىن توقتاعان-دى. سودان بەرى ەكى-ۇش كۇندە ءبىر رەت اۋلاعا شىعىپ، بوي جازعاندا اۋىز ۇيدەگى قوبديشا قابىرعا ساعاتتىڭ ءبىرىن-بىرى قۋالاعان قوس تىلىنە ۇيرەنشىكتى داعدىمەن كوز تاستاپ وتكەندە بولماسا، ۋاقىت ەسەپتەپ كورگەن ەمەس.
جاسىل تەپلوۆوزدىڭ وڭ جاق تەرەزەسىن ىسىرىپ اشىپ تاستاپ ادىر-جوتاسى مول تۋعان جەردىڭ ءار تاس، ءار تۇبىرىنە دەيىن سونداي تانىس، سونداي تاڭسىق كەلبەتىنە كەۋدەسىن شىعارا قۇمارتا قاراپ وتىرىپ، كۇمىس شىنجىرلى كۇمىس "بۋرەنىڭ" ءار سەكۋندىن قالىس جىبەرمەي، تۇقىرتقىش گرافيكتىڭ كەستەسىمەن جىپسىكتەي توقايلاستىراتىن شال، ۋاقىتتان اجىراپ قالعانىنا جابىرلەنگەندەي، ىزالانا مىرس ەتتى. اتىپ تۇرىپ، كيتەلدىڭ قالتاسىنداعى جۇدىرىقتاي ساعاتىنىڭ سالماعىن الاقانىمەن سەزىپ، ءتىلىن قوزعاپ، ءتىرىلتىپ جىبەرگىسى كەلدى.
بوران ماناعىسىنشا بۋىرقانىپ تۇر. قارا قاناتىن قۇلاشتاي جايعان قاراڭعى تۇندە جۇيتكىگەن اق تۇتەكتىڭ ويناعى كورىنبەيدى. سۋىلى مەن زۋىلى، سارىنى مەن سارناۋى مول الاساپىرانى عانا بايىز تاپپايدى.
تاقتاي ەسىك سىقىرلاي اشىلىپ، سارعىش جارىق ەدەنگە جامىراي اقتارىلدى.
— قالايسىڭ؟ توسەگىڭدى قاعىپ بەرەيىن.
ماراتبەك بۋىن-بۋىنى سىتىرلاپ، قاسىنا ءبىر تىزەرلەپ بۇك تۇسكەن كەمپىرىنە بۇرىلدى.
— مال جايلاپ كەلدىڭ بە؟ شارشاعان شىعارسىڭ. دەمال. ءسال دامىلدا.
— تاماعىڭ كەۋىپ جاتقان بولار. قىمىز تامىزايىن.
— وتىرشى...
ەكەۋى دە ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز قالدى. كەمپىر قولىن قويارعا جەر تاپپاعانداي توسەكتىڭ و جەر، بۇ جەرىن تۇرتىنەكتەپ، جاستىقتىڭ استىن كوتەرىڭكىرەپ قويدى. بايلامىنان شىعىپ تۇرعان اق شالعان شاشىنىڭ تارامىن سۇق ساۋساعىمەن شيىرشىقتاپ، ءشالى استىنا جىمىرىپ، وتاعاسىنا ءبىر ءتۇرلى كۇلىمسىرەي قارادى. سونسوڭ ورنىنان لىپ تۇرىپ بارىپ، تەرەزەنىڭ شۇبەرەك پەردەسىن ءتۇسىردى.
— شام جاعايىن با؟
— كەرەگى جوق. شاقىرايىپ كوزدىڭ ءتۇبىن سۋىرادى.
كەمپىر قايتادان تىزە بۇكتى. توستاعاننىڭ بەتىندەگى ورامالدى اشىپ، قاسىقپەن قىمىزدى باپپەن ساپىردى. تامسانىپ قالىپ، ىدىستىڭ بەتىن جاپتى.
— ءوزىڭ ىشسەڭشى، ايكىجان. اقىرىپ كەتەدى عوي بوسقا. ءتۇن اسىرىپ قايتەسىڭ.
كەمپىرى باسىن شايقادى. شۇڭقىرايعان الاقانىن شالىنىڭ ماڭدايىنا ەپتەپ جاناستىردى. سۋىق الاقان پەيىش قاقپاسىنىڭ سامالىنداي ەكەن. كۇنۇزىن دەنەسىن كۇيدىرە ورتەپ جاتقان ىشتەگى الاۋدى سولق-سولق سورىپ الارداي ءسىڭىرلى ساۋساقتار جانىنا جايلى ءتيدى. ماراتبەك مەيىرلەنە كوزىن جۇمدى. ەمىرەنىپ تاماعىن قىرنادى.
وسى الاقان العاش رەت سۇيرىك ساۋساقتاردىڭ اراسىنا قىسقان ءشايى ورامالدىڭ جۇمساق لەبىمەن جاناسقاندا دا، ءدال وسىنداي راقات كۇيدى تولقىنداندىرىپ كەۋدەگە لىق-لىق ەنگىزگەن-دى. جۇرەگى لىپ-لىپ دۇرسىلدەپ، قىزىل جالاۋلانىپ باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ قويۋ شۇعىلاسى ويناعان قارا كوزدەردەن وزىنە دەگەن شىنايى ىقىلاستى، سابىرلى سەنىمدى كورگەن. ءشايى ورامالدىڭ مايدا جاناسقان جىلۋىن سەزىنگەن.
سۋىق الاقان ماڭدايداعى ىستىقتى باسەڭدەتىپ، جان ازابىن ءبىر مىسقال بولسا دا ازايتىپ تاستادى.
— بوران باسىلاتىن ەمەس پە؟ مالدارىڭدى قوراعا دۇرىستاپ قاماي الدىڭ با؟
— قامادىم. قاسقا سيىردىڭ اقىرىن تولتىرا المادى. ءشوپتى قار باسىپ قالدى. جەم بەردىم، ءوزى جەلىندەپ قالىپتى.
ۇزىك-ۇزىك اڭگىمەلەرى ودان ءارى ساباقتالمادى.
ءۇنسىز سويلەسىپ جاتقان سۋىق الاقان مەن ىستىق ماڭداي.
قۇداي قوسقان قوساق. بىرىگىپ ءتۇتىن تۇگەتكەلى قىرىق جىلدان اسىپتى. ول كەزدە ەكەۋى دە قىلشىلداعان جاس ەدى. ايكىجان ون التىداعى تال شىبىقتاي بۇرالعان بويجەتكەن، ماراتبەك جيىرما بەسكە شىققان سولقىلداعان جىگىت بولاتىن. كەزدەسىپ قالعاندا قاباق استىنان بىر-بىرىنە ۇرلانا كوز تاستاپ، الدەنەگە قىمسىنىپ، جاسقانا بۇرىلىپ كەتىپ جۇرگەندەرى بولماسا، اشىق سىرلاسۋعا بارا المايتىن. ماراتبەك جول قۇرىلىسىندا — سكرەپەرششيك. ايكىجان ازىرشە جۇمىسقا ورنالاسپاعان. وڭاشالىق بۇيىرا بەرمەيدى.
ەكەۋىنىڭ قوسىلعاندارى دا قىزىق.
ماراتبەك ءبىر كۇنى كەشكە قاراي بىرەۋ قۋعانداي اسحانانىڭ كۇنباتىس جاعىنداعى ايەلدەر پالاتكاسىنا ەنتىگىن باسا الماي جۇگىرىپ كىرگەن ەدى. باراقتىڭ ۇزىن دالىزىنە سۋ سەۋىپ، سىپىرىپ جۇرگەن ايكىجان جالعىز ەكەن. ماراتبەكتى كورگەندە، قاراعان سىپىرعىشى قولىنان ءتۇسىپ كەتىپ، قاراقات كوزدەرى جاۋدىرەپ، جىگىتكە ءارى ۇركە، ءارى كۇلىمسىرەي قاراعان.
— ايكىجان، ماعان... ماعان تۇرمىسقا شىق.... — دەپ ماراتبەك ءدال وسى سوزدەردى كۇنى بويى جاتتاپ كەپ، تەزىرەك ايتىپ قالايىن دەگەندەي اسىعىس سىبىرلاپ ەدى. اتقاقتاي سوققان جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلىن باسا الماي، ەنتىگە قىلعىنادى... — جاراي ما، ايكىجان! شىعاسىڭ با؟..
ايكىجان نe دەسىن. جىگىتكە قارا كوزدى قاداي ءتۇسىپ، وقىس توڭكەرىپ جىبەرگەن. "كەلىسكەنى شىعار... " ماراتبەك ەكى اتتاپ كەلىپ، قۇشاعىن جايعان. قىزدىڭ قولاڭ شاشىنا تاناۋىن كومگەن. جۇپارىن يىسكەگەن، ورامالىن العان. سودان بەرى، مىنە قىرىق جىلدان ارتىق ۋاقىت ءوتىپتى. قالاي زىمىراعان دەسەڭشى!...
سۋىق الاقان ىستىق ماڭدايمەن ايمالاسىپ جاتىر...
ايكىجاندى ءسۇيدى مە؟ ۇناتتى ما؟ ۇناتقان بولار. سونداعى اتقاقتاي تۋلاعان جۇرەكتىڭ ءدىرىلى ۇمىتىلار ما.
ومىردە نە بولمايدى. جاستىق جەلىگى، ماستىق قىزۋى قايدا جەتەلەمەيدى. ماراتبەكتىڭ ويلاماعان جەردەن جىگىتشىلىك جاساعانى دا بار. تەمىر جول قۇرىلىسىنا جۇمىسشىلاردىڭ جاڭا توبىمەن بىرگە كۇلىمكوز بويجەتكەن كەلگەن بولاتىن. ءوزى دە ءبىر ايەل جىنىسىنىڭ ادەمىسى ەدى. اپپاق جۇمىر بالتىرىن جالاڭاشتاپ، دوڭگەلەنگەن بوكسەسىن بۇلتيتىپ، ەركەكتەردەن قالىسپاي تاشكە تارتاتىن. سەرپپەدەي شيىرشىق اتقان تولىق مىقىنعا تالاي تىلەمسەك كوزدىڭ سۇعى قادالىپ، تالاي سۇعاناق قولدىڭ قارىمدى شەڭگەلى تولعان. ءوزى دە ادۋىن ەدى، قانشىق قاسقىرداي جالت ەتىپ بۇرىلىپ، قول يەسى — دىراۋ جىگىتتەردى تىماق قۇرلى كورمەي، تىراپاي اسىراتىن. اق تىستەرىن كۇرىشتىڭ دانىندەي جارقىراتىپ، سونان سوڭ ساق-ساق كۇلەتىن. كوزدەرى عاجايىپ ەدى! ۇزىن كىرپىكتەرىن سەرپىپ قالعاندا، ارجاعىنان نايزاعاي وتىنداي ۋىتتى جانار شوق شاشىپ، قانداي جاندى بولسىن ەرىكسىز ءدىر ەتكىزەتىن.
— جانىڭ ادىرا قالعىر! قامپيعان قاۋكوكىرەك ءتۇرىندى قايتەيىن-اي! سەندەي تەرى شالبارى قاۋدىرلاعان بوركەمىكتىڭ ءبىرازىن كورگەم. ارمەن ءارى! قۇنىڭا قالارمىن.
بويجەتكەننىڭ مىسى باسقان جىگىتتەر نە ازىلدەسۋگە جاراماي، نە تىرەسە كەتۋگە داۋالاماي، قۇر بوسقا ىرجالاقتاي بەرەتىن.
ماراتبەكتىڭ وندايدا قىبى ابدەن قاناتىن. تولىق مىقىنعا قول جۇگىرتپەگەنمەن، نايزاعايداي ۋىتتى جانارعا سەبەپتى-سەبەپسىز تىم ىلىككىش-اق. باسقالارعا باقان الا ۇمتىلعانداي باتىرلىق تانىتاتىن كەرميىق ايىمشا ماراتبەككە كەلگەندە تەز بوساڭسىپ، ءيى جۇمسارىپ، كوزى كۇلىمدەپ الا جونەلەتىن. جاناسا كەتسە، شىمشۋىرداي سۋماڭداعان جۇيرىك ساۋساقتار قاپىسىن تاۋىپ، جىگىتتىڭ ءار جەر، ءار جەرىنە تىلەنە قادالاتىن.
— ايەلىڭنەن قورقاسىڭ با، ماراتبەك؟ قورىقپا، جەپ قويمايمىن.
— ەركەك جەگەن ايەل كورگەم جوق.
— ءولاي! ءتىلىڭ شىعا باستاپتى-اۋ! تاعى نە ايتاسىڭ؟
— نەمەنە، مىلقاۋ دەپ پە ەدىڭ.
— قايدام! شۇيكەدەي كەلىنشەگىڭ باسىڭدى جادىلاپ قويعان با، بۇرىن مۇلدە ۇندەمەۋشى ەڭ...
سودان كەيىن ماراتبەكتىڭ وقىس قۇتىرتقان جەلىكتى ءبىر كۇندەرى باستالىپ ەدى. كۇندى كۇن، ءتۇندى ءتۇن دەمەي قان تامىردا دۋىلداعان سايراۋىق كۇي تۇلابويىن سىرەستىرە تولتىرىپ، جۇرت قۇلاعى، ەل كوزى دەيتىن قىتىمىر قىسىلتاياڭدى ەلەتكىزبەي، ۇمىتتىرىپ جىبەرگەن-دى.
جالعىز-اق ايكىجان ەشتەڭەنى سەزبەدى. وعان ماراتبەك كادىمگىدەي-اق ءماز. كەلىنشەگىنىڭ قىزىل شيە جەگەندەي بۇلتيعان تولىق ەرىندەرىنەن وزىنە دەگەن وكپە شىرايىن تاپپاي ما، الدە نازار توقتاتىپ، زەر سالىپ ىزدەمەي مە، قۇلاققا ىزىڭداعان سىبىس كەلمەگەن سوڭ، قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق ءجۇرىپ جاتتى.
توق مىقىن سۇلۋ ايىمشا ءتىپتى ەسىرىپ ەدى-اۋ. ۇيات-اياتتى جيىپ قويىپ، تاپا-تال تۇستە باراق كولەڭكەسىندە شاي ءىشىپ وتىرعان ايكىجان مەن ماراتبەكتىڭ ۇستەرىنە كەلەتىن. ءبىر شىنىنى تاۋىسقانشا وت شاشقان كوزدەرى ازەر شىداپ، ەرلى-زايىپتى ەكەۋدى قىلجاقتاپ، قاعىتىپ، اۋىز اشتىرماي تالاي جەرگە اپارىپ تاستايتىن. ارى-بەرىدەن سوڭ ءبىر-اق ىرعىپ، شىنتاقتاپ جاتقان ماراتبەكتىڭ توبەسىندە شاڭىراقتاي شالقالاعان سەگىز سايلى كارىس قالپاقتى الا قاشاتىن. جۇمىر بالتىر ايدىننان كورىنگەن اق سازانداي شورشيتىن. ودان ءارى اركىمگە دە بەلگىلى جاي. باس كيىمىن اۋلەكىلەنگەن تومەنەتەككە بەرىپ جىبەرىپ، نامىسقا قىزباي، ىزديىپ ىستىق شاي سوراپتايتىن قاي ەركەكتى كورىپ ەدىڭ. ءبىرىن-بىرى قۋالاعان جەلاياق قىز بەن جانىققان جىگىت كوز ۇشىنداعى ەسكى قىستاۋعا قۇلدىراپ جوعالىپ كەتەتىن. سودان ەكى ءسۇت ءپىسىرىم مەزگىلدە قىزارا ءبورتىپ بويجەتكەن، قۇر سۇلدەرى قالىپ، ءىلبىپ ماراتبەك ورالاتىن. ورالاتىن دا، كولەڭكەدەگى بوستەككە سىلق قۇلاپ، قايتادان ەسەلەگەن كۇرەڭ شايدى قۇنىعا سىمىرەتىن. جاۋدان جىلقى ايىرىپ كەلگەندەي سەگىز سايلى قالپاقتى ءبىر جاق شەكەسىنە ميلىقتىرا باسا ءتۇسىپ، ايكىجانعا قاباق استىنان ەلەۋسىز كوز تاستايتىن. شيە جەگەندەي قىزارعان تومپاق ەرىننىڭ كۇرەك ءتىس باتقان، قانتالاعان تۇستارىن كورسە دە، ءمان بەرمەي، قۇداي قوسقان قوساعىنىڭ قاشقىن-قۋعىن "ويىنىنان" حابارسىزدىعىنان كوڭىلى ءوسىپ، ەڭكەيە بەرىپ، الدەنەگە ريزالىق تانىتىپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتەر ەدى.
ءبىر كۇنى ادىرە قالعىر كارىس قالپاق ۇشتى-كۇيلى جوعالدى. قالپاق جوعالعان سوڭ كۇن سايىنعى داعدىلى "قۋىپ جەت!" وينالمادى. كولەڭكەدەگى ىستىق شاي سوراپتالمادى. سۇلۋ ايىمشا ادەتتەگىدەي قىزارا بورتپەدى.
— ايكىجان، قالپاعىمدى كورمەدىڭ بە؟
— جوق! تاستاماۋشى ەدىڭ، قالاي ايىرىلىپ ءجۇرسىڭ؟
ماراتبەك قىزۋلى قىزىعىن ۇرلاتقانداي شارق ۇرىپ قالپاقتى ىزدەدى. بارماعان جەرى، اقتارماعان قۋىسى قالمادى. جۇمىس باسىن دا، ەسكى قىستاۋدى دا ءسۇزىپ قايتتى. قولدا باردىڭ ءقادىرى جوق دەگەن وسى. ايتپەسە، مايلىق پەن سۋلىققا بىردەي كارىس قالپاقتى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتار ەدى عوي. قالپاق جوعالعان سوڭ توق مىقىن بويجەتكەن دە اياق استىنان ءجۇزى سىنىپ، سىرعاقسىپ سالا بەردى. الدەبىر تىلەكتەس دانەكەرى ۇزىلگەندەي كورە مە، نايزاعايلى جانار ءبىرتۇرلى مۇڭايىپ، سىڭعىر كۇلكى ساپ تىيىلدى.
ماراتبەك جۇمىستان سىلتاۋراتىپ ەرتە قايتىپ، جالعىز ءوزى باراقتى استىن-ۇستىنە شىعارا ەمىن-ەركىن اقتاردى. اقىرى، بولماعان سوڭ، كەرەۋەتتىڭ استىنداعى ايكىجاننىڭ كيىم-كەشەگى سالىنعان تەمىر قۇرساۋلى كونە ابدىرەنى سۋىرىپ شىعارىپ، قاقپاعىن اشتى. اپىل-قۇپىل قيمىلداپ، قىزىل-جاسىل كويلەك-كونشەكتەردى بۇرقىراتىپ جايىپ تاستادى. ابدىرە تۇبىندەگى وراۋلى تۇيىنشەكتەن باسقا ەشتەڭە قالمادى. قالپاق جوق. كيىمدەردى بۇرىنعىسىنداي قاتتاپ، قايتا ورنىنا سالدى. ءشوجىپ ءبىراز وتىردى. دىرىلدەگەن ساۋساقتارىمەن ابدىرەنىڭ قاقپاعىن جابا بەردى دە، الدەنە كىلت ويىنا تۇسكەندەي قاقپاقتى شالقايتا سارت ەتكىزدى. سىڭعىرلاپ ەسكى ابدىرە كىرجىڭ قاقتى. دىرىلدەگەن قول وراۋلى زاتقا جارماستى. جانتالاسا قيمىلداپ وراۋدى شەشتى. جەڭسىزگە وراعان "ءقادىرلى" باس كيىمى كوزىنە جارق ەتتى. ەكى بەتى وت قارىعانداي دۋ ەتە ءتۇستى. شوق تۇسكەندەي دىرىلدەگەن ساۋساقتار وراۋدى قايتا بۋدى. سەگىز سايلى كارىس قالپاق ەمەس، قارا ابدىرەگە قايتىپ شىقپاستاي بولىپ جىگىتشىلىگى، ۇياتى، ماسقاراسى بىرگە كومىلدى.
22-23 پدف جوق
جازۋشى دەگەندەر قىزىق حالىق. تىرناق استىنان كىر ىزدەگىش. وتكەندە وسىندا ورمانبەك دەگەن، تانۋشى ما ەدىڭ، جازۋشى كەلىپ... سۇرامايتىنى جوق. وبا دەي مە-اۋ!.. قورعان دەي مە-اۋ، ابدەن باسىمدى قاتىردى...
ءيا، اعاش قۋراپ بارادى، كوشە لاس. مونشا ىستەمەيدى، شاشتاراز اتىمەن جوق. كلۋب قاڭىراپ تۇر. ال، ەشكى كەبەنەكتەردىڭ قۇدايى ابدەن بەردى... ءاي، شەك! شەك ءارى!...
سونىمەن اۋىلعا كەپ قالدىم دە. ايتپاقشى، سايلاۋ، ايلىعىڭ قانشا وسى؟ ءا-ا، ە-ە، تىم ماردىمسىز ەكەن. ۇيدەگى كوڭىلدى بازارداعى نارىق بيلەيدى دەگەن. وندا قالاڭنان وسى دالام ارتىق. كۋلتۋرانىڭ ءوزى قىپ-قىزىل ون سومدىقتارمەن ىلەسىپ بوساعادان توپىرلاپ ەنىپ جاتادى مۇندا. ءۇش مىڭ سومنىڭ يمپورت گارنيتۋرىن ءبىز دە الدىق. تەليەۆيزوردى سايراتىپ قويامىز. بالالاردىڭ توقپاقتاۋىنا پيانينو دا بار. "جيگۋلي" تۇر دۇرىلدەپ. اناۋ كارىمدە — "موسكۆيچ"، اناۋ تۇراردا — "نيۆا"... كوردىڭ بە قۇرداستارىڭنىڭ تىرلىگىن!... كوز مايىن سارسىلتىپ ينستيتۋت تاۋىسپاي-اق قالتاسىن قامپايتادى. ۆوت، قالاي! ءومىر ءسۇرۋدى بىلەدى، ءا!
كىتاپ دەيمىسىڭ؟ جوق، كىتاپ جينامايمىز. دۇكەنگە تۇسپەيدى. سونسوڭ سونىڭدى كىم وقيدى. ۋاقىت، باۋىرىم، بۇل زاماندا التىننان دا قىمبات. جۇمىس دەيسىڭ، ءۇي شارۋاشىلىعى دەيسىڭ، قولىڭ ءبىر بوساي ما. وتىن-سۋ، مال، ءشوپ... ونىڭ ۇستىنە اۋىلدا بۇگىندە نە كوپ — توي، تاماشا كوپ. اناۋ ءوتىنىپ شاقىرادى، مىناۋ قيىلىپ شاقىرادى. بارماۋعا تاعى بولمايدى. ماركانى ساقتاي ءبىلۋ كەرەك. قاي ۇيدەن كونياك، قاي داستارقاننان شامپان ىشەتىن رەتىڭدى مىقتاپ قاداعالا. ءمان بەرمەدىڭ بە، ۇلكەن باسىڭ كىشىرەيەدى وندا. انادا مەنىڭ قولاستىمداعى ءبىر قىزمەتكەرىم ارنايى قوناققا شاقىردى. سوندا، پونيماەش، الگى شىركىن كوڭىرسىگەن كوك اراقتى كولكىتىپ الدىما قويا سالعانى. اتتەڭ، ادەپتى ەستەن شىعارعىڭ كەلمەيدى-اۋ، اۋىل ينتەلليگەنتى دەگەن اتىمىز بار، ويتپەسە مە، تاباعىن تاس توبەسىنە توڭكەرە سالار ەدىم. جو-جوق! تۇردىم دا، شىعىپ جۇرە بەردىم. ءبىلسىن. ەكىنشى ءويتىپ قورلامايدى.
ورمانبەك پە؟ ءبىر تۇنەپ كەتكەن. ءقوناقۇي جوق قوي بۇندا. كورىنگەن كوك اتتىنى كىم شاقىرا قويسىن؟ دوكەي دەيمىسىڭ؟ قاپ! قىزمەتى نە ەدى؟ ءا-ا، جاي جازۋشى عانا ما ؟ ءبىز كىمدى بىلە بەرەيىك.
اناۋ مەنىڭ كاكەن ءىنىم دە دوكەي. ول دا ءوزىڭ سياقتى گورودسكوي. كانديدات ناۋك! تاك چتو، كانديداتتىڭ اعاسى بولعان ءبىز دە وسال ەمەسپىز. پاتەرى قانداي! سەنتردە! كىلەمى! كەم دەگەندە ون شاقتى.
قۇرداس-اۋ، سايلاۋجان-اۋ، نەگە اسىقتىڭ؟ جىلىندا اياق استىنان. ءبىر كەزدەسكەندە وتكەندى ەسكە ءتۇسىرىپ، دۇرىستاپ سويلەسەيىك تە. كوشەدە سامبىرلاسقانىمىز ىڭعايسىز دەيمىسىڭ. ايىپ مەندە. سەن، درۋگ، كەشىر. كەشكە ۇيگە ءبىراز ۇياتتى كىسىلەردى قوناققا شاقىرىپ قويىپ ەدىم... كەرەك ادامدار... قۇربىڭ سونىڭ جابدىعىمەن بولىپ، قولى تيمەي جاتىر. سەن ءوزىمسىڭ عوي. وكپەلەمەسسىڭ. كەيىن، وڭاشادا وبيازاتەلنو كەل ؟ مەن سەنىكىندە، قالاعا بارسام، تۇپ-تۋرا شىرەنىپ جاتىپ الام.
ماشينا دەيمىسىڭ؟! تاۋ ارالاۋعا شىعام دەيمىسىڭ؟! مىناۋىڭ قىزىق ەكەن، سايلاۋبەك. وتپۋسكەدەگى ادام تىرايىپ جاتپاي ما تىنىعىپ؟ جەر كورەم دەگەنى نەسى؟ وسى ارانىڭ بالا كەزدەن بەرى سەن كورمەگەن قاي پۇشپاعى قالىپ ەدى؟ قايتادان ءبىر ەمىن-ەركىن ارالايمىن دەيسىڭ، ءا. سەن اۋرە بولما ءويتىپ. كورەتىن، قىزىقتايتىن تۇگى جوق. باياعى ات باۋىرىن سيپايتىن كوكوراي شالعىننىڭ ورنىندا قۋ تاقىر عانا قالعان. بۇلاق بىتكەن شەتىنەن سۋالعان...
جوق! مەكەمەنىڭ ماڭدايعا باسقان جالعىز ماشيناسىن بەرە المايمىن. موتورى ونسىز دا باراحليت ەتىپ ءجۇر؟ ونىڭ ۇستىنە شۇعىل جۇمىس بار. دەمالىس بولسا شە؟ ءبىز، قاراعىم، قالاداعىداي سەنبى، جەكسەنبى دەپ شانيىپ جاتپايمىز، ىستەي بەرەمىز. انە، ءبىز سول ءۇشىن ايانباي تەر توگىپ، جانتالاسا كۇرەسىپ جاتىرمىز. لينيادا سىم ۇزىلسە... الدەقالاي باعان قۇلاسا.... باعان نەگە قۇلاماسقا... جازىم بولسا، ادام دا ولەدى. باعان نە؟ اعاش!...
"جيگۋليدى" اتاما! جو-جوق، سايلاۋ ءتىسىڭ قىشىماسىن! تاۋ-تاسقا سوعىپ قيراتىپ، سەگىز مىڭ سومدى جەلگە لاقتىرىپ تاستاي سالاتىن اقىماق ەمەسپىن. شاڭ جۋىتپاي، كىرشىك قوندىرماي وتىرسام. ءاي، سايلاۋ، توقتاشى! وكپەلەپ باراسىڭ با؟ نەمەنەگە وكپەلەيسىڭ؟ جارايدى! تاۋىقسىز دا تاڭىم اتقان! بار، بارا بەر! ءبىز دە تەگىن ەمەسپىز. كانديدات ناۋىگىمىز بار...
* * *
قان قىزىل ءپۇلىش شىمىلدىق سامال جەلپىگەن ايدىنداي ءدىر سىلكىنىپ قالدى دا، ءدال ورتاسىنان سىزاتتانا جيىرىلىپ، قاق جارىلدى. كەڭ ساحنادا قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان ارتيستەردىڭ بەتىندەگى قالىڭ بوياۋى باتتاسقان گريمىندە ەدەننەن ۇرعان رامپا جارىعى جالت-جۇلت وينادى.
ءار جەردەن ءبىر دۇركىرەپ شىعىپ، جامىراعان قوزىداي دۋىلداي تۇتاسىپ ىزىڭ-ىزىڭ ءۇن ەستىلدى. شاپالاق داۋسى تىق-تىق جوتەلگەندەي قۇمىعىپ تۇردى دا، سايابىرسىپ بارىپ باسىلدى. ۇمىتتەنە كۇتكەن ۇزاق وۆاسيا بولعان جوق. جاندارى قالماي ەكىلەنە قول سوعىپ جاتقان ساحناداعى اكتەرلەر عانا. وسىناۋ ولەرمەن قيمىلدارىمەن زالداعى سامارقاۋ جۇرتشىلىقتان داتكە قۋات بولارلىق ىنتىزار تىلەكتەستىك ىزدەگەن سىڭايمەن قىپ-قىزىل الاقاندارىن قايىقشا بۇگىپ اكەلىپ، اۋا تولتىرا دۇڭك-دۇڭك سوققىلايدى.
تالىقسىعان جاڭعىرىق ءار تۇستان قايتادان تۇتانىپ ەدى، بۇرشاق قۋىرعانداي بەرەكەسىز تىسىرلاپ، ۇدەپ، ۇلعايىپ كەتە الماي، كىبىرتىكتەي بەردى. سونى سەزگەن ارتيستەردىڭ بىرەۋى جاندالباسا تىلەكپەن ەرىكسىز تال قارماندى. اۋا جەتپەگەندەي ساقال-مۇرت جاپسىرعان دوبالداي اۋزىن كيرەلەڭدەتىپ تۇردى دا، تەمەكىنىڭ ءتۇتىنى قاپقان وكپەسىندەگى بار اۋانى اياماي-اق ءبىر-اق لاق ەتكىزىپ: "اۆتور! اۆتور!" دەپ گۇج ەتە ءتۇستى. سول-اق ەكەن، دوڭگەلەنىپ ساپ قۇرعان اكتەرلەر ۇران شاقىرعانداي وسىناۋ دانەكەر ىلىكتى كوپ داۋىسپەن ءىلىپ اكەتتى.
سايلاۋبەك شەتكى كرەسلودا دەل-سال كۇيدە وتىرعان. سپەكتاكلدىڭ كورەرمەندەردى بىردەن ۇيىتىپ اكەتپەي، بەي-جاي قالدىرعانىن العاشقى كورىنىستەن كەيىن-اق سەزگەن-دى. سودان سوڭ پەساعا ءوزىنىڭ ەشبىر قاتىسى جوق جانداي تۇيىقتالىپ، اينالاسىنا ادەتتەگىدەي دەگبىرسىزدەنە كوز سالماي، بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن تۇسىنىكسىز حالگە كوشكەن-دى. تەك قانا ساحنادا جۇرگەن اكتەرلاردىڭ قولدارىنان كەلگەنشە بار ونەرىن اياماي، ءولى رولگە ىستىق قان قۇيماق بوپ قولدان كەلگەنشە تىراشتانىپ، بەكەر اۋرەگە تۇسكەندەرىنە العاش رەت كادىمگىدەي جانى اشىدى. الگىلەردىڭ ويىنىن ارعىماقتى تۇساپ قويىپ بايگەگە قوسقانداي سەزە مە، كوز الدىنا ەمىن-ەركىن باۋىرىن جازا الماي، قوس اياقتاپ شوقىراقتاعان بيشارا جانۋاردىڭ ەسىرىك ءحالى ورالادى دا، ساحنا دا، زال دا جوعالىپ، قىم-قۋىت شاڭ باسقان ساحارا ساعىمى مۇنارلانا كولبەيدى.
— اۆتور! اۆ-تو-و-ور!
"نەگە شىقپايدى اۆتورى بار بولعىر؟ مىنا كەلەڭسىز ءجايتتى نەگە تەز اياقتامايدى؟" دەگەن وي بۋعان سايلاۋبەك اياق استىنان تىقىرشىدى. اينالاسىنا جىڭىشكە موينىن بۇراي سوزىپ، ەدىرەيە قاراندى. سول ءسات بۇنىڭ وزىنە تەلمىرە قادالعان كوزدەردەن الدەنە تۇيسىگىنە تۇرتكى بەردى مە، سونشاما دۋىلداسا ىزدەگەن اۆتوردىڭ ءوزى ەكەنىڭ ۇققانداي، كرەسلونىڭ شىنتاق قويارىنا تايانىپ، ورنىنان جۇرەكسىنە كوتەرىلدى.
كىلەمشە جاپقان ءۇش تەپكىشەك، ءۇش باسپالداق. زال مەن ساحنانى قوساتىن قىل كوپىردىڭ بار-جوعى سول. ءبىراق كىلەمىنىڭ تۇگى قىرقىلىپ تاقىرلانعان وسى ءۇش ساتى. سايلاۋبەككە ءۇش شاقىرىمنان دا ۇزاق كورىندى. بۋىن-بۋىنىنان ءال كەتكەندەي، جەڭىل قارا لاك ءتۋفليلى اياعىن ازەر قوزعاپ، دىرىلدەپ اتتادى.
قالت-قۇلت سوزىلعان جۋان قولدار، ۇمسىنعان اپپاق الاقاندار، كىمدىكى ەكەنى بەلگىسىز، كوز الدىندا كەزەك-كەزەك الماسادى. سايلاۋبەكتىڭ بولار-بولماس كۇبىرلەگەن يكەمسىز جۇقا ەرنى كونە پاتەفوننىڭ ەسكى كۇيتاباعىنداي تۇرىپ قالىپ، تۇرىپ قالىپ: "راقمەت، راقمەت!" دەگەن جالعىز ءسوزدى جىلۋسىز، سەزىمسىز سۇلەسوق قايتالايدى.
كەنەت ىپ-ىستىق لەپ ماڭدايىنا شارپي ءتيدى. ىلبىگەن اياق قالت توقتادى. ىستىق لەپ ىستىق ەرىننەن ەسەدى ەكەن. ماڭدايداعى تابى كەپپەستەن الگى ەرىندەر باياۋ كۇبىرلەپ سويلەپ كەتتى.
— رەنجىمە، سايلاۋبەك. ءالى-اق ءبارى جاقسى بولادى.
جىگىت باسىن قۇلشىنا يزەدى. كوكتەم تىنىسىنىڭ ساۋمال ءيىسىن جۇتقانداي، كەۋدەسىنە تولقىنداپ ەنگەن جىلۋدى سەزىندى. كوز توقتاتىپ، ەرىن يەسىنە ەلجىرەي قارادى.
قايقايىپ يىلگەن كىرپىك اينالاسىنا جاس ءۇيىرىلىپتى. كوز قيىعىن كەمەرلەي مولدىرەپ، سول ءمولدىر تامشىلار جاناردىڭ ۋىتتى وتكىر قاراسىندا رامپانىڭ ساۋلەسىمەن جىلت-جىلت ەتەدى.
قاز مويىن. اپپاق. ءبىر دە ءبىر كولدەنەڭ تۇسكەن سىزىق، سىزاتى بىلىنبەيدى. تولىقشا دەنەنىڭ ومىراۋى اشىق قارا اتلاس كويلەگىنەن قوس يىعى دوڭگەلەنە شالقايىپ، قۇس ءتوستى قوماقتاندىرا كوتەرىپ، تىك كەتكەن ويىقتى تەرەڭدەتە كوزگە ۇرىپ تۇر. سايلاۋبەك ايىمگۇلدى ەندى عانا تانىدى.
ايىمگۇل تىرناعىنا مانيكيۋر جالاتقان ۇشكىر ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن يىعىنان باتىرا دەمەپ جىبەرىپ، جىگىتتى وڭ جاعىنداعى كورشىسىنە قاراي ۇمسىنا سىرعىتتى.
"دۇرىس ەكەن... مىناسى اقىل بولدى"...
كۇبىرلەگەن ەرىن كۇمىلجىگەن "راقمەت، راقمەتىن" تاعى قايتالاپ، يەسى بەلگىسىز ءبىرى جۇمساق، ءبىرى قاتقىل تەرشەڭ الاقاندارعا باعىشتاپ جاتىر.
شىعىر تەمىر ىلگەكتەرى سىرىلداپ، توگىلگەن شاشاعىمەن شاڭى بۇرقىراعان ەدەندى سىپىرىپ، اۋىر شىمىلدىق باپپەن سىرعاناپ جابىلدى.
سايلاۋبەك ەشكىمگە قايىرىلىپ مويىن بۇرماي، الگى ءبىر ەشتەڭەگە تۇراقتاماس سۇلەسوق جانارىن جۇرت نازارىنان ۇرلانا جاسىرىپ، تەاتردان شىعا سالا مەيمانحاناداعى نومەرىنە تارتتى.
كوز قيىعىن جيەكتەي كەمەرلەگەن ءمولت-مولت جاستى، ۋىتتى جاناردى عانا ۇمىتپايدى. جۇمىر يىق، جالعىز ويىقتى كورەدى. ايىمگۇلدى بىلەدى. باسقاسى ويىندا جوق.
كىرگەن بويدا تەلەفون سوعىپ تومەندەگى، ەكىنشى قاباتتاعى رەستوراننان نومەرىنە تاماق العىزدى. توڭازىتقىشتان باستالعان كونياك قۇتىسىن شىعاردى. كۇرەڭ شاراپتى قۇمىرسقا بەل ريۋمكاعا تولتىرا قۇيدى.وڭەش بويلاي سۇپ-سۋىق قىشقىلتىم قىجىلداتا جۇگىردى.
تاماققا زاۋقى سوقپادى. ءتۋفليىن وكشەسىنەن باسىپ، بىر-بىرلەپ سىپىرىپ تاستادى دا، ەكى كىسىلىك كەڭ اعاش كروۆاتقا شالقالاپ قۇلاي كەتتى.
"قۇرىسىن ءبارى! قولدان كەلمەگەن سوڭ بوسقا تىرباڭداپ، الەككە تۇسكەنى جامان ەكەن. سىنىقشىداي ءدال باساتىن اناۋ قالىڭ كوپشىلىك بۇنىڭ ساۋساقتان سورىپ جازعان دۇنيەسىنىڭ بەت پەردەسىن جاڭا عانا وپ-وڭاي سىپىرىپ تاستاعان جوق پا؟ مەنمەنسىپ اسىپ-تاسقان جەلبۋاز داراقى كوڭىلگە اياماي سۋ سەۋىپ، ءبىر-اق وشىرگەن جوق پا. "ءبورى ارىعىن بىلدىرمەس" دەگەندەي شەكىرەيە باسىپ، شىرەنە ءتۇسىپ، شىرت تۇكىرىپ جۇرگەنى — قامپيعان كەۋدەنىڭ وز-وزىنەن ءىسىنۋى عانا ەكەن-اۋ. داۋىل تۇرماي-اق، ءۇپ ەتكەن سامال ەسىپ ەدى، تىرس ەتتى دە، جارىلىپ كەتتى.
قۇرىسىن بۇيتكەن جازۋشىلىعى! جۇيكەنى جۇندەي تۇتەلەگەن تىنىمسىز ازاپتان ات قۇيرىعىن شورت كەسىپ، ءبىرجولاتا بەزۋ كەرەك. دۇنيەدە قاعاز شيمايلاۋدان باسقا دا جۇمىس كوپ. پايدا كەلتىرسە — ءالى-اق ازاماتتىعىن ارقالانىپ شىعا كەلەر. تالانتتىلاردىڭ قوس وكپەسىن ورشەلەنە تەپكىلەپ قۇيعىتاتىن پەگاسى مۇنىڭ تاقىمىنا جازىلماعان جانۋار ەكەن. تاقىمعا تۇسپەك تۇگىل جالىنان دا سيپاتپاي جۇرگەن جوق پا. "ارىستان ايعا شاۋىپ مەرت بولىپتى".
باسى مەڭ-زەڭ. شەكە تامىرى زىرك-زىرك. مي ورنىندا اپ-اۋىر، سۇپ-سۇيىق قورعاسىن سولقىلدايتىنداي. بالكىم قاۋاشاعىندا ءبىر ەسەپتەن سول قورعاسىننىڭ بولعانى جاقسى ما ەدى؟ وندا مىناۋ جانىن جەگىدەي جەگەن ۇزدىكسىز قينالىسى مەن بوساتپاس كۇيزەلىسى ۇمىتىلىپ، باياعى بالاۋسا كۇنگى ۋايىمسىز قىزىعى مەن تاۋسىلماس قۋانىشى، ادەمى ارمانى مەن ءۇمىتى مول كۇندەرىنە قايتا ورالار ما ەدى؟...
تۋمبوچكانىڭ ۇستىندە جاتقان "موسكۆا" سيگارەتىنە قول سوزىپ، ءبىر تالىن ارەڭ تۇتاتتى. قۇشىرلانا سورىپ-سورىپ جىبەردى دە، تۇتىنگە شاشالىپ، بۋلىعىپ ۇزاق جوتكىرىندى. تەمەكىنى كۇلسالعىشقا ساۋساقتارىنىڭ باسىمەن مىجعىلاپ ءسوندىرىپ، قايتادان شالقاسىنا ىڭىرانا اۋدارىلدى. ەكى الاقانىن ايقاستىرىپ اپارىپ جەلكەسىنە توسەدى.
ايىمگۇل... جالعىز سول عانا ءتۇسىندى شيرىققان ءحالىن. ىشتەگى بۋىرقانعان الاي-تۇلەيدى ايىمگۇل عانا ۇقتى. كىرەۋكەلەنگەن جاناردىڭ مەيىربان قاراسى الدامايدى. الداۋى مۇمكىن ەمەس.
بولمە ءىشى قاراكولەڭكە. كوشەدەگى جالت-جۇلت ويناعان رەكلاما شامىنىڭ كەمپىرقوساق ءتۇستى بوياۋلارىنىڭ سان قۇبىلعان جۇردەك ساۋلەسى قارسى بەت قابىرعادا جارىسىپ، ءبىرىن-بىرى تىنىمسىز قۋالايدى.
قاشان ەدى؟ سايلاۋبەكتىڭ تەڭىزدى سيپاتتاعان ءبىر اڭگىمەسىن وقىپ وتىرىپ، سىنشى دوسى سىلق-سىلق كۇلگەن-دى.
— سەن تەڭىزدى باس-كوز جوق ىلعي ءبىر كوكشىل بوياۋمەن ايعىزداي بەرەدى ەكەنسىڭ. اسپانىڭ دا - تۇنجىراعان كوك، سۋىڭ دا — مولدىرەگەن كوك. سوعان قاراعاندا، داۋدە بولسا، ءوزىڭ تۋعالى تەڭىز كورمەگەن پاقىرسىڭ-اۋ!...
كۇلكىدە كەكەسىن تۇزدىعى مول بولعانىمەن سايلاۋبەك قارسى داۋ ايتا الماي تەرىس بۇرىلىپ كەتىپ، دوسىنىڭ ءازىلىن ءۇنسىز سىمىرگەن دە قويعان. تەڭىزدى ومىرىندە كورمەگەنى راس. بىلمەگەن نارسەنى دولبارلاپ سوعىپ، ءبىلدىم دەپ باقىرايتىپ جازعانى دا راس. ەندەشە، قاتەلەسسە، قاتەلەسكەن دە شىعار.
بيىل جازدا، دەمالىسىندا تەڭىزگە بارعان. باقانداي اي بويى تابانداپ جاتقان. سونداعى ۇققانى: تولقىندانعان تەڭىز ناعىز ءبىر ءسانقوي سىلقىم كەلىنشەك مىنەزدەس ەكەن. قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلادى. اپ-ساتتە سان وزگەرەدى. كەيبىر بوي تۇزەگىش كەربەز جەڭگەيلەر دە تەڭىزدىڭ قاسىندا ءجىپ ەسە الماي قالاتىن ءتارىزدى.
كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە تاڭ ساز بەرىسىمەن سايلاۋبەك توسەگىنەن تۇرىپ كەتىپ جاعاجايعا وڭاشا كەلگەن. الىپ شارادا تولقىنسىز دىرىلدەگەن مىلقاۋ تەڭىز كۇپ-كۇلگىن تۇسپەن كۇل سەۋىپ تاستاعان كەدىر-بۇدىرسىز جازىق دالاداي ماڭعاز كەرىلىن جاتتى. ءبىر كەز قىبىرسىز ايدىننىڭ ءدال ورتاسىنان ۆاتەرپول دوبىنداي قىلتيىپ، قىپ-قىزىل كۇن جىلت ەتتى. سول-اق ەكەن، الگى كۇلگىن دالا اياق استىنان نارتتاي الاۋلاپ، سۋىق جايقىن قيعاش-قيسىق جۇگىرگەن كوگىلدىر جولاقتارمەن ايقىش-ۇيقىش تىلگىلەندى. سالدەن كەيىن كۇن كوكجيەكتەن ارقان بويى كوتەرىلىپ، الىس اسپان كوگىلدىر شىلتەرلى مۇنارعا بوككەندە، تاڭعى سامالمەن باياۋ جەلپىنگەن الىپ تەڭىز توبىلعى كۇرەڭ زەرەن تولى جاپ-جاسىل توتيايىنعا اينالىپ كەتتى.
اناۋ قابىرعادا قۇلپىرىپ ويناعان نەون شامىنىڭ ۇزدىكسىز شاعىلىسۋى سايلاۋبەككە تەڭىزدىڭ سان ءتۇرلى بوياۋىن تاعى ءبىر ەلەستەتكەن ەدى.
ايىمگۇل... كوز جيەگىن كەمەرلەي كىرەۋكەلەگەن ءمولت-مولت جاس ۋىتتى جاناردىڭ وتىندە ءدال وسى قابىرعاداعى الۋان تۇسپەن قۇبىلماپ پا ەدى.
ورنىنان سەرپىلە اتىپ تۇرىپ، ريۋمكاعا سىلق-سىلق كونياك قۇيدى. قوس ساۋساقپەن قىلدىرىق بەلدەن ءىلىپ الىپ ريۋمكانى سىلق-سىلق كومەيگە توڭكەردى. تاڭدايى تاق ەتتى. قاندالا ءيىستى قىشقىلى دا بىلىنبەدى. تۇپ-تۋرا سۋ جۇتقانداي، الاقان سىرتىمەن اۋزىن ءسۇرتىپ تاستادى.
"ماس تا بولا المايسىڭ!"
ساناسى قايتادان شابۋىلىن باستادى. ونى ءسال تەجەيتىن دە، ۋاقىتشا توقتاتاتىن دا دارمەنى جوق. شىداي الماي، ويماقتاي ريۋمكانى تاعى شوپىلدەتە تولتىرىپ، تاعى وڭەشكە لەكىلدەتە توڭكەردى. ىشكەن سايىن تۇك بولماعانداي سىرەسىپ، وزەگىن ورتەگەن قىجىلدى وكىنىش قايتا-قايتا كولدەنەڭدەي بەردى.
تەرەزەگە جاقىنداپ بارىپ، ەرنەۋگە بار سالماعىمەن اسىلىپ، سىرتقا كوز سالدى. جەتىنشى قاباتتاعى نومەردەن تومەندە ەرسىلى-قارسىلى تىنىمسىز اعىلعان جۇرت تەڭسەلگەن تولقىندا ىققان سالىندىداي تۇتاسىپ، ارالاسىپ كورىندى. زۋ-زۋ ساپىرىلىسقان ۇشقىر جەڭىل ماشينالار جىلتىراعان كۋزوۆىندا ەلەكتر جارىعىن جالت-جۇلت ويناتىپ، ءبىر تىنشىمايدى. ءبارى قاربالاس اسىعىس. ءبارى قاۋىرت ارەكەت ۇستىندە.
ەسىكتى ەپپەن عانا تىق-تىق شەرتكەن ساۋساق تىقىرى وقىس ەستىلدى.
سايلاۋبەك ارتىنا تەز بۇرىلىپ، بولمە ءىشىن كوز قيىعىمەن شولىپ ءوتتى. كيىم-كەشەگى، كىتاپ-قاعازى ىبىرسىپ جاتىر. جيناۋعا ۋاقىت جوق.
— كىرە بەرىڭىز.
ءتورتبۇرىشتانعان سۇرعىلت جارىقتان ايىمگۇل ىلگەرى اتتادى.
— سايلاۋبەك، مەزگىلسىز كەلگەنىمدى كەشىر. بولمەدە جالعىز وتىرا الماي...
— وقاسى جوق، ايىمگۇل. مۇندا جايعاس.
— قاراكولەڭكەدە وتىرسىڭ عوي... كەلەم دەگەن ويىم جوق ەدى. ەلدى ساعىندىم با، بىلمەيمىن. ءبىر ءتۇرلى وزىمنەن قوبالجىپ... سايلاۋبەك، سەن الگىندە قاتتى كۇيزەلدىڭ-اۋ... كەيدە مەن دە...
— سونى ايتىپ قايتەمىز، ايىمگۇل. كونياك ىشەسىڭ بە؟
سايلاۋبەك ابدىراعان كەلىنشەكتىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن ەكى ريۋمكاعا مولدىرەتىپ شاراپ قۇيدى. تۋمبوچكاسىن اشىپ ستول ۇستىنە الماتىدان اكەلگەن، ءيىسى بۇرقىراعان قىپ-قىزىل اپورت المالارىن ءتىزىپ قويدى.
— دەنساۋلىق ءۇشىن!
ريۋمكاسىن اۋزىنا اپارا بەرىپ، شىنى تاساسىنان سىعالاپ، قارسىسىنداعى ۋىتتى جاناردان كەمەرلەنگەن جاستى كورگىسى كەلدى. ۇشىراستىرا الماي، ءسال قينالا كۇرسىندى. ريۋمكانى توڭكەرە سالدى.
— تاعى ىشەيىك.
ايىمگۇل كەلىسكەندەي ءۇنسىز باس يزەدى. كۇلىمدەپ يەك قاقتى. تەاترداعى دەكولتەسى كەڭ اتلاس كويلەگىن تاستاپ، جاعاسى بىتەۋ كوك جىبەك كەۋدەشە كيىپتى. توڭكەرگەن كەسەدەي اۋماقتى قوس تومپاق ومىراۋدان اتىلىپ، كوكىرەك تۇسىن تىرس-تىرس شەرتىپ تۇر.
— راقمەت، ايىمگۇل!
— نە ءۇشىن؟
— بارىنە دە. باعاناعى سۇيگەنىڭ ءۇشىن. مەنى تۇسىنگەنىڭ ءۇشىن... وسىندا كەلگەنىڭ ءۇشىن!
ايىمگۇل سىڭعىر ۇنمەن سىلق-سىلق كۇلدى. كۇلكىسىن اياقتاماستان قىزىل ەرىندى حرۋستال ريۋمكانىڭ ەرنەۋىنە جاپسىرا كومدى دە، كومەيدەگى سىڭعىردى كۇرەڭ شاراپپەن قىلق-قىلق جۇتتى.
سايلاۋبەك ساتتە تومساردى. كۇمبىرلەپ توگىلگەن كۇلكىنى كونياكقا قوسىپ قىلق-قىلق ءسىمىرىپ جىبەرگەن كەلىنشەكتەن ەندى قازىرگى الاسۇرعان كوڭىل كۇيىنە ىرزالىق تانىتار ۇندەستىك تابا المايتىنداي سەزىندى. بايىرقالاپ ساباسىنا تۇسە باستاعان كوڭىلى قايتادان جەتىمسىرەي قۇلازىدى. قاز مويىننىڭ دوعالانا يىلگەن كىرشىكسىز اپپاق ءمارمار تازالىعىنا قىزىعا قاراپ وتىردى دا، كوز قيىعىن ءالى دە بولسا قۇلىن مۇشەسىن تۇگەل ساقتاپ قالعان ايىمگۇلدىڭ توپ-تولىق جۇمىر مىقىنىنا ءسۇرىندىرىپ بارىپ، ىلە تايقىتىپ اكەتتى. كەنەت وسى قارسى الدىندا رياسىز جايراڭ مىنەزبەن كۇلىمدەپ وتىرعان كەلىنشەكتى مىقتاپ رەنجىتكىسى كەلدى. قىرسىق تىلەكتەن ءوزىن-وزى بەزدىرە المادى.
— نەگە كەلدىڭ، ايىمگۇل؟ ءالى كۇنگە دەيىن جەلىگىڭ باسىلماي-اق قويدى ما؟
— بىلمەيمىن... جالعىز باستى ايەلدىڭ ويىندا نەلەر بولمايدى... جالعىزدىق نە ىستەتپەيدى.
جاسقانا قاراعان كەلىنشەكتىڭ قولى دىرىلدەپ، ريۋمكانى شايقاپ الدى. كۇرەڭ تامشى ەرنەۋدەن ىتقىپ اپپاق بەلدەمشەگە سوراعىتىپ تامىپ كەتتى.
ايىمگۇل ريۋمكانى ستول ۇستىنە قويىپ، وڭ الاقانىمەن جايلاپ بەتىن باستى. ات جوق ساۋساقتاعى دوڭگەلەنگەن التىن جۇزىكتە سىرتتاعى نەون شامىنىڭ جۇيتكىگەن ساۋلەسى شايتان وتىنداي ءجانىپ-وشىپ، ءوشىپ-جانىپ جىلتىراپ تۇر.
— جالعىزدىق — سىلتاۋ ەمەس. كەز كەلگەن جەرگە قالقان ەتىپ كەسە-كولدەنەڭ توسا بەرمەيىك.
— ءيا-ا... سىلتاۋ ەمەس... سايلاۋبەك، كەشىر مەنى...
سايلاۋبەك ايىمگۇلدىڭ بەتىندە جاتقان الاقانىن قىسا ۇستاپ، وزىنە جۇلقا تارتتى. سول ءسات قايقى قارا كىرپىكتەردى كەمەرلەي كىرەۋكەلەگەن ءموپ-مولدىر جاستى كوردى. ءدال باعاناعىداي. ۋىتتى جاناردا شاشىراعان ۇشقىن جوق ەكەن. مۇنارتىپ كىلەگەيلەنە قالىپتى.
نەون شامىنىڭ كەمپىرقوساق شۇعىلاسىنداي جايناعان قات-قابات بوياۋى ەندى قابىرعادا ەمەس، جىگىتتىڭ تۇمانتقان كوز الدىندا ءتۇرلى تۇسپەن شەڭبىرەك اتىپ، ۇيىتقىعان تولقىنعا ءۇيىرىپ، شىم-شىم باتىرىپ بارا جاتتى.
* * *
ايىمگۇل سايلاۋبەكتەن ءۇش-تورت جاس ۇلكەن ەدى. ءبىراق قوناق ءۇيدىڭ ەكى كىسىلىك بىلقىلداق جايلى توسەگىندە قۇشاعىندا قىبىرسىز جاتقان كەلىنشەك جىگىتكە وسىعان كەيىنگى ءوزى بىلەتىن كوپ قىزداردان الدەقايدا نازدى دا سۇلۋ، الدەقايدا جاپ-جاس بولىپ كورىندى.
قارى قوزعالتپاي ۇيىپ قالىپتى. كەش بويى قابىرعا قۋالاي جۇگىرگەن نەون شامىنىڭ ساۋلەسى دە ءوشىپتى. ءتۇن ورتاسى الدەقاشان اۋىپ كەتسە كەرەك.
سايلاۋبەك ماۋجىراپ ۇيىقتاپ جاتقان ايىمگۇلدىڭ قارا ماقپال شاشىنا تۇمسىعىن كومە تىعىپ، مەيىرلەنە يىسكەدى. تاناۋىنا وتكىر ءاتىر يىسىنەن بولەك ايەل جىنىسىنا عانا ءتان مايدا جۇپار لەك-لەك جەتتى.
وسىناۋ جىپ-جىلى ەرەكشە نازىك ءيىس تەڭىز تولقىنىنىڭ جۇمساق قۇشاعىنداي ماناۋراتا باياۋ تەربەپ، تۇلا بويىنا بۇرىن-سوندى ەش كەزدەسپەگەن قۋانىش تىنىشتىعىن، ەلجىرەۋىك ىڭكارلىك مەيىرىمىن تولتىرىپ بارا جاتتى. جۇمىر دەنەنىڭ وتتى قىزۋى، تولىق بالتىردىڭ شىمىر سەرپىنى جالاڭاش ەتىنە جاناسا تيگەندە، باقايشاقتان باسقا دەيىنگى تارام-تارام جامىراعان تامىرداعى ورەكپىگەن قاننىڭ ءار تامشىسى قىز-قىز دۋىلداپ، ەسسىز، ەسىرىك اڭساردى ون ەسە، ءجۇز ەسە قوزدىرىپ جىبەردى. مىناۋ جىبەكتەي سۋسىعان قولاڭ شاش، قايقى كىرپىك، ارشىن ءتوس، قاز مويىندا قانداي ەرىكتى الار سيقىر بار ەكەنىن بىلمەيدى، ايتەۋىر، ىستىق الاۋىمەن بەت شارپىعان دەمنىڭ ءسال اشىلعان قىزعالداق قاۋاشاعىنداي كىشكەنە ويماق اۋىزدان جەتىپ جاتقانى دا سول ءبىر جەلىكتى جەل ۇرلەگەندەي دۇرىلدەتىپ الا جونەلدى. سول-اق ەكەن، بويداق جىگىتتىڭ "كوڭىلشەك" كەزدەرىندە اندا-ساندا بەيساۋبەت قىزدارمەن بايقاماي ويناپ قويىپ، ارتىنشا-اق سول ءبىر اتقاقتانعان ءساتتىڭ بولعانىنا ىشتەي قينالىپ، ەكەۋىنە بىرىنە-بىرىن قاراعىسىزداي ۇياتىنا تابىنتىپ ورالاتىن كۇيزەلىسى بۇل جولى سايلاۋبەكتىڭ قاپەرىنە دە كىرىپ شىقپادى. قايتا، العاش رەت ايەل ءتانىنىڭ عالامات قۇدىرەتىن، ايەل جىنىسىنىڭ سۇلۋ قيمىلىمەن-اق تۇتقىنداپ اكەتەر تىلسىمىمەن باستان كەشىرىپ، ءوز كەۋدەسىندە تۇتانعان ەركەكتىك ۇشقىر سەزىمدى انىق پايىمدادى.
تىزگىن تارتقىزباي-اق ەلگەزەك تاقىمنىڭ تالابىمەن شىرق اينالاتىن كانىگى سايگۇلىكتەي قىبىن تاپقان قۇشاعىنداعى قىزۋلى دەنە بۇنىڭ ىرقىنا ايرىقشا ىقتيارىمەن الگىندە بارىنشا كونىپ ەدى. سول كەلىسىمپاز جاراستى ويناقىلىعىمەن جىگىتتى دە ءوز ەركىنە جانە بارىنشا كوندىرىپ، شات قوزعالىسى جوق نازىك قيمىلىمەن-اق ءتاتتى قىلىققا ۇيىتقانى سونداي، سايلاۋبەك مىناۋ ماۋجىراعان مامىراجاي راقاتى سوزىلا بەرسە ەكەن دەيتىن ىنتىزار تىلەكتى ىشتەي تامسايدى.
قارا كىرپىكتەر دىرىلدەپ قوزعالىپ، جىبىر-جىبىر ەتتى دە، قارا كوزدەر كەڭ اشىلىپ كەتتى. ايىمگۇل ۇيقىسىنان وياندى. الدەنەدەن ىڭعايسىزدانا قىمسىنىپ، اق جايمامەن جالاڭاش كەۋدەسىن جاۋىپ الا قويدى.
— وياۋ جاتىر ەكەنسىڭ عوي...
— نەگە جاسىراسىڭ، ايىمگۇل. قىمتاما سۇلۋلىقتى.
— ىڭعايسىز... قاراماشى، سايلاۋبەك.
ايىمگۇل ىلگەرى لىقسىپ جىگىتتىڭ كەۋدەسىنە جاسقانشاقتانا بەتىن باسىپ، وت بوپ جانعان قوس تومپاقتى جاناستىردى. سايلاۋبەك شىداي الماي، اق جايمانى بىلەگىمەن سەرپىپ تاستادى.
— سايلاۋبەك، قويشى... اشپاشى... ۇيالام. بىلەسىڭ بە، سەن ءبىر ۇنامسىز نارسە جاسايتىن سياقتىسىڭ. مەن دە سويتەتىن ءتارىزدىمىن.
— ولاي ەمەس، ايىمگۇل. سەنىڭ قىلىعىڭنىڭ ءبارى جاقسى. ءبارى دە ماعان ۇنايدى.
— توقتاشى، قويا تۇرشى، وسىلاي جاي جاتا بەرەيىكشى...
— نەگە كەلدىڭ، ايىمگۇل؟
— بىلمەيمىن...
— كەلمەسەڭ عوي، ءبىر-بىرىمىزدى ءدال بۇلاي، بۇگىنگىدەي ۇعا المايتىن ەدىك. سەنىڭ مىناۋ توسىڭدەگى مەڭىڭدى، مىناۋ...مىناۋ مىقىنىڭدى بىلمەيتىن ەدىم.
— كەلەم دەگەن وي جوق ەدى. نەگە كەلدىم ەكەن؟
ايىمگۇل قاز موينىن ءيىپ، اپپاق جەلكەسىن كورسەتە جىگىتتىڭ قولتىق استىنا تۇمسىعىن تىعا ءتۇستى دە، كەنەت ەكى يىعى سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
سايلاۋبەك كەلىنشەكتىڭ القىمىنان سول قولىمەن ايالاي ۇستاپ، يەگىن ءسال كوتەردى. كىرپىك توڭىرەگىنە مولدىرەي جينالعان جاستى كوردى.
— نەگە جىلادىڭ، ايىمگۇل؟
— بىلمەيمىن. كەلمەۋىم كەرەك ەدى. — ويماق اۋىز ءالسىز كەمسەڭدەگەندە، ەزۋدەگى ۇساق ءاجىم سىزىعى ايقىن ءبىلىندى. — سەنىڭ مەن تۋرالى نە ويلايتىنىڭدى قايدان بىلەيىن؟
اپىراي، مىناۋ ايىمگۇل شىنىندا دا تەگىن ەمەس. ءتىپتى جىلاعانىنىڭ ءوزى باسقا ەشكىمگە ۇقسامايدى ەكەن. كەمسەڭدەگەنى دە كەيبىرەۋدىڭ كۇلگەنىنەن ارتىق.
سايلاۋبەك كىرپىك جاعالاي تىزىلگەن ءمولدىر مونشاقتاردى، ەزۋدەگى ءاجىمدى، القىمداعى ءدىرىلدى، ءتوس ۇستىندەگى كۇرەڭ مەڭدى كەزەك-كەزەك ءسۇيىپ ءوتتى. سودان كەيىن قولتىق استىنان قولىن وتكىزىپ الىپ، كەلىنشەكتىڭ قابىرعاسىن سىندىرىپ جىبەرەردەي قۇشىرلانا قىستى. الاۋلاپ جاتقان دەنە باۋىرىنا جابىسا كىرىپ كەتتى.
— كەلگەنىڭ جاقسى بولدى. جاقسى بولدى، ايىمگۇل! قانداي اقىلدىسىڭ!...
قولىن بوساتتى. ايەلدىڭ ماڭدايىن بۇيرالانا جاپقان بالاپان كەكىلىن الاقانىمەن قايىرىپ تاستاپ، بەتىنە بەتىن تيگىزدى.
— سەن مەڭ دەدىڭ، سايلاۋبەك. سەنەن باسقا ەركەك ول مەڭدى كورمەپ ەدى.
الدەنەگە وكسىكتى وكىنىشى كەتكەندەي بۋلىققان ۇنمەن سىبىرلاپ ايتتى. ايتتى دا، زامات كوزىن جۇمدى. دىرىلدەگەن قالىڭ قايقى كىرپىكتەر الىستان بۇلدىراپ، قول بۇلعاپ قوش-قوشىن بىلدىرگەن مەيىربان ساۋساقتارعا ۇقساپ كەتتى.
سايلاۋبەك كەۋدەسىن كوتەرىپ، ءبىر شىنتاقتادى. كىندىكتەن سۇيەمدەي جوعارى ورنالاسقان قوجا بيدايدىڭ كۇيگەن دانىندەي كۇرەڭتكەن مەڭدى الاقانىمەن جايلاپ سيپادى.
— شىن ايتاسىڭ با، ايىمگۇل؟ مەن عانا كوردىم بە؟
— ءيا! باسقا ەركەك كورگەن ەمەس. كۇيەۋىڭ شە؟ و دا ءبىر كورمەدى مە؟ بايىڭ كورمەۋشى مە ەدى.
كەلىنشەكتى سىناعىسى كەلدى مە، الدە قازىرگى وزىنە دە تۇسىنىكسىز حالىنە اراشا بولار سىلتاۋ ىزدەپ، ەركەككە ءتان وجار مىنەزدەن ىلگەشەك تاپتى ما، كوزىندە سۋىق سۇس پايدا بولدى.
— كورگەن جوق. كورە الماي كەتتى... — دەپ كۇرسىنگەن ايىمگۇل اق جايمانى اياعىنىڭ ۇشىمەن ءىلىپ الىپ، قولىنا جەتكىزدى دە، قايتادان ۇستىنە جامىلدى.
— قالاي؟
— ەكەۋمىز قوسىلعان كۇنگى توي داستارقانىنداعى الدەبىر تاماقتان ۋلانىپ... ەرتەڭىندە، وپەراسيا ۇستىندە ءتىل تارتپاي كەتتى.
ايىمگۇل شالقاسىنا اۋدارىلدى. كىرپىگى قايقايىپ، جاساڭعىراعان جانارى توبەگە قادالدى. سايلاۋبەك نانار-نانباس كۇيى ءتونىپ بارادى.
— ەكەۋىڭ، تىم بولماسا، جاس جۇبايلاردىڭ العاشقى تۇنگى كادەسىن دە جاساي المادىڭدار ما سوندا؟
ءبىر باستاعان سوڭ قيانپۇرىستىقتى توقتاتۋ دا قيىن. نازىك سەزىمگە تۇرپىدەي تيەتىن تۇرپايى سوزدەرىمەن الگىندەگى وت بوپ جانعان تۇلا بويدى قىمسىنباي تىمىسكىلەپ، ەمىنە تۇرتپەكتەگەن ۇرىنشاق قولدىڭ قىلىعىن جۋىپ-شايماق بولا ما، ودان سايىن ۇدەي تۇسەدى.
— بىلمەيمىن. توسەكتەن اۋىرىپ تۇردى...
— ودان كەيىن.. كۇيەۋىڭنەن باسقا... بوتەن ەشكىمنىڭ بولماعانى ما؟
— بولعان جوق. بولعان ەمەس! — ايىمگۇل ىزالانا جالت قارادى. اشۋلى جاناردا تاڭ شاپاعىندا قۇبىلعان تەڭىز تۇسىندەي ءبىر ۇشقىن تۇتانا بەرىپ، ءوشىپ كەتتى. — سەنەن وزگە ەركەكتىڭ كوز قيىعى تۇسكەن جوق.
سايلاۋبەكتىڭ ءجۇزى ساتتە جىلىدى. ەڭكەيگەن بويى ەرنىن ۇلبىرەگەن اپپاق سىرعالىققا تاقاپ اكەپ، تيگىزىپ تۇرىپ، كەلىنشەكتىڭ قۇلاعىنا ۇزدىككەن ۇنمەن الدەبىر ىرزالىق كەشكەن ءحالىن سىبىرلاپ جاتىر. سول سىبىرعا ءوزى دە سەنىپ، ايىمگۇلدى دە سەندىرىپ باسقا ءبىر دۇنيەگە، ادەمى دە تازا، پاك دۇنيەگە سۇيسىنە شومىپ بارادى.
جىگىتتىڭ سىبىرىنا دا، ىستىق دەمىنە دە بۇكىل بولمىسىمەن بالقىعان ايىمگۇل اپ-ساتتە قۋانا وزگەرىپ، جاڭارىپ، قۇلپىرىپ كەتكەنىن سەزەتىندەي قۇشاعىنا تىعىلا ءتۇسىپ، ءبىر ءسوزدى دە قالت جىبەرمەي ىنتىعا تىڭدايدى.
— مەن بار عوي، سايلاۋبەك، قۇددى جەپ-جەڭىل بوپ اسپاندا قالىقتاپ جۇرگەن سياقتىمىن... قۇيىن با، قانات پا، ايتەۋىر، ءبىر قۇدىرەت ساعان قاراي دەدەكتەتىپ... اسىقتىرا لەپىرتىپ ۇشىرىپ اكەلە جاتقانداي.
— باسقا ەشكىمدى كورگەن جوقپىن دەدىڭ ءا، ايىمگۇل...
— سەن بار عوي تۇپ-تۋرا جاڭبىر سۋىندايسىڭ، سايلاۋبەك. شومىلعىم كەلەدى، تازارعىم كەلەدى. جۇتقىم كەلەدى، ءشولىمدى قاندىرعىم كەلەدى...
— اششى مىناۋ جايمانى!... قىمتانىپ العانىڭ نە؟
— قويشى. جاي جاتا تۇرايىقشى... ون بەس جىل كۇتتىم عوي... شىداشى، سايلاۋ...
كوشە جارىعى جىلت-جىلت تۇتاندى دا، ساۋلەسى بولمە ىشىنە مول قۇيىلدى. ايىمگۇل شيەگە بۋلاعانداي قىزىل ەرنىن جىبىرلاتىپ اكەلىپ جىگىتتىڭ ەرنىنە جاناستىردى.
— سونىمەن.. مەن ەكىنشىمىن عوي، ايىمگۇل؟
— نەمەنە؟
جۇمساق ەرىن تاعى دا تاقالىپ كەلە جاتقان، قالت كىدىردى. كوزدەر كەڭ اشىلدى.
— مەن... مەن سەن بىلەتىن... ومىرىندەگى ەكىنشى ەركەك بولدىم عوي؟
— جوق! سەن — ءبىرىنشىسىڭ!
ەندى سايلاۋبەك وقىس تاڭ قالدى. باسىن جاستىقتان جۇلىپ الىپ، الاقانىنا تاياندى. تەرمەن بۋسانعان قارا شاشى بۇيرالانىپ، شيىرشىقتانعان ۇساق دوڭگەلەكتەر قۇلاعىنىڭ جيەگىن كومىپ كەتىپتى.
— مەن بە؟ قالاي؟
— سەن! سەن — ءبىرىنشى ەركەكسىڭ!
— كۇيەۋىڭ شە؟
— جو-جوق. ول كومەسكى ءبىر ەلەس. شالا ەلەس قانا. ول ساتتە كەۋدەمدە ۇرەي باسىم بولاتىن... نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ەسىمدە سول تۇننەن ەشتەڭە قالماپتى.
سايلاۋبەك كەلىنشەك جۇزىنە ۇزاق قادالدى. قارا اتلاستاي ءتۇس ويناتقان تولقىندى شاشىن، قىرلانىپ تىك كەلە جاتىپ، ءسال تايقيا توقتاعان كىشىرەك مۇرنىن، بۇعاعى ەلەۋسىزدەي بىلىنە باستاعان اشىق القىمىن بىر-بىرلەپ كوز قيىعىمەن شولىپ ءوتىپ، ءلام دەمەي شالقاسىنا سىلق ءتۇستى.
"ون بەس جىل كۇتتىم دەيدى. سونشاما ۋاقىت شىداپ كەلىپ، تاپ بۇگىن اياق استىنان بوساعانى قالاي؟"
قايتادان ساناعا ساۋال جۇگىرتىپ، تۇيسىكتەن سەكەم اۋلادى. جايشىلىقتا ۇساق-تۇيەكتى دە ەلەۋسىز قالدىرماي ار سوتىنىڭ الدىنا جىعىپ بەرەتىن سانا دا ساپ تىيىلىپتى. ادەتتەگىدەي شاڭ بەرمەدى.
سايلاۋبەك وكىنىش سەزىنگەن جوق. قايتا مىناۋ قۇپيا سىرىن اقتارىپ سالىپ، ءوزى دە جالاڭاش، جۇرەگى دە جالاڭاش جايراپ جاتقان ايىمگۇلدىڭ بار مىنەز، بار قيمىل-ارەكەتىنەن ىڭكار نازىكتىك تاپقانداي اسەرلەندى. "شىنىمەن ءبىرىن-بىرى زارىعا ىزدەگەنى مە؟ بۇل دا، ول دا ينەنىڭ جاسۋىنداي قارسىلىق بىلدىرمەپتى. قايتا بۇگىنگى ءتۇندى ۇزاق جىلدار بويى اڭساپ كەپ، تۇبىندە ءبىر كەزدەسەتىندەرىنە ءشۇباسىز سەنگەندەي، ەش قىمسىنۋسىز تابىسىپتى. الدە توپساسى بوساعان كوڭىل جيدىگەن جۇيكەنىڭ زىرق-زىرق پەرگىلەگەن اۋىر زەڭبىرەگىنە توتەپ بەرە الماي، ەسەڭگىرەگەن شاعىندا ىقىلاس تانىتقان وسىناۋ مەيىربان جاناردى مەدەۋ كوردى مە ەكەن؟ سولىعى باسىلىپ، جۇبانىش تاپقان وكسىگى ساباسىنا تۇسكەن سوڭ، انا الاقانى ماڭدايىنان سيپاعانداي قازىرگى وتكىنشى ءساتتىڭ مەيىرىمىن ءوز كەۋدەسىنەن ءۇنسىز اۋلاپ، زاۋىدە ءبىر ەمىرەنگەن العىسپەن عانا ەسىنە الار ما؟"
اق جايمانى سەرپىپ اشىپ تاستاپ قارا مەڭگە تاعى ءبىر كوز سۋارا قاراعىسى كەلدى. ءوزىن-وزى سول تىلەكتەن كۇشتەپ تەجەدى. "كىم ءبىلسىن، قارا مەڭدە بۇنىڭ ءومىرىنىڭ بولشەگى قالعان شىعار. مىناۋ نازىك ساۋساقتار شومىلعاندا ما، ۇيقىسىز توسەكتە دەل-سال اۋناعاندا ما، قارا مەڭدى قۇشىرلانا سيپالار. سيپالار دا، جىگىتتى ەسكە تۇسىرەر. بالكي سوندا بۇگىنگىسىن ويلاپ، وتكەن ىسكە وپىنىپ، قىزىل ەرنىن تىستەلەپ قينالار. بالكي سوندا وز-وزىنەن ەلجىرەي كۇلىمسىرەپ، ءتاتتى مۇڭعا شومار. و دا ءومىر پاراقتارى. سولارعا كەي-كەيدە قيالمەن التىن ساراي ورناتىپ، سونىڭ ءبارىن كەزدەيسوق بۇرق ەتەتىن ادۋىن اشۋلى ارەكەتپەن ويران-توپان قيراتارمىز. ءومىر پاراقتارى ءبىرىن-بىرى اۋىستىرادى. تالاي ءۇمىت تالاي كۇدىكپەن الماسادى. تالاي كۇدىكتەن ادەمى ءۇمىت تۋىندايدى. ءبىراق تاپقانىڭنان جوعالتقانىڭدى اسىرىپ العاندا، وتكەندى ويعا ەلەستەتۋ مازاسىز جانىڭا تىنىشتىق اكەلە قويار ما".
بولمەگە پەردەسىز اشىق تەرەزەدەن تاڭ ساۋلەسى ەندى. كوشە شامدارى جالت-جۇلت جىپىلىقتاپ قالىپ ءوشتى دە، ىشتەگى كۇرەڭ رەڭك سۇيىلىپ، قابىرعاعا تۇتقان جاپسىرما قاعازدىڭ جاسىل بوياۋى ايقىندالىپ، تابيعي ءتۇسىن تاپتى. اشىق بالكوننىڭ ەسىگىنەن سىرتتاعى كوكتىڭ جاۋقازىن ءيىسى اندىزداپ جەتتى.
ايىمگۇل ىرگە جاقتا كوتەرىلىپ وتىردى. باسىن سىلكىپ قالعاندا قارا شاشى سۋسىلداپ توگىلىپ، اپپاق ارقاسىن بۇركەي جاپتى. ەكى شىنتاعىن بۇلكىلدەتىپ، قوس الاقان مەن جەلكە تۇستان شاشىن قىسىپ ۇستاپ، توقپاقتاي عىپ ءتۇيدى. جالاڭاش ارقا مەن جۇمىر يىقتىڭ ءمىنسىز ءمارمارى اشىلدى.
سايلاۋبەك سول يىقتان تارتىپ، ايىمگۇلدى توسەككە قاراي شالقايتا قۇلاتتى. سودان كەيىن اشىلعان ەرىندەرىن اشىق ومىراۋعا قىشىرلانا كومىپ جىبەردى.
* * *
قاتتى شارشاپ ۇيىقتاعان سايلاۋبەك ويانعاندا جانىندا ايىمگۇل جوق ەدى. قۇشاعىندا تولىقسىعان كەلىنشەكتىڭ قاي كەزدە قاسىنان تۇرىپ كەتكەنىن بىلمەي دە قالىپتى.
قولىن سوزىپ اعاش كەرەۋەتتىڭ باسىنان ۇستاپ راقاتتانا كەرىلدى دە، وڭ جاعىنا اۋناپ ءتۇسىپ، شۇڭقىرايتىپ جاتقان جاستىققا بەتىن تيگىزىپ، الدەنەگە قۇمارلانا يىسكەدى. تاڭ قالعانى: نازىك جۇپار ءيىس ءالى دە بولسا سەيىلە قويماپتى.
"نەگە ايتپاي كەتتى؟ نەگە وياتپاي كەتتى؟"
تۇرەگەلىپ ورىندىققا اسقان شالبارىن الىپ كيدى. ورامالدى جالاڭاش يىعىنا جاۋىپ، ۆانناعا كىردى. ەكى كراندى: بارىنشا اعىتىپ، دۋش استىندا ۇزاق جۋىندى. جوعارىدان شىپ-شىپ ۇرعان قانجىلىم سۋعا باسىن شالقايتا بەتىن توسەپ، جىلت-جىلت جىلتىراعان دەنەسىن الاقانىمەن ىسقىلاپ-ىسقىلاپ جىبەردى.
"ايىمگۇل ۇيىقتاپ جاتقان شىعار"؟
تومەن ءتۇسىپ، بۋفەتتەن ءبىر شىنى-اياق ىستىق كوفە ۇرتتادى. قايتىپ ورالىپ كەلىپ، كرەسلوعا جايعاسىپ وتىردى دا، ايىمگۇلدىڭ نومەرىنە تەلەفون سوقتى.
ترۋبكادان قىرىلداعان بوتەن داۋىس توقتاۋسىز زىرك-زىرك ەستىلدى:
— كليەنت جوق! كەتىپ قالعان!
— كەتىپ قالدى دەيمىسىز!؟ قاشان؟...
— ءبىر ساعاتتاي بۇرىن. وتە اسىعىس ەكەن.
ترۋبكاداعى قىرىلداۋىق داۋىس زىڭ-زىڭ ەتتى دە ءۇزىلىپ كەتتى.
سايلاۋبەك سىرتقا اتىلدى. ءليفتى توسپاستان سول بويدا ەكى-ۇش باسپالداقتان سەكىرە جۇگىرىپ تومەن ءتۇستى. ءوتىپ بارا جاتقان كوك شامى جىلتىراعان تاكسيدى قول بۇلعاپ، ىسقىرىپ توقتاتتى.
تاكسيستىڭ ءتورتبۇرىشتى اۋىر يەگىن كوتەرىپ: "قايدا اپارايىن؟" دەگەن ءۇنسىز ساۋالىنا "دومودەدوۆا اەروپورتىنا!" دەپ ەكى سوزبەن ەنتىگە جاۋاپ قايىردى دا، سىلق ەتىپ ارتقى ورىنعا وتىرا كەتتى. تەك قانا شوفەرعا "تەزدەتە كورىڭىز" دەيتىن وتىنىشكە تولى تىلەگىن ءبىلدىرىپ، وڭ قولىن العا قاراي اسىعىس سەرمەپ قويادى.
بۇرالاڭداعان قالا كوشەلەرىن ارتقا تاستاپ، كەڭ شوسسەگە شىعىسىمەن سارى "ۆولگا" كەۋدەسىن قايقاڭداتىپ زىمىراي جونەلدى. سپيدومەتردىڭ قىزىل سىزىعى "90-100" شاقىرىمدىق جىلدامدىقتى كورسەتىپ، دىرىلدەپ تۇر. قوس قاپتالداعى جول جيەگىندەگى اعاشتار كوز ىلەسپەي بيلەپ، دوڭگەلەنىپ قالىپ جاتىر.
"نەگە ايتپاي كەتتى؟ نەگە تىم اسىعىس اتتاندى؟ ەڭ بولماسا ءجۇزىن كورىپ، تىلدەسىپ قالۋىم كەرەك."
سپيدومەتردىڭ جۇزدىك ءسيفردىڭ تۇسىنا جەتىپ توقتاعان قىزىل جولاعىنا ىزالانا قارايدى. جارالى اڭداي موتور اۋەنىمەن ىڭىرانعان جاڭا "ۆولگا" اسفالتتىڭ قارا تاسپاسىن باۋىرىنا شيىرشىقتاي وراپ، كوز ۇشىنداعى اەروپورت ۇيلەرىن جىلجىتىپ، جاقىنداتىپ كەلەدى.
شيىرشىقتالعان اقشانى شوفەردىڭ قولىنا ۇستاتا سالىپ، سايلاۋبەك شىنى مەن بەتوننان سالىنعان ۇلكەن ءۇيدىڭ جارما ەسىگىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعاندا سىرتتاعى جەنتەكتەلگەن تىعىز الاۋ ىشتەگى تىمىرسىق اۋانى تولقىتا تەربەپ قولقا قاپتى. انىقتاما بيۋروسىنان الماتىعا ۇشاتىن سامولەتتىڭ رەيسىن سۇرادى.
شىق بۇركەنگەن جاسىل جاپىراق تۇستەس ويناقشىعان كوزدەرىن جالت ەتكىزگەن كەزەكشى قىز اقسەلەۋ شاشىن تولقىنداندىرا سىلكىپ جىبەرىپ، كۇلە جاۋاپ قاتتى:
— ىلعي وسىلاي اسىعىپ جۇرەسىز بە، جىگىتىم. سامولەتتىڭ ۇشىپ كەتكەنىنە ون بەس مينۋت بولدى. كەلەسى رەيس ەندى تۋرا ءۇش ساعاتتان كەيىن بولادى.
— راقمەت.
جايناڭ قاعىپ كەڭ اشىلىپ، تاعى دا جاۋاپتاسقالى ءىلتيفات بىلدىرگەن جاسىل جاپىراق ءتۇستى جاناردان سولبىرەيگەن ءوز بەينەسىن سۋىرىپ اكەتكەن سايلاۋبەك زالداعى كرەسلونىڭ بىرىنە سىلق وتىردى.
كوز الدىنا قارا كۇرەڭ مەڭ ورالدى. قارا كۇرەڭ مەندەي قارا كوزدىڭ اينالاسىن قۇرساۋلاي كەمەرلەگەن جاستى ەلەستەتتى.
"سەن قۇددى ءبىر جاڭبىر سۋىندايسىڭ، سايلاۋبەك. شومىلعىم كەلەدى. جۋىنعىم كەلەدى. تازارعىم كەلەدى؟"
"ءبارى-بارى وتىرىك بولعانى ما؟ نەدەن شوشىندى؟ ايىمگۇلدىڭ جاسى ۇلكەن بولعانىمەن ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدى اشىق تۇسىنگەن جوق پا ەدىك؟"
الدەكىم ارت جاعىنان دىبىسسىز باسىپ كەلىپ، يىعىنان ءتۇرتتى. سەلك ەتىپ باسىن كوتەردى.
— ءسالاماتپىسىز، سايلاۋبەك!
— ءيا، ەسەنبىسىز...
— مىناۋ سىزگە ەدى. كەزدەسكەنىڭىز مۇنداي جاقسى بولار ما؟
قولىنا كوك كونۆەرتتى ۇستاتا سالعان كەلىنشەك، باسقا جۇمىسىم جوق دەگەندەي، اۋىر بوكسەسىن تەڭسەلتە بۇلعاڭداتىپ ەسىككە قاراي جايلاپ بەت الدى.
سايلاۋبەك ەنتىگە داۋىستادى:
— توقتاي تۇرىڭىزشى!.. ءسال بوگەلىڭىزشى!
— ءيا، ال، بوگەلدىك، — دەپ كەلىنشەك جاقىنداپ كەلدى دە "ۇرلىعىڭدى بىلەم" دەيتىندەي قۋلانا كۇلىمسىرەپ، تومپاق كوزدىڭ استى-ۇستىنە جارىستىرا باتتيتا جۇرگىزگەن جاسىل جولاعىن كورسەتە، يرەك كىرپىكتەرىن ايقاستىرىپ جىبەرىپ، قايتا اجىراتتى.
— ءسىز...ءسىز گاسترولدەگى ترۋپپادانسىز عوي. ايىمگۇلدى شىعارىپ سالدىڭىز با؟ جاڭاعى رەيسپەن ۇشتى ما؟
— ءدال سولاي، قىمباتتىم. شىعارىپ سالاتىن رەت سىزدىكى ەدى. ۇيقىشىلسىز-اۋ، شاماسى. — دىبىسسىز دا كۇلكى بولادى ەكەن، ەكى يىق ەكى وركەشتەي ەپ-ەرسى سەلكىلدەدى.
— نەگە اسىقتى؟
— ونى سىزدەن سۇرايىق.
— دەگەنمەن... ايتپادى ما؟
— نە دەسىن. ءسۇيىنشى سۇراي ما. ءبىز ايىمگۇلدى پەرىشتە كورىپ، اۋليە تۇتىپ جۇرسەك. بەلگىلى جاي عوي. ىڭعايى كەلگەندە جۇرتتىڭ ءبارى تاۋەكەلشىل.
كەلىنشەك تەڭبىل داقتى قوڭىر مانيكيۋر جالاتقان ۇزىن تىرناقتارىمەن التىن سىرعاسىن شەرتىپ قالدى. سودان سوڭ باربيىپ ىسىك جايلاعانداي، كىشىگىرىم بالتىرداي وڭ قارىنىڭ بىلەم-بىلەم مايىن سولقىلداتا قيمىلداتىپ، تومەن ءتۇسىردى. ادام مۇشەسىنىڭ وسىنداي دا ءارتۇرلى ءبىتىمى بولاتىنىنا تاڭ قالعان سايلاۋبەك ايىمگۇلدىڭ اسەم بىلەگىن ەرىكسىز ەسكە الدى.
— ءا...ءيا. سىزدەر پوەزبەن قايتاسىزدار عوي ەندى؟
— پوەزبەن. بۇگىن كەشكە. ايىمگۇلدىكى اقىل بولدى. ىستىق كۇندە قاپىرىق ۆاگون نە جان قويسىن. الماتىعا جەتكەنشە ابدەن سىلىكپەمىز شىعىپ بىتەر.
كەلىنشەك ساتتە وزگەرىپ، ماقۇلداۋ كۇتكەندەي سايلاۋبەككە ءبىر ءتۇرلى مۇڭايا ءمۇلايىمسي قارادى. ارتىنشا-اق، تەز قۇبىلىپ جىلماڭ قاقتى.
— قايتپايمىز با؟ نەسىنە وتىرامىز؟ كەشكە دەيىن ءالى ءبىراز بار. مۇمكىن، ءسىز ەكەۋمىز "سەرەبريانىي بوردا" قىدىرارمىز؟ وڭاشا ورماندا سەرۋەندەمەپ ەدىم. ۋايىمداڭىز. ايىمگۇلدى ازىرشە جوقتاتا قويماسپىن.
سايلاۋبەك بىرەۋ توبەسىنەن سۋىق سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي وقىس ءدىر ەتە قالدى. كەشەگى كەشتەن بەرگى ادەمى اسەرىنە مىنا دورەكى مىنەز بەن داراقى كۇلكى ۋ سەپكەندەي تىجىرىنتتى.
— جارايدى، جارايدى. ءتۇسىڭىزدى بۇزباڭىز، ەجىرەيمەڭىز ءويتىپ... بۇ دا پەرىشتە بولا قاپتى عوي اياق استىنان. بىلە بىلسەڭىز، مەن ايىمگۇلدەن باقانداي ون جاس كىشىمىن. جاسامىس پەن جاستىڭ پارقىن اجىراتۋ نەگە تۇرادى.
— جولىڭىزدان قالماڭىز؟
— ە-ە، ءتۇسىندىم. سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولماقسىز عوي. ونىڭىزعا سەنە قويار اقىماق جوق. وڭاشا بولمەدە ايەل مەن ەركەك تۇنىمەن شوشقا تاعالامايدى.
كەلىنشەك ءبىر كوزىن سىعىرايتا قىسىپ، ەشقانداي جاسىرىپ، جاركەشتەمەي-اق سايلاۋبەكتىڭ تۇلابويىن باستان-اياق تىمىسكىلەپ شولىپ ءوتتى. سودان كەيىن مۇقاتقانداي كەكەتە مىرس ەتىپ، ەرسىلەۋ سۇيرەڭدەگەن استىڭعى ەرنىن ىلگەرى وزدىردى دا، جالت بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
سايلاۋبەك كرەسلوعا شالقايىپ، كونۆەرتتىڭ شەتىن جىرتىپ، ىشىندەگى حاتتى سۋىردى. ءتورت بۇكتەلگەن قاعازدى اشقاندا اراسىنان سىرىڭكە قورابىنىڭ كولەمىندەي ەسكىرگەن سۋرەت شىقتى.
ءماسساعان، ءوز سۋرەتى! "ياپىراۋ، قايدان الدى ەكەن؟ ءتىپتى ءدال مىناداي ءبىر قىرىن وتىرىپ تۇسكەن جوق ەدىم عوي".
فوتونى اۋدارىپ، سىرتىنا كوز جۇگىرتتى... "سۇيىكتى ايىمگە — ماراتتان" دەگەن ۇساق جازۋدى وقىدى.
"مارات؟!" مارات! ونىسى كىم؟ مەن بولىپ سىرتىمنان تانىسىپ جۇرگەن قىلجاقباس بىرەۋ مە ەكەن؟ ايتپاقشى، حاتى بار ەدى عوي".
ساۋساقتارى يلىكپەي قاعازدىڭ قىرتىسىن ارەڭ جازدى؟ ءبىر ارپىنەن ءبىر ءارپى سۇلۋلانا تۇسكەن قولتاڭبادان ءا دەگەندە كوزى جاساۋراپ، ەشتەڭە اجىراتا المادى. ءتوس قالتاسىنان ورامالىن سۋىرىپ ماڭدايىن ءسۇرتتى.
جاز. سايلاۋبەك
حاتىمدى وقىعان كەزدە قاسىڭنان تاپپاي — رەنجىرسىڭ. قايتەيىن، امالسىز ءدال وسىلاي جاساۋىم كەرەك بولدى، كەيدە ادام ءوزىنىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ قالاي قۇبىلارىن بىلە الماي قينالاتىن كەزى بولادى عوي. مەن دە كەشەدەن بەرگى شۇعىل وزگەرىسىمە ءوزىم دە تۇسىنە الماي الەكپىن. سەن مەنەن "نەگە كەلدىڭ؟" دەپ سۇرادىڭ. ال، سەن مەنىڭ ومىرىمە وسىدان ون بەس جىل بۇرىن كىرگەنسىڭ. قولىڭداعى سۋرەتكە انىقتاپ قارا. تانىدىڭ با بەينەڭدى؟ بۇل سۋرەتتى ون بەس جىل بويى ساقتاپ كەلەم. ءبىراق فوتوداعى سەن ەمەسسىڭ؟ ول — مەنىڭ كۇيەۋىم. ەندى mءۇسىندىڭ بە؟
سايلاۋبەك، كەشىر مەنى. ءوز ىشىمدەگى الاي-تۇلەي جالىندى بايقاماي ساعان دا تۇتاتىپ كەتپەدىم بە ەكەن؟ ونسىز دا قينالىپ جۇرگەن سەنى ودان سايىن كۇيزەلىسكە ۇشىراتام با دەگەن ءبىر وي جانىما مازا بەرەتىن ەمەس. قۇداي-اۋ، وزەگىڭدى ورتەگەن ءورتتى وزىمشىلدىكپەن باسقاعا يتەرە سالاتىن دارمەنسىز بيشارالىقتان قاشان عانا ارىلار ەكەنبىز؟ ەندى عوي مەنى قيناعان قارعىس ۋىتى ساعان دا توگىلدى.
دۇنيەدە ءبىر عانا جاندى ءسۇيىپپىن. ول — فوتوداعى ادام. ەكى كىسىنىڭ جالعىز سۋرەتى. كەيدە سول سۋرەتكە ۇڭىلە قاراپ، وتكەندى بۇگىنمەن، بۇگىندى وتكەنمەن اۋىستىرىپ الاتىنىم بار. سوندايدا اقىل-ەس شاتاسقانداي، ونى دا، سەنى دە ىزدەيمىن. كۇيەۋىم ولمەگەندەي كورىنەدى دە، سەنىڭ كۇلىمسىرەگەن بەينەڭ كوز الدىما تۇرىپ الادى دا قويادى.
سايلاۋبەك! مەنىڭ ماحابباتىم اسقار شىڭىنا دا، اقىرعى شەگىنە دە جەتتى. ەندى سوعان توياتتايمىن دا، ءبارىن ۇمىتام. ۇمىتۋعا تىرىسام. جازمىشتا ماڭدايىما جازعان بار ءلاززات ءسۇيىنىشى وسى بولسا — ونى ازىرقانار مەن ەمەس. جو-جوق! ريزامىن. كەزدەستىم. قۋاندىم. مەيىرلەندىم. بۇدان ارتىقتى قالامايمىن. سەن جاڭبىر سۋىندايسىڭ. شومىلدىم دا تازاردىم. سەيىلدىم دە سەرگىدىم.
سايلاۋبەك! مەنىڭ سەنى ادەيى ىزدەپ بارعانىما، تۇندەگى ورەسكەل قىلىعىما، ماعلۇمسىز مىنەزىمە تاڭ قالارسىڭ. نەگە سولاي جاساعانىمدى ءوزىم دە ونشا تۇسىنبەيمىن. عايىپتان ساپ ەتە قالعان ءبىر قۋانىش قار كوشكىنىندەي كىشكەنە جۇرەكتى سىزداتا باسقاندا ايەل جانى شىر ەتكەن بالاپانداي قاتايماعان قاۋىرسىنىن دip-دip جايىپ، ءقاۋىپتى دە، كۇدىكتى دە، ۇياتتى دا ۇمىتىپ سالا بەرەدى ەكەن. ۇيات دەيمىن-اۋ. ول ءسات مۇمكىن سول مىسكىننىڭ عۇمىر بويى اڭساعان شۋاعى بولار. عۇمىر بويى بۇيىعىپ كەلىپ قاس-قاعىمدا ءوزىن-وزى شىڭىراۋعا اتقان باتىلدىعى بولار.
قوش دەيىن، سايلاۋبەك. العاشقى كەزدەسۋىمىز، اقىرعى دا كەزدەسۋىمىز. كەشىرە الساڭ، كەشىر مەنى. تىنىشىڭدى بۇزدىم دا، مازاڭدى قاشىردىم. سول ءبىر جىگەرسىزدىگىم ءۇشىن وزىمە-وزىم قاتتى رازىمىن. ويتكەنى وسىناۋ بىرگە وتكەن بەس-التى ساعات مەنىڭ بىلايعى ءومىرىمنىڭ بالداي ءنارى، تاۋسىلماس قورەگى بولادى.
كەشىرە الساڭ، كەشىر. مەنى ىزدەمە دە، ويلاما. ءوز قاتارىڭ كوپ. باقىتىڭا كەدەرگى كەلتىرەتىن قىلداي قيانات تۋعىزاتىن بولسام، وندا قازىرگى مىناۋ كوك اسپانداي تازا كوڭىلىمدى تۇمان شالار ەدى. مەنى ءدال وسى جۇبانىش تاپقان كۇيىمدە قالدىر.
راقمەت. ءبارى-بارى ءۇشىن راقمەت. سەن جاڭبىر سۋىندايسىڭ، سايلاۋ. جۋىندىم دا تازاردىم.
قولىڭداعى سۋرەتكە تاعى ءبىر ءۇڭىلىپ كورشى. سوندا مەنىڭ كوز جانارىمدى سۋىرعان ساعىنىشتىڭ ىستىق تابى بار. ءۇنسىز تىلدەسكەن كوپ تۇندەر سىرى بار. ول سىر — جالعىز سۋرەتتەگى بىر-بىرىنەن اينىمايتىن ەكى جانعا بىردەي ارنالعان. ەكەۋى دە ءبىر جۇرەكتە. بىرىگىپ، تۇتاسىپ، جالقى بەينەگە اينالىپ كەتكەن. وتكەنگە ايتقان مۇڭىم بۇگىنگىگە باعىشتالاتىن. بۇگىنگىگە جولدار قوش-قوشىمنىڭ كەشەگىمە سىڭگەن جاڭعىرىقتاي قايتا ورالماۋىن تىلەيمىن.
كەشىرە الساڭ، مەن مىسكىندى كەشىر.
باسقا نە دەيىن. اينىماس باقىتىڭدى تاپ. تۆورچەستۆوندا ءاردايىم جەمىستى بول. جىگەرىڭ جاسىماسىن.
كوردىڭ بە، نازىك جاندى ايەل دە تاۋەكەلگە ءتاستۇيىن بەكىنسە بالتالاپ شابا الماس باتىل شەشىمگە بارا الادى. مەنى سونداي نارتاۋەكەلگە باستاعان ساعان دەگەن سەزىم شىنايىلىعى. ەشقانداي وكىنىشىم جوق. ەشقانداي كۇمانىم جوق. ايتپەسە، شىمىر-شىمىر تۋلاعان جۇرەك قانىنان الاۋگۇل — ماحاببات قىزعالداعى قۇلپىرار ما ەدى. ءپارۋانا دەمەگىن مەنى. وت كورىپ، شىر اينالىپ ەس-تۇسسىز قۇلاپ تۇسكەم جوق. مەن سانامەن سەزىپ، جۇرەكپەن قالاپ، ولشەپ، ءپىشىپ، ەكشەپ بارىپ، قاسيەتتەي تابىنىپ العانمىن قۇشاعىڭدى. اياۋسىز سىمىرگەم شۋاعىڭدى.
كەشىرە الساڭ، كەشىر مەنى. قۇدىرەتكە سەنبەۋشى ەم، ۇيقىم قانىپ ويانعانداي، بار-بار بولمىسىمدى جاڭعىرتقان جاڭا سەزىمگە ءشۇپ-شۇپ تولىمىن. شىڭىراۋعا قۇلاپ ءتۇسىپ ەم، زاڭعار كوككە قالىقتاپ كەتىپپىن. ەندى وسى قۇدىرەت — ءتاتتى ەستەلىككە قالعان كۇندەرىمدە الدانىپ وتەرمىن. تالشىق ەتىپ، ايالاپ وتەرمىن.
قولىڭداعى فوتوعا قارا، سايلاۋ. ءبىر بەينەلى — قوس جۇرەك ول. بىرەۋى العاشقى ءتاي-تاي دىرىلىنەن باستاپ جالعىز مەن دەپ سوققان-دى. ەكىنشىسى ساتكە بولسا دا مەن ءۇشىن قان تاسىتقان. ەكەۋىن دە قيىپ كەتتىم. ءبىرىنىڭ سۋرەتىن، ءبىرىنىڭ ءوزىن قالدىرىپ بارام. مەندەگى ەستەلىك ەندى ءبارىن الماستىرادى.
ساۋ بول. مەنى ىزدەمە. الماتىعا بارعان سوڭ كەزدەسەم دەپ اۋرەلەنبە. قيناما مەنى. قيناما ءوزىڭدى. قاتارىڭدى تاپ. كوپ-كوپ تىلەكتەس، ايىمگۇل".
سايلاۋبەك حاتتى ەكى قايتارا وقىپ شىقتى. كوزىن قىسىڭقىراي، قاراشىعىن تەسىرەيتىپ فوتوعا ۇزاق قادالدى. ءوزىنىڭ ينستيتۋتتىڭ ەكىنشى كۋرسىندا وقىپ ءجۇرىپ تۇسكەن سۋرەتىنەن اينىمايدى. وسىدان ون جىل بۇرىن شيىرشىقتالعان قارا بۇيراسى قالىڭ دۋدار باس اشاڭ ءجۇزدى تالدىرماش بوزبالانىڭ پاك جانارى وسىلاي رياسىز مولدىرەيتىن. الىس اسپانداعى تولىقسىعان ايعا قول سوزعان لەپىرگەن كوڭىلمەن الداعى ءى ۇندەردىڭ شىرقاۋ كوگىنە جارقىراپ كوتەرىلەرىنە سەنىمى كامىل بولاتىن. بۇرىن-سوندى ەل ەستىپ، جۇرت كورمەگەن ايتا قالارلىقتاي ءبىر ءىس تىندىرىپ، ايداي الەمدى اۋزىنا قاراتىپ، اتاعىن ارۋاقتاندىرىپ شىعارام دەگەن الىپ ۇشقان تاكاپپار ەكپىن بار-تىن. ءبىراق نە پايدا، ساۋساق اراسىنان سۋسىپ توگىلگەن قۇمداي ۋىسىنداعى ءۇمىت ۇستاتپاي الەك، كوتەرىڭكى كوڭىل قانشا تالپىنسا دا، قالىقتاپ ۇشىپ كەتە المايدى.
سايلاۋبەك ءىلبي باسىپ سىرتقا شىقتى. اەروۆوكزال الاڭىن اينالا قورشاعان اعاشتارعا قاراي تىك سالدى. اياق استىنداعى سۇرعىلت اسفالت بىلق-بىلق بالقىپ، قاراشانىڭ قامىس اراسىنداعى پىشاق سىرتى مۇزىنداي بۇلكىلدەي مايىسىپ، وكشە تارتادى.
ادام جادىنىڭ تىنشىماس ءوز تىرلىگى بار. جاپىراقتان جاپىراققا سەكىرىپ ويناعان شىمشىقتاي قۇبىلعان دەگبىرسىز كۇن ساۋلەسى اۋىق-اۋىق جاناردى جاسقانتا شانشىلادى. سايلاۋبەك كوزىن تارس جۇمىپ، قايىڭ بالاعىن بويلاي وسكەن جاسىل كوگالعا باۋىرىن توسەپ جاتا كەتتى.
ادام جادىنىڭ وزگەرمەس ءوز تىرلىگى بار، ول وزگە ەستەلىككە ەلەڭدەمەيدى. باسقا ۇعىممەن ساناسپايدى. ءقازىر دە سايلاۋبەكتى تىزگىندەي تارتىپ، وي تولقىنىنىڭ تەرەڭ ۇيىرىمىنە شىم باتىرىپ بارادى.
قىركۇيەكتىڭ ورتاسى بولاتىن. دالا وڭىرىندە جاز ءالى ءبىتىپ، كۇز ەنە قويماعان. كۇن شاعىرماق. التىنشى كلاستا وزىمەن بىرگە وقيتىن، ينتەرناتتا جاتاتىن جولداسى دەمالىسقا قارسى سايلاۋبەكتى اۋلىنا قوناققا شاقىرعان. بالا كوڭىلگە بەيتانىس نارسەنىڭ ءبارى ەرمەك، ءبارى قىزىق كورىنەدى عوي. شەشەسىنەن قىڭقىلداي جالىنىپ رۇقسات سۇراپ العان سايلاۋبەك ءتامپىش تاناۋ جولداسى ەكەۋى ەستەرى قالماي قۋانا جۇگىرىپ، ستانسياعا قاراي دەدەكتەي جونەلگەن-دى. بۇلار كەلگەندە جولاۋشى پوەزى ءوتىپ كەتكەن ەكەن. امالسىز جۇك پوەزىن توسىپ ەكەۋى الاسا پەرروندا قىدىرىستاپ جۇرگەن. تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقان پاروۆوزدان الدەكىمنىڭ داۋسى ەستىلدى. سايلاۋبەك قۋانا ايقايلاپ جىبەردى:
— كوكە! الاقاي كوكەم!
داۋىستاپ شاقىرعان اكەسى ەكەن. ەكى بالادان ءجون سۇراپ، قايدا بارا جاتقاندارىن بىلگەن سوڭ، قولىمەن ىمداپ پاروۆوزىنا مىنگىزىپ الدى.
— سايلاۋجان، ماشينيست بولامىسىڭ؟
— جوق، كوكە! مەن بار عوي، جازۋشى بولام.
— بول، بول، بالام. جازۋشى-اق بول، — دەپ ەلجىرەي كۇلىمدەگەن اكەسى قالپاعىنىڭ توبەسىنەن ءبىر نۇقىپ قالىپ، كۇيە جۇققان بەتىنە مەيىرىم ءۇيىرىپ، الدەنەگە جىمىڭ-جىمىڭ ەتتى.
— ال، سەن شە؟ داۋدە بولسا، وسى سەن ماشينيست بولارسىڭ؟ — دەپ ۇلىنىڭ دوسىنىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
— ءيا، اعاتاي! ماشينيست بولام. اعاتاي، ماعان ۇستاتىڭىزشى، گۋدوك بەرەيىن، — دەپ ەركىندەگەن بالا سالبىراعان ىلگەك تەمىردى جۇلقىلاي سوزىپ، ارقىراعان پاروۆوزدى قۇددى ءوزى جۇرگىزىپ كەلە جاتقانداي راقاتتانا ماساتتانعاندا، سىعىرايعان كوزدەرى جۇمىلىپ كەتتى.
كەلەسى ستانسيادا بۇلار ۇزاق بوگەلدى. اكەسى پاروۆوزىن اكەتىپ، ءبىراز مانيەۆر جاسادى. ۇزىن سوستاۆقا قوسىمشا جولدا تۇرعان ءۇش ۆاگوندى ارت جاعىنان تىركەپ بولىپ، قايتادان سوستاۆتىڭ باسىنا شىقتى.
سول ەكى ارادا قارسى كەلەتىن جۇيرىك جولاۋشى پوەزىنىڭ گرافيكتەگى ۋاقىتى جاقىنداپ، جولدىڭ بوساۋىن كۇتكەن بۇلار ەرىكسىز تاعى ءبىراز ايالداعان.
— قارىندارىڭ اشتى ما، جىگىتتەر؟
— ءيا، كوكە! اشقاندا قانداي!
— جۇرىڭدەر، وندا. ۆوكزالداعى بۋفەتتەن تەزدەتىپ بىردەمە قاۋجاپ قايتايىق.
ۇشەۋى ۇزدىك-سوزدىق شۇباتىلىپ ۆوكزالعا جاقىنداي بەرگەندە، پەرروندا جۇرگەن جولاۋشىلاردىڭ اراسىنان ەنتەلەگەن الدەكىم بۇلاردىڭ جولىن كەس-كەستەدى.
— ماراتبەك؟ اپىرا-اي، ماراتبەكپىسىڭ؟!
اكەسى ساسقالاقتاپ قالت توقتادى. باس-كوز جوق وڭ قولىنا جارماسقان ايەلگە ءۇنسىز باعجيا قارادى. ءتۇتىن ىستاعان ءجۇزى ساتتە جىلىپ سالا بەردى. كوز قيىعىنا سىرىڭكەنىڭ ءبىر تال شىرپىسىنان تۇتانعان ءالسىز الاۋداي مازداعان كوگىلدىر شوق جۇگىردى دە، ىلە تەز ءوشتى. الگى نۇرلانا قۇبىلعان سۇلۋ ءوڭ قاس قاعىمدا سۇپ-سۇر بوپ قۋارا قالدى.
— سەن بە ەدىڭ؟ اپىراي، ايىمشامىسىڭ؟!
سايلاۋبەكتىڭ كوز الدىندا بەيتانىس ايەل سال-پالدە قىرىق قۇبىلدى. بىرەسە كۇلىپ، بىرەسە كەمسەڭدەپ اۋزىنداعى جالعىز ءسوزدى ساعىزداي سوزادى.
— ماراتبەك! ماراتبەك-ay!..
تىپ-تىنىش جۇرەگى ويدا جوقتا دۇرسىلدەي سوققان ماراتبەك تە ساتتە وزگەردى:
— ايىمشا-اي، سەنى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن-اۋ! جىبىر-جىبىر جاناسا تابىسقان ساۋساقتار قان بەرىپ، قان قۇيىسقانداي تىنشىر ەمەس. ءۇنسىز ايمالاسىپ جاتىر.
— ماراتبەك-اۋ! ساعىندىم عوي!
ايىمشا اتانعان ەگدە ايەل كوز شاراسىنا ۇيىرىلگەن ءمولدىر جاستى كىرپىگىن سىلكىپ قاپ، ومىراۋىنا دومالاتىپ-دومالاتىپ ءتۇسىردى دە، كەنەت اكەسىنىڭ كەۋدەسىنە باسىن توسەپ، وكسىپ-وكسىپ جىبەردى.
— قوي، ايىمشا، بوساما. مىقتى ەدىڭ عوي... بەرىك ەدىڭ عوي، ايىمشا...
ماراتبەك سۇق ساۋساعىنىڭ قىرىمەن قارا مۇرتىنىڭ قوس شالعىسىن قايراپ-قايراپ تۇرىپ، ەرنىن جايلاپ قانا ايەلدىڭ شارشىسىنا تيگىزدى. وڭ قولىن سوزىپ، ايىمشانىڭ ارقاسىندا سۇلاپ جاتقان قارا بۇرىمدى ۇستادى.
تۇلابويدا دۋ-دۋ قان قىزدى. اق سۇر جۇزگە تولقىنداپ قىزعىلت رەڭ تەپتى.
— قالپاقتى ۇمىتتىڭ با، ايىمشا؟
ايىمشا يىقتان يتەرىپ كەيىن سەرپىلدى. جاس تۇنعان كوزدەرى كەنەت رياسىز كۇلىمدەپ، اينالاسىندا ءاجىم تورى ايقىن، انىق بىلىنگەن وتكىر جانارمەن باياعىداي ويناقىلانىپ تىلەنە قادالدى.
— نەگە ۇمىتايىن. ۇمىتسام، سەنى وسى ۋاققا دەيىن ىزدەيمىن بە، ماراتبەك؟
— ءۇي-جايىڭ، جولداسىڭ بار شىعار؟
— جوق! قۇدايدان سۇراعانىم قۇرىعىمنان شىعىپ كەتكەن سوڭ، كورىنگەنگە قول جايىپ نە تابام دەدىم. قازىققا قارايلاعان قاراداي، ءبىر ورىندا شىر اينالىپ جالعىز باسىم ءجۇرىپ جاتىرمىن، — دەپ ايىمشا ىقىلىق اتا كۇرسىندى.
ماراتبەك وزگە دۇنيەنى تۇگەل ۇمىتتى. ەت-باۋىرىن ەلجىرەتكەن ىڭكار كۇيگە شومدى دا، ەبىل-سەبىل جۇگىرەتىن الاڭسىز جاستىق كەزىن، ەسىك-تەرەزەسىز ەسكى قىستاۋدى سونشالىق ءبىر قيماس سەزىممەن ەسكە ءتۇسىردى. مىنا جاۋلىق استىنان شيراتىلىپ شاشىراپ شىققان بالاپان شاشتىڭ باياعى مايدا جۇپارىن قايتا جۇتقانداي اسەرلەندى.
ايىمشا ماراتبەكتىڭ قايدا قاراپ تۇرعانىن سەزدى مە، شارشىسىن شەشىپ، ءار جەردەن ءبىر تاسپالانىپ اق كۇمىس ارالاسقان قولاڭ شاشىن كورسەتىپ قالىپ، قايتا بايلادى. الگىندە بۇرقىراپ شيراتىلىپ تۇرعان ساقينالى ورامدار جىم-جىلاس ورامال استىنا ءسىڭىپ كەتتى.
جەڭىنەن بىرەۋ تارتقىلادى. ماراتبەك ساسقالاقتاپ، نازار اۋدارىپ، بالاسىن كوردى..
— نە-ە، سايلاۋ؟
— كەتەيىك، كوكە...
— ءا-ا-ا. ءقازىر، سايلاۋجان...
— كەتەيىكشى، كوكە.
— جارايدى. كەتەمىز، سايلاۋ...
ماراتبەك قايتادان اق سۇر تارتىپ، بايسالدى ءجۇزىن قاتايتىپ الا قويدى. ايىمشاعا تىكتەپ قارادى دا، قولىمەن سايلاۋدى باۋىرىنا قىسىپ، كەكىلى جالبىراعان ماڭدايىنان سيپادى.
— كەتەمىز، سايلاۋجان... ءقازىر تاماق اپەرەم.
— بالاڭ با؟
— ءيا، كەنجەم.
— كەلشى، كۇنىم! كەلە عوي، — دەپ ايىمشا ەڭكەيىپ سايلاۋبەكتىڭ بەتىنەن ەمىرەنە ءسۇيدى. ىستىق ەرىن شارپي جاناسقاندا ايەلگە دەگەن بەلگىسىز مەيىرىم جۇرەگىن بۇلك ەتكىزدى مە، الدەنەگە زاپىلانعان بالا بەت-اۋزىن ىسقىلاپ ءسۇرتىپ-سۇرتىپ جىبەرىپ، ءتىل قاتپاستان پاروۆوزعا قاراي بۇرىلىپ جونەلە بەردى.
اكەسىنىڭ ايىمشاعا ەڭكەيە ءتۇسىپ كىنالى جانداي كۇبىر-كۇبىر نە ايتىپ جاتقانىن ەستىگەن جوق. سالدەن كەيىن سوڭىنان ىلەسە كەلگەن ماراتبەك پاروۆوزعا سۇلەسوق كوتەرىلدى. تومسىرايعان بالاسىنا قاراماي، كوچەگاردىڭ قولىنداعى قىسقا ساپ كۇرەكتى الدى. تەندەردەگى تاۋ بوپ جاتقان ۇساق كومىردى كوسىپ-كوسىپ پاروۆوزدىڭ وتتىعىنا لىق-لىق لاقتىردى. قاتارداعى جولدىڭ رەلسى مەن شپالدارىن ءدۇرس-دۇرس ۇرعىلاعان جۇردەك جولاۋشى پوەزى تۇستارىنان اعىنداپ وتە شىقتى. كەشىكپەي جۇك پوەزى دا ورنىنان قوزعالدى.
جولداسى دا، سايلاۋبەك تە ءۇنسىز. وڭ جاق تەرەزەنى اشىپ قويىپ ىلگەرى جاققا تەسىلە قاراپ، ويعا باتقان ماراتبەككە بۇرىنعىداي سۇراق بەرمەك تۇگىل يەكتەرىن دە كوتەرە المايدى.
كەنەت ءان ەستىلدى. تارس-تۇرس رەلس توقپاقتاعان دوڭعالاق دۇمپۋىنەن دە اسىرا، اششى داۋىسىن كوككە شانشىلتىپ، اسقاقتاي شىرقاي جونەلگەن كوكەسىنە سايلاۋبەك جالت قارادى. كوكەسى الدىنا قۇلدىراي كوز تىگىپ، قاققان قازىقتاي قادالىپ قاپتى. اۋزىن كەڭ اشىپ ءان سوزعاندا، كىرپىكتەرى ايقاسىپ، وتكىر كوز جۇمىلىپ كەتەدى دە، مۇڭلى ىرعاق تولى سازدى اۋەن دىرىلدەپ بارىپ، قايتا ورلەيدى.
...وتەرىن ءپاني جالعان ويلاعاندا،
وزىڭمەن قول ۇستاسىپ قالار ما ەدىم.
وسى ءبىر جولداردى ءوز جانىنان شىعارىپ، الگىندەگى ايەلگە ۇزدىگە ارناپ ايتقانداي سەزىلدى. قايتادان اكەگە دەگەن جۇمباق وكپە ءوزىمشىل كەۋدەدە بىقسي تۇتانىپ، بەلگىسىز كۇشپەن قايىستىرىپ، بالا كوڭىلىن تاعى دا سىرداڭ تارتقىزدى.
ءان قالىقتاپ تۇر. اششى داۋىس شىعانداعان بيىگىنەن ءدال ءبىر ءوتىنىش-نازىن، كۇيىك-ارمانىن مىناۋ سارعىش تارتا باستاعان مەديەن دالا مەن مەكەنسىز وڭىرگە شاعىنا جەتكىزەردەي ۇزاپ-ۇزاپ كەتەدى. قايىرما تۇسىنداعى باياۋلاپ تۇرىپ وكسىك سارناتقان قوڭىر ءۇن سايلاۋبەكتىڭ كىنامشىل كوكىرەگىن وسىپ-وسىپ العانداي بولدى.
سول كۇننەن كەيىن اكە مەن بالا اراسىنا توساڭدىق ورناعان. سايلاۋبەك بۇرىنعىداي ارسى-گۇرسى ەركەلەۋىن كىلت ازايتىپ، الدەبىر كىنامشىل ەرەسەك قاراسپەن اكەسىنە ويدا جوق جەردەن تىك شانشىلا قالاتىن. وندايدا ماراتبەك ۇرلىق جاساعانداي وز-وزىنەن ەرىكسىز قۋىستانىپ، ۇلىنىڭ كوزىنە تۋرا قاراۋعا ءداتى شىداماي، كەڭ ماڭدايعا قىسىلىپ شىققان سۋىق تەردى سيپالاپ سۇرتكىلەپ، سىرت اينالاتىن.
تاس توبەگە شاقىرايا كوتەرىلگەن كۇن ساۋلەسى اعاش اراسىنان تىك توگىلىپ، كولەڭكەنى قۋالاي قاشىرىپ، پىسىناتا باستادى. ءۇش-تورت اۋناپ ءتۇسىپ، بۇتاعى قويۋلانا تۇتاسقان قاراعايدىڭ تاساسىنا سىرعاناعان سايلاۋبەك شالقالاپ جاتتى. جەل جوق سياقتى ەدى، اعاش باستارى باياۋ ىرعالىپ مازا تاپپاي تۇر. جوعارىدا، بۇتا اراسىنان سىعالاپ كوك اسپان مۇنارتىپ كوز تارتادى. دىرىلدەپ جوعالىپ كەتىپ، دىرىلدەپ قايتا كورىنەدى.
اكە سىرىن ءدال ءقازىر انىق ۇقتى. ءوزى كىنالاپ ەدى، ءوزى جانە اراشالاپ الدى. ءبىراق، اراداعى سۋىق شالعان، ەكەۋارا ىشتەي ارباسقان كۇندەرىن كىم قايتارادى؟ ەندى سوناۋ ۆوكزال باسىنداعى وقيعادان كەيىنگى ابايسىزدا جوعالتىپ العان بالاۋسا ەركەلىگىن قايدان ىزدەيدى؟
ءبىر تال ءشوپتى ءۇزىپ، اۋزىنا سالدى. كەرمەك ءدامدى سەزگەندە ىشەگى شۇرىلداپ، اسقا زاۋقى سوقتى. قارنى اشىپ قالعان ەكەن. تۇرۋعا ەرىندى.
ايىمشا ما ەدى؟ اكەسىنە ىنتىعا قاراعان مەيىربان جاناردا زارىققان پەندەنىڭ بۇكىل تىلەگى تۇنىپ تۇردى-اۋ.
"ءاي، قىزعانشاقتىق-اي! كوڭىلگە پەردە توقىپ، كوز الدىڭدى تۇمشالاپ الاتىنىڭ بار عوي. بەتىنە قان تەۋىپ، جۇزىنە شىراي جۇگىرىپ مەيماناسى تاسىعان ايەلدىڭ شىن تەبىرەنىپ، تاقىرىنا تامشى تيگەن ديقانداي جادىراعان ءساتىن دە كوپسىنىپتى-اۋ! تاعدىرىنان با، تاڭىرىنەن بە، كىمنەن كورەرىن بىلمەي، جاستىقتىڭ جەتكىزبەي كەتكەن قۋانىشىن جاسىمەن بۇلاپ جۇرگەندە، جاپىراعىنا جاڭبىر تامعان قايىنداي كوك جەلەگىن كوككە كوتەرمەپ ەدى؟ قۇلپىرىپ قول سوزباپ پا ەدى! اتتەگەن-اي، اش وزەككە سۋ تامىزىپ مەيىر قاندىرماي جۇلىپ العانداي بوپتى-اۋ!
ىقىلاس كورمەي ىنتىعىپ جەتىپ، ءبىراق سول ىنتىزارى جانە تارقاماي، بۋلىققان وكسىكتە قالا بەرىپتى-اۋ. سول، سول وكسىكتە تۇنشىققان وكىنىشتى كىم قايتارار؟ قىلداي قياناتى جوق، ءبىراق ورەسكەل كۇدىگى كوپ سوناۋ كەزدەسۋدى كىم قايتا ورالتار؟ بولجامشىل كوڭىل قاشانعى جاقسىلىقتى جاماندىققا، سۇلۋلىقتى سۇمپايىعا تەلي بەرەر؟
اپىراي، سەكەمشىل جۇرەك نەتكەن قاتىگەز ەدى — سىيلاستىقتى تاس-تالقان قيراتىپتى دا، قىنجىلماي كەتە بارىپتى... قيراتىپتى دا، كەك الىپتى...
اعاش باستارى باياۋ قوزعالادى. جەل جوق سياقتى ەدى. اق ساۋلە مەن قارا كولەڭكە — يتجىعىس. ايىمشا جۇزىندەگى ۇياڭ كۇلكى مەن ۇرەيلى جاستاي. نەگە كۇلدى؟ نەگە جىلادى؟
ايىمگۇل شە؟ ايىمگۇل دە سىڭعىرلاپ كۇلگەن، ايىمگۇل دە وكسىپ جىلاعان..."
تىقىر-تىقىر باسقان اياق دىبىسى ەستىلدى. سىرت ەتىپ الدەنە سىندى. الدەكىم كومەيدەن قارق-قارق كۇلدى. سايلاۋبەك باسىن دا كوتەرگەن جوق. كۇيرەك كوڭىلدە ودان دا زورلار بىت-شىت قيراپ جاتقاندا، شىنى سىڭعىرى كىمگە داركەر. ۇيقى-تۇيقى ءوز كەۋدەسىندە بۇلت كوشىپ، الاساپىرانى ۇدەگەندە، قارق-قارق كۇلگەن بەيساۋات جاندى بۇ نە قىلسىن.
اعاش باستارى قايشىلانا تەڭسەلىپ كەتتى. ءتيىپ قايتىپ، ءتيىپ قايتىپ، بىر-بىرىمەن ەسەندەسىپ تۇر. "اپىراي، جەل قاتايدى ما؟" سايلاۋبەك يەگىن شوشايتىپ، شالقالاي ءتۇستى. كوك زەڭگىر شۇرق-شۇرق ەلەۋىشتەي تەسىلىپ، ۇزىك-ۇزىك كورىندى.
تابانى وقىس تىز ەتتى. ەكى بۇكتەتىلگەن وڭ جاق اياقتىڭ ۇشكىر تىزەسى ۆانكا-ۆستانكاداي شوشاڭ ەتە قالدى. وكشەدەن تيگەن اۋىر سوققى جاڭعىرىعىپ بارىپ بۇكىل جۇيكەسىندە وينادى. شاپشاڭ قوزعالىپ، شىنتاقتاپ كەۋدەسىن كوتەردى. ارتىمەن جىلجىپ ارقاسىن قايىڭ دىڭىنە سۇيەدى.
قارسى الدىندا ەكەۋ تۇر. ەكەۋى دە ءىرى. جۇقا تەننيسكالى اشىق ومىراۋلارى مەن قارىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى بىلەمدەنىپ، جىلتىراعان قوڭىر تەرىنى تىرس-تىرس تەبەدى.
— نەگە جاتاسىڭ؟
— جاتسام، سەنىڭ تورىندە ەمەس، اشىق اسپان، قارا جەردە جاتىرمىن. — سايلاۋبەك ەكى تىزەسىن قۇشاقتاپ، الاقاندارىن ايقاستىردى.
— تەمەكىڭ بار ما؟
— بار. ءبىراق بەرە المايمىن.
— نەگە؟
— نەگە ەكەنىن سەندەردەن سۇراعىم كەلەدى. قاراپ جاتقان كىسىنى تەۋىپ، كۇشتىلىك كورسەتكەن جوقپىن.
— احا! ەششە ۇيرەتەدى ءبىزدى.
— لexa، پودداي ەششە راز!
— جىگىتتەر، ەسكەرتىپ قويايىن. سەندەرمەن اينالىسۋعا ەش زاۋقىم جوق. جوندەرىڭدى تابىندار.
— نەمەنە؟! — لexa دەپ اتالعانى شەگىر كوزدەرى قانتالاپ، جيرەن شاشىن وڭ قولىمەن قىشىرلانا ۇيپالاپ-ۇيپالاپ جىبەردى دە، ءدال الدىنا جۇرەلەپ وتىرا قالدى. ءبىر پۇتتىق بالعاداي جۇمىلعان جۇدىرىعىن اۋىر توقپاقتاي سالماقتاي اكەلىپ، سايلاۋبەكتىڭ مۇرنىنىڭ ۇشىنا توسەدى. قولدان تەمەكىنىڭ، اششى قياردىڭ، قىشقىل سىرانىڭ تۇزدىقتالعان قويۋ ءيىسى اڭقىپ، قولقا قاپتى.
— كوردىڭ بە؟
— جۇدىرىقسىز جىگىت بولا ما؟ ءبىراق كۇشكە سيىنىپ، ايۋاندىق جاساۋ — ازاماتقا لايىق ەمەس.
— ۆوت تاك ۋمورا! — تۇرەگەپ تۇرعانى قۇددى ءبىر سيرك كلوۋنىنداي ءىشىن باسىپ، بەت-اۋزىن مايمىلشا تىرجىڭداتىپ، شيىق-شيىق كۇلدى. كۇلىپ تۇرىپ، قولىن سوزىپ، قايىڭ بۇتاعىن سىندىرىپ الدى. — لexa، مىنا دۇلەيدى قاشانعى سايراتامىز...
تۇمسىعىنا تىرەلىپ تۇرعان جۋان جۇدىرىق ىزبارمەن كەيىن سىرعىپ، قايتا اتىلعالى ىڭعايلانىپ ەدى، تاساسىندا جاتقان دولىرعان ءجۇز بەن وشپەندى جاناردى باقىرايتىپ جايىپ سالدى. ەندى ءسال كەشىكسە قاپىدا كەتەتىنىن سەزگەن سايلاۋبەك باۋىرىنداعى اياعىن جالما-جان كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىقپەن سىلتەپ قاپ، پلاتفورمالى ءتۋفليدىڭ دوبال تۇمسىعىمەن لەحانىڭ كەۋدەسىنەن تەۋىپ جىبەردى.
ىڭق ەتكەن دەنە جولداسىنىڭ اياعىنىڭ استىنا شالقاسىنان سەرەيىپ سۇلاپ ءتۇستى. اناۋ بولسا قىلجاڭ ەتىپ سىلق قۇلاعان سەرىگىن اياعىنىڭ ۇشىمەن يتەرىپ تاستاپ، سايلاۋبەككە كىجىنىپ ۇمتىلدى. قولىنداعى ءبىر قۇلاش بۇتاق ىسىلداي اۋا ءتىلىپ، قاق ماڭدايعا تايانا بەرگەندە، سايلاۋبەك مىسىقشا شالت قيمىلداپ، اتىلىپ بارىپ، قوس تىلەرسەكتەن سىعىمداي ۇستاپ، بار پارمەنىمەن جۇلقىپ قالدى. ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى ۇمار-جۇمار قۇلادى. جىپ-جىپ جۇگىرگەن سايلاۋبەكتىڭ اشۋلى جۇدىرىعى استىنداعى جىگىتتىڭ اش بۇيىرىنە تىق-تىق قادالدى.
— جىبە-ە-ەر!
— اتاڭنىڭ باسى!... — دەپ سايلاۋبەك ار جاعىن قازاقشا جالعاستىرىپ بوقتاپ جىبەردى.
كەنەت قۇلاق شەكەسى زىرق ەتتى. تۇرىپ ۇلگەرگەن لexa ءداۋ جۇدىرىعىن دالدەپ كوزدەگەن ەكەن. قۇلاعى زىڭىلداپ، ساتكە عانا كوز الدى قاراۋىتىپ كەتتى. استىنداعىنى تاستاي بەرىپ، تالتىرەكتەپ تۇرەگەلدى. ءبىر ۇرىپ ەسەڭگىرەتىپ العانىنا ماساتتانعان قيانپۇرىس جىگىت ەزۋىنە كەكەسىن مىسقىل ءۇيىرىپ، ساۋساعىنىڭ ۇشىن جىبىرلاتىپ، مازاقتاي شاقىرىپ، نامىسقا شي جۇگىرتتى. سايلاۋبەك ىرعىپ ءبىر-اق اتىلدى. اشۋ مەن ىزا ايلا قاراستىرتپادى ما، قاپەلىمدە لەحانىڭ جۇدىرىعى اۋزىنا تاعى دا ساق ەتە قالدى. تىلىنە جىلىمشى قان ءدامى ءبىلىندى. ەرنىن سورا تارتىپ، ىتقىتىپ تۇكىرىپ تاستادى. قوپ-قويۋ قىزىل قويمالجىڭ جەردە جاتقان جاسىل جاپىراقتى كومىپ كەتتى. وسى سوققى كۇشىن ەسەلەدى بىلەم، ستۋدەنت كەزىندە بىرەر سەمەستر بوكس سەكسياسىنا قاتىسىپ ءجۇرىپ پايىمداپ قالعان ءبىر ءتاسىلدى دەرەۋ قولدانا قويدى. ءالى قۇرىعانداي ءيىنى ءتۇسىپ، ەش قارسىلىق تانىتپاي، كوز استىمەن وشىگە ءسۇزىلدى. اناۋ بولسا ەندى ءبىرجولاتا تۇقىرتىپ الايىن دەگەندەي ساقتىقتى ۇمىتىپ بۇكىل دەنەسىمەن قورباڭداپ تاپ بەردى. سايلاۋبەك وسى ءساتتى اڭدىعان. قۇلاشىن جازباستان، ىلگەرى سەرپكەن وڭ قولىمەن كوز ىلەستىرمەي بۇيىردەن ءتۇيىپ جىبەردى. لەحانىڭ شوقپارداي سىرەسىپ، سۇراپىل سوققى بوپ تونگەلى كەلە جاتقان قولى ەربەڭ ەتىپ كوتەرىلدى دە، ەكى بۇكتەتىلگەن دەنەسى توبەسىمەن جەر سۇزە گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى.
سايلاۋبەك اسىقپاي انانداي جەرگە بارىپ جايلانىپ وتىردى. ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن تىزەسىنىڭ شاڭىن قاقتى. كونتيىپ ءىسىپ كەتكەن استىڭعى ەرنىن شىمشىلادى. ءتىلىن جۇگىرتىپ قاندى جالاپ-جالاپ الدى. ناسىباي قاۋجالاعانداي ەرنىن جىمىرىپ، ىسىلداي سوردى دا، تاعى دا تۇكىردى. سودان كەيىن سۇلاپ جاتقان ەكەۋگە انىقتاپ قارادى. العاشقى قۇلاعانى كەۋدەسىن كوتەرىپ، مالداسىن قۇرىپ الىپتى. سالماقتى اۋىر يەگىن سول قولىمەن ۋىستاي ۇستاپ، قيقاڭداتىپ وتىر. كەنەت سەلەۋ ءتۇستى سيرەك كىرپىكتى كوزدەرىن بۇعان تەسىرەيتە قاداپ، ءبىر كەز وڭ كوزىن قىسىپ قالدى. تاپ ءبىر ويناپ الىسىپ، كەكسىز جاتتىعۋعا تۇسكەن قۇربىسىنداي ىرجىڭ-ىرجىڭ كۇلمەڭدەدى. سايلاۋبەك ەكىنشى جىگىتكە نازارىن قىدىرتتى.
قىبىرسىز جاتقان لەحا ورعىپ وڭ بۇيىرىنە اۋدارىلدى. سىعىرايتىپ كوزىن اشتى. سىزاتتان جاۋلىق قاراس وقتاي قادالدى.
"اپىراي نەتكەن جاۋىز! مىناۋ وشپەندى جانار قارنىڭا پىسكىلەپ قانجار سۇققاندا دا ءبىر سەلت ەتپەس-اۋ! شىمىرىكپەي-اق اياق-قولدى بۇتارلاپ جۇلاتىن جەندەت زۇلىمدىعى تۇنىپ تۇر عوي جۇزىندە. وسىنداي جەندەتتەر قايدان شىعادى؟ قالاي شىعادى؟"
اياق استىنان الدەنەگە قاتتى زاپىلانعان سايلاۋبەك قالتاسىنان سيگارەت الىپ تۇتاتتى. كوكشىل ءتۇتىندى قوس تاناۋدان بۇرق-بۇرق اتتى. گاز وتتىعىن قاقپاقىلداپ وتىردى دا، كەنەت ساڭىلاۋلانعان قياس جانارعا جىبەرىپ ۇرماقشى بوپ وڭتايلانىپ بارىپ قايتتى. "مۇنىم نە سوندا؟ جاۋىزدىققا جاۋىزدىق ىزدەگەنىم بە؟ كەكتەن كەك تۋىنداي بەرسە، وندا نە بولار؟"
سيرەك كىرپىكتى جىگىت مەكىرەنىپ تاماعىن قىرنادى. اشكوزدەنىپ، كوز الدىنداعى ەزۋدە قىلتيعان سيگارەتكە ءموليدى. تاناۋىن جىبىرلاتىپ، ءتۇتىن ءيسىن اۋلادى.
سايلاۋبەك مىرس ەتىپ كۇلىپ، شالبارىنىڭ قالتاسىنان تەمەكى قورابىن سۋىردى. ءبىر تال شىلىمدى سيرەك كىرپىككە قاراي شيىرىپ جىبەردى. اناۋ ءىن اۋزىنداعى مىسىقتاي قاپىسىز اڭدىپ وتىر ەكەن، ءابجىل قيمىلداپ، جەرگە تۇسىرمەي ەكى ساۋساقپەن قاعىپ الدى. قاعىپ الدى دا، كۇرەڭ ءفيلتردى ءتىس اراسىنا قىستىرىپ، قۇشىرلانا ەگەدى. قالتا-قۋسىنان سىرىڭكەنىڭ ءبىر ءشيىن ۇزاق اقتارىپ تاۋىپ الىپ، بوتينكاسىنىڭ بىلعارى تابانىنا ۇيكەپ قاپ، جاندىردى. ءتۇتىنسىز سارعىش الاۋعا از-كەم سىعىرايا قاراپ تۇردى دا، تەمەكىسىن تۇتاتتى. اۋىز بەن مۇرنىنان بۋ اتقان پاروۆوزدىڭ لەبىندەي بۋداق-بۋداق ءتۇتىن تولقىنداپ لىقسىدى.
— مەرسي!
سايلاۋبەك قۇلىقسىز عانا باسىن يزەدى. "اۋەلدە وسىلاي يبامەن كەلسەڭ، جۇدىرىقتاسىپ نەمىز بار ەدى. ەجىرەيىستىك تە پەرگىلەستىك. نە جەتپەپ ەدى بىزگە؟ ال، توبەلەستىك؛ تۇمسىعىمىز بۇزىلدى، مۇرنىمىز قانادى، نە شىقتى؟ تورىققان كوڭىل تاۋبەسىن جوعالتىپ، اشىنعان كەۋدەگە توپىرلاتىپ ىزا مەن كۇيىك توعىتتى. ادامدى ادامنان بەزدىردى. ادامنان ادامدى جەرىنتتى. باسقا نە تاپتىق؟" سايلاۋبەك سيرەك كىرپىككە جيىركەنە قارادى. سۇق ساۋساعىمەن ماڭدايىن شەرتتى.
وسى كەزدە ءۇنسىز جاتقان جيرەن شاشتى لexa ءبىر ىتقىپ بارىپ سيرەك كىرپىكتىڭ قولىنداعى تەمەكىنى جۇلىپ الدى. جۇلىپ الدى دا، سيگارەتتى جۇتىپ جىبەرەردەي ىرس-ىرس سوردى. جىلتىراپ جانعان تەمەكى ۇشىنداعى ۇلدىرەگەن اپپاق كۇلدى سەرىگىنىڭ بەتىنە قاراي ۇرلەپ جىبەردى. اناۋ شار ەتىپ كوزىن باستى.
جيرەن شاش وز-وزىنەن ءماز. جاڭاعى قىلىعىن ازسىنعانداي بىلش ەتكىزىپ جانە تۇكىرىگىن اتتى.
سيرەك كىرپىكتى جىگىت سۇرعىلت تۇيمە بوپ ومىراۋىنا جابىسىپ تۇسكەن سۇيىق قويمالجىڭعا كوز قيىعىن جۇگىرتىپ ءوتتى دە، جولداسىنا تىكتەپ قادالدى.
— ءسۇرت!
— نەمەنە! قايدان شىققان فرايەر ەدىڭ؟ سەندە دە قول بار، ءوزىڭ ءسۇرت، ءبىلدىڭ بە. حا-حا-حا!
— ءسۇرت! ايتپەسە...
— نەمەنە ايتپەسە؟ مىقتى بولساڭ، توبەلەستە قايدا قالدىڭ؟ انانىڭ استىنا تۇسكەندە كۇشىڭدى نەگە كورسەتپەدىڭ. بۋحاريك!
سيرەك كىرپىك ودان ءارى ءتىل قاتقان جوق. وتىرعان جەرىندە كوزىن قياستانا سىعىرايتا بەرىپ، لەحانىڭ سيگارەت تۇقىلى دىرىلدەگەن كونتەك اۋزىنان سالىپ جىبەردى. سالماقتى يەك ساق ەتىپ، تاماقتا قارلىققان ءۇندى ىڭىراتقىزا ءوشىرىپ، كومەيگە قايتا تىقتى. سول-اق ەكەن ەكەۋى ۇمار-جۇمار جەنتەكتەلىپ، ۇزاق الىستى. دولدانعان، قۇتىرىنعان كوكجالداي سارت-سارت جۇدىرىق سىلتەسىپ، دار-دار كويلەك جىرتتى. بۇلشىق ەتتەرى بىلەمدەنگەن قار مەن جالاڭاش قارىنداردا ايعىز-ايعىز جورعالاعان تىرناق ءىزى قالدى.
ءبىر كەز سيرەك كىرپىكتى جىگىت قىلعىنا قىرىلدادى. سايلاۋبەك جالت قارادى. ۇيپالاق شاشى تەرمەن شىلانعان لexa سەرىگىنىڭ القىمىنان قانشەڭگەلدى سىعىمداي قىسىپ، بۋىندىرا قارىستىرىپ بارادى ەكەن. الارعان كوزدەر شاراسىنان شىعىپ، ال-دارمەننەن ايرىلىپ، ولەۋسىرەپ سالا بەردى.
سايلاۋبەك ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، بىلەزىكتىكتەن بارماق باتىرا مىتىپ جىبەردى. قانشەڭگەل ساتتە جازىلدى. قانتالاعان جانار كەك شاشتى.
— كەت! تارت قولىڭدى، ازيات! نۋ-ۋ!...
— مەن سەنى!.. قانداي جىرتقىش ەدىڭ؟..
— كىرىسپە! شارۋاڭ بولماسىن!
— شارۋام بولعاندا قانداي توبەڭدى ويام!
— ۆوت پسيح! قورقىتادى ەششە، ۋزكوگلازىي!
— جەتەر!
جەردەن جۇلقىپ كوتەرىپ الدى دا، سايلاۋبەك تۇمسىقتان دالدەپ ءبىردى قونجيىتتى. تالتىرەكتەپ بارىپ شاق تۇزەلگەن دەنەنىڭ ماي قۇيرىعىنان جانە ءبىر تەپتى. ەنتەلەگەن بويدا ىلگەرى قاراي دەدەكتەگەن لexa قارسى الدىنداعى اق بالتىر قايىڭدى كەۋدەسىمەن سۇزە توقتادى.
— جوعال! ايتپەسە كوتلەت جاسايمىن. كوكەڭدى كورمەي ءجۇر ەكەنسىڭ!
— نۋ، نۋ-نۋ! قويدىم.. كەتە-ەم...
جيرەن شاشىن سيپالاعان لexa الىستاپ ۇزاپ باردى دا، اعاش اراسىنا سۇڭگىپ كەتتى. سايلاۋبەك سيرەك كىرپىكتى جىگىتتىڭ ەرنىنە قايتادان سيگارەت تۇتاتىپ قىستىردى.
— ر-راق-مەت!
— الگىمەن قالاي دوستاسىپ ءجۇرسىڭ؟
— كولونيادان ەكەۋمىز بىرگە بوسانعانبىز.
— قايدا بارماق ەدىڭدەر؟
— جۇمىسقا ورنالاسساق دەپ ەدىك... رەتى كەلمەدى. قازاقستانعا بارامىز با؟ بىلمەيمىن. ەستۋىمشە، جەرى كەڭ، ەلى باي، حالقى قوناقجاي دەيدى.
سايلاۋبەك بويىن تارتىپ قالدى. "جەرىنىڭ كەڭ، ەلىنىڭ باي ەكەنى راس. حالقىنىڭ قوناقجايلىعى دا كوپ جۇرتقا ايان. سونى ارقالانىپ، قازاقتىڭ مەيماندوستىعىن جۋاستىق پەن مومىندىق سانايتىندار دا كەزدەسەدى. كوڭىلى جاراسقانعا اياماي-اق قوڭ ەتىن كەسىپ بەرەتىن جومارت قازاق مىناۋ ەكەۋى سياقتى قولىن — شوقپار، كوكىرەگىن — زارگە اينالدىرىپ، وندا سىرعىپ، مۇندا جىلجىپ، ءبىر جەرگە بايىزداپ تۇراقتاي الماي جۇرگەندەرگە دە باۋىرمال قۇشاعىن ايقارا اشاتىنى بەلگىلى. ۇر دا جىق مىنەز ءبىراق وڭاي ارىلار ما؟ ەسىكتەن سۇمىرەيىپ كىرىپ الىپ، ءتور مەنىكى دەپ ەرتەڭ-اق تايراڭداپ شىعا كەلمەس پە؟ ءدال مىناۋ سيرەك كىرپىك جىگىت ولاي جاساماس-اۋ، ال انا جيرەن شاشتى، جاۋىز جانارلى لەحا تۇزەلمەس. تۇزەلمەس-اۋ! كولونيادان شىقپاي جاتىپ شاتاق ىزدەپ، كىم كورىنگەنگە الدەن-اق ۇرىنىپ جۇرسە، بارا-بارا جانجالدى ساتىپ الماسىنا كىم كەپىل".
— سىبىردە دە جۇمىس قولى قاجەت. تۇپ-تۋرا بام-عا بارساڭ، ەرتەڭ-اق دۇرىلدەپ شىعا كەلەسىڭ، — دەپ سايلاۋبەك سىرعاقتاتتى..
— جو-جوق! بام — مەن ءۇشىن ەمەس. مەنىڭ ءانىم باسقا.
— ءمان تۇزەلسە، ءان دە تۇزەلەدى.
— توقتا، دوس، اگيتاسيا قاجەت ەمەس. كومەيىمە دەيىن وعان كولونيادا مەلدەكتەپ بولعام ابدەن. تۇپ-تۋرا وڭەشىمنەن اسىپ توگىلەيىن دەپ تۇر ءقازىر. بالىق ەكەش بالىق تا تەرەڭگە سۇڭگيدى، قاربىتىپ ءبىر-اق اسايدى. ال، مەن — اداممىن. قالاداعى بوگدان دا، سەلوداعى سەليفان دا بولماي، تەنتىرەپ جۇرە بەرگىم كەلمەيدى. سوندىقتان دا قازاقستانعا تارتام.
— نەگە؟
— قازاقستاندا ءۇيدى تەز بەرەدى دەيدى. ماعان الدىمەن پاتەر كەرەك. سودان كەيىن ۇيلەنەم. وندا استىق مول، مال كوپ ەكەن. ەندەشە ەتتە، نان دا جەتكىلىكتى. تەگىننەن تەرىس اينالاتىن مويا گۋبا نە دۋرا.
— ءيا، اقىماق ەمەس. كورىنىپ تۇر؟
سايلاۋبەك ءشوجىپ قالدى. ون جىل بويى سان ورىستىڭ بوساعاسىن جالداپ ءجۇرىپ، جالعىز بولمەلى سەكسياعا قولى ازەر جەتىپ ەدى. سوندايدا قالاداعى بىرىنەن ءبىرى ادەمى، ءزاۋلىم عيماراتتار كوزدىڭ جاۋىن الىپ، ساپ تۇزەپ قاتارعا قوسىلىپ جاتقاندا، بۇعان وڭاشا تەرەزە دە بۇيىرماي قويعاندا، "جاڭا پاتەرلەردى كىمدەر الا بەرەدى؟ ەڭ بولماسا بوساعان بىرەۋى دە تيمەي مە؟" دەپ ءۇنسىز ءۇمىت اۋلايتىن. سول كۇيزەلىسى ەسىنە ءتۇستى مە، اقىرىن كۇرسىندى دە باسىلدى.
— دۇرىس... اقىل ەكەن...
سيرەك كىرپىك يىنىندەگى جىرتىق تەننيسكاسىن شەشىپ الدى. بۇكتەپ-بۇكتەپ، قالتاسىنا بۇرالاپ تىقتى.
— كەيىن جاماپ الارمىن.
— جاماعانشا نە ىستەيسىڭ؟
— جۇك تۇسىرەم... جولاۋشىلارعا كومەكتەسەم...
— اتىڭ كىم؟ اقىرى جەرلەس بولادى ەكەنبىز، تانىسىپ قويالىق، — دەپ سايلاۋبەك ءوزىن-وزى زورلاعانداي بوپ قول سوزدى.
— ا-ا!؟ سەن قازاقستاننانبىسىڭ؟! قازاقسىڭ عوي! مەن — لەنيامىن. لەونيد ەجوۆپىن.
كۇرەكتەي الاقان شالقالاپ كەلىپ سايلاۋبەكتىڭ سالالى ساۋساقتارىن ىرزالىقپەن كوسىپ الدى.سيرەك كىرپىكتەر تەز-تەز قيمىلداپ، كوكشىل جانارمەن رياسىز جىمىڭدادى. ۇياڭ، اق سەلەۋ مايدا شاشتىڭ اراسىنان كورىنگەن قىزىل كۇرەڭ قۇيقاسى تەرمەن جىلتىرادى.
— بىلەسىڭ بە، سەنەن مۇنى كۇتپەپ ەدىم... پەيىلىڭدى ايتام. سونسوڭ... الگىندە ماعان نەگە بولىستىڭ؟
— لەنيا، اقىماقسىڭ.
— دەگەنمەن... مەن ساعان جۇدىرىق جۇمسادىم عوي.
— مەنىڭ دە جۇدىرىعىم قالتامدا جاتقان جوق-تىن. كەيدە جۇدىرىق تا ادىلەت ءۇشىن تۇيىلەدى.
— ءتۇسىندىم. ۆسە-تاكي تى مولودەس، سايلاۋ. ەندى كەزدەسەر بولساق، ءدال بۇگىنگىدەي كەزدەسپەسپىز. سەن ماعان يلان، سايلاۋ...
ەجوۆ ەكى قولىمەن جەر تىرەپ، ورنىنان تۇردى. شالبارعا جۇققان مايلى توپىراقتى، جاس جاپىراقتىڭ جاسىل ءنىلىن ءسۇرتتى. ساۋساعىنىڭ ۇشىنا تۇكىرىپ، قارنىنداعى تىرناق ءىزى ايعىزداعان كۇرەڭ جولاقتى ىسقىلادى. كىر مەن شاڭنان تازارعان ءتىلىم-تىلىم جاراعا ۇساق بىتىراداي شاشىراپ، مولدىرەگەن تامشىلار ءتىزىلدى. لەونيد جاۋىرىنىن قۇنجيتىپ ەڭكەيىپ تۇردى دا، يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى. وڭ قولىن سىلكىپ قالدى.
— كەتتىم. ساۋ بول، سايلاۋ.
سايلاۋبەك جايباراقات ءۇنسىز قاراپ وتىرعان. كەنەت اتىپ تۇردى.
— لەنيا، توقتاشى! سەن وسى ارادا مەنى توس. جاراي ما؟
— نەگە؟ تاعى نەمەنە؟
— توس دەدىم عوي ساعان. تەز ورالام.
سايلاۋبەك اەروۆوكزالعا قاراي اسىعا ادىمدادى. تابان جولدا شاشىلىپ جاتقان كەبۋ جاپىراقتى كۇتىر-كۇتىر ۋاتقان پلاتفورمالى تۋفلي اشىق الاڭعا شىققاندا ماقتا باسقانداي دىبىسىن ءوشىرىپ، بالقىعان اسفالتكە ماگنيتتەي جابىستى.
سايلاۋبەك كيوسكىلەردى ءبىر شەتتەن جاعالادى. اقىرى جۇقا جەيدە ساتىپ الدى. الگىنى ساتۋشىعا قاعازعا وراتىپ، قولتىعىنا قىستى. بوتقا كوجەدەي بىلبىراعان جاداعاي الاڭدى تىك كەشىپ ءوتىپ، لەنيانى قالدىرىپ كەتكەن جەرىنە قايتىپ كەلدى.
الىس-جۇلىستىڭ مايدانى بولعان ءۇي ورنىنداي جاپىرىلعان ءشوپ، سىنعان بۇتاق جاتىر. ەجوۆ ۇشتى-كۇيلى جوق.
"ەح، سابازىم-اق ەكەن! سوزىندە تۇرمادى-اۋ! بەس مينۋتقا شىداسا، نەسى كەتەر ەدى".
قايىڭ دىڭىنە ارقاسىن سۇيەپ، يەگىن شوشايتىپ اسپانعا قارادى. ءسال-پال شايقالعان اعاش باستارىنىڭ ارجاعىنان كوكشىل جانارداي جاۋدىرەگەن زاڭعار اسپان بۇلتسىز مولدىرەدى. لەنيانىڭ الگىبىر ريزالىق تانىتقان كوز قاراسىنداي ەكەن.
"سايتان السىن. نەم بار ەدى؟"
قالتاسىنا قول سالدى. تەمەكى قورابىن ساۋساقتارىمەن سيپادى؟ شەگى شۇرىلدادى. قىلعىنا داۋىستادى.
— لەنيا! ەجوۆ! لەونيد! قايداسىڭ؟
ەنتىككەندەي تاناۋدان شۋىلداتا دەم الىپ، اۋزىمەن اۋانى لىتقىتتى دا، جەز دوعاباس بەلدىگىن قاتايتىپ بۋىندى. ءبىر سىلەم ارتىق مايى جوق جۇپ-جۇقا قارنى قابىسىپ بارىپ، كەڭ جاۋىرىندى شالقاق كەۋدەسىن سەرپىندى كۇشكە تولتىرىپ، بۇلشىق ەتتەرى بۇلت-بۇلت ويناعان سيدام دەنەنى جىپ-جيناقى تۇزەپ الا قويدى .
— لەنيا!.. مەن كەلدىم.
ەسىك پەن توردەي جەردەگى شوعىرلانىپ وسكەن اكاسيانىڭ اراسىنان اق سەلەۋ شاش كورىندى. سيرەك كىرپىك تىنىمسىز جىپىلىقتادى. جىپىلىقتادى دا، كىنالى كۇلىمسىرەدى.
— ا-ا... سايلاۋ؟! ءقازىر...
بۇتا قايتادان سىبدىرسىز قوسىلدى دا، قالتاقتاعان باستى جۇتىپ جىبەردى. ار جاعىنان ەكەۋدىڭ كۇبىر-كۇبىر تالاسى ەستىلدى. سالدەن كەيىن لەنيا جالعىز كەلدى.
— ال، نەمەنە؟ ەندى قانشا كۇتەيىن؟
— ءما، مىنانى كي! — سايلاۋبەك ورامدى جازىپ، جۇقا جەيدەنى ۇسىندى. — كيىپ ال. جالاڭاش جۇرەمىسىڭ.
لەونيد ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ كەيىن شەگىندى. كۇنۇزىنعى ەزۋدەگى ءبىر جوعالىپ، ءبىر ورالىپ تۇرعان جىمىسقى مىسقىل كۇلكى ساپ تىيىلدى. كۇرەك ءتىستىڭ ورنىنداعى قاسقا كەتىگىنەن قىتىققا تيە جىلت-جىلت ەتەتىن سۇيرىك ءتىلدىڭ قىزىل ىستىگى دە عايىپ بولدى.
— ماعان با؟ سەن...سەن، سايلاۋ، ادەيى ماعان ساتىپ اكەلدىڭ بە؟
— ساعان. مىنا تۇرىڭمەن ەلدى ۇركىتەرسىڭ.
— چۋدەسا-ا! — سىعىرايا تۇسكەن جانار ءسال ەنجار تارتتى دا، الدىنداعى سايلاۋبەكتى كوكتەي ءوتىپ، ەشنارسەگە تۇراقتاماي ماعىناسىز ۇشقىندادى. لەنيا زاماتتا سەلقوس كۇيدەن ارىلىپ، ىلەزدە الگى ساۋالدى تاعى قايتالادى.
— ماعان با؟
— ساعان دەدىم عوي. قولىم تالدى.
— ۆوت تاك وكازيا! — ىرزالىقتان با، الدە ءالى دە بولسا سەيىلە قويماعان سەنىمسىزدىكتەن بە، كۇلگىن وت شاشقان كوزدەرىن قىسىپ قاپ، لەونيد الاقانىمەن الاقانىن قۇشىرلانا ۇيكەلەپ جىبەردى.
— اكەل! راقمەت.
— كوز — مولشەر، كوڭىل — تارازى دەگەن وسى. قۇيىپ قويعانداي ەكەن ساعان.
— ءا-ا. ءيا! وزىمە ولشەپ تىككەندەي.
لەنيا ۇستىندەگى جەيدەنى سيپاپ قويدى دا، ەكى الاقانىمەن توبەسىندە تىكىرەيىپ تۇرعان سەلەۋ شاشىن ەكى جاققا قيسايتا باستىردى. كوڭىلدەنە كۇلىپ، قوس ءبۇيىرىن تاياندى.
— قالاي؟ كينوعا تۇسۋىمە بولا ما؟
— ابدەن. الگىندە قايدا جوعالىپ كەتتىڭ؟
لەونيد قيپاقتاپ كۇمىلجىدى. كوزىن جاسىرىپ، تەرىس اينالدى. سيپاقتاپ قالتاسىنا قول سۇقتى. ۋماجدالعان تەننيسكاسىن سۋىرىپ الىپ، جەرگە اتىپ ۇردى. جاقىنداپ كەپ ەنتىگە سىبىرلادى.
— شىنىمدى ايتايىن با؟
— مەن سەنىڭ وتىرىگىڭە ءزارۋ ەمەسپىن.
— شىنىمدى ايتسام، قورىقتىم.
— كىمنەن؟
— سەنەن! سايلاۋ، نۋ، سەنەن ەمەس... سەن شۋحەردى... ميليسيونەردى ەرتىپ اكەلە مە دەپ...
— نەگە؟ ميليسيادا نەم بار؟
— ءبىز ساعان ورىنسىز تيىستىك. توبەلەستىك. ءبىز... سوتتالعان... سوت الدىن كورگەن جانبىز. توبەلەس ءۇشىن ماڭدايىمىزدان سيپامايدى... ال، مەنىڭ ادام بولعىم كەلەدى. ادامشا ءومىر سۇرگىم كەلەدى.
لەونيد ەجوۆ تۇكىرىگىن قىلعىنا جۇتتى. سارعىش قىلدى سيرەك قاسىنىڭ اراسى قىسقارا قوسىلىپ، دۇڭكيىپ كوتەرىلگەن قاباققا العاش رەت ويلى كىسىنىڭ سالماقتى بەت اجارى ورالدى.
"جوق. شىنىن ايتىپ تۇر. ادام بولعىم كەلەدى دەيدى. ويلانعان ەكەن. وسى تۋرا جولىنان تايماسا عوي. شىركىن، كەيىندە كەزدەسەر مە ەدى. تاماشا ازامات بولعانىن كورسەم-اۋ! ال مەن شە؟ وسىلاي ءوزىمدى-وزىم قاجاپ وتە بەرەم بە؟"
— دۇرىس، لەونيد، مەن ساعان سەنەم.
— ۋادە بەرە المايمىن. وعان ماشىعىم جوق. ال، ءبىر سوزبەن ايتقاندا تىرىسام. تىرىسىپ باعام.
— ماعان ۋادەڭ قاجەت ەمەس. تىرىسام دەدىڭ — سول جەتەدى. كەلىستىك قوي.
— كەلىستىك.
ەجوۆ بۋداقتاعان تەمەكى ءتۇتىنى اراسىنان وڭ كوزىن سىعىرايتىپ قاراپ تۇردى دا، اشىق-جارقىن جىميدى. سودان كەيىن ەكى اياعىن كەزەك كوتەرىپ-تۇسىرىپ، الدەبىر ويناقى ءبيدىڭ دوبالداۋ ورنەگىن قايتالادى.
— ەح، اقىرعى رەت ەمىن-ەركىن ءبىر گويتتەۋ كەرەك-اق ەدى. قول قىسقا. جارايدى، جەرلەس بولدىق قوي، ءالى كەزدەسەرمىز. اكەل قولىڭدى، سايلاۋ،- دەپ تەمەكى تۇقىلىن شەرتىپ جىبەرىپ، تاعى دا كۇرەكتەي الاقانىن قايقايتىپ اكەپ، سايلاۋبەكتىڭ قالامنان ءۇش ساۋساعى ابدەن جاۋىر بولعان وڭ قولىن قۇشىرلانا قىستى. كەزدەسكەنشە!
— ساۋ بول، لەنيا. ءتىلىمدى الساڭ، لەحا-الەكسەي سەرىگىڭنەن اۋلاق ءجۇر. ول سەنى ءبىر جارعا ۇرىندىرادى. توسىپ تۇر عوي؟
— قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەپ لەونيد قارسى سۇراق قويدى.
— ءبىلدىم عوي. ءقازىر دە انا جەردە، بۇتاق اراسىندا ءوزىڭدى توسىپ وتىر.
لەونيد ىسىلداي دەم الىپ، قۋىستانعان جاننىڭ دەگبىرى قاشا قالاتىن بەي-بەرەكەت ادەتىمەن كوزىن تىكتەپ قاراي الماي ءبىر قىزارىپ، ءبىر سۇرلانىپ، ساۋساقتارىنىڭ بۋىندارىن سىتىر-سىتىر ەتكىزدى. سودان كەيىن سەلسوق بۇرىلدى دا، شايقالا باسىپ تومەن تۇقىرعان كۇيى ءجۇرىپ كەتتى.
ادام جادىنىڭ ءوز تىرلىگى بار. ول وزگە ەشتەڭەگە ەلەڭدەمەيدى. سايلاۋبەكتىڭ ەسىنە الدەنەگە حات جولدارى ءتۇستى. "كەشىرە الساڭ، كەشىر مەنى... مەندەگى ەستەلىك ەندى ءبارىن الماستىرادى..."
قۋىرىلعان بيدايدىڭ كۇرەڭىتكەن دانىنە ۇقساس كۇرەڭ مەندەي بوپ اق بالتىر قايىڭنىڭ شۇبار-الا نوقاتتارى جاسىل جاپىراق اراسىنان سىعالاي قارايدى.
* * *
مەيمانحانا اۋلاسىنداعى تەپ-تەگىس ەتىپ ۇقىپتاپ قىرىققان جاسىل گازوننىڭ ورتاسىنداعى دوڭگەلەك حاۋىزدان ساتىلانا تىك كوككە اتقىلاعان اسەم فونتان اينالاسىنا مايدا دىم بۇركەدى. كوك ءتۇتىنى مۇنارتقان شۋلى كوشەدەن الىس جاتقان وسى شاعىن عانا كوكوراي ءمولدىر تامشىمەن شىلانىپ، تاناۋعا جاڭا شابىلعان بالاۋسا قۇراقتىڭ تاڭسىق ءيسىن جەتكىزىپ، الىس اۋىلعا دەگەن ىڭكار ساعىنىشتى وياتىپ، جۇرەكتى ءبىر بۇلك ەتكىزدى. سايلاۋبەك شاقىرايعان كۇن كوزىنەن بيىك تەرەكتىڭ ساياسىن پانالاپ، حاۋىزدى شالپىلداتا شومىلىپ جاتقان بالالارعا قىزىعا قاراپ قالىپتى. ءسۇردىڭ مايىنداي كۇرەڭىتە جىلتىراعان كۇڭقاقتى دەنەلەرىن فونتاننىڭ استىنا توسىپ، دۇنيەنىڭ بار قىزىعىن وزدەرى عانا كەشىپ جاتقان جالاڭاش قاۋىم وتكەن-كەتكەندەردەن ونشا قىمسىنار ەمەس. كەيبىرەۋلەرى سۋدان ىرعىپ شىعىپ، حاۋىزدىڭ بۋ اتقان ءمارمار شەگەنىنە باۋىرى مەن جاۋىرىنىن توسەپ، قىزدىرىنىپ جاتا كەتىسەدى.
بىرەۋ داۋىستادى. سايلاۋبەك شوشىپ ويانعان جانداي تىتىركەنىپ، جان-جاعىنا قاراندى. ەنتەلەپ، قول بۇلعاپ كەلە جاتقان تەاتردىڭ كەزەكشى رەجيسسەرى ەكەن.
— نەمەنە؟ — سايلاۋبەك قۇلىقسىز امانداستى.
— سەنى ىزدەپ ءجۇر.
— كىم؟ مەنى قايتپەك؟
— جازۋشىلار وداعىنان. ينكوميسسيادان. ءسىرا، سەنى داۋدە بولسا، شەتەلدىڭ ءبىر سىلقىم كەلىنشەگىمەن تانىستىرماق-اۋ. ءاي-اي، سايلاۋبەك، بايقا وتىزعا كەلگەنشە ۇيلەنبەي قويىپ ەدىڭ، ەندى اياق استىنان ءتىلماش ىزدەپ جۇرمەيىك.
سايلاۋبەك جاۋاپ قاتپاستان ءقوناقۇيدىڭ تابالدىرىعىنان ىشكە اتتادى. كەڭ ۆەستيبيۋلدە جايشىلىقتا ساپىرىلىسىپ جاتاتىن ادام اياعى سيرەك ەكەن. ءبىر ءوزى تورت-بەس جىگىت بوپ قابىرعالارداعى اينالاردا كوبەيىپ قوزعالعان سايلاۋبەك اسىقپاي ليفتىگە بۇرىلدى، الدەكىم ارتىنان سىبدىرسىز كەلىپ، يىعىنا قول سالدى.
— ءتۇستىڭ بە ۋىسىما.
— سەن بە ەدىڭ، اندرەي پەتروۆيچ؟
— نو-نو، سايلاۋ، ك چەمۋ وفيسيالنوستي؟ مەن ساعان اندرەيمىن. تەز كەتتىك!
— قايدا؟
— بارا كورەسىڭ. ىزدەتىپ جاتىر. سەن بۇگىن بىزگە وتە قاجەتسىڭ.
— كيىم اۋىستىرايىن.
ەكى جىگىت تاكسيمەن زىرعىتىپ ۆوروۆسكيي كوشەسىندەگى جازۋشىلار وداعىنىڭ ۇيىنە كەلگەندە، اڭگىمە-سۇحبات باستالىپ كەتكەن ەكەن. بۇلار ءبىر شەتتەن ەلەۋسىز جايعاستى.
ۇزىن ستولدىڭ قارسى بەتىندە، تورگە قاراي ورنالاسقان ەكەۋدەن باسقانى سايلاۋبەك تەگىس تانيدى. كوبىسى وسى جازۋشىلار وداعىنىڭ ادامدارى، شەتەل كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرى، جازۋشىلار، اقىندار.
شاعىن پرەسس-كونفەرەنسيانى باسقارىپ وتكىزىپ وتىرعان شەتەلدىڭ كوميسسيا ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ءبىر كەزدە قوناقتارعا سايلاۋبەكتى تانىستىرىپ، الگى ەكەۋدىڭ امەريكادان كەلگەن جازۋشىلار ەكەنىن قىسقاشا ايتىپ ءوتتى.
ۇزىن ساۋساقتارىمەن اپەلسيننىڭ قىزعىلت سارى قابىعىن اسا ءبىر ىجداعاتتىلىقپەن ارشىپ وتىرعان ورتا جاستاعى ادام قۋقىل جۇزىندەگى ويناقى شەگىر كوزىن سايلاۋبەككە ءبىر توڭكەرىپ قاراپ قويدى دا، قاسىنداعى سەرىگىنە بۇرىلا ءتۇسىپ، ءوز تىلىندە الدەنەنى كۇبىر-كۇبىر ءتۇسىندىرىپ الا جونەلدى.
پرەسس-كونفەرەنسيا، جينالىس، سۇراق-جاۋاپ، ديسكۋسسيا دەيتىندەرگە بۇرىننان دا مۇلدەم زاۋىقسىز سايلاۋبەك "وسى اراعا بەكەر كەلگەن ەكەم" دەپ الدەن-اق سۇلە-سوقتانىپ، شارشاڭقى رەڭكپەن تومەن تۇقىردى. ازاندا ۇرتتاعان ءبىر شىنى قارا كوفەدەن باسقا تاماعىنان جارتى ءدان وتپەگەنگە شەگى شۇرىلداپ، اينالاسىنا اتتانداپ الەك سالا باستادى. سونى بىرەۋ-مىرەۋ ەستىپ قويمادى ما دەپ ۇيالا قىسىلعاندا، كەڭ ماڭدايعا شىپ-شىپ تەر شىقتى. ۇنەمى كۇلىمدەپ تۇراتىن جايدارى مىنەزدى اندرەيمەن دە ىشتەي ۇستاستى. "وسى-اق ەلدەن ەرەكشە ەلپىلدەيدى دە جۇرەدى. مەنىڭ مۇندا قانشا قاجەتىم بار؟ كەلمەۋىم كەرەك ەدى. كوڭىل قالدىرمايىن دەيسىڭ دە، وسىلاي ۇرىنىپ قالىپ جۇرەسىڭ".
— ەندىگى سۇراعىمىزدى قازاقستاندىق جازۋشىعا قويعىمىز كەلەدى دەيدى. ءسىز قارسى ەمەسپىسىز؟ — دەپ جالاقتاعان ءتىلماش سايلاۋبەككە بۇرىلدى.
سايلاۋبەك اياق استىنان ابدىراپ اندرەي پەتروۆيچكە جاۋتاڭداي قارادى.
— ماعان با؟ ونىڭ قاجەتى قانشا؟ وسىندا وتىرعان ءبارىمىز دە ءبىر تۆورچەستۆالىق وداقتىڭ مۇشەسىمىز؟ ءبارىمىز دە سوۆەتتىك وتاننىڭ ازاماتىمىز. اڭگىمە ورتاق بولسىن. ءبولىپ-جاراتىن نەسى بار.
امەريكاندىق جازۋشىلار كۇبىرلەسە قالىپ تىلماشپەن ءبىراز سويلەستى.
— ونىڭىز دۇرىس دەيدى. ءبولىپ، بولەكتەپ وتىرعان جوق. بىلگىسى، تۇسىنگىسى، ءوز اۋزىڭىزدان ەستىگىسى كەلەتىن ءبىراز جايلارى بار ەكەن. ماسەلەن، امەريكاندىق ىسكەرلىك، شىدامسىزدىق، اۋەسقويلىق سىزدەردىڭ دالاڭىزدا قالاي قابىلدانادى، — دەيدى.
سايلاۋبەك از-كەم ويلانىپ قالدى. ءدال بۇلاي جاۋاپتاسام دەپ كۇتپەپ ەدى. وقىستا ساسىپ قالعانى راس. اندرەي پەتروۆيچ ستول استىنان تىزەسىنەن جايلاپ قىسىپ قويدى. سايلاۋبەك باسىن يزەدى.
— ىسكەرلىك پەن اۋەسقويلىقتى اركىمنىڭ قابىلداۋى ءارتۇرلى عوي. دالامىزدىڭ كەڭدىگى ءبىزدىڭ حالىقتى ءاربىر ءىستىڭ تياناقتى، تۇپكىلىكتى ءارى پايدالى بولىپ جاسالۋىنا ابدەن داعدىلاندىرعان. ىسكەرلىك دەپ جەلبۋاز داڭعويلىقتى قۇتىرتىپ الا جونەلمەيمىز. ال، اۋەسقويلىقتىڭ ءارقيلى توركىنى بار. جانىڭدى، رۋحىڭدى، تىنىس-تىرلىگىڭدى دوستىق كوڭىلمەن تۇسىنۋگە تىرىساتىن شىنايى تالپىنىستى اۋەسقويلىقتىڭ اناسىنا بالايمىز. كيوسكىدەگى گازەتكە، ايالداماداعى اۆتوبۋس توسىپ كەزەككە تۇرىپ قالعان جۇرتتى كورىپ، قىرىق قۇبىلتاتىن شىدامسىز شاپشاڭدىقتى مەنىڭشە، اۋەسقويلىق دەمەسە كەرەك.
— ءوزىڭىز قاي تىلدە جازاسىز؟
— انا تىلىمدە.
— ورىسشاعا اۋدارىلدىڭىز با؟
— ۇمىتتەنىپ ءجۇرمىن.
— سىزدەردە ۇلت ءتىلىن ىسىرىپ تاستاپ، ورىس تىلىندە جازاتىن جازۋشىلار كوپ دەپ ەستىدىم. ءوز تىلىنە وگەيلىك ەتكەندە سوندا ءورىسى كەڭەيە مە ەكەن؟
— ءيا، بىزدە ورىس تىلىندە جازاتىن جازۋشىلار دا كەزدەسەدى. ءبىراق ول — ءوز انا ءتىلىن، ءوز ۇلتتىق ءداستۇرىن مانسۇق ەتكەندىكتەن ەمەس. حالقىمىزدىڭ قىمىز دەگەن شيپالى سۋسىنى بار. سول قىمىزدى بوكالعا قۇيىپ ءىش، كەسەگە قۇيىپ ءىش، توستاعانعا قۇيىپ ءىش، — ءبارىبىر مەيىر قاندىرىپ، ءدامى ءتىل ۇيىرەدى. ماسەلە سىرتقى ىدىسىندا ەمەس، ىشكى مانىندە. قاي تىلدە جازباسىن، جازۋشىلارىمىز الدىمەن تۋعان توپىراقتىڭ قاسيەتىن پەرزەنتتىك جۇرەكپەن ءيسىنىپ، سەزىنىپ بارىپ قالام ۇستايدى.
وگەي ءتىل بولمايدى. تىلگە وگەي ۇل بولادى. قازاق ءتىلى سوۆەتتەر وداعىنداعى قاي تىلمەن بولسا دا تەرەزەسى تەڭ. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ كلاسسيگى — مۇحتار اۋەزوۆ قازاق تىلىندە جازىپ-اق، بۇكىل الەمنىڭ كەز كەلگەن ۇيىنەن، تورىنەن ورىن العان جازۋشى. ال، ونى سول بيىككە كوتەرگەن، ەڭ الدىمەن، انا ءتىلى، سودان كەيىن ورىس ءتىلى. ورىسشا اۋدارمالارى ارقىلى جۇرەكتەن جۇرەككە جول تاۋىپ، ەل مەن ەلدى ەمىن-ەركىن ارالاپ كەتتى. ءورىسى كەڭەيگەن ونەر وسى ەمەس پە.
— قازاقستان وداقتاس رەسپۋبليكالار ىشىندە روسسيادان كەيىن جەرىنىڭ كەڭدىگى جونىنەن ەكىنشى ورىن الادى دەيدى. ەستۋىمشە، قازاق حالقى التى ميلليون عانا ەكەن.
تەرريتورياڭىزداعى سونشاما مول بايلىقتى يگەرۋگە شامالارىڭىز جەتە مە؟
— "جەر بايلىعى — ەل بايلىعى" دەگەن تاماشا ماقالىمىز بار. ەلىمىز ءجۇز ۇلتتان استام سوۆەت حالقىنان قۇرالعان. ال ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ەكى ءجۇز جەتپىس ميلليوننان اسىپ بارا جاتقانىن سىزگە ەسكەرتە كەتەيىن. كوپ جۇمىلسا، تاۋ قوپارادى، تەڭىز ورناتادى.
— جوق. ءسىز مەنى دۇرىس تۇسىنبەدىڭىز. بۇلاق سۋى تۇزدى كولگە قۇيعاندا ءدامى كەرمەك تاتىپ، كاۋسارىنان ايرىلىپ قالماي ما؟ سول جاعىن ويلاندىڭىز با؟
— ءيا، ويلاندىم. جەكە بۋلانعان بۇلاقتان تولقىن اتقان تەلەگەي شالقاردىڭ قۋاتى دا كۇشتى، ارىنى دا زور، ءتۇبى دەگەن تەرەڭ دەگىم-اق بار. ءبىراق... بۇلاقتىڭ ءجونى بولەك-اق. بىزدە ادام مەن ادام دوس، تۋىس، باۋىر دەگەن قاعيدا ۇستەم. ات-تۇيەسىن جەگىپ العان قازاق جيىرماسىنشى جىلداردىڭ اياعىندا ماگنيتكانى ورىستارمەن قويىنداسىپ سالىسقان. وتىزىنشى جىلداردىڭ بالقاشى مەن قوڭىراتىن تۇرعىزعان. قىرقىنشى جىلداردىڭ ۇلى جەڭىسىن ورىس، ۋكراين، بەلورۋس، گرۋزين، وزبەكتەرمەن بىرگە اكەلگەن. ەلۋىنشى جىلداردىڭ دالامىزداعى تىڭ جەرلەرىن بارلىق حالىقتىڭ جاس ۇلاندارىن قۇشاق جايا قارسى الا وتىرىپ، بىرگە كورگەن. بۇل دا سول كاۋسار بۇلاقتىڭ ايبىندى شالقارعا اينالۋىنىڭ جەمىسى مەن كۋاسى دەۋگە دە بولار...
— سىزدەردىڭ كوپتەگەن جەر-سۋ، قالا-تاۋ اتتارى بۇرىنعى ۇلتتىق اتاۋ-ەسىمىن جوعالتىپ، ورىس بالامالارىمەن ايتىلاتىن كورىنەدى. توپونيميكا - حالىق تاريحىنىڭ بۇلجىماس ءبىر بولشەگى ەمەس پە. جاڭادان ات قويعىش امەريكاندىقتار دا جەرگىلىكتى تايپالاردىڭ توپونيميكاسىن ساقتاپ قالدى عوي.
— دۇرىس ايتاسىز. توپونيميكا — حالىقتىڭ عاسىرلار بويى ءومىر تاجىريبەسىندە سىنالىپ بارىپ، ءوز اتاۋ-اتىنا لايىق قويىلعان شەجىرەسى ىسپەتتى. كەنتاۋ، جەزقازعان، تەمىرتاۋ، مۇڭايلى، جەزدى — ءوز ماعىناسىن دۇرىس اقتاعان اتاۋلار. وسى توپونيميكالار ەرتە عاسىردىڭ وزىندە-اق كوشپەلى دەپ جۇرگەن قازاق حالقىنىڭ تەك قانا مال باعىپ قانا قويماي، وتىرىقشى، ورنىقتى ەل بوپ، كەن ىزدەگەن، مەتالل وڭدەگەن وردالى مەملەكەت بولعانىن دا ايعاقتايدى. سوندىقتان دا تۋعان ءتىلدىڭ تاتىمدى دامىمەن تاڭداي ۇيىرەتىن ءتول ەسىمدەردىڭ پاۆلودار، سەميپالاتينسك بولماي، بۇلجىماي قالۋىن، ماڭگى وزگەرمەي ساقتالۋىن مەن دە جان-تانىممەن قالار ەدىم.
— ۇلتتىق كولوريت سىزدەردىڭ شىعارمالارىڭىزدا ساقتالا ما؟ سەبەبى، ءسىز جاڭا سوسياليستىك قۇرىلىس — بۇكىل حالىققا ورتاق ءىس دەپ ايتىپ كەتتىڭىز. ەندەشە، سىزدەردىڭ كىتاپتارىڭىزدا ءور ۇلتتىڭ وكىلى توپ-توپ بوپ ءجۇرۋى كەرەك قوي.. ونداي كەزدە ۇلتتىق كولوريتتەن ايرىلىپ قالۋ وڭاي ەمەس پە؟
— جازۋشى — ەڭ الدىمەن ينتەللەكتۋال. ول قوعامدىق قۇبىلىستى ءوز تانىم-بىلىگىمەن، ءوز كوزقاراسىمەن، ىشتەي تۇلەۋىمەن، جاڭعىرۋىمەن سەزىنەدى.
ءارتۇرلى الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ول ءومىر اقيقاتىن جۇرەك قانىنىڭ ىستىق لۇپىلىمەن تەكسەرىپ وتىرادى. سوندىقتان دا انا سۇتىمەن قانعا سىڭگەن ونەگەلى قاسيەت قالامگەردىڭ وي-جۇيەسىنەن ەشقاشان دا تىسقارى قالمايدى. نەگىزى — گۋمانيزمنەن ءوسىپ-وربيتىن مادەنيەت ءاربىر ۇلتتىڭ اسەم ونەرىنىڭ سان قىرلى ۇلگىلى تۇستارىن ءوز يگىلىگىنە اينالدىرۋعا مول مۇمكىندىك تۋعىزادى. ەندەشە، ۇلتتىق كولوريت ودان سايىن وركەندەي تۇسەدى عوي.
— ادەبيەتتىڭ پارتيالىلىعى مەن حالىقتىعى دەگەن پرينسيپكە قالاي قارايسىز؟ ويتكەنى تۆورچەستۆو — سىرتتان كەلەر نۇسقاۋ، جوسپار، جوباعا باعىنا بەرمەيتىن جازۋشىنىڭ وزىنە دە قيقارلىق كورسەتىپ، بۇلقىنىپ قالىپ وتىراتىن باساساۋ تىرلىك قوي.
— البەتتە، جوسپارمەن، زاكازبەن شىنايى تۋىندى جازىلماق ەمەس. ءار جازۋشى نەنى جازام، قالاي جازام دەسە دە ەرىكتى. وعان تىيىم سالىنعان كەزەڭدى ەستىگەن ەمەسپىن. ءيا، ءبىز، سوۆەت جازۋشىلارى، ادەبيەتتىڭ — پارتيالىلىعى مەن حالىقتىعى دەگەن ءپرينسيپتى بەرىك تۇتىنامىز. ويتكەنى بىزدە حالىقپەن پارتيا — ءبىرتۇتاس دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان. پارتيا ۇندەۋىمەن ءوز ويىم ۇيلەسىپ جاتسا، ماعان باسقاشا جازۋدىڭ قانشا قاجەتى بار. ادەتتە، ماقسات بىرلىگى — عالامات كۇش. ونى تۇسىنبەيتىندەردى مەن دە تۇسىنبەيمىن.
— ادام بويىنداعى مىنەز-قۇلىق، ادەت-عۇرىپتىڭ تۇراقتىلىعىنا قالاي قارايسىز؟ ەنجارلىقتى تۇزەۋگە، شاراسىزدى شيراتۋعا ادەبيەتتىڭ اسەرى تيەدى دەپ سەنەسىز بە؟
— ادام ورگانيزمىنىڭ ەرەكشە قاسيەتى دەپ مەن ونىڭ تىرلىك ەتۋ ءۇشىن وزىنە قاجەتتى جاعدايدى تۋعىزۋعا بارىنشا ۇمتىلۋىن ايتار ەدىم. ادام ءارقاشاندا ءتيىمسىز، ىڭعايسىز، قاجەتسىز نارسەلەردەن اۋلاقتانعىش بولادى. ال وسى جەرىنۋ، قابىلداماۋ ۋاقىتى، ىشتەي بولسا دا قارسىلىق ءبىلدىرۋ ارەكەتى بويى ۇيرەنگەنشە عانا. داعدىلاندى دەگەنشە، ەتى ءولىپ، ەلگەزەكتىگىن جوعالتىپ، بەيجاي تارتىپ سالا بەرەدى. ماسەلەن، جەر سىلكىنۋ ءقاۋپى كۇشتى ەكەنىن بىلە تۇرا سول ماڭايداعى جەرگىلىكتى تۇرعىندار اتامەكەنىن تاستاپ باسقا جاققا كوشىپ كەتە مە؟ نەمەسە، سوعىس اپاتىنىڭ قاسىرەتىن قانشاما تارتقانىمەن سودان ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى ما؟ ونى ايتاسىز، مىنا قولىمداعى ءبىر تال تەمەكىنىڭ دەنساۋلىققا وتە زياندى ەكەنىن ءبىلىپ وتىرسام دا، مەن وسىنى تاستاي الام با؟
ادام بويىنداعى مىنەز-قۇلىقتى وزگەرتۋگە بولمايدى ەكەن دەپ قالماڭىز ءبىراق. وزگەرەدى. وزگەرتۋگە ابدەن بولادى. وعان ادەبيەتتىڭ ەتەر اسەرى كۇشتى. مىسالى مەن سىزدەردىڭ امەريكاندىق جازۋشى گوۆارد فاستتان كەلتىرەيىن. ءسىز سول وزدەرىڭىزدىڭ جازۋشىڭىزدىڭ "سايلاس تيمبەرمەن" دەگەن رومانىن وقىعان بولارسىز. العاش بەيتاراپ جۇرگەن قاراپايىم وقىتۋشى تيمبەرمەن اتوم قارۋىن قولدانۋدىڭ الەمدەگى بارلىق ادامزاتتى قانداي اپاتقا ۇشىراتاتىنىن سەزگەندە، وسى قارۋدى قولدانباۋدى ۋاعىزداپ، ۇلكەن ادامگەرشىلىك جۇرەك تانىتپاي ما؟ ەندەشە، ادام مىنەزىنىڭ وزگەرۋى ابدەن مۇمكىن. ال، وسى روماندى وقىعان ءاربىر امەريكاندىقتىڭ اقىل-ساناسىنا قۇيىلىپ شۋاق تۇسپەگەنىنە مەن سەنبەيمىن.
— سوندا ادام مىنەزى قۇبىلعىش بولعانى ما؟
— ءسىز مىنەز بەن سەنىمدى شاتاستىرىپ وتىرعان جوقسىز با؟
— جوق.
— "ادامزات تابيعات زاڭىنا قارسىلىق جاساماسا، تابيعات ادامعا قارسى كەلمەيدى"، — دەگەن گەرسەن. ادام مىنەزىنىڭ وزگەرۋى ءوزىن قورشاعان ورتانىڭ اسەرىنە تىكەلەي بايلانىستى.
— ال سەنىمى شە؟
— تاعى دا سيتاتاعا جۇگىنەيىن. "سەنىمىم قانتامىرىمنىڭ بۇلكىلىمەن سەلكىلدەيتىن بولسا، وندا قايعىنىڭ قارا بۇلتى ءتونسىن ۇستىمنەن" دەگەن شيللەر.
امەريكان جازۋشىسى ەرنىنە تاقاي بەرگەن كونياك تولى كىشىرەك ريۋمكانى الدىنا قويا سالدى. كوزىن سىعىرايتىپ سايلاۋبەككە ۇزاق ءۇڭىلدى. سودان كەيىن سەرىگىمەن سىبىرلاسا سويلەسىپ كەتتى دە، قايتادان بەرى قاراي بۇكىل دەنەسىمەن ەڭسەرىلە بۇرىلدى.
— سىزدەر ءوز شىعارمالارىڭىزدى جازىپ بىتىرىسىمەن قالاعان ۋاقىتتارىڭىزدا قولجازبالارىڭىزدى جەكە كىتاپ ەتىپ شىعارا الاسىزدار ما؟ مەنىڭ بۇنى سۇراپ وتىرعان سەبەبىم، سوسياليستىك قوعام جوسپارسىز قيمىلدامايدى عوي. ال ەگەر جىلدار بۇرىن الدىن الا جوسپارلانعان تىزىمگە دەر كەزىندە شىعارماڭىز كىرە الماي قالسا، نە ىستەيسىزدەر؟ قولما-قول شارتقا وتىرا قوياتىن جەكەمەنشىك باسپا دا جوق.
— البەتتە سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ نەگىزى — جوسپارلاۋ ەكەنى راس. شارۋاشىلىقتىڭ سالا-سالالارىندا ۇلكەن جەڭىستەرگە جەتىپ جاتقانىمىز سونىڭ ارقاسى. ادەبي شىعارما دا كىتاپ بولىپ، ءتۇرلى-تۇرلى باسپالاردىڭ تاقىرىپتىق جوسپارىنا كىرەدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، كەيدە بىرەر جىل قولجازبالاردىڭ كەزەك كۇتىپ، جاتىپ قالاتىنى ارينە قىنجىلتادى. ءبىراق ەشقاشاندا جارىق كورمەي قالعان ەمەس. وسى ارادا سىزدەرگە ەرەكشە اتاپ كەتكىم كەلەرى: ءبىزدىڭ وداقتاس رەسپۋبليكالاردا ۇلت تىلىندەگى تۋىندىلاردىڭ اسا كوپ دانامەن شىعارىلاتىنى. بۇنىڭ ءوزى وسكەلەڭ ەلدىڭ - ومىرشەڭ قاسيەتى بولار؟
— سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ماتەريالدىق، مورالدىق ىنتالاندىرىلۋىن ايتا كەتسەڭىز ەكەن.
— قازاقتا: "ەڭبەك ءتۇبى — زەينەت" دەگەن ماقال بار. ەڭبەك تولەمى ەلەنبەي قالعان ەمەس. ساقا جازۋشىلاردى اتاماي-اق ءوز قاتارىمدى-اق السام، جەكە مەنشىگىندە جەڭىل ماشيناسى جوقتارى بىرەن-ساران.
— جو-جوق! مەنىڭ بىلگىم كەلگەنى باسقا. ماسەلەن، سىزدەردە قاراپايىم كولحوزشى، شوپان، ديقان، كومباينەر، نەمەسە سپورتشى ياكي سىلاقشى، كەيدە سۋدەنت دە وردەن، مەدالدار الىپ، پارلامەنت مۇشەلىگىنە سايلانىپ جاتادى ەكەن. جازۋشىلار اراسىندا دا وسىنداي بەدەلگە يە بولعاندار كوپ پە؟
— ءيا. ءبىر جازۋشىمىز سوسياليستىك ەڭبەك ەرى. كوبى دەپۋتات، لەنين، وكتيابر ريەۆوليۋسياسى، "حالىقتار دوستىعى" وردەندەرىنىڭ كاۆالەرى اتانعان قالامگەرلەرىمىز دە جەتكىلىكتى.
— وزىڭىزدە شە؟
— ازىرشە جوق.
— قۇربىلارىڭىزدا بار عوي.
— بولاتىنىنا سەنەم.
— نەشەدەسىز؟
— وتىز ەكىدەمىن. ونى نەگە سۇرادىڭىز؟
— ناگراداسى بار ەڭ جاس ارىپتەسىڭىز قانشادا؟
— قىرىقتا.
— سوندا قىرىققا دەيىن جازۋشىنىڭ بۇكىل ەڭبەگى سىلاقشىنىڭ جۇمىسىنان تومەن بولعانى ما؟
— حالىققا جاساعان قىزمەت ناگرادا تىلەمەسە كەرەك. ءار قالامگەر ءوز دۇنيەسىن تارازىنىڭ تاباعىنا تاستاپ جىبەرىپ، قامپايعان كولەمى مەن سالماعىنا قاراپ ەمەس، وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىمەن پايىمدايدى. قابىلداسا — قۋانادى. قۇشتارلىقپەن جاڭا شىعارماسىنا كىرىسەدى. وعان ودان ارتىق قۇرمەت قاجەت ەمەس. ءوزى جازعان كىتاپتارىن كەلەشەك بۋىن راقاتتانا وقىپ شىعىپ، جازۋشىنىڭ ۇزاق تۇندەردە وي تەرگەن تىنىمسىز حاراكەتىنەن ءلاززات السا، شىن قالامگەرگە باسقا باقىتتىڭ ءتۇرىن كورسەتە الاسىز با؟ جازىپ وتىرعاندا قۋانىش اكەلمەگەن شىعارما اۆتورىنا قانداي ناگرادامەن دە سۇيىسپەنشىلىك تۋعىزا المايدى. تالانت سىيلاعان تابيعاتقا دەگەن العىستى سەزىنۋدەن ۇلكەن قۇدىرەت جوق. ونى جوعالتقان ساتىندە بارىنەن دە ايرىلاسىڭ.
امەريكان جازۋشىسى تەمەكىسىنىڭ ءتۇتىنىن ساقينالاندىرا ىتقىتتى دا، باسىن وڭ يىعىنا ەڭكەيتە توسەپ، كوزدەرىن باقىرايتا قادالدى. سول ءتۇرى: "ەندىگى سۇرارىم باسقاشا!" دەيتىن سىڭايدان كورىنىس بەرگەندەي. سايلاۋبەك الگى ءپىشىندى كىرپىگىن قاقپاي قارسى كۇتىپ الدى. ءدال ءقازىر الدەنەگە ارقاسى قوزعانداي، ءوزى دە سۇراق-جاۋاپ قاقتىعىسىن تىلەنە ىزدەپ وتىر.
— ميستەر ماراتبەكوۆ، ءسىز "بۇكىل ادامزاتتىق رۋحاني بايلىق جانە ادەبيەت" دەيتىن تاقىرىپتى قالاي تۇسىنەسىز؟ حالىقارالىق شيەلەنىستى باسەڭدەتۋگە قالامگەردىڭ سەپتىگى تيە الا ما؟
سايلاۋبەك باسىن تەز-تەز يزەدى.
— ادەبيەت، شىن مانىسىندەگى كوركەم ادەبيەت، مەنىڭشە، بۇكىل ادامزاتتىڭ رۋحاني بايلىعى ەكەنى اقيقات قوي. قوس گراف تولستويلاردىڭ، دوستويەۆسكييدىڭ، تۋرگەنيەۆتىڭ، چەحوۆتىڭ، شولوحوۆتىڭ، فادەيەۆتىڭ، ماياكوۆسكييدىڭ، ەسەنيننىڭ، اۋەزوۆتىڭ، مۇسىرەپوۆتىڭ، ۆوزنەسەنسكييلەردىڭ شىعارمالارىن الەم وقىرماندارى ءوز يگىلىگىنە اينالدىردى. ولاردى ءسىزدىڭ حالىق تا ءسۇيىپ وقيدى. سونداي-اق مارك تۆەننىڭ، درايزەردىڭ، برەدبەري، ە. ولبي، ە. دوكتوروۋ، حەمينگۋەي، گ.سولسبەري، ف. گرەيلەردىڭ كىتاپتارى سوۆەت جۇرتشىلىعىنىڭ اسىل قازىناسىنا اينالىپ كەتتى. رۋحاني بايلىقتىڭ ورىسىنە توسقاۋىل بولار شەكارا كوردىڭىز بە؟ ادامزات تاريحىندا ءار ەلدىڭ ءوز توپىراعىندا وسىرگەن ماۋەسى باسقا جەرگە ۇرىق شاشپاعانىن ەستىگەنىڭىز بار ما؟ ەندەشە شىنايى ادەبيەت ونەردىڭ بىرەگەي ءتۇرى رەتىندە بۇكىل ادامزاتتىق رۋحاني بايلىقتىڭ ورتاق قازىناسى. ورتاق باستاۋى. ورتاق ءنارى.
ەندى ەكىنشى سۇراعىڭىزدىڭ جاۋابىنا كوشەيىن. الدىمەن قۇرمەتتى ميستەر، كەشىرىڭىز، ءاتى-جونىڭىزدى بىلمەيمىن، ءبىزدىڭ بۇگىنگى مىنا كەزدەسۋىمىزدىڭ ءوزى ءبىراز نارسەنىڭ باسىن اشىپ بەرمەي مە؟ ەرتەرەكتە ءدال وسىنداي امەريكان-سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ سۇحباتتاسۋى ءوتۋشى ما ەدى. ەگەر ءبىر-بىرىمىزدى جۇزبە-جۇز كورىپ، پىكىر-كەڭەس الىسۋعا مۇمكىنشىلىك تاپساق، وندا ول حالىقارالىق شيەلەنىستى ازايتۋدىڭ ارەكەتىنە سايماي ما؟ ارينە، سوڭعى ەكى-ۇش جىلدىڭ مولشەرىندەگى سوۆەت-امەريكان قاتىناستارىنىڭ اسا شيرىققان كەزەڭىن سىزدەر دە بىلەسىزدەر. قىرعيقاباق سوعىستى قايتا جانداندىرعاندا ادامزاتتىڭ ۇتىس ەمەس ۇتىلىسقا دۋشار بولارىن سىزدەر تۇسىنبەيدى دەپ وتىرعان جوقپىن. الايدا جاپپاي قارۋلانۋدىڭ جاڭا تۇرىنە بىلەك تۇرىنە كىرىسكەن جاعدايدا الەمگە سوعىس ءقاۋپىنىڭ تونگەنىن تاعى ايتپاي كەتۋگە ءبىزدىڭ ءاددىمىز جوق.
البەتتە سوۆەت وداعىنىڭ قۇراما شتاتتارىمەن قارىم-قاتىناسىن ۋشىقتىرۋعا ەشقاشاندا ۇمتىلماعانىن جانە ۇمتىلمايتىنىن دا مەن سىزگە دالەلدەپ جاتپايمىن. ول دالەلدەۋدى قاجەت تە ەتپەيدى. ءبىراق كەيبىر امەريكالىق توپتاردىڭ سوۆەت وداعىنا قارسى بويكوت ۇيىمداستىرۋعا ابدەن بولادى دەپ كوپسىنە كوكىرەك قاققان امبيسياسىن ەستەرىڭىزگە سالا كەتۋدى ءجون كورەم. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ سوۆەت جازۋشىلارى، سىزدەردىڭ دە بىرنەشە قالامگەرلەر سسسر مەن اقش اراسىنداعى ارەكەتتى ديالوگتىڭ اسا قاجەت ەكەنىن بۇگىندە اكتۋالدى ماسەلەگە اينالدىردى. ول ديالوگتا الەم تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك، جەر جۇزىندەگى قاۋىپسىزدىك، جاپپاي قارۋلاندىرۋدى توقتاتۋ جانە بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ ءتارىزدى بۇكىلادامزاتتىق رۋحاني قاجەتتەر كۇن تارتىبىنە قويىلۋى ءتيىس. سوندا عانا بىزدەردە، سىزدەر دە تۆورچەستۆوعا كەرەكتى جاعدايدى تۇگەل الىپ، رۋحاني قازىنانى ودان ءارى تولىقتىرا تۇسەمىز.
سايلاۋبەك ءسال كىدىردى دە، وپپونەنتىنە نازار تىكتى. اناۋ بولسا، سول وڭ جاعىنا قيسايعان كۇيى بار زەيىنىن بەرىپ قىبىرسىز وتىر ەكەن، اپپاق قىلدى كىرپىكتەرىن جىبىرلاتا قاناعاتتانعان پەيىل ءبىلدىرىپ، ءتىلماشتىڭ قىبىرلاعان ەرنىنەن قايمىجىقتاي جۇقا قۇلاعىن بۇرىپ اكەتتى. ەكى ساۋساقتىڭ اراسىنداعى سيگارەتتىڭ ۇشىنداعى قوس ەلىگە جۋىق سۇرعىلت كۇلىن سىلكىپ قاپ كۇلسالعىشقا ىتقىتىپ جىبەرىپ، ىلگەرى لىقسىدى.
— عافۋ ەتىڭىز، ميستەر ماراتبەكوۆ، سىزگە تاعى ءبىر ساۋال بەرمەكپىن.
— ايتىڭىز، وتىنەم، — دەپ سايلاۋبەك اۋزىنا اپارا بەرگەن كوفەسىن ستولعا قايتا قويدى. بۇرىلىپ اندرەي پەتروۆيچكە قاراشىعىن ءتوندىردى. "دۇرىس! وسى قارقىنىڭنان جازبا!" دەگەن قوشتاۋىن كوزىمەن دە، قيمىلىمەن دە تانىتقان دوسى تىزەسىنەن قىسىپ-قىسىپ قويدى.
— ايتىڭىزشى، سىزدەر "جاپپاي مادەنيەت" دەگەنگە قالاي قارايسىز. ويتكەنى، قانداي قوعامدا بولماسىن، الەۋمەتتىك توپتاردىڭ تانىم، بىلىگى بىردەي ەمەس قوي. قاراپايىم اۋلاشى مەن پروفەسسوردىڭ وي-پاراساتى اراسىنداعى الشاقتىق مادەنيەتتى بىركەلكى قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىنىن ويلادىڭىز با؟
— ارينە. بىزدە سوۆەت ازاماتىنا ورتا ءبىلىم بەرۋ كونستيتۋتسيامىزدا جازىلعان. ساۋاتسىزدىق، كەرەك دەسەڭىز، ەلىمىزدە وتىزىنشى جىلداردا-اق جويىلعان بولاتىن. سودان دا بولار اۋلاشىمىز بەن اكادەميگىمىز ءبىرىن-بىرى جاقسى تۇسىنەدى. "جاپپاي مادەنيەت" — دەپ رۋحاني ءنارى جوق، ومىرلىك پروبلەمالاردان اجىراتىپ اكتەتەتىن ويسىز، ءالسىز كۇلدىبادام دايىندالاتىن ستاندارت پرودۋكسيالاردان اۋلاقپىز. ويتكەنى ماحاباتتى وشپەندىلىككە، تۋراشىلدىقتى — ساتقىندىققا، ىزگىلىكتى — زيناقورلىققا، زيناقورلىقتى — ىزگىلىككە، اقىلدى — اقىماقتىققا، اقىماقتىقتى — ابىرويعا اينالدىراتىن الەۋمەتتىك سەنىم مەن مورالدىك كوزقاراس بىزدەرگە جات. بۇل ارادا، كەشىرىڭىز، مەن تاعى دا ءسىزدىڭ امەريكالىق جازۋشى سول بەللوۋدىڭ سوزىنە جۇگىنەيىن: "ونەر جۇيەسىزدىكتەن تارتىپكە قاراي ۇمتىلۋ ارقىلى وركەندەيدى. ءبىراق وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ كوپتەگەن امەريكالىق جازۋشىلار، كەرىسىنشە باعىتتا ارەكەتتەنەدى. ولار ناركوتيكتەردى پايدالانۋدى ۋاعىزدايدى. تاعىلىق پەن جابايىلىقتى دارىپتەپ، تەحنوكراتيالىق قوعامنىڭ اراسىنا تۇرپايى مادەنيەتتى ءسىڭدىرىپ بارادى"، دەپ جازعان. ءبىراق، مەن سىزدەردىڭ، دەموكراتيالىق، پروگرەسشىل كوزقاراستاعى جازۋشىلارىڭىزدىڭ وتە جوعارى كوركەمدىك شىعارمالارىن دا جاقسى بىلەم. سولارعا سەنەم. زورلىق-زومبىلىق پەن قاستاندىقتى ءبىرىنشى ورىنعا قويعان ونەر مەن ادەبيەتتىڭ ءورىسى تار، ورەسى قىسقا. ونداي "جاپپاي مادەنيەت" بۋرجۋازيالىق قوعامنىڭ ستەرەوتيپى ىسپەتتەس.
امەريكا جازۋشىسى باسىن قايتا-قايتا شۇلعىپ، الدىنداعى كونياك قۇتىسىن كوتەرىپ، سايلاۋبەكتىڭ ريۋمكاسىنا قاراي ەڭسەرىلە سوزىلدى. قىزىل كۇرەڭ شاراپتى سىزدىقتاتا قۇيىپ، قيمىلىمەن "كوتەرىپ، قويىڭىز" دەگەن تىلەك ءبىلدىردى. ءوزى دە ىدىسىنا ەرنىن تيگىزىپ، تامسانىپ الىپ، ءتىلماشقا ەنتەلەدى.
— جاقسى ايتتىڭىز. ءار قالامگەردىڭ بورىشى — مىنەز-قۇلىقتاعى تازالىقتى ساقتاۋ، اسا جوعارى كوركەمدىك دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن كۇرەسۋ عوي. راس، ەلەكتروندىق عاسىردىڭ بالالارى كوگىلدىر ەكراننىڭ الدىنان شىقپاي كىسى ءولىمى، تالاۋ-توناۋ، اتىس-شابىس، قيناۋ-دۇرەلەۋ، توبەلەس، ماسكۇنەمدىك ءتارىزدى شارت-شۇرت ايعايعا ەلىگىپ بارا جاتقان كەزدە جازۋشىنىڭ ميسسياسى ءتىپتى جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتسە كەرەك. كينو مەن تەليەۆيدەنيامىزدىڭ ادام ساناسىنداعى ىزگىلىك پەن قايىرىمدىلىقتى اياۋسىز قيراتىپ بارا جاتقان اگرەسسورلىق ءيمپۋلسىن ءوزىمىز دە جاقسى بىلەمىز. "جاپپاي مادەنيەتتىڭ" مادەنيەتكە ۇقسامايتىنىن ، ۇعىنۋدامىز. امال نەشىك... — ءسوزىن جۇتىپ قالىپ، الاقاندارىن جايدى. توردەگى ءماجىلىستى باسقارىپ وتىرعان شەتەل كوميسسياسى پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارىنا باسىن ءيدى. — سىزدەرگە كوپ راقمەت. ميستەر ماراتبەكوۆكە سۇراقتارىما جان-جاقتى ءارى تولىق جاۋاپ بەرگەنى ءۇشىن العىس ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىز.
بولمەدەن شىققان جۇرت تومەندەگى ساتىمەن سدل-عا قاراي بەت العاندا، فويەدە تۇرىپ قالعان سايلاۋبەككە اندرەي پەتروۆيچ جالتاقتاي جاقىندادى.
— نۋ، سايلاۋ، بىزبەن جۇرەمىسىڭ؟
— قايدا؟
— ازداعان بانكەتىمىز بار ەدى، — دەپ كۇبىرلەپ قالىپ، ءجۇزىن بۇرىپ اكەتتى. — ءبىزدىڭ كەي جىگىتتەر قىزىق قوي. اتاپ-اتاپ شاقىردى. سەنى... ۇمىتىپ كەتتى مە، اتاعان جوق.
— راقمەت، اندرەي پەتروۆيچ. قوناقۇيىمە جەتەيىن.
— ءاي، رەسميلىكتى قويساڭشى. مەن ساعان قاي كەزدە دە اندرەيمىن. ءبىلىپ قوي. جۇرسەڭشى. ءبىر ادام كوپتىك ەتپەس.
سايلاۋبەك سامارقاۋ عانا قولىن ۇسىندى دا، بۇرىلىپ سىرتقى ەسىككە بەتتەدى. اندرەي پەتروۆيچ ودان ءارى وتىنگەن جوق، مىندەتىنەن قۇتىلعانداي ءبىر كۇرسىنىپ الىپ، دومالاڭداي جونەلدى.
"ءيا، قىزىق حالىقپىز. ۇلكەن ارەكەتتەردە وتە باتىلمىز دا، ۇساق-تۇيەككە كەلگەندە كىبىرتىكتەي بەرەمىز. اپىراۋ، رەنجىپ قالعام با؟ بانكەتىنە شاقىرمادى دەپ، جاس بالاشا تورساڭداعانىما جول بولسىن. قارنىمنىڭ اشقانى راس. داستارقاندارىندا بىرگە وتىرىپ، الگىندەگى رۋحاني جاقىندىقتى جالعاستىرعىم كەلەتىنىن ىشتەي قالاپ تۇرعانىم دا وتىرىك ەمەس. ءبىراق الدەبىرەۋدىڭ ساراڭ قالامى شيمايلاعان تىزىمگە ەنبەي قالعانعا نەسىنە بۇلىنەم؟ تۆورچەستۆومداعى ورنىمدى سىزىپ تاستاماسا بولعانى".
كوك تاكسيدى كولدەنەڭدەتىپ ءقوناقۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا توقتاتقاندا، فونتان جاقتان باس رەجيسسەر دوسى داۋىستاپ قالىپ، قولىن بۇلعادى.
— سايلاۋبەك، مويىن بۇرشى.
— اسىعىپ تۇرمىن. نانساڭ، تاڭ اتقالى ءنار سىزعام جوق ءالى. ءجۇر، ەكەۋمىز وڭاشا ءبىر تويلايىق.
— سەنىڭ تويىڭ بىتپەيدى ەكەن.
سايلاۋبەك رەجيسسەردىڭ داۋسىنان قاتقىلدىق سەزدى.
— ساعان نە بولعان؟ شابىڭنان تۇرتكەندەي عوي.
— ءجا! كەكەتپە! مەن وندايىڭ ەمەسپىن.
— وۋ، نە بولىپ قالدى؟ ءجونىڭدى ءبىلدىرشى.
— سەن نە ىستەپ ءجۇرسىڭ وسى؟ سەندە ازاماتتىق قاسيەت بار ما؟ — دەپ رەجيسسەر بەتپە-بەت كەلدى.
— نە؟ نەمەنە؟ دۇرىستاپ ايتشى. تۇك ۇقپاي تۇرمىن، — دەپ سايلاۋبەك اڭ-تاڭ.
— ارينە، تۇك ۇقپايسىڭ. ايىمگۇل قايدا؟
— الماتىعا ۇشىپ كەتكەن.
— نەگە كەتەدى ول؟ ترۋپپادان نەگە بولىنەدى ول؟
— بىلمەدىم.
— بىلەسىڭ. سەن ءبارىن بىلەسىڭ! ونى ازدىرعان — سەن! كوللەكتيۆكە بۇلىك اكەلدىڭ. امورالدىق ءىس جاسادىڭ. ەرتەڭ انا جاقتا كۇبىر-سىبىر تاراپ، ترۋپپانىڭ جۇمىسىن تىڭداعاندا سوققىنىڭ ۇلكەنى ماعان تيەدى. ەستىپ تۇرمىسىڭ. سەنگەن قويىم سەن بولساڭ... سەنى دە دوس دەيدى-اۋ. الماتىدا ۋاقىت جەتپەگەندەي. اۋ، جىگىتشىلىگىڭ ۇستاپ بارا جاتسا، وسى قالادا دا قىز جەتكىلىكتى ەدى عوي. الدە مەنىڭ بەدەلىم ساعان ويىنشىق پا ەدى. ادەيى اڭدىپ كەپ سوققان سويىلىڭ با ەدى. اناۋ ترۋپپاداعى بۇكىل قىز-كەلىنشەك بىتكەن الدەن-اق شۋىلداپ، ەكەۋىڭدى ءار ساققا قۇبىلتىپ وتىر. ايتپادى دەمە، بۇنىڭ اياعى ناسىرعا شابادى. ايتەۋىر داتكە قۋات، ايىمگۇلدىڭ باسى بوس. كۇيەۋى بولعاندا قانداي داۋعا دۋشار بولار ەدىك.
— بولدىڭ با؟
— ءا-ا؟ نە؟
— بولدىڭ با؟ ەندى كوپ باسىمدى اۋىرتپا. ايىمگۇلدە جۇمىسىڭ بولماسىن. بارىنە ءوزىم عانا جاۋاپ بەرەم، — دەپ سايلاۋبەك بۇرىلىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
قىس. ماراتبەك
سايلاۋبەكتىڭ قويىن داپتەرىنەن.
ادام قيسىعى تۇزەلمەس، اعاش قيسىعى تۇزەلەر. ول وڭاي، سايلاۋجان. قوزعا بالقىتىپ، تەزگە سالساڭ — ءبىتىپ جاتىر. ال، ادام... باياعىدا دەيمىن، وتىزىنشى جىل دا باياعى بوپ بارادى-اۋ، قيسىقتىڭ ءالىمى بولعان. ناعىز قيسىقتىڭ ءوزى ەدى... مارقۇمدى بوسقا جامانداپ قايتەيىن. ءاي، يت ەدى-اۋ!... اتتان تۇسسە، تاقتان ۇشقانداي كورەتىن. اۋىل ورتاسىندا ۇزەڭگىگە شىرەنىپ الىپ، تالايدىڭ جونىنان تاسپا ءتىلىپ ەدى. قارسى كەلگەندى "قۇلاق" دەپ اۋىز اشتىرمايتىن. ول زاماندا كيىز سومكەلى بەلسەندىدەن مىقتى جوق. سوندا دەيمىن، الگىگە ەشكىم باتا الماۋشى ەدى. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قىزىل قاسقا سىنىق ءمۇيىز سيىرىن سالىققا دەپ ءبىر الدى ايداتىپ. كۇزگە قاراي سىڭار ەمشەك ەشكىمىزدى ەتكە دەپ جانە وتكىزدىردى. سونىمەن مال بىتكەننەن تاقا تىيىلدىق. قامشىسىن ءۇيىرىپ تاعى كەلگەندە، اكەم (بايعۇس مومىن ەدى) قارا قانشىقتى قارعى باۋىنان جەتەكتەپ اپارىپ، الدىنا كولدەنەڭ توستى. سوندا دەيمىن، قيسىقتىڭ ءالىمى ءايت-ۇيت جوق، قامشىمەن سالدى كەتتى، سالدى كەتتى. اكەمنىڭ سامايىنان اققان قان ساۋىلداپ موينىنا قۇيىلدى. سوندا دەيمىن، قارا قانشىق ارس ەتىپ، تۇرا اتىلسىن. ات ۇستىنەن جۇلىپ الىپ ءالىمدى تالادى-اي كەپ! كورشى-قولاڭنان ءبىر ادام اراشالامادى-اۋ. يت تە بولسا الگىگە قارسى شىعار جان يەسى تابىلعانعا قىبىمىز ابدەن قاندى.
سول ءالىم ءوزىنىڭ نەمەرە اعاسىن قۇلاق دەپ جەر اۋدارتقان. كەيىن ەستىدىك، توقال جەڭگەسىن الىپ قالىپ، اياق سالىپتى.
كەيىن جەر اۋدارىلىپ، اكە-شەشە، ىنى-سىڭلىلەرىمنەن وتىز ەكىنىڭ اشتىعىندا تۇگەل ايرىلىپ بىرەر جىلدان سوڭ قايتا ورالدىم... ول كەزدىڭ نەسىن ايتايىن... ءبارى ءوتتى، ۇمىتىلادى...
سوندا دەيمىن، اناۋ اقساق ءمۇعالىمدى العاش رەت كورىپ ەم... قول-اياعى بالعاداي، دەنى-باسى ساۋ، ينەنىڭ كوزىنەن وتكەن قىلشىلداعان دەر شاعى. اقساق بولعانى كەشەگى سوعىستىڭ زاردابى عوي. ال، ول كەزدە جالىن ەدى-اۋ! جالىن بولاتىن! قيىق مۇرتى، شالقايتا قايىرعان قويۋ قارا شاشى ءوزىن ءبىرتۇرلى ايبىندى دا الاپات ەتىپ كورسەتەتىن. داۋسى قانداي! كولحوز جينالىسىن وتكىزىپ تۇرىپ: "بارلىق بايلىق سەنىكى! مال دا، جەر دە ورتاق. تۇرمىستىڭ كىلتى ءوز قولىڭدا، ەڭبەكشى قاۋىم!" دەگەندە، قۇداي-اۋ، ءارقايسىسىمىز وزىمىزگە ايتقانداي سەزىنىپ، الاقانىمىزدى كىلت جاتقانداي ۇڭىلە قارايتىنبىز! سەندىرە ءبىلۋشى ەدى-اۋ...
ءوزى اناۋ الىممەن مىقتاپ ۇستاستى. اقىرى، ءالىم قاتتى كەتتى. باندى دەي مە، قاراقشى دەي مە، بىرەۋلەردى جيىپ كەلىپ، استىق قويماعا ءورت قويعىزىپتى. ونى ءوزى مۇعالىمگە جاپقان عوي. اقساق ءمۇعالىمدى (ول كەزدە اقساق تا، ءمۇعالىم دە ەمەس قوي) اڭدىپ ءجۇرىپ ەكى رەت اتتى. بايعۇس ەكەۋىندە دە اجالدان امان قالدى. اققا قۇداي جاق.... سودان بىرەر جىل ازاماتتىڭ باسى جۇمىستى بولىپ، اقىرى نە كەرەك، سوعىستان ءبىر-اق شىعىپتى. ءمۇعالىمنىڭ سوڭىنان ءالىمنىڭ قۇيىرشىقتارى مىقتاپ ءتۇستى عوي.
سوندا دەيمىن، مۇعالىمگە جانى اشىماعان ءبىر ادام بولمادى. اناعان دا ايتامىز، مىناعان دا ايتامىز. ادالدىعىنا انت بەرۋگە بارمىز. ءبىراق الىمدەر كۇشتى ەدى. كىم ءبىلسىن، بەيباققا قايىرىمىز تيگەن دە شىعار...
* * *
ۇيقىلى-وياۋ، شالا-شارپى ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسى جۇمساق تولقىنداي اقىرىن سىرعىپ، قاقپاقىلداپ اكەتىپ بارادى. ءولىارا ساتكە كۇنىڭ مەن ءتۇنىڭ ءبىر. قۇلاق تۇندىرار شۋىلى، كوز قارىقتىرار الەم-جالەمى جوق بۋالدىر تىنىشتىق ماراتبەكتىڭ قول-اياعىن قۇرساۋلاي بولەپ، ءۇنسىز الديلەيدى.
جالعىز ەرمەك — تەرەزە. ءارقايسىسى اشىلعان كىتاپتىڭ اۋماعىنداي التى قيىقتان مايدا سەبەلەپ، قىس كۇنىنىڭ ۇياڭ شۋاعى توگىلەدى دە، ارتىنشا-اق بۇلت بۇركەنە مە، بوزامىقتانىپ سەيىلىپ كەتەدى. ەلەڭ-الاڭ شاقتاعى سىبىرلەگەن تاڭنىڭ العاشقى قىزعىلت ساۋلەسىن ماراتبەك بۇرىن توردەگى تەمىر كەرەۋەتتىڭ جالت-جۇلت جىلتىراعان اق نيكەل توبىرشىقتارىندا ۇشىراتۋشى ەدى.
ەندى قايدا، قارىس سۇيەم وڭ جاققا اۋناپ كەتىپتى — ءسىرا ءتۇن ۇزارعان-اۋ!
شاۋىلدەپ يت ءۇردى. شابالانىپ ودان سايىن ۇدەدى دە، ءبىر ءسات قاڭسىلاپ بارىپ، قالت تىيىلدى. ماراتبەك ىڭىرانىپ قويدى. "ءاقتوستى بىرەۋ ۇردى-اۋ!"
سويتكەنشە اۋىز ءۇيدىڭ ويبايلاۋىق سىرتقى ەسىگى اشىلىپ، دۇنيەنى تۇگەل كوشىرگەندەي دابدىرلاي سويلەگەن ەركەكتىڭ داۋسى ەستىلدى.
ايكىجاننىڭ قوناقتى قۇراق ۇشا، جالپىلداي قارسى الىپ جاتقانى سەزىلدى.
— جوعارى شىعىڭىز. كورپە سالايىن.
— اۋرە بولما، ايكىجان. ماراتبەكتىڭ كوڭىلىن سۇراپ شىعايىن دەپ ەم. تىزە بۇگۋگە ۋاقىتىم جوق. اسىعىسپىن. سوعىمدى اكەلۋگە اسىعىس كەتىپ بارا جاتقان بەتىم. جولدان كىرىپ شىعايىن دەپ. قايدا ءوزى؟ تورگى ۇيدە مە؟ شالىڭدى كورسەتكىڭ كەلمەيدى-اۋ، ءا.
سامبىرلاعان قىرىلداق داۋىستى ماراتبەك اينىتپاي تانىپ ەدى، الاڭداپ ۇنەمى ادام كۇتىپ جاتاتىن بەيمازا كوڭىلى جۇدەپ قالدى. قايتكەندە دە اناۋ اۋىز ۇيدەگى دابدىرلاق جاننىڭ ءجۇزىن ءدال ءقازىر كورگىسى كەلمەيتىن ءتارىزدى. كورپەمەن بەتىن بۇركەنىپ، ىڭقىل اراسىنان زورلاعانداي ەتىپ قورىل بەلگىسىن ءبىلدىرىپ، جالما-جان ۇيىقتاعان سىڭاي تانىتتى.
ەسىكتەن ايكىجان باس سۇعىپ قاراپ كەتتى.
— كوز شىرىمىن جاڭا الدى-اۋ دەيىم. وياتقىم كەلمەي تۇر. تۇنىمەن ۇيىقتاي الماي اۋناقشىپ شىعىپ ەدى.
— پاي-پاي، ايكىجان! باياعى قىزعىش مىنەزىڭ قالماپتى-اۋ، ءالى. قوي، قوي-اق قوي. جامان قاتىن جاقتىرمايدى ەكەن دەپ كەشەگى تاي-قۇلىنداي تەبىسىپ وسكەن ماراتبەكتى قالاي كورمەي كەتەم. وۋ، وكپەلەمەي مە، ول. ادەيى كەلىپ، ءبىر اۋىز تىلدەسپەي شىقسام... قوي ەندى، اۋرۋدىڭ ءحالىن سۇراساڭ، ءبىر مىسقال بولسا دا دەرتىنەن ارىلادى.
لەپىرگەن تۇيدەك ءسوز ەكپىنىن جازدىرماي ەكەۋدى تورگى ۇيگە توپىرلاتىپ ەنگىزدى. ماراتبەك شۋدان ويانعانداي جاقتىرماي تىجىرىنىپ، بەتىن اشتى. قىزارعان سۋىق الاقانعا تامىرى كوگەرە ادىرايعان قۋ سۇيەك ىستىق الاقانىن سۇلەسوق توستى. ءالسىز كۇرسىندى.
— سۇيەلباي، سەن بە ەدىڭ؟ ات-كولىك امان با؟ ەرتەلەتىپ نەعىپ ءجۇرسىڭ؟
— ءتىرى كىسىنىڭ تىرلىگى بىتكەن بە، ماراتبەك. كۇزدىك تاۋسىلىپ، ەندى، اللا جازسا، سوعىمعا كەتىپ بارام. ءبىزدىڭ الگى ءوپراۆلايشى بالا جىلقىشىلارعا ءبىر تۋ بيە دايىنداتىپ قويعان ەكەن. بۇگىن سونى اكەلىپ، جىعىپ الايىن دەپ وتىرمىن، — دەگەندە ناساتتانعان سۇيەلباي شۇيلەسى شىعىڭقى كەشكىل باسىن بىلەگىمەن ءبىر سيپاپ ايادى دا، كەمپىر مەن شالعا الارعان كوزدى كەزەك جۇگىرتىپ ءوتتى. بالاسى سوۆحوزدىڭ ءبىر بولىمشەسىندە مەڭگەرۋشى بولعالى ومىراۋلاپ تورگە شىققىش، توپقا تۇسكىش بوپ، كەۋدەمسوق مىنەزىن بۇرىنعىدان دا ءارى ابدەن اسقىندىرىپ العان-دى.
— ءجون، ءجون. سوعىمنىڭ ۋاقىتى جەتتى، — دەپ ماراتبەك نەمقۇرايدى قوشتادى.
سۇيەلباي اعى كوپ، قاراشىعى كىشكەنە كوزىنە الاۋ-جالاۋ تاراۋلانا جۇگىرگەن قىزىل تامىرلارىن ادىرايتا كورسەتىپ، سۇعاناقتانعان جانارىن جارق-جۇرق ەتكىزدى دە، الدەنەگە شيىق-شيىق كۇلىپ الدى.
— سەن نە ءبىلدىڭ، ماراتبەك؟ انەۋگۇنى ءبىر قىزىق بولدى. وسى كۇنى مولدا بىتكەن قۇتىرعان زامان عوي. ءبارى شەتىنەن كىسىمسىپ شىرەنىپ تۇرعانى. الگى بەكەن شالدىڭ. نامازىنا جينالدىق. سەن ەندى، ارينە، بولعان جوقسىڭ. سودان كەشىگىڭكىرەپ بارسام، ءدال توردە شانشىلعان ۇلكەن مولدا، ەكى جاعىڭدا توكەن مولدا، سارىباي ءپىرادار. اياقتارىن جينامايدى. — سۇيەلبايدىڭ قىرىلداق داۋسى قاتقىلدانىپ، كوزىنىڭ قيىعىنا سۇس ءبىلىندى. — اقىردىم كەلىپ. وسىندايدا جىندىلىقتىڭ پايداسى تيەدى. "ولىك ىزدەپ، ولجا كوزدەگەن نەمەلەر! قيراعاتىن كەلتىرەم دەپ تيىن ساناپ، قۇلقىندارىڭدى قۇرت جەپ باراتقان قاپتەسەرلەر! كىسىنى قاشانعى قاڭتاراسىڭدار! ءۇش كۇن بولدى، ءمايىت جاتىر سۋلانىپ. قاشانعى توساسىڭدار؟ كەلمەيدى بالاسى. جامباسىن جەرگە تيگىزەيىك تە بايعۇستىڭ. كوكەيلەرىڭدى تەسكەن اقشا عوي. قالاداعىنىڭ قالتاسى تەسىك. مىڭ جەردەن وقىمىستى بالاسى بولعانىمەن سەندەرگە تيەر سوقىر تيىن جوق. توسپاڭدار ەندى"، دەگەنىمدە ۇلكەن مولدا تىزەسى دىرىلدەپ، بۋىن-بۋىنى سىقىرلاپ كوتەرىلە بەردى. "ءجون، ءجون! سۇيەكە، سىزدىكى دۇرىس! مايىتكە وبال بولماسىن" دەپ اياقاستىنان قۇراق ۇشقانى. الگى سەنىڭ "ءجون" دەگەنىڭنەن ەسىمە ءتۇسىپ وتىر، ماراتبەك-اۋ. سودان مولدەكەڭ جارىقتىق قۇران اۋدارىپ العان قىزىل تايىنشاسىن دا ماعان قالدىرىپ كەتتى. ءتىرى پەندەنىڭ ساراڭى ەمەس پە ول سىعىر. بۇنداي تاڭدانباسپىن. باسقا باسقا بولسىن، ۇلكەن مولدانىڭ الاقانى اشىلىپ، جۇدىرىعى جازىلىپ كەتەر دەپ كىم ويلاعان. كەيىن اڭعارسام، سول ءوزى اناۋ مەنىڭ ءوپراۆلايشى بالامنىڭ ارقاسى ەكەن. مىنەزى ۇرت نەمە ەدى، انادا ءبىراز مولدانى جيىپ الىپ، جۇمىسقا كەدەرگى كەلتىرەسىڭدەر دەپ قالشىلداپ قامشى ءۇيىرىپتى. كەيدە سونىسى دا دۇرىس. جۇرت ىعىپ جۇرسە، بۇعىپ جۇرەدى. انە، ءوستىپ قارتايعاندا كادىمگىدەي داۋىرلەپ جاتىرمىن. قۇداياقى، شىنىم، ماراتبەك. سەنىڭ اناۋ سايلاۋىڭ اتىڭدى تاسقا باسقىزىپ، كازيتكە شىعارعاندا سۇمدىق قىزعانىپ ەدىم. ونىم بەكەرشىلىك ەكەن. سەندە اتاق بار، مەندە بەدەل بار. سەنى جۇرت سىيلاۋى مۇمكىن، ال مەنەن قورقادى. سوعان قاراپ اقىن بالاڭ بولعانشا، اكىم بالاڭ بولعانى ارتىق پا دەيمىن. ايتەۋىر، كىشىگىرىم اكىم بولسىن. اۋىلىندا، الدىندا ءجۇرسىن. سوندا ەلگە سىيلى دا، ءقادىرلى دە بولاسىڭ.
سۇيەلباي ماڭعازدانىپ شىرت تۇكىردى. ەزۋدەگى ناسىباي شىرىنى جۇققان سارعىش ءنىل تابالدىرىققا ءيتىنىپ قۇلادى. ايكىجان جيىركەنە تىجىرىنىپ، ۇستىنەن تۇكىرىك سەكىرىپ وتكەن ءماسىسىن جيىرىپ الدى.
— باياعىدا دەيىم-اۋ، وسى سەن ەكەۋمىز، ماراتبەك، ءبىر ءتۇس شايىسىپ قالىپ ەك. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، شىنىمەن-اق قارتايدىق پا، ءار نارسە ەسكە تۇسكىش. ەسەرلىكپەن مەڭدۋانا جەگەندەي ۇرىپبەرمە قىلىققا جۇگىنىپپىز. ءتىپتى، كەيدە ادام وزىنەن-وزى ۇيالادى ەكەن.
سۇيەلباي ءسوزىنىڭ سارىنى قانداي اسەر ەتكەنىن بەلگىسى كەلدى مە، قاسىندا ءۇنسىز سازارىپ جاتقان ماراتبەكتىڭ ەكى ۇرتى سۋالىپ ىشىنە ءتۇسىپ، اقبۋرىلدانىپ قىلشىقتانعان جاعىنا ءبىر ءسات تەسىلە قالدى. ءسۇيىر يەك توقتاپ، جىڭىشكە ەرىندەرى جىمداسقاندا الا كوزدىڭ كىشكەنە قاراشىعى بۇرعىشا اينالىپ، تۇڭعيىققا ءسىڭىپ بارا جاتتى. جۇتقىنشاعى توبىقتاي تومپايعان ۇزىن مويىن جىلانباستانىپ ارباپ تۇرعان سياقتى. ماراتبەك شىداماي كىرپىك قاعىپ، كوزىن جۇمدى. وسى ءالسىز قيمىلدى كەلىسكەندىك ىڭعايعا سايدى ما، سۇيەلباي قۇيرىعىمەن قوپارىلا جىلجىپ، توسەككە ەنتەلەي جاقىنداپ كەلدى.
— ويباي-اۋ، ارقالى ازاماتپىز عوي ءبارىمىز. ونىڭ ۇستىنە "ەر شەكىسپەي بەكىسپەيدى" دەيتىنىمىز دە بار. ساقال-شاشتى بىرگە اعارتتىق. كورشىلىك، قۇداندالىق جولدى دا وتكەردىك. سايىپ كەلگەندە، سونىڭ ءبارى ءبىر كۇنگىدەي بولمايدى ەكەن. تىرلىكتە تۇستاس قاتارىڭنىڭ ازايعانى جامان. سەن اۋىرىپ، توسەك تارتىپ قالدى دەگەندى ەستىگەندە، نە بوپ كەتكەنىمدى بىلسەڭ. وللاھي، ماراتبەك. ءوزىم نەگە اۋىرمادىم دەپ بەي-جاي بوپ ءۇش كۇنگە دەيىن تاماققا قاراي المادىم. نيەتكە بەرسە، قۇداي بار جاقسىلىقتى اياماي-اق ۇيىپ-توگىپ ساعان بەرەر ەدى.
سۇيەلباي ايدالاعا لاعىپ بارا جاتقانىن سەزدى مە، ءسوزىن كىلت توقتاتىپ، بوساعا جاقتاعى ايكىجانعا وقشىرايىپ بۇرىلدى. كوزى جىپىلىقتاپ وتىردى دا، وز-وزىنەن يىعى سەلكىلدەپ جىلاي باستادى.
— سەن مەنى كەش، ماراتبەك! وزىڭە سونشاما جىلدان بەرى تالاي وقتانىپ كەلىپ ايتا الماپ ەم. مەنىكى يتتىك ەكەن. بەكەرشىلىك ەتىپپىن. سەنىكى دۇرىس ەكەن، — دەپ اياعىن سوزىپ جىبەرىپ، جاستىققا قيسايا ەڭكەيىپ، بەتىن توسەدى.
يىعى سەلكىلدەپ، جاۋىرىنى بۇلكىلدەپ ۇدەپ بارا جاتقان سوڭ، ماراتبەك ەرىكسىز ءۇن قاتتى.
— سۇيەلباي، وتكەندى وراعىتىپ قايتەمىز. تۇسىنسەڭ بولدى. باسىڭدى كوتەر. مەنى تاپ بۇگىن و دۇنيەگە توقتاتپاي جونەلتكەلى تۇرعان جوق شىعارسىڭ. وڭايلىقپەن ءوزىم دە جۋىق ارادا ولە قويمايمىن.
سۇيەلباي باسىن جەردەن جۇلىپ الدى. كىرپىگىندەگى بارماقتاي جاستى شىناشاعىمەن شەرتىپ ءتۇسىرىپ، اۋزىن قيقاڭداتا كەرگىلەپ توپەپ كەتتى.
— ويباي-اۋ، و نە دەگەنىڭ! ءبىر ەمەس ون اجال قاتار كەلسە، سەنى قولىمنان بەرەر مە ەكەم... ولمە! قوي، قوي-اق قوي. اتاما ول ءولىم دەيتىن اتى وشكىردى. اۋ سوندا، سەن ولاي-بۇلاي بولساڭ، مەن كىمگە كەپ سىر شەرتەم. ارى-بەرىدەن سوڭ، ماراتبەك، مەن ساعان قاراپ وسى قالپىما جەتكەم. جوعا دەيىم-اۋ، سەنەن قالىسپاسپىن دەگەن ىشتەي باسەكە تىلەك مەنى ادام ەتكەن. بولمايدى! جو-جوق، كونبەيمىن، — دەپ ساتتە شۇعىل وزگەرىپ، الگىندەگى بوساڭسىپ ەڭىرەگەنىن تەز ۇمىتىپ، ارتىمەن جىلجىپ بۇرىنعى ورنىنا باردى. كىرگەندە يىعىنان سىپىرىپ تاستاعان برەزەنت سۋلىقتى سەڭسەڭ تونىنىڭ قالتاسىنان ءمۇيىز شاقشاسىن سۋىردى. تىڭق ەتكىزىپ رەزەڭكە تىعىنىن اشىپ، الاقانعا ۇساق بىتىراداي كوكشىل ناسىبايدى لىقىپ توكتى دە، ءۇش ساۋساق ۇشىمەن ءبۇرىپ اپارعان اشقىلتىمدى استىڭعى ەرىندى سۇيىرلەي سوزىپ ءىلىپ الدى. تامسانىپ قوس ۇرتىنا ءتىلىن جۇگىرتتى. ەرنىن تومپايتىپ ساقاۋلانا سويلەدى.
— ماراتبەك-اۋ، تەن ءوتى مىقتىتىڭ... مويىمايتىن... مويىما. "اۋىرىپ تۇردىڭ — اۋناپ تۇردىڭ" دەگەن بۇرىنعىلار. اينالايىن — تولار دۇرىت ايتقان الدا-تالدا، قۇداي بەتىن اۋلاق قىلتىن، ولاي-بۇلاي بوپ كەتتەڭ، ءبىر مالىڭ موينىمدا... كىتىنەتىپ بوتاعاڭا بايلايمىن.
سۇيەلباي اۋىزدىقتى جۇلقا ارقالانىپ كەتتى. كىسىنەتىپ اكەلىپ بوساعاعا ات بايلاپ قويعانداي توقمەيىل مەكىرەنىپ، ءۇي ءىشىنىڭ قۋىس-قۋىسىن تىمىسكەلەي الاق-جۇلاق قاراپ الدى. "سىيعا سىي، سىراعا بال". بۇل اياماي بەردى، ەندى قارىمتاسىن الۋى كەرەك. "نە قالاسام ەكەن؟" كوزى قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان توبىلعى ساپتى جەز ساقينالى بەستەمشەگە ءتۇستى. سول-اق ەكەن، رەزەڭكە بالوننىڭ تىلىگىنەن جاساعان ءوزىنىڭ شولاق بيشىگىنە كوڭىلى تولماي، ويسىراي كۇرسىندى. ەڭكەيىپ، الگىنى ۇشىنان تارتىپ ءىلىپ الدى دا، ساباۋ سابىن تىزەگە سارت ەتكىزىپ، قاق ءبولدى. يلىكپەيتىن رەزەڭكە تاسپانى كيرەلەڭ ەتكىزىپ ەسىك كوزىنە اتتى.
ايكىجان "ولاي-بۇلاي بوپ كەتسەڭ" دەگەندى ەستىگەندە ۇركە قوبالجىپ، كوزىنە جاس الىپ ەڭكەيە بەرگەن ەدى. سۇيەلبايدىڭ قاراپ وتىرىپ قامشىسىن سىندىرىپ وز-وزىنەن شالا بۇلىنگەنىن كورگەن سوڭ، جاۋلىعىنىڭ ۇشىن ۋىستاعان قالپىندا، باعجاڭ ەتىپ قوناعىنا سوستيىپ قاراپ قالدى.
ماراتبەك ميىعىنان مىرس ەتىپ كۇلدى. سۇڭعىلا مىنەزبەن ءبارىن سەزىپ جاتتى ما، الدە سۇيەلبايدىڭ جوق جەردەن بوس قيتىعىپ، قارۋسىز قۇر قول قالعانىن ايادى ما، كەمپىرىنە يەك كوتەرىپ، داۋسىن سوزدى.
— ايكىجان، سۇيەلبايعا مەنىڭ قامشىمدى اپەرشى. اتقا مىنگەن ادام ايبىندى ءجۇرسىن.
سۇيەلباي دوڭگەلەنگەن جەز ساقينالاردى جۇردەك ساۋساقتارىمەن قىدىرتا سيپالاپ ءوتتى. ءبۇزاۋتىس ءورىمنىڭ جۇمىر بۇدىرىن كوزىنە جاقىنداتىپ اكەلىپ ۇزاق توستى. سودان سوڭ قايىس بۇلدىرگەنى بىلەزىكتىگىنە وتكىزىپ، قامشىنى قوس بۇكتەپ سالماقتاپ قويدى دا، ويىنداعىسى ورىندالعانعا جىمىڭ قاقتى. اۋزىن تاعى كەرگىلەدى.
— ءاي، ونەرلىم-اي! ون تاۋتاعىڭ قۇدىرەت قوي. ءبىر قارالىق ەكەن! ماراتبەك دوتىمنىڭ تىيلىعى دەپ ايتا جۇرەم عوي. ايتا جۇرەم، — دەپ ىرعالىپ الدى دا، بۇكىل كەۋدەسىمەن شالقايىپ سىرماقتىڭ شەتىن كوتەرىپ، اۋزىن بوساتتى. — ال، ماراتبەك، مەن ەندى قوزعالايىن.
ايكىجان ىشتەي ۇناتپاي وتىرسا دا، ادەتتەگىدەي قوناقجايلىلىق تانىتتى.
— سۇيەكە، اسىقپاي سىباعاڭىزدى جەپ كەتىڭىز. قازان كوتەرەيىن.
— ءاي، ايكىجان! بۇرىنعىنىڭ كوزىسىڭ-اۋ! راقمەت! سىباعامدى كەيىن ارنايى كەلىپ جەرمىن. جولدان قالمايىن، — دەپ سۇيەلباي ءبىر تىزەرلەپ كوتەرىلە بەردى دە، — اپىراي، ەندى "قۋىس ۇيدەن قۇر شىقپا" دەيتىن قازاق ەك. بولماس. نان اۋىز تيەيىن، — دەپ قايتا قۇيرىق باستى. قامشىنىڭ سابىمەن ماراتبەكتىڭ باس جاعىندا تۇرعان تۇكتى ورامالدى سەرپىپ تاستادى.
— قىمىز با؟
— قىمىز. قاسقا بيە بيىل قىسىر. ءالى ساۋىلادى، — دەدى ماراتبەك. ايكىجانعا يشارات ەتتى. — ءقازىر تاڭسىق قوي قىمىز. اپەرشى قوناعىڭا.
— قوي، ويباي! سەنىڭ ءبىر جۇتىم قورەگىڭە جارماسپايىن. جىلقىلى اۋىلعا بارا جاتىرمىن. بۇيىرسا، مەن دە قىسىردىڭ قىمىزىنا كەنەلەرمىن.
ايكىجان قوناعىنىڭ سوزىنە كوڭىلى تولىپ، سوزعان قولىن تارتىپ الىپ، كەسەنى قايتادان ورنىنا قويا بەرگەنى سول ەدى، بىلەگىنە بۇلدىرگە سالعان جىلدام الاقان ورتا جولدان ىدىستى ءىلىپ اكەتتى.
ۇلكەيگەن جۇتقىنشاق جاس بالانىڭ جۇدىرىعىنداي ءتۇيىلىپ، وندىرشەكتە جوعارى-تومەن ەكى-اق رەت سەكىردى. ءتۇبى كورىنگەن كەسە ايكىجاننىڭ قولىنا كوشتى.
ماراتبەكتىڭ قىمىزدى ءوزى جۇتقانداي قىبى قاندى. دەم اراسىندا وڭىنە قان جۇگىرىپ، اق جۇققان مۇرتقا قىزىعا قارادى.
سۇيەلباي قىزىل ءتىلىن سۋماڭداتىپ، سۇيەك كەمىرگەن سيىرداي مۇرتىن جالانىپ الدى دا، ۇزا-اق كەكىردى. الاقانىنىڭ سىرتىمەن اۋزىن ءسۇرتتى.
— جىلىكتىڭ مايىنداي ەكەن، شىركىن! ءقازىر تاڭسىق قىمىز عوي. ماراتبەك، سەن ەڭ بولماسا، وسىنىڭ كۇنىنە ءبىر توستاعانىن توڭكەرىپ وتىر. قۇداي بىلەدى، دەيىن-اۋ، ءالى-اق تۇك كورمەگەندەي تۇرەگەلىپ كەتەسىڭ.
قاۋدىر-قاۋدىر سۋدىرلاعان برەزەنت سۋلىقتى سەڭسەڭ تون ۇزاق كيىلدى. ەكى جەڭ ەكى جاققا قاشىپ، كوپكە دەيىن ۇستاتپادى. قوس قۇلاش شىت بەلبەۋ ۇزاق وراتىلدى جاسىل بارقىتپەن تىستاعان تۇلكى تىماق قاباقتى جابا ءيتىنىپ، القىمنىڭ استىنان ايقارا بايلاندى. كىبىرتىك كوبەيگەن سوڭ ماراتبەك شىداي المادى.
— جولىڭ بولسىن! بارساڭشى ەندى!
توبىلعى ساپتى قامشى يەسىنىڭ الدىنان اقىرعى رەت شۇباتىلا يرەلەڭدەپ تابالدىرىقتان ءبىر جىلت ەتتى دە، جوق بولدى. ەسىك سارت جابىلدى.
سالدەن كەيىن سىرتتان شاۋىلدەپ ءاقتوس ءۇردى دە، ارتىنشا شابالانىپ، قىرىلداق داۋىسپەن سىباعاسىن اياماي-اق سىيلاعان اتتى ادامدى ۇزاتىپ بارا جاتتى.
تەرەزەگە قاراما-قارسى كەلگەن كۇننىڭ شىلتەرلى ساۋلەسى ەدەندە وينادى. ماراتبەك الاقانىن توسەپ مايدا شۋاقتىڭ ءالسىز جىلۋىن سەزىندى. ۋىسىن اشىپ-جۇمىپ سول ءبىر ءمولدىر نۇردى سالماقتاپ قارمانعىسى كەلگەندەي ءبىراز قيمىلسىز جاتتى. الاقاندا ويناعان شۋاق ساۋلە بۇلىڭ-بۇلىڭ الىستان تىرىلگەن ءبىر ەلەستى دىرىلدەتىپ تۇردى دا، بار بەدەر-بوياۋىمەن كوڭىلىندە جايىپ سالدى.
* * *
دىڭ-دىڭ-دىڭ!...
زىڭ-زىڭ-زىڭ!..
وسى ءبىر اششى زىركىل جازىق بەتكەيگە ۇزىن كوشە بوپ ورنالاسقان التى باراق تۇگىل بۇكىل قيان دالانى قاتقىل تەمىر ۇنىمەن قارش-قارش كەمىرىپ بارا جاتىر. ءا دەگەندە تاڭعى تۇنىق اۋانى وقىس سىلكىپ-سىلكىپ جىبەرىپ ەدى. ەندى تۋلاق قاققانداي تىنىمسىز دۇڭكىلدەپ، زىڭىلداعان زىركىلدى قۋالاتا جاڭعىرىقتىرىپ تاۋ-تاسقا الا قاشتى.
التى باراق ايقارا اشىلىپ، اقتارىلىپ كەتتى. اپ-ساتتە جىلى توسەكتەن ءۇرپيىسىپ ويانىپ، ۇيقىلى كوزدەرىن تىرنالاپ اشقان جۇرت: ەركەك-ايەلى، بالا-شاعاسى، ورىس-قازاعى ميداي ارالاسىپ، دالاعا ءورىپ شىققان. باراقتاردان وق بويى وڭاشا تۇرعان قىزىل سىرلى اعاش ۆاگوننىڭ قاسىنداعى جۇمىر باعانعا سالبىراتا بايلاعان ءبىر قۇلاشتاي رەلس سىنىعىن قوس قولداپ سۇيمەنمەن ۇرىپ تۇرعان جالعىز ادامعا قاراي دۇركىرەي جوڭكىلدى.
زىڭ-زىڭ-زىڭ!
تۇس-تۇستان جامىراعان ايقاي-شۋ جىلاعان بالالاردىڭ ءۇنى مەن ۇرگەن ءيتتىڭ داۋسىن كومىپ تاستاپ، شەكەلەردەگى زىرك-زىرك تاسىعان قان بۇلكىلىمەن كۇشەيىپ، ۇدەپ بارادى. الاكەۋىم شاقتىڭ قاتىقتاي ۇيىپ تۇسەتىن قويۋ تىنىشتىعىن قاق ايىرىپ، تەمىردىڭ تەمىرگە ەكىلەنە تيگەن شاق-شاق شىڭىلى وشارىلعان توپقا الدەقايدان ساپ ەتە قالعان بەيمەزگىل دۇربەلەڭنىڭ جايسىز حابارىن اتتانداتىپ جاتىر ەدى. ەس-تۇسى قالماي رەلستى ورشەلەنە تۇيگىشتەگەن بريگاديردىڭ قولىنداعى تەمىر سۇيمەندى الدەكىم جۇلىپ الدى. "زىڭ-ڭ!" دەگەن شىڭىلتىر ءۇن تۇنشىعىپ بارىپ، ءۇزىلىپ كەتتى. ماراتبەك سۇيمەندى جۇلىپ العان ادامدى ەندى عانا تانىدى. وسىنداعى تەمىر جول قۇرىلىسىنىڭ باستىعى ناگورنىي ەكەن.
— نە بولدى؟! جىندانىپ كەتتىڭ بە؟ — دەدى ناگورنىي.
— جىندانباسسىڭ مۇندا. جىنداندىرماي قويماس. تاعى دالا، تاعىلاردىڭ ورتاسىندا...
— ال، سەن... دۇرىستاپ ايت، — دەپ ناگورنىي ەنتىگىن باسىپ، تولستوۆكاسىنىڭ قالتاسىنان كيسەتىن شىعاردى. — ءما، بوسقا اپتىقپاي تەمەكى تارت!
— تەمەكى، تەمەكى!... تارتقىزادى ءالى. بۇل جابايى، ديكار كيرگيزدار قۋ سۇيەگىڭدى تەزەك قىلادى ۇزاتپاي! تەمەكى دەيدى-اۋ!..
بريگادير ناحاپەتوۆ اۋزىنان تۇكىرىگى شاشىراپ قولىن ءبىر سىلتەدى.
ناگورنىي قۇپ-قۋ بوپ كەتتى. كيسەتىن قايتادان قالتاسىنا سۇڭگىتتى دە، دوبالداي ساۋساقتارىمەن بريگاديردىڭ سپەسوۆكاسىنىڭ جاعاسىنان سىعىمداپ بۇرە ۇستادى. كوك كوزدەرى سىعىرايىپ جۇمىلا تۇسكەندە اشۋلى سەلەۋ كىرپىك كەزەنگەن نايزاداي شانشىلدى. سول-اق ەكەن، ىشتەگى ىزا بۋلىققان كومەيدەن تولقىنداپ سىرتقا اتقارىلدى.
— نe دەدىڭ! الدىمەن كيرگيز ەمەس، قازاق. رەسپۋبليكانىڭ قازاق اتالعانىنا بەس جىل تولدى. ەكىنشىدەن ولار جابايى ەمەس، جابايى تاعى دا، دۇلەي دە سەنسىڭ، ناحاپەتوۆ! سەن...سەن... — ناگورنىي ودان ءارى اشۋدان تىعىپ ءسوز ايتا الماي ناحاپەتوۆتى قۇلاشتاپ بەتتەن پەرىپ جىبەردى.
مۇرىننان قان ساۋلادى. سونى كورگەندە وزەۋرەگەن بريگادير وڭىرىنە تامعان قىزىل قاندى الاقانىمەن ءسۇرتىپ تاستاپ قىلعىنا ايقايلادى.
— جۇدىرىق جۇمسايسىڭ، باستىق! جۇمىسكەرگە قول كوتەرەسىڭ! باسكەسەر كيرگيزداردى، ازياتتاردى جاسىراسىڭ! براتسى، ك چەرتۋ ۆسە! ايدا بەي يح، كوسوگلازىح كالبيتوۆ! سكرەپەردىڭ بۇكىل اتتارىن وسىلار ادەيى ۇرلاپ اكەتىپتى. ات جوق! ناگورنىي ءبىزدى ايدالادا ولتىرگەلى ءجۇر. تۇپ-تۇگەل شەتىمىزدەن قىرىپ سالماق!
اياق استىنان داۋىل كوتەرىلگەندەي دۇرىلدەگەن توپ ىلەزدە قاق جارىلدى. ورىس، قازاق سوزدەرى تۇس-تۇستان ءبىرىن-بىرى توسپاي جامىراپ، بىلاپىت ارالاسىپ، ەندى بولماسا تۇتانىپ كەتكەلى تۇرعان جاپپاي توبەلەسكە ىڭعاي بەرە باستاپ ەدى. ناگورنىي تەمىر رەلستى سۇيمەنمەن سوعىپ-سوعىپ جىبەردى.
— توقتا! ماعان ءسوز بەرىڭدەر.
شۋ سايابىرلاپ بارىپ ارەڭ باسىلدى. ءار جەردەن ءبىر ىزالى كۇڭكىل ەستىلگەنىمەن جۇرتتىڭ ءبارى ەرىكسىز ورتادا ەنتىگىپ تۇرعان ناگورنىيعا ەجىرەيە قادالدى. ناگورنىي ەكى-اق ءسوز ايتتى دا، توقتادى.
— حالىق — كىم؟
ءسوز سويلەيمىن دەپ جۇلقىنىپ شىعىپ باستىقتىڭ وزدەرىنە قارسى سۇراق قويعانىنا تۇسىنبەدى مە، الدە وسى توتەن سۇراق كادىمگىدەي ويلانتتى ما، ءبىر ساتتە ماڭايدا مەڭىرەۋ تىنىشتىق ورنادى. جوتەلمەك تۇرماق، قاتتى دەم الۋدان دا جاسقاناتىنداي اركىم ىشتەي تىنىپ قالعان. ناگورنىي باسىنداعى فورمالى فۋراجكاسىن شەشىپ الدى دا، ۋىسىنا جۇمارلاپ قىسىپ قولىن ىلگەرى سەرمەپ قالدى.
— حالىق — مىنا تۇرعان سەندەر! ول — ورىس، قازاق دەپ بولىنبەيدى. ەڭبەكشى، ۇستەم تاپ دەپ جىكتەلەدى. مەن سەندەرگە ۇگىت جۇرگىزبەيمىن. قانە، الاقاندارىڭا قاراڭدارشى. مۇيىزدەنبەگەن ءبىرى بار ما؟ جوق قوي. ەندەشە، بوسقا داۋرىقپايىق. ءبىزدى تابىستىرعان سوسياليستىك ورتاق مۇددە.
— دۇرىس!
— ءجون ايتىپ تۇر!
— بوسقا ارانداپ قالا جازداپپىز.
ناگورنىي بريگاديردى قاسىنا ىمداپ شاقىردى.
— ناحاپەتوۆ، كىنا مەنەن. جۇدىرىق جۇمساعانىما ايىپتىمىن. ال ەندى جايلاپ ءتۇسىندىرشى. اتتار جوق دەدىڭ بە؟ كۇزەتشى قايدا؟ ول نە بىتىرگەن؟
بريگادير الگىندەگىدەي ەمەس ءجۇنى جىعىلىپ، بۇگەجەكتەپ قالىپتى. ءبىراق ءالى دە بولسا قىزىلى قويۋلانعان اشۋلى جيرەن مۇرتتى جۇزىنە ءزىل ءۇيىرىپ، جاۋابىن قىسقا قايىرىپ، تەرىس اينالدى.
— ءيا! اتتار ۇرلانىپتى. كۇزەتشىنى ۇرىپ، بايلاپ كەتىپتى.
— كىمنەن كەلدى دەيسىڭ؟
— مەن ايتارىمدى ايتقام.
ناگورنىي تاعى داۋىستادى.
— قانە، جىگىتتەردى تۇگەندەيىك!
ەكى جاقتان دا ءبىر دە ءبىر ادام كەتپەپتى. ءبارى ورنىندا ەكەن.
— ال وندا تۇرمايىق. جۇمىسقا كىرىسەيىك.
ماراتبەك اعاش ۆاگوننىڭ ەسىگىن ساۋساعىمەن اقىرىن عانا تىقىرلاتتى.
— كىر!
كىبىرتىكتەپ تابالدىرىقتان اتتاسىمەن ماراتبەك باستىعىنا قولقا سالدى:
— ناگورنىي جولداس، ماعان رۇقسات ەتىڭىز. جۇمىستان بۇگىنشە بوساتىڭىز.
— قايدا باراسىڭ؟
— مەن وسى ءوڭىردىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا دەيىن تەگىس بىلەم. جوعالعان اتتاردى ىزدەپ قايتايىن.
— ەسىڭ دۇرىس پا ءوزىڭنىڭ؟ جالعىز نە بىتىرەسىڭ؟ — ناگورنىي سارعايعان گازەت قيىندىسىنا تەمەكى وراپ، تۇتاتىپ الدى دا، اششى ءتۇتىندى ەرنىن دوڭگەلەنتىپ ساقينالاتىپ ىتقىتتى. — بولمايدى، ماراتبەك. تۇسىنسەڭشى. باندى جالعىز-جارىم جۇرمەيدى. مەرت بولاسىڭ. مەن جاڭا عانا اۋدانمەن حابارلاستىم. ميليسيا شىعادى.
ماراتبەك ۇندەمەدى. تار بولمەنىڭ كوك ءتۇتىن جايلاعان قاپىرىق اۋاسىن تاناۋىمەن ىسىلداي تارتىپ، سالماعىن ەكى اياعىنا كەزەك اۋىستىرىپ، بوساعادا تەڭسەلىپ تۇر. بۇرىلىپ ءۇنسىز شىعىپ كەتۋدىڭ دە باستىققا قارسى داۋ ايتۋدىڭ دا رەتىن تابا المادى. كەۋدەسىن قيناعان ويدى قالاي جەتكىزەر. جوق، كوزسىز ەرلىكتىڭ ادامى ماراتبەك ەمەس. ىرىلىك ءبىلدىرىپ، اۋىزعا ىلىنەيىن دەگەن دە تىلەگى بولماعان. سىرتى جۋاس ادامنىڭ كەي-كەيدە ىشكى قاجىرى وقىس نامىسپەن بۇرق-بۇرق تاسيتىن كەزى بار. الگىندە بريگادير ناحاپەتوۆ "قازاقتىڭ ءبارى -قاراقشى" دەپ الدە اڭداۋسىز، الدە ادەيىلەپ اشۋ ۇستىندە حالقىنا ءتىل تيگىزگەندە قاتتى شيرىعىپ قالىپ ەدى. سونى تەرىسكە شىعارۋ ءۇشىن جارق ەتىپ بوي كورسەتىپ سەنىمدى اقتايمىن دەگەن جاقسى نيەتپەن ناگورنىيدىڭ كەڭسەسىنە دامەلەنىپ كىرگەن-دى. ونى ءبىراق سوزبەن ءتۇسىندىرۋ قيىن. ءۇنسىز شىعىپ كەتۋ جانە اۋىر. نەگە ەكەنىن بىلمەيدى، ايتەۋىر، قولدى بولعان اتتاردى تەك ءوزىنىڭ تاباتىنىنا سەنىمدى. ويتكەنى، ىڭىرشاعى اينالعان كۇندەلىكتى جۇمىس كولىگىن كىم السا دا الىسقا اكەتە المايدى. كانىگى جولباسار كۇندىز كوزگە تۇسپەي كوزتۇتار ءتۇندى توسادى. ەندەشە، ونىڭ بۇگىنشە تاسالاناتىنى — ۇرى شاتتىڭ ءبىرى.
— ءالى تۇرسىڭ با؟
ماراتبەك سەلك ەتىپ، ەڭسەسىن كوتەردى.
— تۇرمىن. رۇقسات ەتىڭىز.
ناگورنىي ورنىنان تۇرىپ كەلىپ، يىعىنا قول سالدى. جىميىپ، باسىن شايقادى.
— بولمايدى، تامىر. بوسقا وكپەلەمە. "بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرما" دەگەندى ءوزىڭ ۇيرەتپەپ پە ەدىڭ. بولمايدى. ارانداپ قالاسىڭ.
اعاش ۆاگوننان قالاي رەنجىپ شىققانى، نەمەرە اعاسىنىڭ ءتورت قانات كيىز ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىنان قالاي ءىلبىپ اتتاعانى شالا-شارپى ەسىندە. قيرالاڭ ەتىپ ءتور الدىنا ۇزىنىنان قۇلاي كەتكەن. قۇياڭ اۋرۋلى اعاسى جەرتوسەكتەن باسىن كوتەرىپ جاقتىرماي قارادى.
— ءبىر ۇيدەن ەكى پروگول2 شىقسىن. جەتىسكەن ەكەنبىز. ال، جات! ءما، مىنا مەنىڭ ورنىما جات! سونسوڭ اناۋ كامسومول دوكىمەتىڭدى ماعان بەر. ال، اۋرۋ مەن بارايىن!
ماراتبەك جاتا المادى. باۋىرىن كوتەرىپ، ءتورت تاعانداعان كۇيى اعاسىنا ءتىل قاتپاي الارىپ ءبىر قارادى دا، ىلە اتىپ تۇرىپ سىرتقا اپىر-توپىر ۇمتىلدى. سول ەكى ارادا دالادان ادۋىن جەڭگەسىنىڭ شاپىلداعان داۋسى ەتىلدى.
— وۋ، تەنتەك، ساعان نە بولدى؟.. ءاي، مىناۋ قايتەدى؟ ساۋۋلى بيەنى جايداق ءمىنىپ... بەۋ، ەكى بەتىمدى قانجوسا ەتىپ الىپ تاستايىن با؟... ويباي، سورماڭداي، بيەنى بۋساندىرىپ قۇرتاتىن بولدى-اۋ. ءاي، ءاي، تەنتەك! بەۋ، بەۋ ادام-اۋ، اناۋ جىندى ىنىڭە قوي دەسەڭشى!... ءويبۇي، ەندى ءقايتتىم؟ باس ساۋىمى بولىپ قاپ ەدى، ءيىسىنىپ كەتەتىن بولدى-اۋ. ىشىنە سيەيىن... اۋىرسا اعاسى اۋىرادى! ولسە تۋىسى ولەدى! مەنىڭ نەم كەتەدى... بۇل، بۇل قۇتىرعان شىعار! تاڭ اتپاي قاي قىزويناعى ەسىنە ءتۇستى ەكەن ءا... وسىنى الدەقاشان ايەل الىپ بەرىپ، بولەك شىعار دەپ ەدىم. ءاي، ءاي، كونبەي قويدىڭ. بەۋ، بەۋ، ادام-اي!
اعاسى ۇيدەن ايقاي سالدى.
— قاتىن، قۇلىندى بوساتىپ جىبەر! تەز بوسات!
سىرتتاعى داۋىس ازداپ باسەڭدەدى.
— نە دەيدى! شەتىنەن جىندانعان با؟ بۇل ەكەۋىنە بۇگىن بىردەڭە كورىنگەن شىعار.
— ەر جىگىتتىڭ ارتىنان شاپىلداما. ايتقاندى ىستە! بيەنىڭ تاستاق تاقىرعا دۇڭك-دۇڭك تيگەن دوڭگەلەك تۇياعى توڭق-توڭق جەلگەنىن بىلدىرگەنمەن، جەر اپشىسىن قۋىرار ۇشقىرلىعى شامالى ەكەن. جاز بويى بەدىرەيگەن اسپاننان تىرس ەتىپ تامشى تامباعان قۋاڭ دالانىڭ سۇرعىلت ءوڭى ءجارىلىپ-تىلىنىپ، ءبۇرى ۇگىلىپ، شاڭ قاپقاڭ كۇرەڭ توبىلعى تۇياق تيگەندە سىرت-سىرت سىنىپ، بۇرق-بۇرق شاڭ اتىپ قالادى.
كوك بيەنىڭ وزىنە لايىق الدامشى بۇلكەگى بار. الدى تەڭسەلە ءسۇمپيىپ، بوكسەسى زورعا قىبىرلاپ، قايتا-قايتا قۇلىنىنا الاڭداپ كەلەدى. نوقتادان بوسانعان جاس نەمە ەركىندىك تيگەنگە ماسايراپ، قۇندىزداي جالتىراعان تۇگىندە ساسكەگە تىرمىسقان وتكىر كۇننىڭ مول نەسىن ويناتىپ، قۇيرىعىن تىك شانشىپ الىپ قۇلا تۇزدە قۇيىنداي اقتى. قۇلدىراپ كوز ۇشىنا ۇزاپ بارىپ، الدەنەدەن وقىس ۇركىپ، ارتقى ەكى اياعىن موڭكي سەرپىپ، قايتادان بەرى سالدى. تىپىرشي كىسىنەگەن ەنەسىنىڭ ەمىرەنە شىققان قارلىعىڭقى كومەيلەگەن ۇنىنەن جۇبانىش ىزدەدى مە، اعىنداعان ەكپىنمەن توقتاپ ۇلگەرە الماي، بيەنى ومىراۋلاي سوعىپ، شوڭقايىپ، سىرتقى ەكى اياعى بۇگىلىپ بارىپ تۇزەلدى. جىڭىشكە قۇلدىرىمەن ەركەلەي كىسىنەدى. سودان كەيىن قاتارلاسا ەردى.
ماراتبەك اينالاسىنا ۇزاق كوز سالدى. ءار بۇتاسىنا دەيىن سونداي ىستىق تۋعان جەردىڭ ساعىمى سۋسىعان كولدەنەڭ جازىعىنا كىرپىك قاقپاي قادالىپ تۇردى دا، ءبىر ءسات بيە ۇستىندە ءبىر جامباستاي سىرت اينالىپ، وڭ قاپتالدا قالىپ بارا جاتقان بۇركىتتىنىڭ جاتاعان سىلەمىن قىدىرتا شولىپ ءوتتى. شاڭىتقان مۇنار سارى دالانىڭ جىم-جىرت تىنىشتىعىن بۇركەي ءتۇسىپ، بەدەر-بۇدىر بىتكەندى جىمقىرا جاسىرىپ ءبىرىڭعاي كوكشىل ءتۇستى كوز الدىنا توستى.
اسپاندا بۇلت جوق. تىمىق اۋانى الدەن-اق نىعىزداعان كۇن قىزدىرىپ بارادى. ونى ازسىنعانداي سالدەن كەيىن ماڭداي تۇستان ىستىق كەرىمسال ەستى.
ماراتبەكتىڭ كوزدەگەن نىساناسى — قارسىسىنداعى قوس شوقىنىڭ تۇيە وركەشى. ودان ءارى يرەلەڭدەپ باستالاتىن ساي تەرەڭدەپ ۇزاپ، اقار-شاقار تىرەسكەن كوپ توبەنىڭ شاتقالىنا ۇلاسادى. توبە سايىن قورىم تاس. قىلت ەتكەندى قيادان شالىپ، قاپىسىز تۇسىرەتىن ناعىز ۇرىمتال. كوز مولشەرمەن دىتتەگەن شاتقالىنا ەكى ءسۇت ءپىسىرىم مەزگىلدە جەتەتىنىن سەزگەن سوڭ، تىزگىن تارتتى. وكپە-باۋىردى توق-توق بيلەتكەن كوك بيە مامىرلاپ جايلى اياڭعا اۋىستى.
كەيىن قاراي سىرعي ءتۇسىپ ءبىر جامباستاپ تاقىمىن جازدى. جايداق مىنگەن بيەنىڭ پىشاقتىڭ قىرىنداي ارقاسىنان جايسىز ورىن جوق شىعار.
ءۇڭىلىپ جەرگە ءشۇيىلدى.
"قاپ!"
شاپىلداعان جەڭگە مەن سىزدانعان اعاعا ەرەگىسەم دەپ ءجۇرىپ، اۋىلدان شىعا بەرىستە ءىز كەسۋدى دە ۇمىتىپ كەتىپتى. ەندى وكىنگەنىمەن امال جوق. قايتا ورالۋعا ءداتى شىدامادى.
كۇن شىجىپ كەتتى. تالاۋراعان اسپاننان كەدەرگىسىز قۇيىلعان شىلدە اپتابى شاشىن تىقىرلاپ قىرعىزعان تاقىر توبەسىنە شىمىرلاپ ەنىپ بارا جاتقانداي بولعان سوڭ قول ورامالىنىڭ ءتورت بۇرىشىن ءتۇيىپ، باسىن كولەڭكەلەپ ءىلدالدا جاسادى.
تاڭ اتقالى ورازاسىن اشىپ، ءنار سىزباعان جىگىتتى ءبىر كەز ءشول قىستى. دالباسالاپ تۇكىرىگىن جۇتتى. قۇرعاق اۋىزدىڭ ىستىق دەمى ىشتەگى ىلعالدى سورىپ الا ما، كەرمەك ءدام تاڭداي قۋىردى.
الىستا جۇمانباي بۇلاعىنىڭ شوعىر شىلىگى بۇلدىرادى. سۇرامشاق دامە سونى كورگەندە ەرىكسىز تىزگىنگە جارماسىپ، ات باسىن بۇرعىزباق بوپ، تايتالاسا جونەلدى. قىبىرلاعان ساۋساقتار ەرىكتەن تىس بيەنى سىڭارەزۋلەتە باستاعان ەكەن، ماراتبەك ەسىن جيعانداي ءدۇر سىلكىنىپ، ءوزىن-وزى كۇشتەپ تىيدى.
دۇنيە تۇگەل مۇلگىپ تۇر. قىبىرلاعان اياڭى بولماسا بيە دە، ۇستىندەگى ماراتبەك تە قالىڭ ۇيقىعا شومعانداي، دىبىس بەرمەيدى. ءبىراق ماراتبەك ءالى دە جەرگە قادالعان وتكىر كوزدەرىن باسقا جاققا اۋدارار ەمەس.
بۇل كەزدە قوس شوقىنىڭ تۇسىنا ىلىككەن ەدى. ساي تابانى قۋسىرىلىپ ورلەي تارتتى. ەندى جىتىلىكتىڭ ناعىز كەرەك جەرى وسى. قاق ماڭدايدى ىركەس-تىركەس دالدالاپ، كولدەنەڭ سۇلاعان توبەلەردىڭ قويناۋىنا تىك باستار قاقپاسى دا مىناۋ سايتابان. قانشا جىرىندى بولعانىمەن، قۇس بوپ ۇشىپ كەتپەسە، بۇل ولكەنىڭ ۇرىسى ءدال وسى ارادان عانا وتسە كەرەك.
قامشىلار قاپتالعا ەڭسەرىلە قيسايىپ، ءتونىپ كەلە جاتىر ەدى. ماراتبەك وقىس ىڭىرانىپ قالدى. بۇل — ونىڭ قۋانعانداعى قاشانعى ادەتى. ءبىر تال كودەنىڭ جۇلىنىپ تۇسكەن ساباعى تامىرىنداعى كۇلگىن توپىراعىن جوعالتپاي جىلتىر قايراق تاستىڭ ۇستىندە جاتىر ەكەن. ات تۇياعى تيمەسە، وندا دا ەكپىندى تۇياق، شاۋىپ كەلە جاتقان اتتىڭ تۇياعى تيمەسە، كودەگە نەنىڭ زاۋالى جەتكەندەي. ماراتبەك ءتىپتى ەڭكەيىپ الدى. سالدەن كەيىن جورامالى راسقا شىقتى. قاق سۋىنىڭ ورنىنداعى تۇنبا لايدان ات ءىزىن ايقىن كوردى.
"ە، باسە، جوبام جوبا-اۋ! قانشا جەردەن سارقىندى بولسا دا، الامان جان ساسقالاق. ءبىر بەلگى قالدىرماۋى مۇمكىن ەمەس قوي. ءاي، اڭدىپ وتىرسىڭ-اۋ! قاي قورىمدى قالقالاندىڭ ەكەن؟ ءناياتى جالعىز بولارسىڭ. كوپ كوپتىگىنە سەنىپ، قوقان-لوققىلاپ بوگەلمەي تۇرا تارتا بەرەر ەدى. تاسالانباس ەدى. ەندەشە، ايانباي ءبىر ايقاسارمىن،" دەپ ويىن تۇجىرىپ قويدى.
ەندى تەز لىپىپ تۇزەلىپ، ەلگەزەك قالىپقا كوشتى. تىزگىندى تۇقىرتا تارتىپ، كولىگىن توقتاتتى. سۋىت ءجۇرىستى كوتەرمەيتىن كوك بيەنىڭ قۇلاعىنىڭ ءتۇبى ءجىپسىپ، مولدىرەگەن تەر تامشىلارى جىلت-جىلت نۇر شاعىلىستىرىپ تۇر. قاراگەر قۇلىن تۇرتىنەكتەپ ەمشەككە جابىستى. بورپ-بورپ سوردى.
ماراتبەك كۇن سالا قاراپ، ماڭايىن ۇزاق بارلادى. ساي جاعالاپ جۇگىرگەن وتكىر جانار كىرپىك قاقپاي ۇزاپ، ساعىممەن مۇنارلانعان شاتقالدىڭ تولقي دىرىلدەگەن شاڭىتىنا كومەسكىلەنىپ ءسىڭىپ كەتتى دە، قايتا كەرى جىلجىپ، قويناۋ-قولاتتى بىرتىندەپ ءسۇزىپ شىقتى. سەرەك تاستار سەلت ەتپەدى. ەشقانداي سىبىس بىلىنبەدى. جالپ ەتىپ قونىپ، دالباقتاپ ۇشا جونەلەتىن نە ءبىر كۇشىگەن، نە ءبىر كۇيكەنتاي كەزدەسسەيشى.
"ساق ەكەنسىڭ. ءبىراق قاشانعى شىدارسىڭ. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءبىر سىر بەرەرسىڭ".
بيەدەن سىرعاناپ ءتۇسىپ، شىلبىرىن سۇيرەتە كەلىپ، جاقپار تاستارعا ەڭكەيىپ قۇلاق توسەدى. تاۋ اراسىنداعى ءۇن جاڭعىرىعىپ تالاي جەردەن تالىپ جەتكىش. سودان قاتتى دامەلى. ات كىسىنەي مە، بولات تۇياق دۇبىرلەي مە، — "تەز جەت، ءبىز مۇندامىز!" دەگەندەي بولار ەدى.
قۇلاققا دا ەشقانداي سەنىم بولمادى. ورنىنان نارتاۋەكەلمەن اتىپ تۇرىپ، كولىگىنە قايتا قوندى. سامارقاۋ قوزعالعان كوك بيەنى قىبىرلاتا اياڭداتىپ ساي ورتاسىمەن قيالاتا ورلەتىپ كەلەدى. وسى ءجۇرىسى وزىنە ءقاۋىپسىز ءتارىزدى. ەكى جاقتاعى قورىم تاستاردى الىستان تىنتە وتىرۋعا وتە ىڭعايلى. سويىل سوعارعا كەلگەنشە، ەرتەرەك قامدانىپ، قاراكەت جاساۋعا ۇلگىرەدى.
وسىنى اقىلعا سالىپ، تالداپ وتكەن سوڭ، كوڭىلىندەگى ءدۇدامال كۇدىك سەيىلىپ، تۇلا بويىنا الدەبىر قايرات لەبى تولقىنداپ جەتتى. كىبىرتىكتەگەن بيەنى شاۋجايلاپ شىلبىر ۇشىمەن سيپاپ قويدى. تاعاسىز تۇياق شاق-شۇق تاسقا ءتيىپ، بۋسانعان جانۋاردى ايەنشەكتەتىپ كەلەدى. ەشتەڭەدەن قاپەرسىز — قاراگەر قۇلىنشاق قانا. سۇتكە تويىپ، ءشولى قانعان سوڭ بالالىق ويىنعا بارىنشا بەرىلگەن. قۇلدىراپ ويناقتاپ ءجۇر. "ويباي-اۋ، كۇندىك جەردەن حابار بەرىپ، دۇبىرلەتىپ تاۋ-تاستى جاڭعىرتتى-اۋ! ءاي، ءبىراق اڭدىعان جاۋ باعانادان بەرى كورىپ وتىر عوي. باعىپ وتىر عوي قاپىسىز. وتىرسىن. تەك، مىنا شىركىن وينايمىن دەپ ءجۇرىپ، قايتاردا بولدىرىپ قالماسا جارار ەدى".
سايدىڭ ەنى تارىلا ءتۇستى. تۇيەتايلانىپ ىلگەرى ورلەگەن قۋىسقا سۇعىنىپ كەلىپ، قوس وكپەدەن قىسا جاناساتىن وق بويى جەردەگى قىلتانى ماراتبەك ناعىز ءقاۋىپتى تۇسقا جورىدى. ءوزى دە دەگەن ۇرىمتال. وڭ جاعى — شوعىرلانعان جاتاعان جاسىل ارشا. قانشا ادام جاسىرىنسا دا، ەلەس ۇستاتپاس قۇپيا مەكەن، جاتباۋىر ۇيا.
كوك بيە كىسىنەدى. ءيىس العىش سەرگەك جانۋار قارا تانىدى ما، قوس قۇلاعىن قايشىلاپ قويىپ، ورقاش-ورقاش شانشىلعان جاقپار تاستارعا ەدىرەيىپ قاراپ ءوتىپ، قايتا ميتىڭدادى. سەكەمدەنەر تۇك كەزدەستىرە الماعان سوڭ، ماراتبەك جىم-جىمدى قۋالاي شولىپ، جانارىن تالدىردى.
ارىرەكتە كوكشىل تورعىن مۇنار سۋسىعان جىبەكتەي دىرىلدەپ تۇر. باۋىرىنا نە تىقسا دا، كولەگەيلەپ ۇستاتپايدى. ءبىراق ول الىس. جانە قالعىپ تىنعان ۇساق توبەلەردى مايدا جەلپىپ، الديلەپ جاتقان كوك مۇناردان ءقاۋىپ كۇتپەيدى. نە بولسا دا، بار پالە مىنا قىلتادا. يەك استىندا.
باتىرعا دا جان كەرەك. جۇرەك ءدۇرسىلى ەرەۋىلدەي كۇشەيدى. الگىندەگى سابىرلى شىراي ءسال قۋقىل تارتتى. كەڭ ماڭدايعا شىپ-شىپ تىزىلگەن تەر ءۇيىرىلدى. ءشول قىسقاننان با، سەسكەنگەن سوڭ با، ءتىلى اۋزىنا سيماي كەلەدى. مانادان بەرى ءۇي ىرگەسىنەن ءىلىپ اكەتكەن قايىڭ قۇرىعى تاقىمىندا بولاتىن، ەندى قاجەتسىندى مە، بوساتىپ الىپ، ىڭعايلاپ قولىنا قىسا ۇستادى.
ساي ءىشى قۇيقالى، سىزدى. قاپىرىق ازايىپ، كەبىر تاڭدايدى دىمقىل قاپتى. و دا بولسا كادىمگىدەي مەدەۋ ەكەن. تىلگە ۇيىرىلگەن سۇيىق سىلەكەي تاماق ءجىبىتتى. ەندى بۇكىل دەنەسىمەن وشارىلىپ، وڭ قولتىقتاعى سەرەك تاستى كىرپىك قاقپاي باعىپ كەلەدى. جاتاعان جاسىل ارشانىڭ اراسىندا تىعىلىپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەستەي. قانداي ازۋلى جىرتقىش بولماسىن بويىن جازىپ، تىك اتىلۋدى قالايدى. ءۇش بۇكتەتىلىپ دەنەدەگى قاندى ۇيىتۋ — ءوزىن-وزى ۇستاپ بەرۋ. ەندەشە، قورىم قويتاستان ەش كوز جازباۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە ىشتەي بايلاندى.
جوعارى ورلەگەن سايىن كوك بيە ءتىپتى قىبىرلاپ قالدى. اعاسىنىڭ جانىنا بالاعان جالعىز جالدىسىن وكسىتىپ، قيناعانىنا جانى اشىعانىمەن، ەكپىندى قۇرىلىستىڭ جيىرما شاقتى جىلقىسىن ويلاعاندا، ول ايانىشىنان ەرىكسىز ىركىلدى دە، تاقىمدى قىسا ءتۇستى.
كۇن تاس توبەگە شاقىرايا كوتەرىلگەن ەكەن، قىسقارعان كولەڭكە ات باۋىرىنا ۇرلانا تىعىلىپ، قۇديىپ كەتىپتى. دۇنيەدەگى قارا-قۇرا بىتكەندى اپپاق نۇر مەن كوكشىل دۋشار عانا باياۋ جەلپيدى.
وق جىلاننىڭ ىسقىرىعىنداي وقىس سۋىل ەستىلدى دە، الدەبىر مىقتى تەگەۋرىن جالت قاراۋعا شاماسىن كەلتىرمەي ات ۇستىنەن ۇمار-جۇمار جۇلىپ ءتۇستى. سەزگەنى: شانشىلىپ قاتتى قۇلاعانى. سول جاق يىعىمەن گۇرس ەتىپ جەرگە تيگەندە كوز الدىندا شەڭبىرەك اتقان كەمپىرقوساق بوياۋى شاشىلىپ، شاشىراپ كەتكەن ەدى، قايتا جينالماي، تۇمشالاعان قاپ-قارا پەردەنىڭ تاساسىندا قالدى.
القىمدا ىپ-ىستىق قولامتا بار. تىزىلداتىپ، كۇيدىرىپ بارادى. جو-جوق. القىمدى شەڭگەلدەي سىعىپ، دەم-تىنىستى تارىلتىپ، قىلعىنتا بۋىندىرىپ بارادى.
كەمپىرقوساقتىڭ ءار ءتۇستى بوياۋى قايتادان شۇعىلا شاشىپ، تۇس-تۇستان جامىراپ كەلىپ بىرىكتى دە، قارا پەردەنى سەرپىپ جىبەردى. كىرپىكتىڭ ءدال ۇشىندا ءورت تۇتانعانداي بولدى دا، الاۋلاعان قىزىل ساۋلە باسقا بوياۋدى تۇگەل ىسىرا جەتىپ، قويۋلانا بۇركەدى.
"قان با؟!"
القىمدى تاس قىپ شەڭگەلدەگەن قۇدىرەتتى ۋىس بوساتار ەمەس.
"بۇل نە؟ بۋىندىرىپ جاتىر ما؟" قارمانىپ، قولىن سوزدى. ساۋساقتار جىبىرلاپ جاناسىپ وتكىر قىلعا ءتيدى.
"بۇعالىق قوي!"
ماراتبەك سەرپىلىپ بار قايراتىن جيدى. ءالى دە بولسا ارىلا قويماعان قىزىل بوياۋدى ىدىراتىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي قولىن كوزىنە اپاردى. ۋقالاپ ءسۇرتتى. قان ۇيىعان كىرپىكتى بىر-بىرىنەن اجىراتتى.
ەندى عانا بايقادى. سارت ەتىپ تالشا مويىنعا ورالعان قىل ارقان كەنەپ سپەسوۆكانىڭ جاعاسىن وراي سىعىپ الىپ، جەلكەگە جۇمارلاي جيىرىپتى، ازىرشە دەم-تىنىستى سارقىپ الۋعا جىبەرمەي تۇرعان سول ەكەن. شىم-شىمداپ باتىپ، اجال تۇڭعيىعىنا سۇيرەپ بارا جاتقان ادۋىن كۇش قارسى قايرات قىلماسا، ەس جيعىزباستان مۇردەم كەتىرەتىنى انىق.
قول يەسى ءالى دە بەلگىسىز. كىم دە بولسا، قاپىسىن تاۋىپ ايانباي جاۋلىق جاساۋعا بەكىنگەن. تۇياق سەرپىپ، جان دالباسالاماسا، بۇل ولەدى.
بۇكتەتىلگەن كۇرتە سىرعىپ ومىراۋىنا كەپتەلىپ قالىپتى. جالاڭاش قارىندى تاس جىرىپ، قانتالاپ اشىپ بارادى. ءبىر كەز الدىنان ءبىر ءتۇپ توبىلعى كەزدەستى. كەۋدەلەپ كەلىپ ماراتبەك الگىگە يىقپەن تىرەلدى. وسى ىركىلىس ءسال دەم بەردى. قادالاپ قىل ارقانعا جانتالاسا جارماستى. الاقانىن قارىپ تۇسكەن دومبىرانىڭ استىڭعى شەگىندەي دىڭىلداعان ارقاندى كۇشتەي تارتتى. يىقتى توبىلعىنىڭ تۇبىرىنە تىرەي كوسەپ، شىم-شىمداپ ارقاندى ءبىر، ەكى... ءۇش... ەلى وزىنە قاراي لىقسىتتى. سىرەسىپ قالعان تۇزاق كەيىن سەرپپەسە دە مويىنداعى سىعىمداپ بارا جاتقان قۇرساۋلى شەڭگەلىن ازايتىپ، تىنىسى ءسال دە بولسا كەڭىپ سالا بەردى. ءبىر جۇتىم اۋانىڭ مۇنداي شيپالى بولارىن بۇرىن سەزدى مە ەكەن، اۋزىن كەرە اشىپ توبىلعىنىڭ جۇپارى سىڭگەن تازا اۋانى قۇمارلانا جۇتتى. بويىنا مىسقالداپ قايرات قوسىلعانداي سەزىندى. باسىن كەكجيتىپ، ەندى ارقاندى قۇلاشتاي تارتتى. شەڭبىرەك اتقان ارقان كەرىلىپ تۇردى دا، قاتتى سەرپىپ قالىپ بوساپ كەتتى. كەگجيگەن باس سىلق ءتۇستى. ماراتبەك جاندارمەن قيمىلداپ، الاقانىن قان جۋعان قولىمەن تۇزاقتى موينىنان اعىتتى. اياعىن باۋىرىنا تارتىپ، بۇكتەتىلىپ مالداس قۇردى. كوزىن باقىرايتا ارشاعا ءسۇزىلدى.
تىزەدەن كەلەتىن جاسىل ارشانىڭ اراسىنان دەنەسىن جانسىز زاتتاي سىرەستىرە تىكتەپ، بەساتاردى كولدەنەڭ ۇمسىنىپ، قىبىر ەتپەي بەتىن تۇمشالاعان الدەكىم تۇنەرە مەلشيىپ تۇر ەكەن. جارىلعان قاباقتان تامشىلاعان قاندى كىرپىگىمەن ىرىككەن قانتالاعان كوز تومەن سىرعىپ، اجال اۋزىنداي ۇڭىرەيگەن سۋىق ۇڭعىعا بايلانا تەلمىردى.
— تۇر! — دەگەن كەسەك ءۇن تاۋ جاڭعىرتتى.
السىرەگەن ماراتبەك اياعىن قايشىلاپ ازەر كوتەرىلدى. پارشالانعان جەيدەسى مەن جىمقىرىلعان كۇرتەسىن قارنىنا جىلجىتىپ، الجا-الجاسى شىققان تىزەلەرىن ەڭكەيىپ ءبىر-بىر سيپاپ ءوتتى. "اتسا، تەزىرەك اتسا ەكەن!"
— سايدى ورلەپ، الدىما ءتۇس! ارتىڭا بۇرىلما! ال، قاشۋعا تىرىسساڭ، زاماتتا ولەسىڭ!
ماراتبەك زىركىلدەگەن داۋىستى تانيتىن ءتارىزدى. "كىم ەكەن؟ مەنى بىلەدى عوي شىنىمەن ولتىرە مە؟" كوڭىلگە كۇدىك ارالاس جىلت ەتكەن ءۇمىت ساۋلەسى ءتۇستى. دامەلەنىپ تىلەۋلەس ىلىك ىزدەدى.
— ءاي، سەن مەنى تانىپ تۇرسىڭ عوي. تىلدەسەيىك تە.
— بىلشىلداما! سەنىڭ قىرتىڭدى تىڭداۋعا ۋاقىتىم جوق.
ماراتبەك بەيجاي قالىپپەن اياعىن سۇيرەتە باسىپ، ىلگەرى جىلجىدى. بىرەر ءسۇرىنىپ قالىپ، قۇلاپ بارىپ تۇزەلدى. "قورقام با؟ قورقام عوي. ءاي، ولتىرسە ءولتىرسىن. تەك جالىندىرا الماس".
كوك بيەنىڭ وقىرانعانى ءدال قاسىنان ەستىلدى. "ونى ا ا جەتەكتەپ العان بولار".
قىلتادان وتكەندە اياق استى كەڭىپ، ۇلكەن، كەڭ اڭعار دوڭگەلەنىپ اشىلدى. ىزالى سايدى بالاقتاپ وسكەن شىلىككە ەكىدەن، ۇشتەن بايلاعان اتتاردى كوردى. قايىس تۇگەندى كونبىس كولىك اتتارى ۇيەزدەپ، شىبىنداپ، ەلەڭ ەتە قويعان جوق. تەك قانا ەمەندەي قاتقان اقبوز ايعىر قوس قۇلاعىن قايشىلاي تىقىرشىپ الدىڭعى اياعىمەن جەر تارپىپ، يەسىن كورگەندە ارقىراپ كىسىنەپ جىبەردى.
— توقتا! — جالعىز ءسوز تاعى دا تىرس ەتكەن ۆينتوۆكا زاتۆورىنداي ءزىلدى ەستىلدى.
ماراتبەك تالتىرەكتەپ تەڭسەلىپ توقتادى. ارتىنا قارايلاماي، جەڭىمەن بەتىن، كوزىن ءسۇرتتى. كىرپىككە ۇيىعان قان بۇرتىگىن تىرناعىمەن تىرناپ ءتۇسىردى. جەلكەسىمەن قىبىرلاعان اياق تىقىرىن ءۇنسىز اڭدىپ تۇر.
— ال، ەندى ەكەۋمىز تىلدەسەيىك، — دەپ ايداۋشىسى مىلتىعىنىڭ دۇمىمەن تۇتقىننىڭ جاۋىرىن ورتاسىنان ءتۇيىپ قالدى. — قارا بەرى!
ماراتبەك اۋىرسىنعانىن بىلدىرمەي جايلاپ بۇرىلدى.
— اپىرا-اي! سەن بە ەدىڭ؟ سۇيەلباي-اۋ، مۇنىڭ نە؟ — دەپ ماراتبەك ءارى تاڭدانىپ، ءارى قۋانىپ الاقانىن جايا ىلگەرى اتتادى.
— قيمىلداما! — دەپ ساڭق ەتكەن سۇيەلباي ماراتبەككە سامارقاۋ كوز تاستاپ، باستان-اياق ءۇستىرت شولىپ ءوتتى دە، قازانداي تاسقا قۇيرىق باستى.
— قۇرىلىستىڭ كۇش-كولىگى ەدى. جۇمىس توقتايتىن بولعان سوڭ...
— ماعان سونىسى، جۇمىستىڭ توقتاعانى كەرەك. مۇلدەم نەگە قۇرىمايدى!
سۇيەلباي تايجاقىسىنىڭ قالتاسىنان ءمۇيىز شاقشاسىن سۋىردى. ءتىل استىنا ءبىر شوكىمىن تاستاپ جىبەرىپ، ەرنىن بۇلتيتا تومپايتىپ ۇزاق تامسانىپ وتىردى.
ماراتبەك ءۇنسىز بەدىرەيىپ قالعان كۇيى كەشەگى ويناپ-كۇلىپ بىرگە وسكەن جىلقىشى سەرىگىنىڭ ءدال بۇگىنگى ەسىرىك قىلىعىنا تۇسىنە الماي دال بوپ تۇر. راس، سۇيەلباي مىڭدى ايداعان تۇگەلباي بايدىڭ اتالاس قانا ءىنىسى. باي سارقىتىن ءىشتى دەمەسە، مۇنىڭ دا جاستايىنان كورمەگەن قۇقايى از ەمەس-تىن. قاقاعان قىستىڭ ايازى مەن قاقتاعان شىلدەنىڭ اپتابىندا قايىڭ قۇرىعىن سۇيرەتىپ، ۇنەمى قوس سوڭىندا بەل شەشپەي جۇرگەنىن باسقا بىلمەسە دە، ماراتبەك جاقسى بىلەدى. تۇگەلبايدى كانپەسكەلەپ، جەر اۋدارعاندا، الدەكىمنىڭ جالاسىمەن سۇيەلبايدى دا بىرگە ايداعان. اراعا ەكى جىل ارالاتىپ، كەلىپ وتىرعان بەتى وسى. ارەكەتى مىناۋ. كەشەگى دوس — بۇگىن جاۋ. ماراتبەك ءالى دە سەنەر-سەنبەس.
— اپىراي، سەن دە وسىلاي بولدىڭ با، سۇيەلباي؟
— سەن كوپ بىلشىلداما. قوي، قوي-اق قوي. مەنى ۇيرەتەم، تۇزەتەم دەپ بەكەر اۋرەلەنبە. مەن كەتكەم ودان. اقپان دەيتىن ميليسيا جىگىت بالكەنگە قىزىعىپ، سەن بالكەندى بىلەسىڭ — تۇگەكەمنىڭ قىزى. سوندا الگى ميليسيا ايدالادا بۇرالقى يتتەي تۇگەكەمدى اتىپ تاستاعان. ادىلەت قايدا؟ سودان بەرى ىشىمە مۇز قاتقان. سودان بەرى ەشكىمگە يلانارىم جوق. بالكەن قارىنداسىمدى قۇشاقتاپ، قىزىققا باتقان اقپاندى قاق جۇرەكتەن قاقىراتىپ، قانجار سۇعىپ ىستىق قانىن ۇرتتاپ وتىرىپ انت بەرگەننەن بەرى، بىردە بوساعان ەمەس. سەنىڭ دە اجالىڭ مەنەن! — دەپ سۇيەلباي ورنىنان اتىپ تۇردى. قولىنداعى كوك بيەنىڭ شىلبىرىن شىلىككە قازىقشالاپ شالىپ، اق بوز ايعىرىنا جاقىندادى. ءوزى ابدەن اككىس بوپ العان ەكەن. ەكى شوقىپ، ءبىر قاراعان ساۋىسقانداي ساق؛ بەساتاردى بەلىنەن قىسا ۇستاپ، كوز قيىعىن ماراتبەكتەن تايدىرمايدى.
اق بوزدىڭ اۋىزدىعىن الىپ، وتقا قويدى. ايعىر ارتقى ەكى اياعىن تالتايتىپ ءىشىن بوساتىپ الدى دا، يەسىنىڭ شىلبىر ۇزىندىعىنداي بەرگەن كەڭىستىگىندە شىر اينالىپ، باسىن جەرگە سالدى. شاڭ قاققان بەتەگەنى قارۋلى كۇرەك تىستەرىمەن بىرت-بىرت وردى.
— ال، سويلە! ءتىلىڭ بايلانىپ قالدى ما؟
— جوق. ءبىراق ساعان ءدال ءقازىر نە دەرىمدى دە بىلمەي تۇرمىن، سۇيەلباي.
— قوي، قوي-اق قوي، ماراتبەك! جىبىتە المايسىڭ ءبارىبىر. ونان دا تەمىر جولعا قالاي باردىڭ؟ سونى ايت. زورلادى ما، ءوزىڭ كەلىستىڭ بە؟
— ءوزىم! "تەمىر جول — ءومىر جولى" دەيدى. سونى كوزىممەن كورگىم كەلەدى.
— شوقىندىم دە.
— سەن ءويتىپ مولدالاردىڭ قىرشاڭقى ءتىلىن بۇل اراعا قىستىرما.
— ەندەشە مۇردە اۋدارىپ، ءمايىت قوپارعاندارىڭ نە؟ ارۋاقتى قورلاپ، سۇيەكتى اقتارعاندارىڭ قالاي؟ التۋايىتتىڭ تۇبىندەگى زيراتتىڭ ۇستىنەن جول سالعان سەندەر ەمەسپىسىڭدەر؟ شوقىنباساڭ، اتا-باباڭنىڭ قورىمىن قورلاتىپ قويار ما ەدىڭ! — دەگەندە سۇيەلبايدىڭ شاتىناعان كوزدەرىنىڭ اق ەتىنە تارام-تارام قان جۇگىردى.
ماراتبەك ۇندەي الماي قالدى. شىنىندا دا ماگيسترالدى قورىم ۇستىنەن تۇرا تارتپاق بولعاندارعا قارسى ءبىراز ايتىس-تارتىستىڭ بولعانىن جاقسى بىلەدى. ءوزى دە قولىنان كەلگەنشە زيراتتى اينالىپ ءوتۋدىڭ قاجەتتىگىن ايتىپ باققان. اقىرى تەمىر جول قورىمدى بۇيىرلەي، قولتىق تاستاپ كەتكەن-دى. شاشىراپ جاتقان بىرەر ەسكى مۇردە بەتتوپىراعى جەرمەن-جەكسەن بولعان سوڭ، ەلەۋسىز شپالدىڭ استىنداعى ءتوستابانعا توگەتىن ۇيىندەگى قوسىلىپ بۇزىلعانىن كورگەندە، ءبىرتۇرلى جانى كۇيزەلگەن بولاتىن. مەڭىرەۋ بوپ تۇرعانى دا سودان.
— جاعىڭ قارىستى ما؟ نەگە ۇندەمەيسىڭ!
— مەن نە دەيىن. ساعان ءسوز وتپەس.
— ەندى بىلاي قيقاڭدايىن دەدىڭ بە. ءوزىڭنىڭ ابدەن ءيىڭدى قاندىرىپتى عوي. ءتۇرىڭ دە ادەمى كەلىسىپ تۇر. كيىمىڭ دە وزگەرىپتى، ماتۋشكەڭ دە بار شىعار.
— سۇيەلباي، سەن ءسوزىڭدى بوسقا شىعىنداما! الدىڭدا تۇرمىن. اتاسىڭ با، اساسىڭ با — ەركىڭ. ءبىراق سوزبا. سوزبا ەندى! قيقاڭدايتىن قورقاعىڭ ەمەسپىن. سەن مەنى بۇرىننان بىلەسىڭ. اتتەڭ، قاپى قالدىم. سوعان وكىنەم! — دەپ شارشاعان ماراتبەك قالجىراپ، تىزەسىن بۇگە بەردى.
— قيمىلداما! تۇر سولاي! قۇداي قولىما بۇگىن سەنى بەردى. قۇرداستىق، سىرلاستىق دەگەندى كولدەنەڭ توسارسىڭ. ونىڭ كۇنى وتكەن. ورىسقا ەرسەڭ، سەن دە ورىسسىڭ. جۇمىسكەر اتانىپ، كۇش تانىتپاقسىڭ عوي. ەندەشە، يمانىڭدى ءۇيىر! — دەپ سۇيەلباي زاتۆوردى سىرت ەتكىزىپ كەيىن تارتىپ، ۇڭعىعا وق جۇگىرتتى. — بول!
— يمان بەرەتىن سەن ەمەسسىڭ، سۇيەلباي! ال، ەندى سەن مەنى جاۋىز تۇتىپ، جۇمىسكەر ساناساڭ، مەن سول جۇمىسكەرلىگىمە ماقتانام. تەڭدىكتى، ەركىندىكتى سولاردان عانا العام. ازامات باسىن قادىرلەۋدى سولاردان، جۇمىسكەردەن عانا ۇيرەنگەم. تەمىر جولدىڭ ءومىر جولى ەكەنى راس. وسى سەنىممەن بىرگە ولەم. ءتۇپتىڭ تۇبىندە وسى ايتقانىما كوزىڭ جەتەر. سوندا تۇسىنەرسىڭ. سوندا وكىنەرسىڭ. ال، ەندى اتا بەر!
— بوسقا ءتىلمارلاناسىڭ، ماراتبەك.
— سەن ابدەن اشىنىپ الىپسىڭ، سۇيەلباي. كوز الدىڭداعىدان باسقا كورەرىڭ قالماپتى. اقتار قاشىپ، قىزىلدار قۋعان كەزدە تالاي باندىنى ۇستاۋعا كومەكتەسكەنىڭ قايدا. سوندا وترياد كومانديرى ساعان بەس جۇلدىزى جارقىراعان بۋدەنوۆكانى سىيعا تارتپاپ پا ەدى. ەكەۋمىز اۋىلعا ورالعاندا ءبۇبىتاي سۇلۋ شىلبىرىڭدى ۇستاپ، اتتان ءتۇسىرىپ الىپ ەدى عوي. سۇيەلباي، سول بۋدەنوۆكا قايدا؟ دەپ ماراتبەك بار دەنەسىمەن شۇعىل بۇرىلىپ، سۇيەلبايعا ءبىر اتتاپ توقتادى. سۇيەلبايدىڭ الدەنەگە ءجۇزى قۇبىلىپ كەتتى. كۇنۇزىن ىزعار ۇيىرگەن سۇستى جاناردىڭ قيىعىنا دىمقىلدانىپ مەيىرىم ءۇيىرىلدى. ءدىر ەتە تۇسكەن قالىڭ قاباعى قايتا كوتەرىلگەندە، باياعى قۇرداس پەيىلىمەن كۇلىمدەگەن كوز جاۋدىراي قارادى.
— بۋدەنوۆكا دەيمىسىڭ؟.. — سۇراقپەن بىرگە قۇنداقتا جاتقان وڭ قولى شوشاڭ ەتىپ جوعارى اتقىپ، تاقىرلاتقان توبەنى سيپاپ ءوتتى. ورنىنان تابا الماعانىنا وكىنگەندەي الاقانى سىلق ءتۇسىپ، بەساتاردىڭ جىلتىر قۇنداعىن قاتتى قىستى. — جوق! ءبارى جوق. ءبۇبىتاي دا ولگەن...
سۇيەلبايدىڭ ساتكە عانا كۇلىمدەگەن جانارىنان ءبىر تامشى ىتقىپ شىعىپ دوڭگەلەنىپ بەتىندە ىركىلدى. كۇن ساۋلەسىندە جارق-جۇرق شاعىلىسقان جالعىز تاناكوز مولدىرەپ كوپ تۇردى. ماراتبەك سۇيەلبايدى قۇشاقتاعىسى كەلدى، جۇباتقىسى كەلدى. تاماعىنا الدەنە كەپتەلگەندەي لايىقتى ءسوز تابا الماي تىعىلا جوتكىرىندى.
سۇيەلباي كەشكىل باسىن سىلكىپ جىبەردى. جالعىز تاناكوز اقىرعى رەت جىلت ەتىپ، ۇشىپ ءتۇستى. الگىندەگى كۇلىمدەگەن جۇزدەن سۇپ-سۋىق قوس سۇرعىلت قورعاسىن — الارعان كوز قادالدى.
— ءبۇبىتاي ولگەن. ەلدى قيماي كوپ جىلاپ ەدى. سەن ونىڭ ءانشى ەكەنىن بىلەسىڭ. ىشتەگى ءان ساعىنىش كۇيىگىمەن شارپىسىپ، جۇرەككە زاپىران بولىپ قۇيىلادى. سەن ونى قايدان بىلەسىڭ. ەل-جۇرتىڭنان ەرىكسىز اجىراپ، ەركىڭنەن ايرىلىپ كورسەڭ — ۇعار ەدىڭ.
سۇيەلباي تاعى دا ءۇنسىز قالدى. قىلعىنا اۋا جۇتتى دا، ۇزىن موينىن ىرعاڭ ەتكىزىپ، اۋىر كۇرسىندى. بىلەگىمەن بەتىن سيپاپ ءوتتى.
— ءبۇبىتاي قۇسادان ءولدى. شىركىن-اي، وبالىنا بەكەر قالعان ەكەم. ەرتپەۋىم كەرەك ەدى... — سۇيەلباي ماراتبەككە قولىن سىلتەپ "وتىر" دەگەندەي بەلگى بەردى. — سەن ونىڭ اياعىنىڭ اۋىر ەكەنىن ءبىلۋشى ەڭ عوي. اتتەڭ، نە كەرەك! تولعاق ۇستىندە كەتتى. ولەتىنىن ءوزى دە ءبىلدى. بارىنەن دە بۇرىن قۇسا قينادى ونى. باسىن سۇيەگەنىمدە، تاۋلاردان اسىپ باتىپ بارا جاتقان كۇنگە قيماي ۇزاق قادالدى. نە ويلاپ جاتقانىن سەزگەنىمدە، ءوڭ-بويىم سىرقىراپ، كوزىمنەن پورا-پورا جاس اقتى. ءبۇبىتايجان سوناۋ كۇن استىنداعى تۋعان دالانى اڭساپ جاتىپ ەدى... — اقبوز ايعىر شىلبىر سۇيرەتىپ بەتەگەگە مويىن سوزدى. شىلبىر بوساتپاعان سوڭ يەسىنە بۇرىلىپ، بىرەر وقىراندى. — تاك، جانۋار! قونالقادا كونۆويدان رۇقسات سۇراپ الىپ، تۇنىمەن جالعىز ءوزىم جەر قازىپ، ءبۇبىتايدى جەرلەدىم... بۋدەنوۆكانى بىرگە كومدىم. جاردى دا، جاستىعىمدى دا سولاي جوعالتقام.
ماراتبەك ءبۇبىتايدى ويلادى. الىس جەردە قالعان ارماندى قۇربىنى ەسكە العاندا، ءوزىنىڭ دە جۇيە-جۇيكەسىنىڭ بوساپ بارا جاتقانىن سەزىندى. "ءاي، بيباي، ساعان ايتام گيگايىمدى" دەيتىن جىڭىشكە مۇڭلىق ءۇن ۇزىلمەي جەتىپ، اڭعاردى جاڭعىرىقتىرىپ بارا جاتقانداي، قۇلاعىندا ءدۇرس-دۇرس ۇرعان جۇرەك قانى لەپىرىپ تاسىدى...
— ءما، تاڭداي ءجىبىت!
سۇيەلباي قالتاسىنان العان ءبىر كەسەك سىقپا قۇرتتى ىتقىتىپ جىبەردى. ءوزى دە اۋزىنا تاستاپ جىبەرىپ تامسانىپ وتىردى دا، سىقپانى كۇتىر-كۇتىر شاينادى.
— قايتا ورالعاندا ءبۇبىتايدىڭ باسىنا بەلگى قويدىم. وزىمە ءوزىم سەرت بەردىم. بىلەسىڭ بە — ءبىر ادامدى ولتىرمەي وكىنىشىم قايتپايتىنداي كورىندى.
سۇيەلباي باسىن تومەن تۇقىرتىپ، ءبىر تال شيمەن جەر تىرناي باستادى. ويعا كەتتى مە، ۇزاق شيمايلادى.
ماراتبەك تەتكىپ قالدى. استە-استە بۇرىنعى سىرى، شىنى ارالاسقان مىنەزىمەن جاقىنداپ كەلە جاتقان قۇرداسىنا قايتادان شوشىنا قارادى.
— نەمەنە؟ شىنىمەن سولاي ەتتىڭ بە؟
— ءجا، ءوزىڭ مەنى ويىنشىق كورەمىسىڭ. ايتتىم — ءبىتتى. تۇنىمەن ءبىر دەريەۆنيانى تورۋىلداي شولدىم. قىبىر ەتىپ وقشاۋلانىپ بىرەۋى شىقسايشى. كوزىم ءسال ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن. ءان ەستىلدى. باسىمدى جۇلىپ السام، بوزارىپ تاڭ اتىپتى. مەن شوق ورماننىڭ دەريەۆنيا جاق شەتىنە تامان جاتقام. كىمدى كوردى دەيسىڭ عوي؟ جاپ-جاس كەلىنشەك! ماتۋشكە! جالاڭاش تولىق بالتىرىمەن شالعىنداعى شىقتى كەشىپ، قولىنداعى تۇيىنشەگىن سەرمەي ءتۇسىپ، اندەتىپ كەلەدى. بۇتا تاساسىنان كورىپ وتىرمىن. اق شىت ورامالدى تاماق استىنان القىمداتىپ بايلاپ اپتى. ءتوسى توپ-تولىق. ماعان ءتوسىنىڭ قاجەتى قانشا. اناۋ اق تاماقتان وراي قارا كەزدىكتى ءبىر سىلتەسەم — باسقاسى كەرەك ەمەس. تۇسىما جاقىندادى. ءبىر-اق اتقىدىم.
كەلىنشەك كەزدىكتى كورگەندە كوزى ۇياسىنان شىعارداي باقىرايىپ كەتتى. ايتىپ كەلە جاتقان ءانى كىلت ءۇزىلدى. تۇيىنشەگىن لاقتىرىپ تاستاي سالىپ، قولىنىڭ سىرتىمەن اۋزىن باستى.
سۇيەلباي تارتىنعان ايعىردىڭ شىلبىرىن جۇلقىپ قالدى. ماراتبەك قۇرداسىنىڭ جۇندەس قولىنا ءۇڭىلدى. "اپىراي، شىنىمەن جازىقسىز ايەلدى باۋىزدادىڭ با؟" دەگەندەي دىرىلدەگەن ساۋساقتاردان كوز المايدى.
— سونسوڭ... نە ىستەدىڭ؟ ولتىرگەنىڭ بە؟..
سۇيەلباي جالت ەتىپ ءشۇيىلدى. الدەبىر سيقىر كۇش بەت-اۋزىن سيپاپ وتكەندەي يەكتەن باستالىپ جۇگىرگەن ءبىر تولقىن دىرىلدەپ بارىپ، ماڭدايدا ىدىراپ كەتتى. سول-اق ەكەن، بەتتەگى قان تۇپ-تۇگەل الاۋلاپ قانتالاعان كوزگە اۋىسقانداي ءتۇسى قۋقىلدانىپ، شولمەكتەي بوزاردى.
— ولتىرەرسىڭ ونى! كەۋدەشەسىنىڭ تۇيمەسىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن بىرت-بىرت ۇزە شەشىپ، لاقتىرىپ جىبەردى. اپپاق ومىراۋ جاپ-جالاڭاش. توسىندەگى قوس اناردىڭ ساۋساقتىڭ ۇشىنداي قوڭىر ىستىگى شىبىش ەشكىنىڭ ۇرپىندەي.. ءبىر كەز... بەلدەمشەسى سۋسىپ اياق استىنا سۇلادى. كەلىنشەك ءلام دەمەيدى، ءبىراق تىسى-تىسىنە تيمەي ساقىلداعان بويى الگى ءبىر انادان تۋعانداي قالپىندا ءۇنسىز كەلىسىم تانىتىپ شالقالاي بەردى.
...ءيا، ولتىرە المادىم! سەن مەنىڭ جالاڭاش ايەلدەن جالپىلداپ قاشقانىما كۇلىپ وتىرعان شىعارسىڭ.
ماراتبەك كوزىن تىكتەپ ەدى، اناۋ بۋالدىرلانعان جانارمەن بۇنىڭ بەتىنە كىرپىك قاقپاي تەسىرەيگەن ەكەن. كورىپ وتىر ما، كورمەي وتىر ما — قاراشىعى كىشىرەيىپ اقشىل ەتكە سۇڭگىپ بارا جاتتى. جۇزىندە قىبىر ەتكەن ءبىر بەلگى بىلىنبەي، سەلت ەتپەس سۇلەسوق كوز قاراسپەن قادالىپ، ساناداعى جارق-جۇرق ايقاسقان مايداندى ءۇنسىز كەشىپ وتىر.
— جوق! جىم-جىمنان ءىز كەسكەن قاشقىن تىرلىگىڭە كۇيىنەم! كورىنگەن كولەڭكەدەن قورىققان جولباسارلىعىڭ قۇرىسىن، سۇيەلباي! — دەپ شىرت ەتىپ اشۋلانعان ماراتبەك الگى ەنجار قاراستى وزىنە شاقىردى.
— تارت ءتىلىڭدى! قىسقارت! سەن اۋەلى مەنىڭ كورگەنىمنىڭ جارتىسىن كورىپ ال. سودان كەيىن سويلە.
— سۇيەلباي، "بيتكە وكپەلەپ تونىڭدى وتقا سالما" دەگەندى ۇمىتىپ وتىرسىڭ. وكىنەسىڭ. ءبىراق كەش بولادى. سۇيەلباي كىرپىگىن ايقاستىردى. ازۋىن ەگەگەندە جاق ەتتەرى بۋىلتىقتانىپ جۇگىردى. كىشكەنە قۇلاقتارى جىلميىپ شەكەگە قۋسىرىلدى.
— تۇر! ءوز وبالىڭ وزىڭە!
شىلبىردى بىلەگىنە ەكى-ۇش وراپ الدى دا، مىلتىقتى كەزەنىپ ورنىنان اتىپ تۇردى.
ماراتبەك ءدال ماڭدايدان كوزىنە شاقىرايعان كۇن ساۋلەسىن جەڭىمەن كولەگەيلەپ، سۇيەلبايعا قول تاساسىنان ءالى دە بولسا دامەلەنە قارادى.
— شەش بەلدىگىڭدى!
— نەگە؟
— شەش دەدىم عوي! ايتقاندى ىستە!
ماراتبەك بەلدىگىن بوساتىپ الدى. قايىس بەلدىكتىڭ جاپ-جالپاق دوعاباسىنداعى — الاقانداي سارعىش جەزىن سۇق ساۋساعىمەن سيپادى.
— سال موينىڭا! ەندى سەرت بەر! مەنى كورگەن جوقسىڭ. ءقازىر قايتاسىڭ دا، ارتىمنان ىزدەپ شىعار قۋعىنشىلاردى تەرىس باعىتقا سىلتەيسىڭ! بۇل ءبىر! ەكىنشى، بۇدان بىلاي مەنىڭ كوزىمە ءتۇسۋشى بولما. وندا ءبىر وق جالىنسىن. بول! سوزا بەرمە! ايت سەرتىڭدى!
— سۇيەلباي، ءويتىپ قورقىتا المايسىڭ. مەن ءدال ساعان سەرت بەرە الماسپىن. ات! ءولتىر! ءبىراق العان بەتىمنەن قايتارىم جوق!
— قۇداي كۋا، ماراتبەك! قۇرداستىعىما بايلادىم. قولىمدى بوسقا قانداما. ءبىر-اق ءسوز! ءبىر عانا ءسوز. ايت تا، جونىڭە تاي. بيەڭە ءمىن دە، جانىڭدى ولجالا!
سۇيەلباي قۇپ-قۋ بوپ سۇرلانىپ شۇرىپپەگە سۇق ساۋساعىن دىرىلدەتە جاناستىردى.
— جالىنامىن، ماراتبەك! جارالاما جانىمدى!
ماراتبەك ۇندەگەن جوق. كوزىن تايدىرماستان باسىن شايقادى. اق تەزەكتىڭ كۇلىندەي بوزاڭ تارتقان ءقان-سولسىز ءجۇزدىڭ قۇنداقتا جاتقان وڭ جاق بەتى كىرجىڭ-كىرجىڭ ەتتى. بەساتاردىڭ ءدۇمىن توسىنە تىرەپ قاراۋىلدى سىعالادى.
ماراتبەك ەندى ەشتەڭەنىڭ اراشا بولماسىن سەزدى دە، ەكى قولىن جايلاپ جانىنا ءتۇسىرىپ، بويىن تىكتەدى. سول ءسات الاقاندا جاتقان جەز دوعاباس جارق ەتىپ كۇنمەن شاعىلىسىپ، ۇشقىر ساۋلە اق بوز ايعىردىڭ جانارىن ۇردى. سەسكەنگەن ايعىر وقىس اتقىپ كەتكەندە، بىلەككە وراتىلعان قىل شىلبىر سۇيەلبايدى ورنىنان جۇلىپ ءتۇسىردى. بەساتار انانداي جەرگە ۇشىپ كەتتى.
ماراتبەك جالما-جان مىلتىقتى ءىلىپ الدى.
وسىنىڭ ءبارى قاس قاعىمدا بولىپ ەدى.
شىلبىردان ايرىلماي سۇيرەتىلىپ بارىپ تالتىرەكتەپ تۇرەگەلگەن سۇيەلباي ءوز قارۋىن وزىنە وقتانىپ تۇرعان ماراتبەكتى كورگەندە ىسىلداي ىڭىرانىپ قالىپ، جۇدىرىعىمەن ماڭدايىن توقپاقتاپ-توقپاقتاپ جىبەردى. سودان كەيىن جەيدەسىنىڭ ومىراۋىن دار ەتكىزىپ ايىرىپ، سۇڭقىلداعان داۋىسپەن ايقاي سالدى.
— Aت! Aت، شوقىندى! مەن ەمەس، وكىنەتىن سەن بولاسىڭ. سەن! قازى-قارتا كوزىڭنەن ءبىر-بىر ۇشادى. شوشقانىڭ مايىن جەيسىڭ. جايلاۋىڭا پوسەلكە سالادى. بايلىعىڭدى پويىزىمەن تاسيدى. ات، شوقىندى نەمە! شۇلدىرلەرسىڭ ءالى. اتتەڭ قاپى قالدىم. ورىستان بۇرىن ورىس بولعان سەن سياقتىلاردى قۇرتۋ كەرەك. ات، وڭباعان!
بەزەكتەگەن داۋىس ماراتبەكتى قاتتى قايران قالدىردى. ءزارىن توككەن سوزدەردەن گورى سۇيەلبايدىڭ جىبىر-جىبىر ەتىپ قيسايىپ كەتكەن ەرنى، جىلت-جىلت شىققان بەتىندەگى مايلى تەرى، دەم اراسىندا شۇڭىرەك تارتىپ، ۇرەي ۇيالاتقان اقي كوزى اجالىن كورگەن ادامنىڭ اپ-ساتتە سۇمدىق وزگەرىسكە ۇشىرايتىن ءارى اشىنعان، ءارى جالىنعان بيشارا ءتۇرىن الدىنا بادىرايتىپ جايىپ سالعان ەدى. قاپەلىمدە تۇلا بويىندا دۋىلداپ وت جۇگىرگەندەي، ارتىنشا-اق مۇز قارىعانداي وقىس قالتىراپ، بەيمالىم تۇتانعان ايانىش سەزىمگە شومىپ بارا جاتتى.
— سۇيەلباي! سابىر ەتشى...
سۇيەلباي باسىن كەكجيتە شالقايىپ، اقسيعان تىستەرىن كورسەتە مىسقىلداي ىرسيدى. وكىنىش تولى كوزدەرى ءبىر كەز كەڭ اشىلىپ، قولىنداعى شىلبىرعا قادالدى. ىسقىرىنا ءتىل قاتتى.
— جەتەر! تەزدەت ەندى!
— وقشانتايدى بەرى تاستا!
بەلىندەگى وقشانتايدى جۇلا تارتىپ، باۋىن ۇزە-مۇزە لاقتىرىپ جىبەردى. بىلەگىمەن اۋزىن ءسۇرتىپ، شىرت تۇكىردى. قىشىرلانا ءتىسىن ەگەدى.
ماراتبەك وقشانتايدى بەلىنە بايلاپ الدى. سودان كەيىن بەساتاردىڭ زاتۆورىن كەيىن تارتىپ قاپ، اياق استىنا ۇشىپ تۇسكەن پاتروندى كوزىمەن ءبىراز شارلاي ىزدەدى. كورىنبەگەن سوڭ، ەڭكەيگەن جوق. ماگازيندەگى ءتورت وقتى سۋىرىپ، قالتاسىنا سالدى.
— سۇيەلباي، تىڭداشى...
— سەن...سەن... كوپ قىرتپا، ءبىلدىڭ بە؟ ازعىرعانىڭا كونىپ سالا بەرەتىن قاتىن جوق مۇندا. بوسقا مىلجىڭداماي، ىستەرىڭدى تەز ىستە! شوقىندىمەن ءسوزىم جوق!
ماراتبەك سىزدىقتاتا كۇرسىندى دە، اسىقپاي ادىمداپ بارىپ بايلاۋلى اتتاردى بىر-بىرلەپ بوساتىپ، ءارقايسىسىنىڭ نوقتاسىن باسىنا ءتۇردى. سايدان تومەن قاراي ايداپ سالىپ، كوك بيەگە قارعىپ ءمىندى.
— سۇيەلباي، مەن دە سەرت ايتايىن. دوسىم ەدىڭ. جانىڭ — امانات! ەكىنشى رەت تار سۇرلەۋدە جولىمىز ايقاسپاسىن. وندا ايامايمىن.
شىلبىرىن سۇيرەتە كەپ اق بوز ايعىردىڭ جالىنا تۇمسىعىن كومگەن سۇيەلباي باسىن كوتەرمەي تۇرىپ قالدى.
كوك بيە ىلگەرى اتتادى.
ماراتبەك بەساتاردى لاقتىرىپ كەتتى.
تاستوبەدەن اۋىپ تۇسكەن كۇن ىستىق لەبىمەن دۇنيەنى تۇگەل كۇيدىرىپ بارادى. الدىنداعى اتتاردىڭ باۋىرىندا قىبىرلاعان كولەڭكەگە تەسىلىپ كەلە جاتقان ماراتبەك كەنەت قۇلاق تۇبىنەن زۋ ەتكەن دىبىستى ەستىدى. جايلاپ بۇرىلىپ، ارتىنا قارادى، بەساتاردىڭ ۇڭعىسىنان مايدا جەلپىپ كوتەرىلگەن ءبىر ۋىس كوكشىل ءتۇتىن بەتىن كولەگەيلەگەن سۇيەلباي قالشيىپ، كەزەنىپ قالىپتى. قيمىلدامايدى.
"جالعىز پاتروندى تاۋىپ العان-اۋ! اقىرى اتىپ تىندى. بەساتاردى بەكەر قالدىردىم با؟ ەندى وعى جوق....
وعى جوق.... وعى جوق..."
كوز ۇشىنان تەمىر جولدىڭ تاسپالانعان ءتوس تابانى بۇلدىراپ شالىندى. كوك مۇناردا جەر مەن كوكتىڭ اراسىندا قالىقتاپ قىبىرلاپ جۇرگەن جۇمىسشى قاۋىمدى كورگەندە، الابۇرتقان جۇزگە قان تەۋىپ، ماراتبەك بۇگىن العاش رەت كۇلىمدەدى.
شىر ەتىپ جۇدىرىقتاي بوزتورعاي تىك كوككە سامعادى. قوس قاناتىن دىرىلدەتىپ ءبىر ورىندا تۇرىپ الىپ ۇزاق سايرادى. ءانى تىم اۋەزدى. ماراتبەك اپتاپتا تىنشىعان سەلسوق جاپانعا ەندى ىقىلاستانا كوز تاستادى. انە، ءىن اۋزىندا جۋان بوكسەسىنە شانشىلا شوقيىپ سەمىز سۋىر الدىڭعى ەكى اياعىمەن بەت-اۋزىن جىبىر-جىبىر ۋقالاپ قويادى. وسى قالپى: "ءاي جۇرگىنشىم! مەندە نەڭ بار. جۇرە بەر. قارايلاما. مەن ءقازىر ساپ-سالقىن ىنىمە كىرەم. ەگەسكەندە، راقاتتانىپ ۇيىقتايمىن. ءوز ءۇيىم، ءوز دالام!" دەيتىندەي ءتىپتى جايباراقات. ءبىر ءسات تانا كوزدەرىن قىبىرلاتپاي وڭ جاعىنا ءسال قيسايىپ، بوزتورعاي اۋەنىنە قۇلاق تۇرگەندەي قيمىلسىز قالدى.
— ماراتبەك مىرس ەتىپ كۇلدى. بۇرىلىپ، قولىن ەربەڭدەتىپ سەس كورسەتتى. سۋىر بولسا، الدىڭعى اياعىن سەرمەپ قويىپ شاقارلانا ىسقىردى دا، وزىنە جاقىنداپ قالعان اتتى ادامنان قايمىعىپ، ىنىنە سۋماڭ ەتتى. ماراتبەك وقشانتايدى كومىپ تاستادى.
ماراتبەك باراقتارعا جاقىنداعاندا، ىقشام كيىمدى، شوشاق كەپكالى، ۆينتوۆكا اسىلعان تورت-بەس ميليسيونەر الدىنان قارسى كەزدەستى.
— بالە! ناعىز ولجالى جىگىت مىناۋ بولدى!
— ۇرى قايدا؟
— كىم ەكەنىن تانىدىڭ با؟
— بىزگە ءدال ءقازىر جول كورسەتۋگە قالايسىڭ؟ شارشاعان جوقپىسىڭ؟
— تۇس-تۇستان جامىراعان داۋىسقا ءلام دەمەي، ماراتبەك بيەسىن تاقىمداپ كيىز ۇيگە قاراي بۇرا بەردى. ميليسيا باستىعى قاتارلاسىپ كەلىپ تىزگىنىنە جارماستى.
— توقتا! قانە جاۋاپ بەر. نەگە كەكىرەيەسىڭ! نەگە ۇندەمەيسىڭ! ۇرى قايدا؟
— بىلمەيمىن. كەرەك بولسا، ءوزىڭ تاۋىپ ال.
— سەن، جىگىتىم، ءجون سويلە. ايتپەسە...
— نەمەنە ايتپەسە؟
قاتۋلانعان ميليسيا باستىعى شولاق قامشىسىن بىلەمدەپ كوتەرىپ، بىلعارى توقىمدى سىقىرلاتا گاليفەسىنىڭ بىلعارى جاماعان تاقىمىن ەگەپ-ەگەپ جىبەردى.
— قامايمىن! كوزىڭدى تۇرمەدە كوگەرتەم! اباقتىدا شىرىتەم! ايتپەسەم سول!
— قولىڭنان ەكى كەلسە، ءبىرىن قىل. مەن ەشقانداي ۇرى كورگەم جوق، اتتاردى شاتقالدان تاۋىپ الدىم، — دەدى دە، ماراتبەك ميليسيانىڭ شەڭگەلىندەگى تىزگىنىن جۇلقي بوساتىپ، بيەنى تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى.
ميليسيونەرلەر ءىز قۋالاپ، كەرى قاراي ۇزدىك-سوزدىق لەكىتە جونەلدى.
* * *
تەرەزەدەن توگىلگەن كۇن ساۋلەسى الاقانىنان سۋسىپ شىعىپ كەتىپتى — قارسى بەتتەگى ەسكى ابدىرەنىڭ قاڭىلتىر بەلدەۋىندە جىلت-جىلت قۇبىلادى. سىرتتاعى الدەكىمدەردىڭ ەربەڭدەگەن كولەڭكەسىمەن تىعىلىسپاق ويناعانداي ءبىر ءسات جوعالىپ كەتەدى دە، ارتىنشا-اق الگى جولاق-جولاق جەز تاسپالاردا كادىمگىدەي نۇر شاعىلىستىرىپ قايتادان جارقىراي قالادى. كۇل ۇستىندە شىقىلىقتاپ سەكىرگەن بوزشا تورعايداي.
ماراتبەكتىڭ توسەك تارتىپ جاتقاننان بەرگى ەلەندەي كۇتكەن ءبىر ادامى بار. ول — قۇرداسى مۇحيت. كەۋدەسى تارعىل مىسىقتىڭ ۇياسىنداي پىرىلداپ، كەرنەيلەتىپ ءجۇرۋشى ەدى، كوپتەن توبە كورسەتپەي كەتكەنىنە قاراعاندا مۇحيت تا كارى سەرىك — كوكىرەك اۋرۋىن قوزدىرىپ، ۇيىندە جاتىپ قالعان ءتارىزدى.
مۇحيتتىڭ مىنەزى قىزىق. بەس جاس ۇلكەنمەن دە، بەس جاس كىشىمەن دە قۇرداس بولا كەتەدى. مۇمكىن ول كوڭىلدىڭ اقتىعى، مىنەزدىڭ شاتتىعىنان دا شىعار. كەيىندەپ، كەشەۋىلدەپ ۇيلەنگەن وسى جىگىت اۋىلدىڭ بار ايەل قاۋىمىمەن قالجىڭعا ءۇيىر بولاتىن. بويداق جىگىتكە رۋدنيكتىڭ مول اقشاسى قالاي شايقاۋىنا دا جەتەتىن ەدى. سەرىلىكتىڭ ءراسىمى دەي مە، قاشان كورسەڭ دە، موينىنان سالا قۇلاش تۇكتى ورامال تۇسپەيتىن. ول كەزدە دۇكەندە بوكەباي از، سۇلگى مول. قالجىڭباس قۇرداستاردىڭ ۇياباسارلارى دۇكەنگە بارۋعا ەرىنگەن كەزدەردە جينالىپ كەلىپ، مۇحيت سورلىنى تۇيەباس ەتىپ جاتاتىن. سونىڭ ناتيجەسى رەتىندە، كەشكە قاراي ءبىر كەلىنشەك تۇكتى ورامالدى سابىنداپ جۋىپ، البارىنا ءىلىپ قوياتىن. مۇحيتتىڭ سەرىلىگىنىڭ ارقاسىندا قارا سۋدىڭ تومەنگى جاعاسىندا تۇراتىن جاستار اۋلىنىڭ كەز كەلگەنىنىڭ ۇيىندە ۇش-تورتتەن سۇلگى ءۇيىلىپ قالىپ ەدى. الدەقالاي توي-تومالاقتاردا ماڭايداعى كولحوزداردان جينالاتىن شالدار اعىل-تەگىل پورالانعان تەرىن كولدەي ورامالمەن كوپىرتە سۇرتكىشتەپ، وندىرىستەگى كەلىندەرىنىڭ ۇقىپتىلىعىنا كوڭىلدەرى تويا، باتالارىن ۇيىپ-توگەتىن.
— اجەپتاۋىر ءۇي بولىپ قالىپسىڭدار، قاراقتارىم. وت باسىنىڭ بەرەكەسى اياق-تاباق، ورامال، جاۋلىقتان باستالادى. ينشاللا بەتتەرىڭ ءتۇزۋ، — دەپ ەلپىلدەيتىن ءبىرى.
— قانشا دەگەنمەن كەنتتى جەردىڭ دۇكەنى تاياۋ. باس-باسىمىزعا ءبىر-بىر سۇلگىنى ۇسىنعانىن كورمەيمىسىز. باقىتتى بول، كەلىنجان. ۇل تاپ، ۇرپاعىڭ مولايسىڭ، — دەپ ەكىنشىسى قوشۋاقتايتىن.
سول مۇحيت ۇيلەنگەن كەزدە ماراتبەك ونى ءبىراز ساندالتقانىن ەسىنە الىپ، بۇلك ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. جۇقا كورپەنىڭ ورتا تۇسى تولقىپ باسىلدى.
سوعىستىڭ الدىنداعى قىرقىنشى جىلدىڭ جازى بولاتىن. ستانسيادان ون ەكى شاقىرىم جەردەگى "ۇلكەن تالاپ" كولحوزىنىڭ شوپانى ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىن الىپ، توي جاساعان-دى. تۋىسى وردەن الىپ، اتاققا ءىلىنىپ، اۋىل-ايماعىن دۋمانداتىپ تويلاپ جاتقاندا ماراتبەك قالاي ىركىلىپ قالسىن. قانت-شايىن، شاراپ-سۋسىنىن قورجىننىڭ ەكى باسىنا سىقاپ تولتىرىپ، رۋدنيكتىڭ ساموحود ارباسىنا سىعىلىسا جايعاسقان كورشىلەرىمەن بىرگە كولحوزعا جونەلگەن. جايلاۋبەك ۇش-تورتتەگى بالا ەدى. سۇمدىق ەركە بولاتىن. اربا ۇستىندە دە كوكەسىنىڭ يىعىنان تۇسپەگەن.
قايقى بەلدىڭ جونارقاسىنا يرەلەندەي كوتەرىلگەن دالا جولى يىڭكىگە ەڭكەيگەندە، سوناۋ كوز ۇشىنداعى تويلى اۋىلدىڭ جان-جانۋارىن تۇگەل قىبىرلاتىپ، ساپىرىلىستىرا ارالاستىرىپ جايىپ سالعان. سونى كورگەندە قوس قاراگەردىڭ دەلبەسىن ۇستاپ وتىرعان سۇيەلباي شاقشا باسىن شۇلعىپ قاپ بيشىگىن ءۇيىرىپ ەدى. ساموحود اربا تولى بالا-شاعانىڭ ۇرەيلەنگەن شۋىلىنان ودان سايىن قوديلانعان سۇيەكەڭ ەڭىسكە زىمىراعان اتتارعا قىرىلداق داۋىسپەن قيقۋ قوستى. جول ۇستىندەگى كەسەك تاستارعا كەزدەسكەن دوڭعالاقتاردىڭ تەمىر شەنى ويباي سىقىرىن كوبەيتكەندە، جىنى قوزعانداي ەكىلەنىپ، دەلبەنى سارت-سۇرت سوقتى.
— شۋۋ، جانۋار! تايانعاندا ايانبا!
شۋدالانعان شاڭ ات تۇياعىنان دا، اربا دوڭگەلەگىنەن قۇتىرىنا كوتەرىلدى. ءۇيىرىپ سوعىپ، بەت-اۋىزدى، ءۇستى-باستى كومىپ-كومىپ كەتتى. دەس بەرەر سۇيەلباي ما، الدارىنان شابالانىپ ءۇرىپ شىققان اۋىل يتتەرىنە بيشىك ءۇيىرىپ، بىر-ەكەۋىن قاڭسىلاتىپ بەزدىرىپ جىبەرگەنىنە ءماز.
سول كۇنى كەشكە دەيىن قىزىقتاعان رۋدنيك ادامدارى كەشكە قايتا المادى. ەرتەڭىندە جاياۋ جارىس، پالۋان كۇرەسى بولادى دەگەندى ەستىپ، دەمالىس بولعاندىقتان تۇنەپ شىعۋعا ەرىكسىز كونگەن-دى.
ءوزىن ساپ مەن سەرىنىڭ سارقىتىنداي سەزىنەتىن مۇحيت بۇل اۋىلعا ماراتبەكتەردەن دە بۇرىن جەتكەن ەكەن، ءبىر كەزدە قۇرداسىنىڭ قاسىنا جاقىندادى. ىمداپ وڭاشا شاقىرىپ الدى.
— اۋزىڭدى ۇرايىن، ءبىر جىل تۋعان ءتولسىڭ. قايدا ءجۇرسىڭ؟ اقىلىڭدى ايت.
— ە، ە، نە بوپ قالدى؟
— ۇيلەنەم.
— سەن بە؟
— ءيا. كۇيسىن-جانسىن، ءسويتىپ شورت كەسەم.
— قاشان؟
— وسى تاپ بۇگىن.
— قالىڭدىعىڭ كىم؟
— ويباي-اۋ، سونى ساعان كورسەتىپ، سىناتقالى تۇرمىن عوي. اقىلىڭدى ايت دەمەدىم بە.
— مۇحيت، اپتىقپا. مەنىڭ سىنىم ساعان وتپەس. مەن سىناعان كۇندە دە — الاتىن، ۇيلەنەتىن — سەن. الدىمەن ءوزىڭ ۇناتۋىڭ كەرەك.
— ءتۇۋ-تۇۋ، قۇرداس! ويباي-اۋ، ۇناتپاسام وسىلاي ۇزدىگىپ تۇرار ما ەدىم. سول عوي ساعان بىلدىرگەنشە اسىققانىم دا. ماراتبەك-اۋ، نەسىن ايتاسىڭ، ءوزى ادامزاتتىڭ كورىكتىسى! ناعىز قىپشا بەل! — دەپ مۇحيت قۇرداسىنىڭ جەڭىنەن تارتىپ دەدەكتەتە جونەلدى. — ءجۇر! جۇرسەڭشى ەندى. ءقازىر كورسەتەم. ءاي، دوس، سەن اناۋ قىزدىڭ الدىندا مەنى بۇرىنعىداي قالجىڭداپ جۇرمە. وندا قۇداي بىلەدى دەيىنشى، قۇرداستىققا پىسقىرمايمىن. ءومىر بويى كورمەي وتەم ءوزىڭدى. "دوستىڭ كوڭىلى ءبىر اتىم ناسىبايدان قالادىنى" ۇمىتپا. قايتا، سەن بار عوي، ماراتبەك، سول قىزدى ماعان بەيىمدەي بەر. اتتەڭ، كوڭىلىڭ قۇلاعان جانعا سىر بىلدىرۋگە ءتىلىڭ كۇرمەلىپ قالادى ەكەن. سەن ەندى ايانباسسىڭ.
بەيتانىس كەلىنشەك ماراتبەككە دە ۇنادى. بالقاشتان كەلگەن قوناق ەكەن. اقجارقىن كۇلكىسى، ادەمى قالجىڭدى، ايكۇمىس سىرعاسى بار — جيىرمانىڭ نىعىز ورتاسىنداعى بادەندى كۇلىمكوز. بەس قانات كيىز ءۇيدىڭ ىشىندەگى جۇرت بىتكەندى تۇگەل وزىنە قاراتىپ، ءازىلدى دە، ءاندى دە كەزەك جاڭعىرتادى. ءبىر كەزدە تۇكتى ورامالدى موينىنا ەكى وراپ العان مۇحيتقا قارا كوزدەرىن ويناقتاتا توڭكەردى.
— ءاۋ، جىگىتىم، نە داياشى، نە باياشى ەمەس ءتارىزدىسىڭ. موينىڭا سۋلىق اسىپ الىپ، ەكى كوزىڭمەن مانادان مەنى تەسىپ باراسىڭ. نە ورتەپ تىنارسىڭ، نە ورتەنىپ تىنارسىڭ. قاراسىڭ تەگىن ەمەس ەكەن، — دەپ وتىرعانداردى دۋ كۇلدىردى.
ماراتبەك قۇرداسىنىڭ سانىنان مىتىپ قالدى.
— قيمىلدا. ۇرىمتالىن جىبەرمە.
مۇحيت موينىنداعى سۇلگىنىڭ ۇشىمەن بەتىن ءسۇرتتى. قىلعىنىپ تاماعىن قىرنادى.
— قارىنداس، ءوزىم ورتەنەتىن بولعان سوڭ ورامالىمدى تاستاماي ءجۇرمىن. ءبىز دە ءبىراز بويجەتكەنگە قىرىنداپ ەدىك بىردە مەن الدەبىر كۇلىمكوزگە "اياعىڭدى اڭداپ باس، قالقا!" دەپ ءازىل دە ايتقام.
جۇرت تاعى دۋىلداپ بارىپ باسىلدى.
— سوندا قالاي، كۇلىمكوزىڭىز اقساق پا ەدى؟ اياعىنا قاراعانىڭىز اياعانىڭىز با؟ — دەپ كەلىنشەك اق تىستەردىڭ دىمقىلىندا شام ساۋلەسىنىڭ جارىعىن بيلەتتى.
— جوعا! قاپەلىمدە كەيدە اۋىزعا ءسوز تۇسە قويار ما. دالباسالاعانىم شىعار. وزىڭىزگە دە وكپەمدى الىپ ۇشارداي نيەتىم كوپ. جەتكىزە المايمىن با دەپ جۇرەكسىنىپ وتىرمىن، — دەپ مۇحيت توتەدەن قوسىلدى.
— جىگىت ۇناسا، وكپەسىن وشىرتۋگە قوس ەتەك كويلەكتىنىڭ قايسىسى شىداي الار.
— باسە، ءوزىم دە سولاي ويلاپ ەم. ەندەشە، ايانباي ءبىر شىرقايىنشى، — دەپ مۇحيت كورشىسىنىڭ قولىنداعى دومبىراعا جارماستى.
تۇنىمەن ءان مەن كۇيدى تاماشالاعان تويلى قاۋىم ەرتەڭىنە ۇلى ساسكەدە ويانىپ، قىزۋدى قايتا جالعاستىردى.
رۋدنيكتىڭ كۇرەسكە شىعارعان ءۇش پالۋانى تۇگەل بايگە الىپ، مەيماناسى تاسىعان جۇمىسشى قاۋىمى ءبىراز دۇرىلدەگەن. مۇحيت پەن قالالىق بيكەشتىڭ بىر-بىرىنە دەگەن سىڭايلارىن تانىپ قالعان سوڭ بايگەنىڭ جول-جۇلدەسىنىڭ ەڭ ءتاۋىرى دە مۇحيت ارقىلى كەلىنشەكتىڭ ەنشىسىنە بۇيىرعان. مۇندايدا ۋاقىت زىمىراعىش قوي. كۇن ەكىندىگە اۋعاندا ماراتبەك مازاسىزداندى. رەيسكە شىعاتىن مەزگىل جاقىنداپ، سۇيەلبايعا جالىنا باستادى. تاباق-تاباق ەت، ساپ-سارى قىمىزدى قيمادى ما، الدە بەلگىلى قىرسىعى ۇستادى ما، سۇيەلباي قوس قاراگەردى ساموحود ارباعا جەگەر ەمەس. ونىڭ ۇستىنە سايلاۋبەكتىڭ دە قىڭقىلى كوبەيدى.
اقىرى نامازدىگەردىڭ كەزىندە ءۇي بەلدەۋىندە قاڭتارۋلى تۇرعان شوپان اعايىنىڭ تورى بەستىسىن كورىپ قالدى. تورى — قاسيەتتى جانۋار. ماراتبەك زاۋىدە ءبىر جولى ءتۇسىپ، وسى كولحوزعا سوناۋ رۋدنيك باسىنان جاياۋلاپ كەلەدى دە، قايتاردا تورى بەستىنىڭ ۇستىندە شىرەنىپ، اعا-جەڭگەلەرىنە قوزىكوش جەرگە دەيىن قول بۇلعاپ بارا جاتادى. ۇيىنە تۇمسىق تىرەسىمەن-اق تورىنىڭ جۇگەنىن ءتۇرىپ، شاۋجايدان ءبىر سيپاپ، كولحوزعا قاراي باسىن تۋرالاپ قويا بەرەتىن. تورى سول بويدا ەش جەرگە توقتاماي، ۇيرەنشىكتى بەلدەۋگە جەتىپ ءبىر-اق تىرەلەتىن.
سول تورى بەستىنى كورگەندە ماراتبەك مۇرتىنان كۇلدى. تويعا كەلە الماي قالعان ايكىجاندى ساعىنىپ قىڭقىلداعان جايلاۋبەگىن الدىنا وتىرعىزىپ، بۇلكىلدەتە جونەلدى.
كەلگەن بويدا رەيسكە شىقتى.
تاۋلىككە جاقىن جولدا بولىپ، ۇيىنە كەش تۇسە ورالدى.
ايكىجان ەسىك الدىندا كۇتىپ الدى. كوڭىلدى. ءۇي ىشىندە سامبىر-كۇمبىر داۋىس كوپ.
— جايشىلىق پا؟
— قۇرداسىڭ ۇيلەنىپ... كەلىنشەك ءتۇسىرىپ.... ءوزى ساعان اشۋلى. مىنەزىن بىلەسىڭ عوي، ازىرشە ىعىنا جىعىلا بەر.
قاراعاي ەسىكتى ويبايلاتا اشىپ، تابالدىرىقتان اتتاعان ماراتبەك ءوز ءۇيىن ءوزى تانىماي قالدى. تورگە شىمىلدىق قۇرىلعان. ەكى جەرگە جەتىلىك شام ىلىنگەن. قايدان العانى بەلگىسىز تاقىر جەرگە تىقىر الاشالار توسەلگەن. جاعالاي ءيىن تىرەسكەن كورشى-قولاڭدارى دۋىلداسىپ قارسى الدى.
— ماراتبەك-اۋ، كورىمدىك!
— مۇحيت قۇرداسىڭ، نەسىن ايتاسىڭ، ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى!
— كەلىنجان، شىمىلدىقتىڭ ىشىنە كىر.
— وۋ، پويتىك-شورتۋ3، قازاقبايسكيي ءداستۇردى تاستا. بۇندا باياعىنىڭ بوسقا قىلىمسيتىن كەلىنى جوق. سوۆەتسكيي زاماننىڭ جاستارىمىز،- دەپ الدەكىم دۇرىلدەدى.
— دۇرىس. كەلىنجان، مىناۋ ماراتبەك. مۇحيتتىڭ قۇرداسى. وي، مۇحيت! ساعان نە بولعان؟ كوتەرسەڭشى باسىڭدى. ويپىراۋ، سىرتىن توسىپ، توڭقايىپ العانى نەس. سەنەن باسقا ادام كەلىنشەك تۇسىرمەگەندەي.
مۇحيت شىنىندا دا كادىمگىدەي وكپە سىڭايىن تانىتىپ، ماراتبەكتىڭ سوزعان قولىن الماي، مۇرىن استىنان مىڭگىرلەگەندە، كەلىنشەك اق جارقىن كۇلىپ، داۋسىن سىڭعىرلاتا سوزدى.
— قۇرداس، مۇحيتتىڭ وزىڭە قىجىلى كەرىم. اتتەڭ وڭاشادا كەزدەسپەدىڭدەر. وندا ما، وندا كوبىكتى مەن قوبلاندىنىڭ ايقاسى بولاتىن ەدى.
جۇرت اياعى تارقاپ، قوس كەلىنشەك پەن ەكى جىگىت وزدەرى قالعان سوڭ ماراتبەك بالبوپەدەن (كەلىنشەكتىڭ اتى بالبوپە ەكەن) ءىستىڭ ءمان-جايىن سۇراپ ءبىلدى. سويتسە، مۇحيت قۇرداسى بالبوپەگە "سەنى بۇگىن تۇندە الىپ قاشام دايىن وتىر" دەپ توي ۇستىندە قولقا سالادى عوي. بالبوپە " قايدا، كىمنەن الىپ قاشاسىڭ؟ قاشپاي-اق ءوز كەلىسىمىممەن ىلەسەيىن دەپ وتىرمىن عوي" دەسە بۇرقان-تالقان اشۋلانىپ، قياق مۇرتتى ەگەپ-ەگەپ جىبەرەدى. "وۋ، بۇرىنعىدان قالعان ءداستۇر بار ەمەس پە؟ سال، سەرى بىتكەن سۇيىكتىسىن ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ الىپ قاشاتىن. ولاردان مەنىڭ قاي جەرىم كەم؟ ولاردىڭ قالىڭدىقتارىنان سەنىڭ ءقادىرىڭ تومەن بە؟ جوق. بولمايدى. ىرىم اتتاپ كەتە المايمىن. ءوزىمنىڭ ناق سۇيەرىم سەن بولعاندا، سەنىڭ جارىڭ — مىنا مۇحيت ونداي تاۋەكەلگە نەگە بارماسقا. ەندەشە، ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ دايىن وتىر. ەشكىمگە سىر بەرمە. قۋعىنشى شىعاراتىن سەزىك ءبىلدىرىپ الساق، ءىستىڭ ارتى ناسىرعا شابادى"، — دەيدى. بالبوپە ەرىكسىز باسىن يزەيدى. بۋىنىپ-تۇيىنەتىندەي جولاۋشى جۇرگەن جاندا باسى ارتىق نارسە بولا ما، جاكەتىن كيىپ، ريديكيۋلىن قولىنا ۇستاپ، قۇرىم ءۇيدىڭ تاساسىنان بوي كورسەتەدى.
بۇل كەزدە مۇحيت ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ، ناعاشىسىنىڭ تورى بەستىسىن ءبىر تۇنگە سۇراپ الادى عوي. سونى جالما-جان ەرتتەتىپ، بەلدەۋگە بايلاپ قويادى دا ەندى قۋعىنشى-قاراشى كورىنبەس پە دەگەندەي قوتان ورتاسىندا تۇرىپ الىپ، جان-جاعىنا كوز جىبەرەدى. سەزىكتى ەشنارسە نازارىنا شالىنباسا دا، وز-وزىنەن قۋىستانعان بولاشاق كۇيەۋ اۋىلدى سىدىرتا ارالاپ، سىر اۋلاۋعا كىرىسەدى. ايەلدەرمەن ازىلدەسىپ، سۇيەلبايمەن ەگەسەم دەپ جۇرگەندە ءىڭىر دە ءتۇسىپ، كوز بايلانىپ كەتەدى. سول-اق ەكەن مۇحيت ەندى ءتىپتى مازاسىزدانا باستايدى. "اپىراۋ، مىناۋ اۋىل نەتكەن بەيقام. اي مەن كۇندەي سۇلۋىن كوز الدارىندا الىپ قاشايىن دەپ تۇرعانىمدى بىلمەدى-اۋ. قاشقىن-قۋعىنسىز، وپ-وڭاي توقتى وڭگەرىپ اكەتكەندەي بالبوپەنى مىنگەستىرىپ ىڭ-شىڭسىز شىعا بەرگەنىم ازامات اتىما ءمىن بولماس پا؟ قوي، نەدە بولسا، قىز ۇرلاپ قاشاتىنىمدى بىرەۋىنە ءبىلدىرىپ كەتەيىن. نامىستارى بولسا، ات-سويىلىن دايىندار. قۇبا جوندى تۇياق تىقىرىمەن دۇبىرلەتىپ، وي، تورى بەستىمەن بالبوپەنى قۇشاقتاپ وتىرىپ، ارتتاعى قۋعىنشىلاردى شاڭىممەن كومىپ كەتسەم، قۇلاگەرىمەن اقتوقتىسىن الىپ قاشپاق بولعان اقان سەرىدەن دە اسىپ تۇسپەيمىن بە".
وسى قۇتىرىڭقى ويلاردان كەۋدەسىنە قىز-قىز جەلىك كىرگەن مۇحيت ەندى اۋزىنىڭ جەلى بار جاندى ىزدەپ، ءتورت ءۇيدى تۇگەل ءسۇزىپ شىعادى. ءار ۇيدەن بىرەۋدى وڭاشالاپ الىپ، قۇپياسىن الگىنىڭ قۇلاعىنا قۇيادى. وعان دا سەنبەي، تورتەۋگە تاعى تورتەۋ قوسىپ، اينالدىرعان جارتى ساعاتتىڭ ىشىندە بۇكىل تويلى اۋىلدى بولاشاق ەرلىگىمەن تۇگەل قۇلاقتاندىرىپ وتەدى.
ەندى مۇحيتتىڭ ەسەبى تۇگەل. كوڭىل كونشىدى. كەرمەدەگى جەر تارپىپ تۇرعان اتتاردى كورگەن سايىن كەۋدەسى كورىكتەنە تۇسەدى. "شەتىنەن سايگۇلىك-اۋ! ءقازىر مىنا جانۋارلارعا مىنە-مىنە سالىپ، سويىل-قۇرىقتارىن سورايتىپ سوڭىما قيقۋلاپ ءتۇسىپ كەپ بەرەدى. سونسوڭ... توپىرلاتىپ توبىقتان قاعىپ دومالاتىپ، شەتىنەن جۋساتام. قوي، ونىم جاراماس. ونان دا ءدال ءقازىر كولىكتەرىنىڭ ايىل-تارتپاسىن قيىپ كەتەيىن بە. ءبىراق وندا ارتىمىزدان ەشكىم قۋىپ شىعا المايدى-اۋ!"
وسىنداي ءتۇرلى قيالعا شىلبىر سوزىپ، وزىمەن-وزى بولىپ تۇرعان كۇيەۋ جىگىتتىڭ يىعىنان الدەكىم تارتىپ قالىپتى. "قاشپاق بولساڭ — زىمىرا!" دەپ بۇكىل جۇلىن-جۇيكەسىمەن سەكەمدەنىپ، ۇرگەدەك سەزىكتىڭ ۋىسىندا جۇرگەن مۇحيتتىڭ جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا شىرقىراپ كەپ، قوناقتاماي ما. "اپىر-اي! اڭدۋشىسى مىعىم ەكەن. اياق استىنان تۇتىلعانىمدى قاراشى! ەندى قارسىلاسۋدان پايدا جوق، باس ساۋعالاپ، قول قۋسىرعانىم ءجون بولار" دەگەن ويمەن سۇمىرەيىپ بۇرىلسا... كۇلىمدەگەن بالبوپە قوس دوعاداي يىلگەن قارا قاستارىن كەرىپ تۇر ەكەن.
— سە-ە-ەنبى-سىڭ، با-ال-بوپە-ە؟! — دەۋگە ءتىلى ارەڭ كەلىپتى.
— نەگە بوگەلەمىز؟ كەتپەيمىز بە — دەپ قالىڭدىق مويىمايتىن كورىنەدى.
— ءقازىر. سەن اناۋ قاراعانعا قاراي جۇرە بەر. مەن تورى بەستىنى الىپ ورالايىن. وۋ، بالبوپە-اۋ، قازداڭداماي، شاپان جامىلىپ... ءتۇۋ، شاپانىڭ دا جوق ەكەن عوي. ەندى بىلاي... بۇقپانتايلاپ... دىبىس بىلدىرمەي ساق جۇرسەڭشى. مىنا جاۋ اۋىل ءدال ءقازىر تۇگەل كوز بولىپ، ەكەۋمىزدى عانا باعىپ وتىر. اڭىسىن اڭدىماساق، بىزدەردى امان جىبەرمەيدى، — دەپ مۇحيت ەكى اتتاپ، ءبىر توقتاپ قىراعىلىقتى ساۋىسقاننان دا ارتتىرىپ، بەلدەۋدەگى "قۇلاگەرىنە" ەنتەلەي جونەلدى.
ءبىر كەزدە ەنتىگىپ ورالدى. قورالاپ تۋعان ايدىڭ كۇڭگىرت جارىعىندا تاناۋلارى دەلديىپ، قياق مۇرتتىڭ ءار ءجۇز تۇگى ءبىر-بىر تىكەنەكتەي قاداۋلانىپ قالىپتى.
— قۇرىدىق، بالبوپە-ەم! قۇرىدىق! تورى ات جوق. ءبىزدىڭ سىرىمىزدى ءبىلىپ قالىپ بۇلار ادەيى جاياۋلاتىپ وتىر. ەندى نە ىستەيمىز؟
— نە ىستەۋشى ەك، بۇگىن وسىندا قونىپ، ەرتەڭ اناۋ تويشىلارمەن بىرگە قايتامىز دا.
— ويباي، اتاما ونى! وندا سەن ماعان جوقسىڭ. ەكەۋمىزدى ەكى ايىرادى دا، عاشىق وتىنا ورتەپ ولتىرەدى.
— كىم؟
— مىنا اۋىل! جاۋ اۋىل!
— مۇحيت-اۋ، جاۋ اۋىل دەگەنىڭ — كىلەڭ ءوزىڭنىڭ تۋىستارىڭ ەمەس پە؟ مۇندا مەنىڭ نەمەرە اپكەم عانا بار. ول مەنىڭ وتاۋ قۇرعانىما ءدان ريزا. ەندى كىمنەن قاۋىپتەنەسىڭ؟..
— ءتۇۋ، بالبوپەش، بالا ەكەنسىڭ! و زاماندا بۇ زامان قىز الىپ قاشقان جىگىتتى ۇستالىپ قالسا، ساۋ جىبەرگەن قازاقتى كورىپ پە ەڭ. ءوزىڭ قالادا ءوسىپ، اۋىل اراسىنىڭ ادەتىنەن مۇلدە اداسىپ قالىپسىڭ عوي. ءجۇر! بوگەلمەيىك. ون ءۇش شاقىرىم دەگەن نەمەنە؟ ءقازىر-اق جەتىپ بارامىز. رۋدنيكتىڭ توبەسى كورىنسىنشى، بىزگە كىم تيىسەر ەكەن.
ءبىرىن-بىرى جەتەلەگەن كۇيەۋ مەن قالىندىق جولعا تۇسپەي، ءشي-شيدى، قاراعان، بۇتانى تاسالانىپ تارتىپ بەرەدى. مۇحيت وتە ساق. ءار ءجۇز قادام سايىن ەتپەتتەپ جاتا قالىپ، قۇلاعىن جەرگە توسەپ تىڭ تىڭدايدى ەكەن. العاش جىگىتتىڭ مىنەزىن تۇسىنبەي، تاڭ قالعان بالبوپەگە:
— ويباي-اۋ، سوڭىمىزدان ىز-وكشەلەپ قۋعىنشى كەلە جاتپاسىنا كوزىڭ جەتە مە. وسىلاي الدىن الماساق، اياق استىنان وپىق جەپ قالارمىز. بۇلارعا سەنۋگە بولمايدى. تۇك بىلمەگەندەي جىم-جىرت قالۋلارىنان قورقام. داۋدە بولسا ولار ءدال ءقازىر الاساپىران ۇستىندە.
"قىز قايدا؟ جاۋ قايدا؟" دەپ قولدارىنا تۇكىرىپ، قامشىلارىن ءۇيىرىپ جاتقانىنا ءباس تىگۋگە بارمىن، — دەپ تىزەسىنىڭ شاڭىن سۇرتە تۇرەگەلگەن مۇحيت تاعى دا بالبوپەنى ەنتەلەتە جۇگىرتىپ، سۇيرەتە جونەلدى.
ەتەگىن قاراعان ءىلىپ، بيىك وكشە كوپ تۇيمەلى ءتۋفليىنىڭ تۇمسىعىن ءتۇبىر قاعىپ، وكپەسى وشكەن قالىڭدىق ورتا تۇستا تۇرىپ قالدى.
— توقتاشى!
— كىدىرمەيىك. كەشىكسەك — قۇريمىز. اتتەڭ استىمدا ات، قولىمدا قۇرىق جوق. وندا ايانباي ايقاس اشار ەدىم. مىنا تۇرىمىزبەن، بالبوپە، ەكەۋمىز ءۇش-تورت ادامعا دەس بەرەمىز. ارينە ولار مەنى بىلەدى. سوندىقتان بەسەۋ- التاۋ بولىپ شوقتانىپ شىعادى. ايتپەسە، مۇحيتتىڭ سوڭىنان جەكە دارا قۋاتىن جۇرەك جۇتقان ەرجۇرەك ادام جوق بۇل اۋىلدا. تەك، مەنى ولاردىڭ كوپتىگى عانا ۇركىتىپ بارادى-اۋ، — دەپ كىدىرگەن سايىن جانى تىزالاقتاعان جىگىت، ءبىر كەز قالىڭدىعىنا يىعىن توسەدى.
— تەز، بالبوپە! ءمىن ارقاما!
— قويىڭىزشى، ۇيات-تاعى.
— تالاسپا! ۋاقىتتى وزدىرمايىق. قاپ! الگىندە اۋىلدان شىعاردا قاتەلىك جىبەرىپ الدىم. بەتتى تۋرا رۋدنيككە بەرمەي، قيعاشتاي تارتىپ، ءىز اداستىرۋ قاجەت ەدى. ەندى وكىنگەنمەن امال جوق. بول، بوپەش! بول! ۇستا موينىمنان! سەنەن ءتىرى ايرىلعانشا، اتار تاڭدى كورمەي، مىناۋ قارا ءتۇننىڭ قوينىندا ماڭگى قالارمىن.
بالبوپەنىڭ دە كەۋدەسىنە ۇرەي ەنە باستايدى. "اپىراي، دالانىڭ زاڭى ءالى وزگەرمەگەنى مە؟ مىنا كەربەز جىگىتتىڭ سونشاما ءقاۋىپ ويلاعانىنا قاراعاندا، شىنىمەن قۋعىنشى شىعىپ، قۋانىشىمىزدى ءۇزىپ كەتەر مە" دەگەن الاڭشىل كۇدىكپەن جىگىتتىڭ ارقاسىنا ىرعىپ ءمىنىپ الادى عوي. مۇحيت ءا دەگەندە مۇرت استىنان "اۋىرلىعىڭ بىلىنبەس ءبىر مىسقالداي" دەگەن ءان جولىن ەلجىرەي سوزىپ، بۇلكەكتەي جونەلەدى. جاتاعان توبەلەردىڭ ويدىم-ويدىم قاراعانى قانداي كوپ، شالعايدان تارتىپ، ەتەككە ورالىپ، ءبىرازدان سوڭ جىگىتىمىزدى بولدىرتا باستايدى. ەكى اياق شاتقاياقتانىپ، ماڭدايدان بۇلاق كوزى اشىلىپ، كوز شاراسىنا قۇيىلعان اششى تەر بەرەكەسىن قاشىرىپ بارادى. ەندى مۇحيتتىڭ ويىنا "قىز اۋىر ما، ءتۇز اۋىر ما؟" دەگەن قىرشاڭقى ماقال قايتا-قايتا ورالىپ، تاڭدايى كەبىرسەگەن اۋىزدىڭ قۋىس كومەيىنەن ىسىلداعان ەنتىكپە دەم ءجيى اتىلادى.
— جولعا تۇسسەڭشى، — دەيدى بولاشاق جارىنا جانى اشىعان قالىڭدىق جوتا ۇستىندە جانتايىپ جاتىپ.
— بو- و-ول-ما-ايدى.
— نەگە؟
— ءىز جا-اۋ! ۇستاپ بەرە-ە-ەدى-ىە...
— مۇحيت جىگىت. جىگىت ءبىر ءسوزدى بولۋ كەرەك. ءول-تىرىل، نامىسىڭدى تاپتاتپا. سىر بىلدىرمە. ارقالاپ الدى.
"اۋىرلىعىڭ ءبىر مىسقالداي-اق" دەدى. ەندى بالبوپە قاشان ءوزى ءبىلىپ، "جەرگە تۇسەيىن" دەگەنشە وسى ەركەكتىك جىگەرىمەن يتشىلەپ تارتا بەرەدى.
— ويپىر-اۋ، نەگە تۇسەم دەمەيدى؟ "ايەل الدىڭ — موينىڭا قامىت ءتۇستى" دەپ قۇرداستارىم كۇڭكىلدەۋشى ەدى. مىناۋ قامىتتان دا وتكەن قۇبىجىق قوي. نەتكەن اۋىر ءباتشاعار ەدى. ۇيىقتاپ قالعاننان ساۋ ما ءوزى".
— بال-ال-بو-پە!
ىسىلداعان دەمدى ىڭىرانا سوزىپ، "پەنى" بىتىرگەنشە اياق استىنداعى الدەبىر تاسقا ءسۇرىنىپ، وماقاسا قۇلادى. ىرس ەتىپ تۇمسىعىمەن قۇم قاپتى. دەس بەرگەندە جىعىلعان جەرى قۇمداۋىت ەكەن، دەنەسىنە جاراقات تۇسكەن جوق. ۇستىندەگى بالبوپەنىڭ قۇشاعىنان سىتىلىپ شىعىپ ءبىر اۋناپ، ەس جيدى. ءدال سول ءسات ىستىق ەرنى بەت شارپىپ جاقىنداعان كەلىنشەكتىڭ ماڭدايىنان
ۇستاي الدى.
— توقتا! ءازىر ءالى ەرتە سۇيىسۋگە!
لىپ كەۋدەسىن كوتەرگەن بالبوپە تەرىس قاراپ وتىردى. يىعى سەلكىلدەيدى. كۇلە مە، جىلاي ما — ءدال ءقازىر مۇحيتقا ءبارىبىر. ەندىگى تىلەك — امان-ەسەن رۋدنيككە ءبىر جەتۋ. ودان سوڭ بالبوپەشتى...
— وي باي! انە!
سىبىرلاعان داۋىس وقىس ىسقىرىنىپ بارىپ كىلت ءۇزىلدى. داۋىسپەن بىرگە وڭ قولى شوشاڭ ەتىپ قالىپ، بالبوپەنىڭ يىعىنا بۇرە ءتيدى دە، قالىڭدىقتى شوكەلەتىپ ءتۇسىردى.
— بۇق! قيمىلداما!
— نە؟ نەمەنە، مۇحيت! نە بولدى؟ — دەپ بالبوپە تىپىرلاپ جاتىر.
— كەلىپ قالدى! ۇستىمىزدەن ءتۇستى.
— كىم؟ قايدا؟
— ءانe! رۋدنيك جاقتاعى جول ۇستىندە.
— وۋ، قۋعىنشى سوڭىمىزدان كەلمەي مە؟
— پالە، ءوزىڭ ەشتەڭە سەزبەيدى ەكەنسىڭ عوي. ولاردى تەگىن دەپ ويلاپ پا ەدىڭ. الدىمىزدى وراتىپ جىبەرگەن بارلاۋشىسى ەمەس پە. كوتەرمە باسىندى. كوتەرمەشى، بالبوپەش!
— جالعىز عوي.
— سوڭىندا باس باعىپ كەلە جاتقاندارى مول. بالبوپەش، داۆاي، سەرت الىسالىق. قانداي جاعداي كەزدەسسە دە، مەن — سەندىكپىن! ءقازىر ولسەم دە وسى انتىمنان اينىمايمىن!
— مەن دە...
— و، جانىم! ەندى كەلە بەرسىن! كەلسىن تۇگەل!... ويباي، اناۋ بەرى بۇرىلدى، — دەپ قايتادان ەتپەتتەگەن مۇحيت باۋىرىمەن جەر سىزا ءتۇپ قاراعانعا قاراي شەگىنىپ بارادى. — بوپەش، بەرى جىلجى. ويپىر-اۋ، قورباڭداماي ەپتەپ قوزعالساڭشى، ەپتەپ!.. نەمەنەگە ەنتىگىپ قالدىڭ. مىنە، مىنا اراعا جايعاس. ءبىزدى كورمەي ءوتىپ كەتۋلەرى دە مۇمكىن. قاپ، ايدىڭ دا جارىعىن قاراشى! قىرسىققاندا وسىلاي جول بولمايتىن ادەتى. بالبوپەش، وسى سەنىڭ قادامىڭ قانداي ەدى؟ قايىرلى ما ەدى دەيمىن. وۋ، سامبىرلاما، سامبىرلاما دەيمىن.
بالبوپە جاق جازۋدان قالدى. ۇرەي بيلەگەن دەنەنىڭ ءار پۇشپاعى قورقىنىش ۇياسى بولادى عوي، الدەبىر جەرىنە الدەنە وقىس ءتيىپ كەتسە، اتتان سالارداي شيرىعىپ وتىر.
جالعىز جولاۋشى جاقىنداپ كەلەدى.
— اناۋ نەگە قىبىرلايدى؟ ءىشى اۋىرىپ كەلە مە؟
— بالبوپەش-اۋ، ءىز كەسكەن ادام قاتتى جۇرە الۋشى ما ەدى. ەكى كوزى جەردە ەمەس پە، — دەپ مۇحيت قۇشاعىنداعى قالىڭدىعىن قىسا ءتۇسىپ ءبۇرىسىپ وتىر.
— ءماسساعان، ۇستىندە ادامى جوق قوي، — دەپ بالبوپە ورنىنان ۇشىپ تۇرا بەرىپ ەدى، مۇحيت يىعىنان باسىپ قالدى.
— وتىر. ول — قۋلىعى. اتتىڭ ءبىر جاعىنا قيسايىپ، بوي كورسەتپەۋ — بارىمتاشى مەن بارلاۋشىنىڭ ءادىسى.
— جوق، مۇحيت. انانىڭ ەر-توقىمى بوس، — دەپ بوي بەرمەي كوتەرىلگەن بالبوپە اتقا قارسى ءجۇردى.
قالىڭدىعىن قورعاۋ — قاي ەركەكتىڭ بورىشى. ەرىكسىز سۇيرەتىلىپ تۇرعان مۇحيت بالبوپەنىڭ ارتىنان ىلەستى. ىلگەرى ۇمتىلىپ شىعىپ، الدىنا تۇسۋگە جۇرەگى داۋالامايدى. الا-قۇلا اي ساۋلەسىندە بالبوپە ايتقان بوس ەردى دە كورە قويعان جوق. ايتەۋىر قارايىپ جاقىنداعان اتتى ادامنىڭ ءالى دە بولسا ءۇن قاتپاعانىنان دامەلى.
— ايتپادىم با، انە ادامى جوق.
— پالە، مىناۋ ءبىزدىڭ كولىك قوي! تورى بەستى عوي! قاپ، ماراتبەك، ابدەن قاتىرعان ەكەنسىڭ! سەنىڭ جاساعانىڭ بولدى عوي. ەندىگى ءىسىم وزىڭمەن بولار. قۇرداس دەيدى-اۋ! — دەپ كۇيىپ-پىسكەن مۇحيت تۇرىپ قالعاندا، بالبوپە تورى اتقا قاراي قولىن سوزا ءجۇردى. سونى كورگەندە مۇحيتقا دا جان كىردى. دەدەكتەپ تورى بەستىگە ۇمتىلدى.
— قۇر، جاۋار، قۇر!
اياڭداپ كەلە جاتقان بەستى الدىنان قارسى جۇگىرگەن ەكەۋدەن ۇركىپ جەلە جونەلدى. "قۇر-قۇرلاپ" ىلەسكەن مۇحيتتى ءبىراز القىندىردى. اقىرى، جىگىت كەرى ورالدى.
— قاپ، ماراتبەك! كورمەسپىن-اۋ، كورمەسپىن! ناعىز يت ەكەنسىڭ! ءيتتىڭ دە ەستىسى بولادى. يتتەن دە بەتەرسىڭ! بالبوپە جىگىتىنىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
— ماراتبەككە سونشاما نەگە اشۋلاندىڭ. ساباڭا تۇسسەڭشى. ءتۇن ورتاسى بوپ قالدى، كەتەيىك.
— ماراتبەكتى كوردىڭ بە؟ اتتى ءمىنىپ كەتىپ... ادەيى ىستەدى. مەنى قولعا ءتۇسسىن دەگەنى عوي. سول دا قۇرداس پا؟ — دەپ الدىنان رۋدنيكتىڭ جىلتىراعان وتتارىن كورگەن سوڭ ەركىنسىگەن مۇحيت وزەۋرەپ قويار ەمەس. سول بەتتە جارتى ساعات مولشەرىندە شەتكى ۇيلەرمەن قاتارلاسىپ، ۇزىن باراك ەتىپ، بىر-بىرىنە ءيىن تىرەستىرە سالعان توقال تامداردىڭ ءبىرىنىڭ ەسىگىن كەلگەن بەتتە تەۋىپ-تەۋىپ جىبەردى:
— ءاۋ، ماراتبەك! شىق! تەز شىق!
ىشتەن ايكىجان دىبىس بەردى.
— بۇل كىم؟
— مەن! بايىڭ قايدا؟ دەرەۋ بەرى شىعار. كورسەت كوزىمە. ءدال ءقازىر قولىندا ولەم!
— مۇحيتپىسىڭ؟ ماراتبەك رەيسكە شىعىپ كەتكەن. كىر، كىرسەڭشى.
— ءا-ا، رەيسكە كەتتى دە. ايتپاقشى، ايكىجان، سەن مەنى كەشىر. اشۋلانام دەپ ءجۇرىپ وزىڭمەن امانداسۋدى دا ۇمىتىپ كەتىپپىن-اۋ... ءبىز...بالبوپە ەكەۋمىز... ءتۇۋ، ايكىجان-اۋ، قۇربىڭمەن تانىس. بوپەش، مىناۋ كەلىنشەك، سارى كەلىنشەك — ايكىجان بولادى. ءبىزدىڭ ماراتبەك قۇرداستىڭ بايبىشەسى. بۇل اۋىلدا ماراتبەك ەكەۋىنەن باسقا تۋىسىم دا، جاقىنىم دا جوق. ايكىجان — دوسىمنىڭ كوزى. جاتىرقاما، — دەپ بالبوپەگە بۇرىلىپ قاراپ قويدى دا، ايكىجاننىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيە سىبىرلادى. — بالبوپە، قۇداي قالاسا، ءبىزدىڭ جۇباي بوپ قالار. الىپ قاشىپ كەلىپ تۇرمىن.
ايكىجان قۇراق ۇشتى. بالبوپەنىڭ قولىنان ۇستاپ، ماڭدايىنا ەرنىن تيگىزدى. جاس شاماسى وزىمەن قۇرالپى بولسا دا، جول كورگەندىك تانىتىپ، قۇرمەت كورسەتىپ جاتىر.
تورگە كورپە جايىپ، سارى ساماۋىردى سىرتقا الىپ شىعىپ كەتتى. ارتىنشا-اق، ايكىجاننان حابارلانعان كورشىلەر ەكى بولمەلى اياداي ءۇيدى كەرنەپ اكەتتى. سول وتاۋ تويى رەيستەن ماراتبەك ورالعانشا جالعاسقان ەدى.
مۇحيت قۇداسىنا بۇرتيا قارادى.
— ماراتبەك، شىنىڭدى ايتشى، تورى بەستىنى ادەيى ءمىنىپ كەتتىڭ بە؟
— جوق. جۇمىستان قالاتىن بولعان سوڭ ۇيرەنشىكتى كولىكتى پايدالانعانىم عوي. ال، سەن ءوزىڭ ايتشى، مىنا بالبوپە الىپ قاشپاساڭ بارمايمىن دەپ قيعىلىق سالدى ما؟
— نەگە سالسىن. وۋ، مەندەي جىگىتتىڭ سۇلتانى ەمەۋرىن بىلدىرگەندە ەتەگىنەن ۇستامايتىن قىزدىڭ كوزى سوقىر عانا بولار، — دەپ مۇحيت سىلق-سىلق كۇلدى.
— ەندەشە، سونشاما شالا بۇلىنگەنىڭ نە؟ قاشپاي، پىسپاي-اق كەلۋلەرىڭە بولاتىن ەدى عوي.
— وندا ۇيلەنۋدىڭ ءسانى قالا ما؟
— جاقسى. ال، قۋعىنشى شىعادى دەپ سونشا قورقۋىڭا جول بولسىن.
— ويباي-اۋ، بالبوپەنى الىپ قاشىپ كەتەمىن دەپ كەمىندە ون ادامعا ءوز اۋزىمنان ايتپادىم با. سودان كەيىن قورىقپاي كور.
— ءتۇۋ، ساپپاس ەكەنسىڭ، مۇحيت. ەكەۋىڭنىڭ قوسىلعاندارىڭدى سول اۋىلداعى توي ۇستىندەگى جۇرتتىڭ ءبارى قالاماپ پا ەدى. سودان كەيىن نەنىڭ قۋعىنشىسى شىقپاقشى.
— ءويبۇي، سونىسى بار ەكەن-اۋ. وزىمە دە وبال جوق. ەكى ورتادا بوپەشتىڭ ءبىراز زارەسىن ۇشىردىم-اۋ وندا مەن.
سويتكەن مۇحيت سوڭعى ايدا ءالى كوڭىلىن سۇراپ توبەسىن كورسەتكەن ەمەس.
ماراتبەك وڭ جامباسىنا اۋناپ، تەرەزەگە ءۇڭىلدى. سىرتتان مال ايداعان الدەكىمنىڭ داۋسى ەستىلدى.
مۇحيت پەن بالبوپە ماراتبەكتەردىكىندە ءبىر ايداي تۇرىپ، جۇرت اسار جاساپ، باسپانا قالقايتىپ بەرگەن سوڭ جەكە ءبولىنىپ شىققان بولاتىن. ەكەۋىنىڭ بىر-بىرىنە ەركەلىگى دە، ەرەگىسى دە تەز ۇستاعىش. وندايدا بالبوپە سالىپ ۇرىپ ايكىجانعا جەتىپ كەلەتىن. ارتىنشا-اق Mۇحيت تا تابالدىرىقتان اتتايتىن. بۇرتيۋى دا، كەلىسۋلەرى دە وڭاي. كوزدەرىنە كوزى تۇسسە-اق كوڭىلدەرى تابىسىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى ارنايى قوناققا كەلگەندەي داستارقان باسىن ازىل-كۇلكىگە كەنەلتىپ تاستايتىن.
العاش بالبوپە رۋدنيكتى جەرسىنبەي، ءبىراز بۇلىك شىعارعان-دى. قالادا ءوسىپ، كونسەرتتى، كينوسى كوپ ورتادان شىققان كەلىنشەككە كىشكەنە پوسەلكا ءىش پىستىرار قۇبا-توبەل مەكەن بوپ تا كورىنگەن بولار، بالقاشقا دا ءجيى-جيى كەتەتىن. كەيدە ەكى-ۇش كۇن، كەيدە ءبىر اپتاداي بوگەلىپ قالعاندا مۇحيتتان مۇلدەم بەرەكە قاشاتىن. وندايدا كومەك سۇرايتىن دا، اقىلداساتىن دا ادامى — ماراتبەك پەن ايكىجان عانا.
— وۋ، ەكەۋىڭ قوزى مەن بايانداي امپەي-جامپەي تىمپيىپ وتىرسىڭدار. مەن ءجۇرمىن، مىنە، ءتىرى بويداق بوپ، بالبوپە قايدا؟ بۇرىن ءدال وسىلاي كوپ كەشىگۋشى مە ەدى. جەر سيپاتىپ كەتتى عوي، جەر سيپاتىپ، — دەپ كۇيگەلەكتەنە ەسىكتەن كىرەتىن.
— وتىر. اپتىعىڭدى باس.
— ال، وتىردىم. سونداعى اقىلىڭ وسى ما؟
— نە ىستە دەيسىڭ ەندى.
— اۋ، وتاۋىم قاڭىراپ، وشاعىم قاڭسىپ قالمادى ما. بۇدان ارتىق ماعان قانداي سوققى تىلەمەكسىڭ، — دەپ الدىنداعى ىستىق شايدى ۇرتتاپ قالىپ، ءتىلىن ءجيدىتىپ العان مۇحيت ودان سايىن بەزەكتەيدى. — سەندەردىڭ، سەن ەكەۋىڭنىڭ بار بىتىرەرىڭ — مەنى قاجاۋ. مىنا قاتىنىنا شەيىن ادەيى شايىن ساقىرلاتىپ، ادامنىڭ جۇيكەسىن توزدىرىپ ويناۋدى ادەت قىپ العان ابدەن. جوق! قۇرىسىن بۇيتكەن تىرلىگى! وسىدان بالبوپە كەلسە، جۇرت الدىندا، ەنشى بولىسەم دە، ءبىرجولاتا ايىرىلىسىپ تىنام. ايتپەسە، بۇل نە بۇل. ول وندا، مەن مۇندا.
— اسىقپا، كەلەدى. بالبوپەنىڭ وزىڭە دەگەن نيەتى كۇشتى.
— قاشان كەلەدى؟ كەشە دە، بۇگىن دە پويىز توستىم. وسى كۇنگىنىڭ ايەلدەرى قۇتىرعان شەتىنەن. كورىنگەنى كۇلكى قىلادى. جاڭا ستانسيادان كەلە جاتسام، سۇيەلبايدىڭ جامان ايەلى سىقسىڭداپ: "ناقسۇيەرىڭ كورىنبەيدى عوي. جول توسقىزىپ قويعان با، تاعى. مۇحيت-اۋ، ءويتىپ قالانىڭ تىكباقايىنىڭ تىلەگىن تىلەگەنشە، وسىنداعى كونبىس قىزداردىڭ بىرىمەن ۇيلەسسەڭشى" دەيدى. تاپ ءبىر بالبوپەمنەن شىن ايرىلىسىپ كەتكەندەي. شاشىن ۇرايىندار، بارلىعى قوسىلىپ مەنىڭ ءبىر بوپەشىمە تاتىمايتىنىن بىلمەيدى-اۋ، — دەپ كەسەدەگى شايدى كومەيىنە توڭكەرە سالدى. — اپىراي-اي، ايكىجان-اي، ەندى سەن دە مەنى تالكەك ەتەيىن دەدىڭ بە. مىناۋىڭ — شاي ما، جۋىندى ما، جىلىمشى بىردەمە عوي. نەگە شىعارىپ، نەگە ساقىرلاتىپ قۇيمايسىڭ؟
— بۇگىن وسى نەشەسى، مۇحيت؟ — دەپ ماراتبەك قولتىعىنا بوستەك توسەپ قيسايا كەتتى.
— ءيۋننىڭ ون بەسى. قىرىق ءبىرىنشى جىل. دەمالىس.
— ەندەشە، شۇرق ەتپە. بالبوپە قالانىڭ بازارىن ارالاپ ءجۇر. ەرتەڭنەن قالمايدى.
— ءا-ا، ءيا! سولاي. بوپەش بازار كورمەگەلى كوپ بولدى دەپ ءجۇرۋشى ەدى. ءاي، ۇمىتشاقتىق-اي! وندا، ماراتبەك، بىلاي بولسىن. ءبىز دە — ءبىر شاڭىراقپىز عوي. وسىنداعى بۇكىل قۇرداستاردىڭ باسىن قوسىپ كەلەسى دەمالىستا... — دەپ ءسال بوگەلىپ، ساۋساقتارىن جىبىرلاتا ساناپ شىقتى.
— كەلەسى دەمالىس جيىرما ەكىسىندە ەكەن. سول كۇنگە ءبارىندى قوناققا شاقىرام. بالبوپەشتىڭ ۇقىپتىلىعىن بىلەسىڭدەر. ەرتەڭ، سول ءوزى، كارپوستە-مارپوشكەلەرىن، ءشوپ-شالام، مامپاسيلەرىن ارتىنىپ-تارتىنىپ كەلەدى. كولحوزداعى ءابدىراسىل اعايدان انەۋكۇنى اكەلگەن كوپەيىم مايدان جۇرە المايدى. ابدەن قىزىلسىراپ قالدىڭدار. ءبىزدىڭ داستارقاننان ءبىر شايلاڭدار، — دەپ مۇحيت قالاداعى بالبوپەشى قاسىندا وتىرعانداي ءبىر شارۋانى وپ-وڭاي كەسىپ-پىشىپ تاستادى. مۇحيت ۇيلەنگەلى سۇلگى مەن ورامالعا جارىمايتىن بولعان. بالبوپە نامىستاندى ما، الدە بۇرىنعى مىس-مىس اقشا ۋىسىنان سۋسىپ كەتتى مە، ادەتتەگى تۇكتى سۇلگى موينىن ايمالامايدى. ءبىراق ەسكى ماشىق جاتتىققان قولدى جاعاعا جۇگىرتكىش. ءقازىر دە يىعىنا جاناسىپ قايتقان الاقانى ايكىجانعا قاراي تىلەنە جايىلدى.
— ءاۋ، كەلىنشەك، قوناق سىيلاپ ۇيرەنۋدى قاشان مەڭگەرەسىڭ؟ سۇلگى قايدا؟ قايماق قاتىپ كۇرەڭ شايدى باپتاپ بەرۋدى بىلگەندە، مىنا اعىل-تەگىل تەردى ۇگەتىن ورامالىڭدى دا جايىپ تاستامايمىسىڭ.
مۇحيت ءالى دە كىرپياز. شالبارىنىڭ قىرى پىشاقتىڭ جۇزىندەي بولماسا دا، وسى رۋدنيكتەگى بۇكىل ورىس، قازاق جىگىتتەرىنىڭ الدىندا ەشكىمگە ەسە جىبەرمەيدى. كەيدە ورىندى-ورىنسىز ەكى ساۋساقتى ءتىل ۇشىمەن تۇكىرىكتەپ الىپ، شالبارىنىڭ قىرىن شىمشىلاي سيپالاپ وتىراتىنى بار. باسقالاردا بىركيەر جالعىز كوستيۋم بولسا، مۇحيتتا بالبوپەنىڭ ارقاسىندا كوستيۋم دەگەن ۇش-تورتەۋ. قانداي ىستىق كۇندە دە پيدجاگىن تاستامايدى. ءبىراق جەلسىز، سامالسىز اپتاپ-اپتاپتا كۇرەڭ ءجۇز كىلكىگەن تەردەن بوي-بوي بوساپ ەرىپ، جان شاقىرار سايا ىزدەتكەندە، الگى بيشارا پيدجاك يىننەن ءتۇسىپ، بىرەسە وڭ يىقتا بىرەسە سول يىقتا جاتاتىن. ال، مۇحيت تومەنگى اۋىلداعى كىلەڭ جاس جۇمىسشىلاردىڭ بارىمەن قۇرداس. قۇرداسىمەن دە قۇرداس، كوڭىلىمەن دە قۇرداس. ەندەشە كەز كەلگەن بوساعاعا بۇرىلىپ، كەز كەلگەن تابالدىرىقتان اتتاپ دوس-قۇرداستىڭ، قۇرداس-كەلىنشەكتىڭ حال-جايىن، مال-جانىنىڭ اماندىعىن سۇراپ شىعۋ پارىز عوي. ارينە كەيبىرەۋلەر قۇساپ ءبىر ۇيگە كىرىپ، ءبىر ۇيدەن شىعۋعا دا بولادى. ءبىراق وندا سوناۋ كوپ قۇرداستىڭ ءبىرىنىڭ بولماسا ءبىرىنىڭ كوڭىلىنە سەكەم ءىلىنىپ قالسا شە. دوستان دوستىڭ ارتىقشىلىعى جوق. ءبارىنىڭ دە كوگەنكوزدەرى جەتكىلىكتى. بالبوپەشتىڭ قاعازعا وراپ قالتاسىنا سالىپ بەرگەن مامپاسيلەرىن قۇرداستارىنىڭ بوقمۇرىندارىنا بىر-بىردەن ۇلەستىرىپ شىققاننىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. سول باۋىرمال كىشكەنتايلاردىڭ مۇنى كوبىنەسە "اكەلەپ" الدىنان ەركەلەي ۇمتىلاتىنىن تەز ساعىنىپ قالاتىنىن بىلايعى جۇرت تۇسىنە دە بەرمەس. دەگەنمەن "اكەلەپ" جۇگىرگەن سابيلەردىڭ بىلدىرلاعان ءتاتتى ءتىلى اللانىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ، كىم ءبىلسىن، كەشىكپەي ءوزى دە شىن اكە، شىن كوكەلىك حالگە جەتەر. مۇحيت تالاي ەسىكتى اشادى، تالاي داستارقاننان ءدام تاتادى. تالاي قۇرداسىمەن قالجىڭداسادى. تالاي كەلىنشەكتىڭ مىقىنىنان مىتادى. قۋاناتىن قۇربىلارى دا كوپ، قۋاراتىن قۇرداستارى دا كوپ. ءسويتىپ، ءار ءۇيدىڭ بالاسىن، ءار شاڭىراقتىڭ اق جاۋلىقتىسىن جارىلقاپ جۇرگەندە، پالەكەت پيدجاكتىڭ قاي ارادا ۇمىت قالعانى بەلگىسىز. كەش تۇسە ازاماتتىق بورىشىن ادال جۇرەگىمەن ورىنداپ ورالعان مۇحيتىمىز بالبوپەنىڭ الدىندا كەشىرىمشىل پىشىنمەن ەلجىرەپ تۇرار ەدى. ەركەلەپ كۇلىمسىرەر ەدى. ءبىراق.... تۇستەن بەرى ءۇي شارۋاسىمەن جالعىز ارپالىسقان بوپەش ەكى كوزى ءتورت بولىپ جۇبايىن جابىعا كۇتىپ وتىرماسا، وندا ىلىك ىزدەپ ءون-بويدى تىنتكىلەگىش جانار جولاۋشىلاپ جوعالىپ كەتكەن پيدجاكتى جوقتاماس ەدى. شىركىن بالبوپە ىقتياتتى عوي. قارا كوزدەردىڭ قوعاداي جاپىرىلعان ۇپ-ۇزىن، قاپ-قايقى كىرپىكتەرى مۇحيتتىڭ مەسەلىن تەز قايتارىپ، يىققا شانشىلىپ بارىپ، قايشىلانا قالاتىن. سول بەلگى جەتكىلىكتى. مۇحيت قايتادان شۇبىرىندى جولىنا تۇسەدى. سول شيىردى ەكىنشى ۇشىنان بالبوپە جالعاستىرادى. بالبوپە كىرگەن ۇيلەردىڭ قۇربىلارى كۇبىرلەپ، قۇرداستارى كۇلىمدەپ قالادى. نە كەرەك، ەرلى-زايىپتى ەكەۋ ءىڭىر جامىلىپ ورالعاندا قۇبىجىق پيدجاك ۇيلەرىندە جاتادى. كىم اكەلدى، قاي قۇرداس جاسادى، قاي قۇربى سەندەلتتى — تەكسەرىپ كور. ايتەۋىر "قايتا ورالعان مال قايىرلىنىڭ" جونىنە سايادى دا، مۇحيت تا، بالبوپە دە ەشتەڭە بولماعانداي الاسا دوڭگەلەك ۇستەلدى قۇرىپ الىپ، شايعا وتىرادى.
مۇحيتتىڭ پيدجاگى جوعالۋىن قويمايدى. ەكەۋى سودان كەيىن سارىلا جۇگىرۋىن توقتاتپايدى. ءبارىبىر، پيدجاك ءوز اياعىمەن كەلىپ ءتوردىڭ توبەسىندە جاتادى.
— سولاي، ماراتبەك. دەمالىستا كوپەيدى ءوزىڭ كەلىپ سويىپ بەر. مەن ءوزى، قۇداي بىلەدى، تاۋىق باۋىزداي المايمىن. انادا بالبوپەم ماعان... ءا، قوي، كۇلكى قىلارسىڭدار سەندەر. مەن كوپ وتىرمايىن. جىگىتتەردى حابارلاپ قويماسام، كىم بىلەدى، اۋىلدا تۇرماي كولحوزعا قىدىرىپ كەتەر، — دەپ ورنىنان تۇردى.
پيدجاگى تاعى ۇمىتىلىپ قالىپ بارادى ەكەن، ماراتبەك داۋىستادى.
— مۇحيت، مىناۋىڭدى يىعىڭا جامىلا كەت. بۇگىن بالبوپە جوق. شىن جوعالتارسىڭ.
اسىعا كۇتكەن دەمالىس كۇنى دە جەتتى. ەرتەڭمەن-اق مۇحيتتىڭ ۇيىنە اعىلعان تومەنگى اۋىلدىڭ ەركەك-ايەل، بالا-شاعاسى كىشكەنە اۋلانى سىقاپ جىبەردى.
كوپەي شىنىمەنەن سەمىز ەكەن. شەك-قارىن ارشىپ، باس ءۇيتىپ، باۋىرساق ءپىسىرىپ جۇرگەن ايەلدەر تاماق دايىنداعانشا، مۇحيت بالبوپەنىڭ قالادان اكەلگەن "كارپوستا-مارپوشكەلەرىن" دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ ۇستىنە سامساتا ءۇيىپ، شىنى شەلەك تولى سىرانى كۇرەڭ توستاعاندارعا ساپىرا قۇيىپ بەرىپ وتىر.
— ءاي، مۇحيت. سىرا ساپىرعاندى قاي اتاڭنان كورىپ ەدىڭ؟ ساپىرماي-اق قۇي، — دەپ سۇيەلباي بىلگىشسىنىپ وجاۋعا جارماستى.
— پالە، سۇيەلباي، سەن ءوزىڭ قالادا بولماپسىڭ عوي.
انادا ءبىز، بالبوپەش ەكەۋمىز بالقاشقا بارعاندا ءبىر ءداۋ سارى كەلىنشەك قارا كەسپەكتى قۇلاشتاپ-قۇلاشتاپ ساپىرتىپ، تورىالا سىرانى كوپىرشىتىپ قۇيىپ بەرگەندە، ءبىر كۇن بويى كەكىرگەم. سىرانىڭ قۇدىرەتى — كوبىگىندە، قالادا بولماعان وزىڭنەن كور. ايتپەسە كەكىرگەندە ءيسى مۇرنىڭدى جاراتىن سىراعا قىمىز دا جەتپەيدى، — دەپ مۇحيت بەرىسپەيدى. — نانباساڭ، بوپەشتى شاقىرايىن با. ءوز اۋىنان ەستى.
سۇيەلباي قۇرداستارىنىڭ كەلىنشەكتەرىنە قىرعيداي تيگەنىمەن بالبوپەدەن ىلعي ىعىسىپ جۇرەدى. وعان سەبەپ بار، زاۋىدە سۇيەلباي ايەلدەرگە جاسايتىن ادەتىن ىستەپ، بالبوپەنى قىتىقتاپ ويناماق بولادى عوي. بالبوپە شوشىپ كەتكەن بە، الدە سۇيەلبايدى جاقتىرماعان با، قالانىڭ قىزدارىنىڭ بىلمەيتىنى جوعى راس قوي، بايعۇستى ءا دەگەنشە كۇل ۇستىنە توپ ەتكىزىپ، ۇستىنە اتشا قونجيىپ ءمىنىپ العان دەسەدى. سودان بەرى سۇيەلبايدىڭ بالبوپەگە جۇيرىك ءتىلى دە، سۇعاناق قولى دا جولاماي، ارقان بويى اۋلاقتاپ جۇرەدى.
— قويشى سەن دە، قيت ەتسە ايەلىڭدى كۋاعا جەتەلەي كەلەتىن بوپسىڭ عوي. شاشى ۇزىن نەمەلەردەن قاي ءبىر اقىل شىعۋشى ەدى. سەن، مۇحيت، ءىشىمىزدى قۇر سىلدىر سىرامەن كەپتەمەي، بار بولسا، كوك مويىننىڭ بىرەر شىنىسىن بەرى تاستا، — دەپ سۇيەلباي باسقا قىرعا كوشتى. جىگىتتەر و كەزدە اراق پەن شاراپقا ونشا قۇمار ەمەس ەدى، ايتەۋىر، كوز الدىندا تۇرعان سوڭ كوڭىل جىقپاستىقپەن ستاكان شايارداي تۇبىنە تامىزىپ ىرىمىن جاسايتىن. سۇيەلبايدى جاقتىرماسا دا، ۇندەگەن جوق. قالالىق كەلىنشەكتىڭ داستارقانى باسىندا وتىرعان سوڭ قالا تاعامىنىڭ بەتكە ۇستارىنداي — اراقتى ءارى يتەرىپ تاستاۋعا بالبوپەدەن ۇيالادى.
— بالبوپە! ۋا، بوپەش! — دەپ مۇحيت وڭەش سوزدى.
— نە؟ مۇحيت-اۋ، جاي شاقىردىڭ با؟ — دەگەن بالبوپەنىڭ وشاق جاقتان سىڭعىرلاعان اسەم داۋسى قۇرداس بىتكەندەردى تۇگەل ەلەڭ ەتكىزدى. بالبوپەنىڭ باسقا كەلىنشەكتەردەي ەرىنىڭ اتىن اتامايتىن ادەتتى ىسىرىپ تاستاپ، "مۇ-حي-يت!" دەپ ەرنىن دوڭگەلەنتە سىزىلاتىنى دا ۇنايدى. جۇقا كويلەكتى تىزەدەن شولتيتا كيىپ، بارلىق وي-دوڭەستەرىن اشىپ كورسەتەتىن قۇلىن دەنەسى دە ۇنايدى. مۇحيت كەلىنشەگىن شاقىرعاندا كوز بىتكەن بالبوپەنى تىمىسكىلەپ كەتتى.
— كەل! ءوز قولىڭمەن قۇيىپ بەرمەسەڭ، مىنا شىركىندەر تاتىپ الار ەمەس.
مىقىنىن بيلەتىپ، شىنتاعىن ويناتىپ، كىرپىكتەرىن قايشىلاپ داستارقان باسىنا جاقىنداعان سۇلۋ كەلىنشەككە قۇرداستار تۇس-تۇستان قوشەمەت جاۋدىردى.
— كوزىڭ-اي سەنىڭ! سەكسەۋىلدىڭ شوعى عوي!
— ەرنىن ايتساڭشى، — قىردىڭ قىزىل قىزعالداعى ەمەس پە!
— ناعىز اقشا ماڭداي!
— قۇشاعىڭ ءورت شىعار. بايعۇس مۇحيت ورتەنبەي قالاي ءجۇر.
بالبوپە قۇرداستارىنىڭ شۇبىرعان سوزدەرى مەن سىلەكەيلەرىنە ءمان بەرگەن جوق، ءبىر قىرىن تۇرعان كۇيى وت باسىنداعى ايەلدەرگە ەلەۋسىز كوز جۇگىرتتى. سامبىرلاعان داۋىستارى ساپ تىيىلىپ، ءبارى بۇعان قاراپ قالىپتى. قىزىعۋىنان قىزعانۋى كوپ كوزدەردىڭ اسەم جۇزدەردى ىلەزدە بۇزىپ جىبەرەتىنىن بايقاپ قالعانى سول ەدى، سىڭعىر ءۇندى تاۋ سۋىنداي اقتاردى.
— ءجا! مەنى ماقتاعانشا ونان دا اناۋ ايەلدەرىڭدى داستارقانعا شاقىرساڭدارشى. بىرەۋگە كۇندىز كوز ءسۇزىپ، تۇندە ىندىندارىڭ قۇرىپ ايمالايتىن سۇلۋلارىڭ سولار عوي.
كۇيەۋلەر ايەلدەرىنە جالت-جالت قاراستى. جالت-جالت قاراستى دا، جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىقتى سەزدى مە، الدە ءوز قىلىقتارىنان ۇيالدى ما، دەرەۋ تومەن ءۇڭىلدى. شۋ توقتادى. مۇحيت ورنىنان ەلپەلەكتەپ تۇرىپ بارىپ، كەلىنشەكتەردى ەرىكسىز داستارقان باسىنا ءيىرىپ اكەلدى.
— ۇستاڭدار، كەلىنشەكتەر! بايلارىمىز ءىشىپ، ءبىز قاراپ وتىرسىن دەگەن زاڭ جوق. ءقازىر تەڭدىك زامانى. بۇلاردىڭ شىرەنىپ، شەكىرەيىپ جۇرگەندەرى ءبىزدىڭ ارقامىز شىعار. وزدەرىن ابدەن قۇداي تۇتىپ العان. كوتەرىڭدەر! شاراپ، قىزىل شاراپ ەشتەڭە ەتپەيدى. مۇحيت، تۇگەل قۇيىپ شىق. قاراڭدارشى، قوناققا كەلگەندە دە وزدەرى وتىرىپ الىپ، بىزگە جۇمىس ىستەتىپ قويادى. جوق، بۇدان بىلاي وعان كونبەسپىز. كونبەيمىز عوي، كەلىنشەكتەر. كانە، الىپ جىبەرەلىك، — دەپ بالبوپە قولىنداعى ستاكانىن ەرنىنە اپاردى. سول-اق ەكەن، ايەلدەر جاعى قۇددى ءبىر قۇبىجىق كورەتىندەي كوزدەرى كەڭ اشىلىپ، ەرىندەرىن شىلپىلداتا تامسانىپ بالبوپەگە قاراپ قالىپتى. بالبوپە كىدىرگەن جوق، ستاكاندى تۇگەل توڭكەردى.
— وي، جارايسىڭ!
— ناعىز مىقتى!
— ءاي، مۇحيت، سەنىڭ قاتىنىڭنان وتكەن باتىر جوق، — دەپ سۇيەلباي قىشقىردى.
بالبوپە ايەلدەرگە ەجىرەيدى.
— نەعىپ قالشيىپ قالدىڭدار. الىڭدار، كوتەرىڭدەر. پايعامبار دا ىشكەن شاراپ ەمەس پە. ولمەيسىڭدەر. مەن ءولدىم بە.
ءبىرى تەرىس اينالىپ، ءبىرى تومەن ەڭكەيىپ، ەندى ءبىرى كۇيەۋىنە جاپاق ەتىپ قاراپ ءوتىپ ءۇنسىز قىبىرلاعان كەلىنشەكتەر ءبىر ءسات ويلاماعان جەردەن ءبىر مەزگىلدە ستاكاندارىنا جارماستى. قاقالىپ-شاشالىپ جۇتتى. سىزدىقتاتىپ ءسىمىردى. جوق! پالەكەت ەشتەڭەسى بىلىنبەيدى. وڭەشتى ازداپ قىرناعانى بولماسا، قورقىنىشتى تۇگى جوق ەكەن. ايەلدەرگە باتىلدىق ەندى. وڭدەرىنە قىزىل شاربىلانىپ بوياۋ جۇگىردى. جانارلاردا كوگىلدىر وت ۇشقىندارى. الگىندەگى بەت تىلە قىلىمسۋ، ۇيالا كوز توڭكەرۋ ادىرا قالعانداي. بىر-بىرىنە كەزەك بەرمەي كەلىنشەكتەر داستارقان باسىن بيلەپ-توستەپ كەتتى.
— كۇيگەنباس، قازان جاقتى ءبىر بايقاپ كەلشى، كوبىگى ءىرىپ كەتپەسىن، — دەپ ءبىرى كەۋدەلەسە؛
— ءاي، اشكەنتايدى قارا، الدىنداعى اراعىن ءالى كوتەرمەپتى. ءولاي، وزدەرى بىزگە ىشكىزىپ، الداپ سوقپاق. قاتىندار، كەل، جابىلىپ تۇيەباس جاسايىق ءوزىن، — دەپ ەكىنشى كەلىنشەك قول توقپاقتاي ەركەككە تاپ بەردى.
قوزىنىڭ ەتى ءبىر قايناسا دايىن بولادى عوي. ەتتى جەپ، سورپا سىمىرگەن قۇرداس، قۇربىلار ءالى دە بولسا مىناۋ قىلىقتى بالبوپە مەن كوڭىلشەك مۇحيتتىڭ داستارقانىن قيىپ كەتە الماي وتىرعان. قاراسۋدىڭ قوس ماتكەدەن جاساعان سىڭاراياق كوپىرىنەن اسىعىس ءوتىپ، ەنتەلەي بەرى سالعان الدەكىمدى ەندى تۇس-تۇستان قاعىتا باستادى.
— ءداۋ دە بولسا اقىباي!
— جوق ول ەمەس. اقىباي الاسا. ال، اناۋىڭ نامازدىگەردىڭ كولەڭكەسىندەي شۇباتىلعان بىرەۋ.
— ءوزى ابدەن تويىپ العان ءتارىزدى. اياعى ءار جەردەن ءبىر تيەدى. بالبوپە، شىنىڭنىڭ تۇبىندە بىردەمە قالىپ پا ەدى؟ قۇيا بەر، بايعۇستىڭ باسىن جازىپ، باتاسىن الايىق.
— ءاي، اناندا كوز بار ما ءوزى! شالشىقتى شالشىق، بالشىقتى بالشىق دەمەيدى عوي. قاپ، مىنا الاشانى بىلعايتىن بولدى-اۋ.
— ويباي، اناۋ وتىرعىشتى دايىنداڭدار!
— مەترەي! دەسياتنيك مەترەي عوي.
— ءدال سول! سوستاۆ كەلىپ، ءبىزدى جۇمىسقا شىق دەۋگە كەلە جاتپاسىن.
— مەترەي كەلمەك تۇگىل، ناشاندىكتىڭ ءوز كەلسە دە، مەن بۇگىن، دەمالىسىمدا تىرپ ەتپەيمىن، — دەپ سۇيەلباي شالقالاپ سۇلاي كەتتى. وسى ءتۇرى "كوتەرىپ اكەتپەسەڭ، قوزعالماسپىن!" دەيتىن سەرت بەلگىسىندەي.
دميتريي كوزودويەۆ ەسىك پەن توردەي قالعاندا كىلت توقتادى. بىلەگىمەن ماڭدايىن ءسۇرتىپ تاستاپ، وزىنە اڭتارىلا قاراپ وتىرعاندارعا قيپاقتاي ءسۇزىلىپ تۇرىپ، ءيىلىپ سالەم ءراسىمىن تانىتتى. قازاقشاعا سۋداي دەسياتنيك بۇرىن "اسسالاۋماعالايكۋمدى" اۋىز تولتىرا، قاجىدان كەلگەندەي ماقامداتا سوزاتىن ەدى. مىنا بۇگەجەكتەگەن رەپەيسىز قالپى ەلدىڭ ءبارىن تاڭدانتىپ تۇر.
— مەترەي، بەرى جاقىندا.
— مىندا وتىر. ەت جەپ قويعاندا كەلدىڭ، جامانداپ جۇرەدى ەكەنسىڭ.
— قوي، ەت بار ءالى. تۇر عوي، مىنە ءبىر تاباعى.
— سۇيەلباي، اياعىڭدى جيساڭشى.
مەترەي ورىندىققا قۇيرىق باستى. وتىرعانداردى جاعالاي بارلاپ ءوتىپ، اۋىر كۇرسىندى. داستارقانعا جاقىنداعان جوق.
— اۋىلداستار، مەن سەندەرگە سۋىق حابار اكەلدىم. سوعىس باستالىپتى. گەرمانيا بۇگىن بىزگە سوعىس اشىپتى، — دەگەندە سوڭعى سوزدەرى قاتقىل تاماقتان قىرىلداپ توگىلدى. كىرپىگىنە جىلت ەتىپ دىمقىل ءبىلىندى.
اياق استىنان جەر سىلكىنىپ، نەمەسە اشىق كۇندە نايزاعاي ويناسا، داستارقان باسىنداعىلار ءدال مۇنداي تۇنجىراماس. الگىندەگى اقجارقىن جۇزدەرى بىردەن جوعالىپ، ءارقايسىسى ءتۇيىلىپ، تۇنەرىپ قالىپتى. "سوعىس" اتتى سۇمدىق ءسوزدىڭ ىزعارىن الدەن-اق بۇكىل جۇيە-جۇيكەسىمەن سەزە مە، ەركەك، ايەلدىڭ بىردە-بىرى قىبىر ەتۋگە باتىلى جەتپەي مەلشيىپ، مەترەي-دميترييگە جاپاق-جاپاق قاراسادى. "وتىرىك دەشى!"، "ويناپ ايتىپ ەدىم، نانباڭدار دا سەنبەڭدەر دەشى!"، دەيتىن تىلەمسەك دامەنى ىشتەي عانا تولعايدى. ءبىراق كوكشىل كوزدەردى تۇمانتقان ءمولدىر شىق مۇرىننىڭ ۇشىندا دىرىلدەپ، قىتىمىر ۋىستىڭ شەڭگەلىنە ءبۇرىپ العان جۇرەكتەردى تىپىرلاتىپ بارادى.
— ءاۋ، نە عىپ سۇمىرەيىپ قالدىڭدار!
داۋىس بەرگەن سۇيەلباي ەكەن. مالداسىن قۇرىپ الىپ، ءتونىپ وتىر.
— ۇنجىرعالارىڭ بوسقا تۇسپەسىن. "كوپپەن كورگەن — ۇلى توي". ءالىپتىڭ ارتىن باعالىق.
— سوندا نە دەمەكسىڭ؟ — دەپ مۇحيت شاڭق ەتە قالدى.
— نە دەيىن. اق پاتشاڭ دا قازاقتى وققا ايداماي، قارا جۇمىسىنا عانا سالعان. بۇل جولى دا سويتەدى. ويتكەنى ورىستار ءالى دە بىزگە بۇراتانا حالىق دەپ سەنبەيدى.
— اقىماقسىڭ! نادانسىڭ! وكىمەتىمىزدىڭ بار جاقسىلىعىڭ باسقالارمەن بىردەي ءبولىسىپ، تاقسىرەتىن وزگەلەرگە اۋدارا سالماقسىڭ عوي سوندا.
— اقىماقتىڭ كىم ەكەنىن ۋاقىت ايعاقتار. قوي، قوي-اق قوي. ءوزىمنىڭ سول سوعىسقا بارمايتىنىمدى وڭ قولىڭداي كور. كەشەگى سەنىمسىزىنە بۇگىن قارۋ ۇستاتپاس، — دەپ سۇيەلباي شيق-شيق كۇلدى.
— وسىلاي بىقسىدىڭ با اقىرى. ءاي، تۇزەلمەپسىڭ- اۋ — دەپ، مۇحيت اۋلاقتاپ سىرعىپ وتىردى.
— قوي-اق، قوي، مۇحيت. سەنسىز دە سەزىكتەنەتىندەر جەتىپ جاتىر. ونان دا اراعىڭ قالسا، اكەل بەرى. ەندى ءدال بۇگىنگىدەي باس قوسا الماسپىز. تويلاپ قالالىق.
بالبوپە ءۇنسىز تۇرىپ كەتىپ، ۇيىنەن ءۇش بوتەلكەنى موينىنان قىسا ۇستاپ، ۇستەلگە اكەلىپ قويدى.
— مەترەيگە قۇيىڭدار!
— راقمەت. مەن كەتەيىن. سەندەرگە حابار جەتكىزۋگە اسىعىپ... ناچالنيك كۇتىپ وتىر. بالقاشتان تەلەفون سوعۋى مۇمكىن، — دەپ دميتريي نيكولايەۆيچ نان اۋىز ءتيىپ، تۇرىپ كەتتى.
— بالبوپەش، ءوزىڭ اشىپ، ءوزىڭ قۇي. ۇيرەنە بەر، بوپەش. ەرتەڭ مىنا قىلقان قىرىققاندار مايدانعا اتتانعاندا وسى اۋىلداعى جالعىز ەركەك بوپ، مىنا مەن — سۇيەلباي عانا قالادى. سوندا قۇرداستىق جولى دەپ، بارىڭە اڭگىمە ايتىپ كوڭىلدەرىڭدى كوتەرەر ءوزىم بولام. قوي-اق قوي، مۇحيت، الارتپا ءويتىپ كوزىڭدى. شىندىقتى جاسىرۋ قيىن. سولاي، قۇرداستار، سولاي. "ءولىمدى جەردە مولدا سەمىرەر". ەندىگى مولدا دا — مەن.
سۇيەلبايدىڭ ويىنى ما، ويى ما — قالجىڭعا سايىپ ايتقاندارى اركىمنىڭ كوڭىلىنە تۇرپىدەي ءتيىپ، كەۋدەلەرىندە تۇينەۋ بولىپ تۇرىپ قالدى.
اۋەلەپ ءان كەتتى.
بالبوپە ەكەن. جۇرت جۇزىندەگى سىزدى جۋىپ-شايماق بولعان دالباساسى ما، سۇيەلبايعا دەگەن ەرەگىسى مە، — ايتەۋىر انىندە مۇڭ از. جالعىز شارىقتاپ تۇردى دا، كەنەت ءۇزىلىپ ءتۇستى. بەتىن باسىپ وكسي كەلىپ، مۇحيتتى باس سالدى...
* * *
... كۇن ۇياسىنا كىرىپ بارا جاتسا كەرەك، تەرەزەنىڭ جاقتاۋىن جاعالاعان ساۋلەسى قىپ-قىزىل. قان جالاتقانداي.
اۋىز ۇيدەن اياق تىقىرى ەستىلىپ، ايكىجاننىڭ كۇرك-كۇرك جوتەلگەنى جەتتى.
"بايعۇس، ابدەن قالجىرادى-اۋ! قاي جەردە ءجۇرىپ سۋىق تيگىزىپ الدى ەكەن؟ ءبىر اۋىق تىنىمى جوق. قارتايعاندا قولقابىس ەتەتىن دە جاناشىر ادامنىڭ بولماعانى قيىن-اۋ. جايلاۋبەكتىڭ كەلىنشەگىنەن نە قايىر. سايلاۋىم ءجونى ءتۇزۋ بىرەۋگە كەزىكسە ەدى. ءوزى دە ابدەن قاجىپ جۇرگەن شىعار. كىتاپ جازۋ دا بەينەت، سول جازعانىن وتكىزۋ ودان دا وتكەن ازاپ ەكەن-اۋ. سوندا ءبىرىن-بىرى نە قىلمايسىڭ دەپ تۇرتپەكتەيدى ەكەن شىركىندەر... بارىنەن دە ايكىجانعا اۋىر بوپ تۇر. كۇرك-كۇرك جوتەلۋىن. جىلى جەردە تەرلەپ وتىرىپ، سۋىققا جۇگىرىپ شىققان سوڭ، بيشاراعا نە جورىق. قايتا شىدامدى ءوزى. سىر بىلدىرمەيدى. وتىن-سۋى جەتكىلىكتى مە ەكەن؟ سۇرايىنشى. دەپودان الاتىن ەكى توننا كومىردى، وتىنى جەتەتىن بولسا، ءداۋ اپاعا ءتۇسىرتىپ بەرگىزگەنىم ابزال بولار، وسى ءداۋ اپا دەمەكشى، سول كىسى كەلمەي كەتتى. جاتىپ قالمادى ما ەكەن؟"
ورتاڭعى ەسىك اشىلدى دا، ءتورت بۇرىش جارىق ەدەندە تۇيىقتالدى.
— قالايسىڭ؟
— مەنى قويشى، ايكىجان. مەن شۇكىرمىن عوي، ءوزىڭ نەگە كۇركىلدەپ كەتتىڭ، — دەپ ماراتبەك كەمپىرىنە قولىن سوزدى. — استىمدى قالىڭداتاسىڭ با، جامباسىم تاقىلداپ جاتىر.
ايكىجان بۋىندارى سىقىرلاپ، جۇرەلەپ وتىرىپ ماراتبەكتى توسەك قاسىنداعى ماقتاسى قالىڭ بوستەككە دەمەي جىلجىتتى. ىشىنەن:."اپىراي، كۇن وتكەن سايىن جەڭىلدەپ بارادى. انا كەزدەرى قوزعالتا الماۋشى ەدىم" دەگەن ءارى ۇرگەدەك، ءارى تاڭسىق سەزىمدى ويلاپ ءوتتى. ارتىنشا، كەرەۋەتتىڭ شەگىرەن جاپقىشىن سىپىرىپ تاستاپ، اراسىنا تۇيە ءجۇنىن تۇتقان ەكى جاڭا كورپەنى سۋىرىپ الدى.
ماراتبەك بايقاپ قالعان ەكەن.
— قايتەسىڭ، شەشەسى-اۋ. باسقاسىن-اق توسەسەڭشى. ايكىجان از-كەم اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى.
— سايلاۋجانعا ارناپ قابىتىپ ەدىڭ عوي. ءبىر شۇيكەباستىڭ تىلەۋىن تىلەپ تۇرسىن. ۇزاماي توي كورىپ قالارمىز.
— ءيا، ءيا. توي كورەمىز، كوكەسى! سايلاۋجانىم كەلىن تۇسىرەدى، — دەپ كادىمگىدەي كوڭىلدەنگەن ايكىجان دەم ارسىندا سەرگەك تارتتى. ادام كوڭىلى — شۇكىرلىكتىڭ ق ۇلى عوي، سول نارسەدەن وپ-وڭاي ءلاززات الىپ، قارعا اۋناعان تۇلكىدەي قۇلپىرىپ شىعا كەلەدى. مەدەۋ تاپقان ايكىجان بار ۋايىمدى سىلكىپ تاستادى. شالىن ورنىنا جاتقىزىپ، قاسىقپەن اۋزىنا اق تامىزىپ، وبەكتەپ وتىر ەندى.
— تاعى ءبىر قاسىق.... بۇگىن ءوڭىڭ دە جاقسى. باعانا ىشكەنىڭدى دە قۇسقان جوقسىڭ. قاسقا بيەگە كەشەگى كانبيكورىم1 تەگى ۇناپ تۇر. باس ساۋىمىندا ءبىراز ءسۇت بەردى.
— ءداۋ اپانى كورمەدىڭ بە؟
ايكىجان باعجيا قارادى.
— ونى قايتەسىڭ؟
— جاي. كەلمەي كەتتى عوي.
— دالابايدىڭ پۇشىق قاتىنى كورپە قابىتام دەپ الدىڭعى كۇنى الىپ كەتكەن. قىزىنىڭ جاساۋىن دايىنداپ مۇرنىنا سۋ تيمەي جۇرگەن جوق پا. ءبىزدىڭ سايلاۋجان مەنسىنبەدى دەپ ءوزى مەنىمەن ورتتەي ءوش.
— قوي! سايلاۋجاندى كىرىكتىرمە.
— جوعا دەيمىن-اۋ، قۇدا ءتۇسىپ، كيىت كيىسكەندەي-اق ماعان تالاي جەردە بۇرتيىپ وكپە ايتقىش. ءوزى عوي قىزىن سىرتىنان ءبىزدىڭ سايلاۋبەككە ىڭعايلاعان. بىلتىر سول كەر پۇشىق مەگەجىن: "ەكەۋىن وڭاشا كەزدەستىرەيىك. مۇمكىن بالالار ءبىرىن-بىرى ۇناتىپ قالار" دەپ وزگەۋرەگەنى. وندا نەم بار. سايلاۋجان ءوزى بىلەر.
— وتىنىڭ جەتەرلىك پە؟
— ارتىلىپ قالادى. پەتەرپىلاس كومىر، كىشكەنە سالساڭ، قىزدىرىپ جىبەرەدى.
— وندا دەپودان الاسى ەكى توننانى ءداۋ اپاعا ءتۇسىرتىپ بەرسىن. مەترەيدىڭ بالاسىنا تاپسىر.
ايكىجان كۇمىلجىپ قالدى.
— ەستىدىڭ بە؟
— نەمەنە، جىل سايىن سول كەمپىردىڭ وتىن-سۋىنا ءبىز مىندەتتى مە ەدىك؟
— ءاي، ايكىجان-اي، كەيدە ورىنسىز تارىناتىنىڭ بار-اۋ. ءداۋ اپانىڭ شىن كوڭىلىمەن بەرگەن ءبىر باتاسى باسقالاردىڭ ون باتاسىنان ارتىق ەكەنىن ۇقپاعانىڭ با؟ اناۋ ەكى ۇلىڭنىڭ ادام بولعانى وسىنداي كەم-كەتىك كەيۋانالاردىڭ شاراپاتى عوي.
ايكىجان باسىن يزەپ وتىر، ەگىلىپ وتىر.
— جاساعان، كۇپىرلىك كورمە. ءتاۋبا. ايتايىن، كوكەسى. ەرتەڭ دەپوعا ءوزىم بارىپ ايتايىن.
— بار. سۋىپ كەتپەي تۇرعاندا شايىندى ءىش. ەكەۋمىز بىردەي جاتىپ قالساق، بولا ما. بويىڭدى سۋىق ۇستاعان ەكەن.
كەمپىرىن اۋىز ۇيگە جىبەرىپ، ماراتبەك قايتادان ويعا شومدى. قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ قىتىمىر جازىن ەلەستەتتى.
العاشقى شاقىرۋ قاعازى سۇيەلباي مەن مۇحيتقا ءبىر كۇنى كەلگەن ەدى. قالادان مۇحيت رەنجىپ ورالدى دا، سۇيەلباي سول پوەزبەن قاراعاندى شاحتاسىنا ەڭبەك ارمياسىنا كەتتى.
— تۇسىنبەيمىن. وكپەڭدە سىز بار دەپ مەنى جاراتپاي تاستادى. قۇداي بىلەدى، مەن تاپ اناۋ سۇيەلبايدان گورى مىقتىمىن. سۇيەگى ساۋدىراعان شىركىننىڭ قاسىندا مەن دەگەنىڭ بالۋان ەمەسپىن بە، — دەپ كۇيىپ-پىسكەن مۇحيت مۇڭىن شاققان.
— ەمدەل. ءالى-اق تۇزەلىپ كەتەسىڭ! — دەگەن ماراتبەك.
— قايدان جابىسىپ ءجۇر، ءا؟
1 كومبيكورم دەگەنى
— وزىمە تۇك بىلىنبەيتىن سياقتى. الدە سوناۋ بالبوپەنى الىپ قاشام دەپ الاوكپە بولعاندا تەر قاتتى ما ەكەن؟ ءبارىبىر مەنى ۇستاپ تۇرا المايدى.
مۇحيت ۋادەسىنەن شىققان. ەمدەلدى مە، الدە وكپەسىندەگى سىزى ەلەنبەدى مە، ايتەۋىر مايدانعا اتتانعان. سودان جەڭىس كۇنىنەن كەيىن ءبىر-اق ورالعان. ەكى-ۇش جاراقاتى، ەكى-ۇش مەدالى بار. كەۋدەسىندەگى مەدال سىڭعىرىنا كوكىرەگىنىڭ سىرىلى قوسىلىپ، بالبوپەگە قاراپ قويىپ، مايدان ومىرىنەن اڭگىمە سوققاندا بۇكىل الەمدى ۇمىتىپ كەتەتىن. بۇگىندە ول دا اۋرۋ.
ال، سۇيەلباي شاحتىدا ءۇش-تورت اي عانا ىستەپ، اۋىلعا تەپ-تەز قايتىپ كەلگەن. ول كەزدە اۋرۋ-سىرقاۋى كوپ ەدى، بۇگىندە ودان تىڭ شال-شاۋقان جوق.
"سوعىمىن اكەلگەن شىعار. ءدال ءقازىر سۇيەلبايدى كورەر مە ەدى. ەشكىمگە دەس بەرمەي ەسىپ سويلەپ وتىرعان شىعار"، — دەپ ءالسىز كۇرسىنگەن ماراتبەك كورپەسىن باسىنا بۇركەپ الدى.
جاز. سايلاۋبەك
سايلاۋبەكتىڭ قويىن داپتەرىنەن.
اعاسى، وسى بار عوي، كەيدە وز-وزىمنەن قاتتى ىزالانام. نەگە دەيسىز عوي؟ ايتايىن. مەن ءتورت-اق كلاسس ءبىتىردىم. مەن بىتىرگەن كەزدە اۋىلدا ءتورت-اق كلاستىق قازاقشا مەكتەپ بولاتىن. ەندى قازاقشا مەكتەپتى جاپتى دا، ورىسشا مەكتەپ اشتى. سودان قايتادان ورىسشانىڭ ءۇشىنشى كلاسىنان باستادىم. تاعى ءتورت كلاسس ءبىتىردىم. باسقا وقۋ جوق، ءمۇعالىم جەتىسپەيدى. قالادا گازۆودا ساتىپ، ديپلومدى ساندىقتا شىرىتەتىن مۇعالىمدەردى اۋىلدارعا قۋسا عوي. اكەي الىسقا جىبەرە المادى. ايىنا وتىز سوم تولەپ ينتەرناتتا وقىتۋعا پەنسياسى از، مۇرشاسى كەلمەدى. بىرەر جىل بوس ساندالىپ ءجۇردىم. سودان اۋدانداعى شوفەرلىق كۋرستى ءبىتىردىم. پراۆومدى قالتاما سالىپ aپ، تاعى ەكى جىل ءارتۇرلى جۇمىس ىستەدىم. بارانكاعا يە بولۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ءتۇبىڭ تەسىلگىر زاۆگاردىڭ قالتاسىن مايلاۋ كەرەك. ول — باقانداي مىڭ سوم. ايتپەسە، ءۋپراۆليايۋششييدىڭ نە جاقىنى، نە جەكجاتى بول. سونىمەن، ماشينا كوزدەن ءبىر-بىر ۇشىپ ءجۇرىپ جاتتىم.
نەگە ىزا بولاسىڭ دەيسىز بە؟ ىزا بولماي قايتەيىن. جۇمىستان كەلەسىڭ. كيىنەسىڭ، ەكى قولىڭ الدىڭا سىيماي كوشەگە شىعاسىڭ. ەكى-ۇش سەرىك ىلەسەدى. قايدا باراسىڭ؟ كلۋب ءومىرى ىستەمەيدى، كينو اتىمەن جوق. سونسوڭ جاعداي بەلگىلى، ەرىكسىز دۇكەن جاعالايسىڭ. اراق ىشكەن سوڭ، ارقاڭ قوزادى. توبەلەس تە، جانجال دا سونىڭ كەسىرىنەن. ويلايمىن: "شىركىن مادەنيەت سارايىن، ستاديون ورناتار ما ەدىك!" — دەپ. ءارتۇرلى ۇيىرمەلەر اشىپ، ويىن-ساۋىق قويساق، بۇرىنعىداي ىشىمدىككە ىنتىعىپ تۇرماس ەدىك-اۋ. ءتىپتى سول پالەگە مۇلدەم جولاماس ەدىك. ايتپەسە، ءبارى قول بوستىقتان.
انە، ان-ا-وۋ قاراۋىتقاندى كورەسىز بە؟ سول جاقتاعى... كورسەڭىز، سول — "ايعىرۇشقان" تاۋى. قاراڭىزشى: تىپ-تىك، نايزاداي شانشىلىپ وقشاۋ تۇر عوي. ۇلكەندەر ايتادى: جاۋگەرشىلىك زاماندا قازاق قولىنىڭ شولعىنشىسى وسى تاۋدىڭ باسىندا قاراۋىلدا تۇرار دەپ. شىنىندا دا سوناۋ ۇشكىلدەن مىنا ءبىز كەلە جاتقان جازىق بەت تۇگەل شالىنادى عوي. سول كەزدە ءبىر ازامات ەر جىگىت بولىپتى. اناۋ ۇشارعا ايعىرىمەن قۇيعىتىپ، جەر شولادى ەكەن. الگى باتىر بىركۇنى ۇشكىلدىڭ باسىنا شىعا كەلسە، قاپتاپ كەلىپ قالعان جاۋدى كورەدى عوي. جالت بۇرىلام دەگەندە ايعىرى قۇرعىر ءسۇرىنىپ كەتىپ، تومەن ۇشقان دەيدى. تاۋ سودان بەرى "ايعىرۇشقىن" اتالادى...
اعاسى، ءسىز اسىقپاي ءبارىن ارالاڭىز. دۇيسەنبىگە دەيىن ۋاقىتىمىز بار. ماشينا دەيسىز بە؟ وعان دەيىن ماشيناعا مەن عانا يەمىن. ءوزىم وسىنىڭ ءارى شوفەرى، ءارى مەحانيگىمىن. جۇمىستان قالماسام، كىم قىڭقىلدار. "تاياتقاندى" دا، "شۇناقتى" دا ارالاتام. ءسىز، بۇرقىراتىپ جازا بەرىڭىز. ايتپاقشى، اعاسى، وزىڭىزگە ءبىر سۇراعىم بار ەدى. وسى كىتاپ جازعاندا ويدان شىعاراسىزدار ما، نەمەسە ءبىر وقيعانىڭ جەلىسىنە سۇيەنەسىزدەر مە؟ ءارتۇرلى بولادى دەيمىسىز. دەگەنمەن، سىزدەرگە، جازۋشىلارعا ۇلكەن راقمەت. وۋ، انانى قاراڭىز! كيىك... لاعى! اداسىپ قالعان عوي، بايعۇس!
...قاپ-قارا ەكى كوزى مولدىرەگەن،
ادەمى ەكى تاناۋ جەلبىرەگەن.
ەلەڭدەپ جاس بالاشا جالتاڭدايدى،
جەل تۇرتكەن جۋساننان دا سەلدىرەگەن.
...ساندالىپ كەلە جاتتى اقساق كيىك،
ءبىر توقتاپ اندا-ساندا ءالىن جيىپ...
اق بوكەن-ساحارانىڭ بوتاكوزى،
اتتى ەكەن قانداي مەرگەن كوزى قيىپ؟
قايران، ساكەن اعا! قالاي ءدال تاۋىپ ايتقان! ساكە، وسى ءسىز ولەڭدى نەگە قويىپ كەتتىڭىز؟ كوڭىل-كۇيى عوي ول. اقىندار اعىنان جارىلادى. جازساڭىزشى قايتادان.
و، تاعدىر، مەنى وكىنتپە،
جانىمدا ءجۇر عوي جاقسى ءۇمىت،
بوس وتكەن ءاربىر سەكۋندكە
جابىرقاپ قالام، جاتسىنىپ...
ەسىڭىزدە مە؟ ءسىزدىڭ ولەڭ. باياعىدا "لەنينشىل جاستان "وقىپ، جاتتاپ العام... ايتپاقشى، بوس وتكەن سەكۋند دەگەننەن شىعادى. الگىندە ايتتىم ەمەس پە، بىزگە ستاديون، مادەنيەت سارايى كەرەك دەپ. وسىنى شىركىن، شىنداپ قولعا السا! وندا بار عوي... وندا كوممۋنيزمگە تۇپ-تۋرا ەرتەڭ-اق جەتەر ەدىك. نەگە دەيسىز عوي، اعاسى؟ ماستىقتان تىيىلار ەدىك. جۇمىسقا ىنتا كۇشەيەر ەدى. انە، ستاديوننىڭ پايداسى!
اناۋ نە؟ بالە، ءداۋ اپامنىڭ قىزىل قۇناجىنى مۇندا ءجۇر ەكەن عوي. ءداۋ اپانى بىلمەيسىز بە؟ جول شەتىندەگى توقال ۇيدەگى جالعىز كەمپىر شە؟ ون شاقتى كۇننەن بەرى تابا الماي ءجۇر ەدى قۇناجىنىن. جاقسى بولدى-اۋ. قايتاردا ۇستاتقىزسا، ماشيناعا سالىپ الا كەتەيىكشى.
ءداۋ aپa ءبىر قۋانسىن.
اعاسى، رۇقسات ەتسەڭىز، ءبىر ءان سالايىن. بارانكا ۇستاعاندا، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، كومەيگە اۋەن ورالادى. ول نەدەن ەكەن، اعاسى؟...
* * *
باسى مەڭ-زەڭ. ميىنىڭ ورنىنا قاۋاشاعىنا اپ-اۋىر بالقىعان قورعاسىن قۇيىپ، تولتىرىپ قويعانداي. بالكي سول مازاسىز ميدىڭ ورنىندا شىنىمەن سۇيىق قورعاسىننىڭ بولعانى جاقسى ما ەدى؟ مۇمكىن وندا وي-بويداعى مەڭزەندىك تە، زىلدەي اۋىرلىق تا ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اۋىسار ما ەدى؟ ادام — ماشىقتىڭ ق ۇلى. ءار نارسە ۇيرەنگەنشە عانا قيىن. بوي ءسىڭدى بولعان سوڭ ەت ءولىپ، ادەتتەگى قاجەتتىلىككە اينالىپ، كوندىگىپ كەتە بارار ەدى-اۋ. ەسەڭگىرەتەتىن ويدى قىرىق قۇبىلتاتىن قوس قاداق ميدىڭ ازابىنان قۇتىلار ەدى-اۋ...
باجىلداپ اياق جاقتاعى قىزىل كۇرەڭ تەلەفون ۇزاق شىرىلدادى.
سايلاۋبەك الاكەۋىم بولمەنىڭ سانا تۇنشىقتىرار تىنىشتىعىن شايقاپ جىبەرگەن تەلەفونعا الارىپ ءبىراز قاراپ جاتتى دا، بەزىلدەۋىن قويماعان سوڭ باسىنداعى جاستىقتى جۇلىپ الىپ، جىبەرىپ ۇردى. رىچاگىنان ۇشىپ تۇسكەن ترۋبكا تومەن سالبىراپ، ەنتىگە شىققان بىرەر ءسوزدىڭ تۇسىنىكسىز نوبايىن جەتكىزدى دە، ارتىنشا-اق ءالسىز عانا دىڭ-دىڭ ەتىپ تۇرىپ قالدى.
ۇيقى كەلەر ەمەس. پەردەسى جابىلماعان تەرەزەدەن بولمەگە تاڭمەن بىرگە جارىق ەندى. قارسى قابىرعانى تۇتاس الىپ تۇرعان كىتاپ سورەسىنىڭ ۇستىندەگى شويىننان قۇيعان كىشىرەك بيۋست تەلمىرە قالدى. "جاتا بەرەسىڭ بە؟ جۇمىسىڭ قالدى عوي" دەيتىندەي.
جۇمىس... جانىن جەگىدەي جەگەن تاۋسىلماس ازاپ قوي ول. جالت-جۇلت ەتكەن الىس كوكجيەكتەن كەشىگىپ كورىنگەن نايزاعاي بيشىگىندەي ءبىر ۇمىتكە قانشا تالپىنعانىمەن جەتە الماي، اۋرە-سارساڭ قيالي عۇمىر كەشكەنىنە وكىنە قينالادى. سودان كەيىن جۇيكەسىن ءجۇن-جۇن تۇتەلەگەن قىتىمىر ويدىڭ ۋىسىنان قاشىپ قۇتىلا المايدى دا، بوس وتكەن كەي كۇندەرىن ماعىناسىز تىرلىككە سايىپ، ءوزىن-وزى اياۋسىز قامشىلايدى.
"جوق! تاستاۋ كەرەك ءبارىن! قۇرىسىن! جازۋشى بولماي دا ءومىر سۇرە الادى! الادى!"
سايلاۋبەك ۇستىندەگى جۇقا جامىلعىشىن اۋىرسىنا سەرپىپ تاستاپ، كەۋدەسىن سوزىپ، باس جاعىنداعى جازۋ ستولىنا موليە قارادى. ىبىرسىپ ارالاسىپ جاتقان قات-قات قولجازباعا كوزى ءتۇستى. ءبىرىن-بىرى جاسىرا باسىپ، ءبىر ەلى شاڭ قاۋىپ، تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ قالىپتى. ون جىلدان بەرگى كۋرورتسىز، كۇيسىز سارسىلما تىرلىكتىڭ شولەيتتە ساعىم قۋعان جولاۋشىداي ساندالعان دايەكسىز ارەكەتى.
"وتقا جاقسا قايتەر ەدى؟ قىزىل توبىلعىنىڭ سىرت-سىرت جانعان جالىنىنا بىر-بىرلەپ، پاراقتاپ لاقتىرىپ، كۇلگە اينالعانشا ۇزاق قاراپ وتىرسا. ءسويتىپ قارا كۇيە جۇققان ساۋساقتارىن ەكى وڭىرىنە قۇشىرلانا ۇيكەپ-ۇيكەپ جىبەرىپ، ەتەك قاعىپ تاستاپ، قايىرىلىپ سوقپاستاي ات قۇيرىعىن بىردەن كەسسە عوي. مىناۋ تاس قورعانداي ءتورت قابىرعادان توبىلعى دا تابىلمايدى.
ون جىلدا نە تىندىردى؟ ءۇش-تورت كىتاپ، بىر-ەكى پەسانىڭ اۆتورى اتانىپتى. بار بولعانى سول-اق. سانى جاعىنان از دا ەمەس، كوپ تە ەمەس. قاتاردان دا قالماپتى، توپتان دا وزباپتى. ءبىراق... الدەكىمنىڭ قۇلاعان ءۇمىتىن تۇرعىزىپ، تۇڭىلگەن كوڭىلىن سەرگىتەردەي سەپتىگى ءتيدى مە؟ مىناۋ جارىق كورمەي جاتقان قولجازباسى شە؟ و-و، ول — بولەك ماسەلە! بولەك، بولەك، بو-لەك"...
باسى مەڭ-زەڭ. داۋىل كۇنگى تەڭىز سۋىلى ءبىر تىنباي (كىس سۇيەگىنىڭ ىشىندە تولقىندانىپ جاتقانداي. "سۋ مي... ميدىڭ دا قالجىراتقان ويدان سۋ بوپ، سۇيىلىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن-اۋ. بالكي وندا ەسىرىك بولعانداي تۇك ۇعىنباي، ەشتەڭەگە الدانباي، ەشكىمنىڭ الداعانىنا كەيىمەي وزىمەن-وزى جايباراقات جۇرە بەرەر مە ەدى...
بۇل تەلەفونعا نە بولعان؟!"
سالبىراپ ءىلىنىپ تۇرعان ترۋبكادان ءالسىز دىڭىلداعان بايەك دىبىستى ەستىدى. ۇشىپ تۇرىپ، ترۋبكانى ورنىنا قويدى.
"ىستىق قۇيماق بولار ما ەدى"...
اياق-قولىن قايشىلاپ گيمناستيكا جاسادى. اينا الدىندا تۇرىپ الىپ، بۇلشىق ەتتەرىن بىلەمدەتىپ ويناتتى. تۇك باسقان بەت-اۋزىن تىجىرىنا سيپالادى. ەلەكتر ساقالقىرعىشىن نۇكتەگە قوسىپ، ەكى-ۇش كۇننەن بەرى سوياۋلانعان جەز قىلدى قۋالاپ تاۋسىپ، ۇزاق قىرىندى. جايلاپ ساباسىنا ءتۇستى. ەرنىنە جاقىنداعان پريبور ىسىلداعان دەمىمەن شاڭقوبىزدىڭ بيپىل اۋەنىنە باستى. جەردەن جەتى قويان تاپقانداي الگىگە قىزىعىپ، ەرنىن ويماقتاي ءبۇرىپ ۇرگىلەدى، كەرىپ ىسقىرىندى. اۋەز ودان سايىن ۇنادى.
قۇلاعىنا الدەقايدان ءمولدىر اۋەن ورالدى.
قايدان ەستىپ ەدى؟ ساعىنىش جەلپىگەن وسىناۋ ءاننىڭ سىبىزعىداي سىزىلىپ تۇلابويدى سارى جۇرت جايلاۋدىڭ سالقىن ءتۇنىنىڭ قالىڭ شىعىنداي تىتىرەندىرىپ بارىپ، قايتادان دۋ-دۋ قىزدىراتىن قۇدىرەتى نەدە ەكەن؟
تەلەفون تارعىل مىسىقتاي باجىلدادى.
— ءيا، تىڭداپ تۇرمىن.
— ازاننان بەرى الا الماي قويدىم. سونشاما ۇزاق كىممەن سويلەستىڭ؟ تەز وداققا جەت!
— وندا نە بار؟
— بۇگىن مەنىڭ ەمەس، سەنىڭ قولجازباڭدى تالقىلايدى. تەز جەت دەۋىم سول! ەستىدىڭ بە؟ قالىڭدىعىن كەرە قارىس ەتىپ كىتاپ جازاسىڭ دا، وزگەگە جۇمىس تاۋىپ بەرەسىڭ. سەندەر ءۇشىن سەكسيا مۇشەلەرىن اكە-كوكەلەپ شاقىرۋىمەن-اق بەس تال شاشىم اعاراتىن بولدى. ءتىپتى، بار عوي، قولبالاعا اينالىپ بارام، — دەگەن جولداسىنىڭ ءازىل-شىنى بەلگىسىز قاتقىل داۋىسى ىڭىرانىپ بارىپ، شورت ءۇزىلىپ كەتتى.
سايلاۋبەك جازۋشىلار وداعىنىڭ ۇيىنە كەلگەندە كەڭ فويەدەگى قاز-قاتار ورىندىقتا ءبىرتالاي ادام وتىر ەكەن. كەيبىرەۋى كۇلىپ امانداسىپ، ءقايسىبىرى ەلەۋسىز عانا نەمكەتتىلەۋ كوز تاستادى.
سالدەن كەيىن ءبارى دۇركىرەپ ۇلكەن بولمەگە كىردى.
ءماجىلىس ادەتتەگىدەي نايقالماي تەز باستالدى.
بايانداماشىنىڭ ءبىراز تەر توككەنى كورىنىپ تۇر. سىدىرتىپ كەلىپ قولجازبانى ءبىرسىدىرعى ماقتاپ ءوتتى. سىدىرتىپ بارىپ اۆتورعا تىلەك ءبىلدىردى. كىبىرتىكتەپ، قينالىپ ءوتىنىش ايتتى. ولەردەگى ءسوزىن ايتتى. "انا اراسىن ال، — دەدى — قۇلپىرىپ كەتەدى. مىنا جەرىن قوس، — دەدى، — ۇتاسىڭ". قايتا ماقتادى. قايتادان كونە تاريحتى وراعىتتى. "بەلگىلى جايدى نەگە تىزەمىز" دەدى. "ءبىراق ءبىز بىلگەندى وقىرمان كوپشىلىك بىلە دە بەرمەيدى" دەدى. اقىرى قۇپتادى. اقىرى شىعارۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىسىن ءبىلدىردى. قىلعىنىپ جۇتىندى. الاقتاپ جان-جاعىنا قاراندى، ودان كەيىن تورگە ءسۇزىلدى.
"نەتكەن بيشارالىق ەدى. وزىندىك بەتى، قالامگەرلىك باعدارى قايدا؟ اركىمگە ءبىر جالتاقتاپ، سىر اڭديدى.
پىشاقتىڭ جۇزىندە قىلپىلداپ تۇر. قاي جاقتان جەل قاتتى سوقسا، سولاي قاراي جالپ ەتۋگە دايىن. بايانداماشىعا جارىعان-اق ەكەنمىن".
سودان كەيىن ءجارىسسوز قىزدى.
ءجارىسسوز دۋىلداعاندا سايلاۋبەك قاتتى قايران قالدى. جايشىلىقتا ەشكىمگە كەزەك بەرمەي كوزگە تۇسكىش كەيبىرەۋ ءبۇرىسىپ يىق تاسالانادى ەكەن. بۇرىسىنا دا، دۇرىسىنا دا سارت ەتكىزىپ قامشى ءۇيىرىپ قالادى دا، "مەنىڭ ميسسيام ءبىتتى" دەگەندەي جىمىسقى كۇلكىسىن بەتىندە ءجۇزدىرىپ، قاسىنداعى كورشىسىنە قۋتىڭداي بۇرىلادى. "شىعارما — جازۋشىنىڭ تاعدىرى-اۋ، تۆورچەستۆوسىنىڭ تىرەگى-اۋ، ءومىرى-اۋ" قاپەرىنە كىرىپ-شىعار ەمەس. سوندا ءوز شىعارماسىنا دا ءدال وسىلاي جاۋاپسىز قارايتىن بولعانى ما؟ مىنا تۇرىمەن ءتىپتى جازىپ جۇرگەن ءوز دۇنيەسىن دە باعالاماعانى عوي.
سايلاۋبەك ۇزاق ويعا شومدى. كوك ءتۇتىن مۇنارلاعان بولمەدەگى كەزەك-كەزەك كۇبىرلەيتىن ەرىندەردىڭ جىبىرىنا، كەرىلىپ-سوزىلۋىنا اۋەستەنە قارايدى دا، ءبىر ءتۇرلى ەنجار سەلقوستىقپەن وسىناۋ ءۇنسىز ماسكالاردىڭ (قۇلاعى تۇك ەستىپ وتىرعان جوق) ەزۋ تارتۋىن، جىميۋىن، كۇلۋىن، سۇستانۋىن، ەجىرەيۋىن، باقشيۋىن نازارىنان ءمۇلت جىبەرمەيدى.
ءبىرازدان كەيىن قولجازبا جايىنا قالدى. ەندىگى ءبىرالۋان تەكە تىرەس قىزۋلى وڭەشتەردىڭ كەرىلدەسۋىمەن رومان جانرىنىڭ كەرەك-كەرەكسىزدىگىن ۇزاق توڭىرەكتەدى.
زامان — ۇشقىر. ەندەشە، جۇردەك زامانىمىزعا سايكەس ۇشقىر جانر-اڭگىمەدەن ارتىق جوق ەكەن. چەحوۆ:"تالانتتىڭ اپكەسى — قىسقالىق" دەپتى. (وسى سيتاتانى ءۇش ادام ءۇش رەت الداسپانداي جارق-جۇرق سەرمەدى). سوندىقتان روماندى ۇرانداتا بەرمەيىك.
زامان — اۋقىمدى. ەندەشە، كۇردەلى ءومىردىڭ سان سالالى قىرىن رومانعا جۇكتەيىك دەدى. كەلتەلىك ويعا دا، بويعا دا جاراسپايدى دەدى. (اتتەڭ چەحوۆ اۋقىمدىلىق جايلى ەشتەڭە ايتپاعان ەكەن. وندا الگى ۇشەۋگە قارسى سوڭعى تورتەۋدىڭ ايبالتاسى جارقىلدايتىن ەدى).
ولاي بولسا رومان جانرىنا رۇقسات.
ىزىڭ-ىزىڭ. ءبىر اۋەزدى ءتىرىلتىپ اكەلىپ، سايلاۋبەكتىڭ كوكىرەگىنە ىپ-ىستىق لەگىمەن توعىتىپ جىبەردى.
* * *
ءمولدىر اۋەن.
مۇڭ سوزعانداي دىرىلدەپ باستالدى دا، كەڭ تىنىستى "و-و-ويمەن" ءبىراز قالىقتادى. بىرىمەن ءبىرى دۇركىرەسە جالعاسقان ساعىنىش كومەيدەگى الدە ءبىر وكىنىش ۋىلىمەن تۇيدەك-تۇيدەك توگىلىپ، ءمولدىر ءۇندى كىلت جاڭعىرىقتىرىپ، ۇلان-اسىر وكسىك دۇمپۋىنە اينالدىرىپ جىبەردى.
ءمولدىر اۋەن.
مۇڭ شالعان ساز الدەقايدان كوز الدىنا سۋرەت ءتىرىلتىپ، تىزبەك-تىزبەك وقيعالاردى قات-قابات شۇبىرتتى. اڭىراعان اشىق داۋىس شەرى مەن زارى كوپ بايەك ۇھىلەۋىمەن ەلجىرەگەن جۇرەكتى تىرناپ-تىرناپ الدى. سودان كەيىن جىم-جىرت تىنا قالعان بولمە ىشىندە جاڭعىرعان ءان وقىس باياۋلاپ تۇرىپ، ىپ-ىستىق قولامتاسىن كوكىرەك بىتكەنگە اقتارا سالعانداي جالعىز ءسوزدى ەكى رەت قايتالاپ، تاماققا ىتقىپ كەپ، بۋلىعىپ تىعىلعان تۇينەك جاستى جۇتىندىرتپاي، شيرىعىپ اياقتالدى.
ءان العاش باستالعاندا جىلتىراعان بۇيرەك بەتى شىعىڭقىلاۋ، ءسال ءتامپىش مۇرنى ۇنەمى وكپەلەپ تۇرعانداي اسەر قالدىراتىن قوي كوزدى، بيىك ءتوستى قىزعا ونشا وزەۋرەمەپ ەدى. شىڭ ەتىپ جۇرەك تۇبىنەن شىمىرلاپ شىققان داۋىس اشار "و-و-ويدى" ءبىرتۇرلى ەلجىرەي سوزىپ، دىرىلدەتە كوتەرگەندە سايلاۋبەك انشىگە جالت قاراعان. وسىنىڭ الدىندا عانا شالت قيمىلدى ۇشقالاق بي اۋەندەرىنە قىپ-قىزىل ەرىندەرىن بۇرتيتا قوسىلىپ وتىرعان قىزدىڭ بۇعان ۇنەمى ىزدەي قارايتىن، جىبەرمەي قادالاتىن جەڭىلتەكتەۋ جانارلارى مۇلدە وزگەرگەن ەكەن. كەش بويى كوزىندەگى كەرەكتى-كەرەكسىز تۇتانعان تىلەمسەك ۇشقىندى اپ-ساتتە ءوشىرىپ تاستاپ، كۇڭگىرت پەردەلى مۇڭعا وراپ الىپتى. ەشكىمگە تىكتەپ قاراماي، ءيىن تىرەسىپ وتىرعان بوزبالا مەن بويجەتكەن بىتكەننىڭ تۋاسى ەرنىنە جابىسىپ قالعانداي بىرىنەن سوڭ ءبىرى قوناقتايتىن سۇيەمدەي سيگارەتتەردەن بۋداق-بۋداق بۇرق-بۇرق اتىلعان كوكالا تۇتىنگە تولى توبەگە باسىن شالقايتا قادالعان. سول قالپىمەن... ءوزىن دە ۇمىتىپ، وزگەنى دە ۇمىتىپ، ءاننىڭ ءار ءسوزىن سالماقتاپ، ءار قايسىسىن وزگەرتپەي، بۇزباي ءباز قالپىندا، تازا قازاق تىلىندە قۇلاققا سونداي تانىس، سونداي تاڭسىق قۇدىرەتىمەن قۇيا سالدى.
ءمولدىر اۋەن.
سايلاۋبەككە وسى ۇنمەن، وسى انمەن بۇكىل كەڭ دالاسى كوز الدىنا كوشىپ كەلگەندەي بولدى. بيدايىعى اڭقىعان ساحارانىڭ الىس كوكجيەگىنەن الىپ دۋلىعاداي مۇنارلانىپ كونە كۇمبەز قاۋىزىن جارماعان راۋشان گۇلىندەي دوڭگەلەنىپ اۋىق-اۋىق ورالا بەردى. كىم ءبىلسىن، مىناۋ اندەگى مۇڭ شالعان قارالى جان كۇيىكتى كۇندەرىنىڭ اقىرعى تىنىشتىعىن وسىناۋ كۇمبەزدەن تاپتى ما ەكەن؟
ءمولدىر ءۇندى مۇڭلى اۋەن.
ءبىراق بۇدان اسار عالامات جوق ءتارىزدى. بۇيرەك بەت قىز ونشا قينالماي، اۋىر مۇڭعا تولى باياۋ ىرعاقتى بابىمەن ۇزدىكتىرىپ قايىرعاندا، شۋلى قالانىڭ شادىمانى كوپ دۋماندى تىرلىگىنەن ىلەزدە وقشاۋلاپ اكەتىپ، جۇرەككە ساعىنىش ۇيىتار قيماس بالالىقتىڭ ءتاتتى ەستەلىگىن كولدەنەڭ توسا قويدى.
...ەكەۋى دە شارشاعان ەدى.
توبەسىندەگى التىن ايشىعى جارقىراعان جالعىز كۇمبەز ساعىم اراسىنان بۇلدىراپ شىعا كەلدى. كۇن اپتابى قايتا قويماعانمەن، مەزگىل بەسىن. تىلدەرى اۋىزدارىنا سىيماي قاتالاعان اكەلى-بالالى ەكى اڭشى (اكەسى يىعىنا مىلتىق اسىنعانى بولماسا، ءالى ءبىر رەت تە وق شىعارعان جوق) قىبىرلاپ كۇمبەزگە جاقىندادى.
— شولدەدىڭ بە، سايلاۋ؟
— ءيا، كوكە. دەم الايىق. — كۇن ۇزىن سىر بەرمەۋگە تىرىسقانىمەن، ابدەن تيتىقتاعان بالا، اقىرى شىداي المادى.
— ە-ە، جىگىتىم، ءحالىڭ ناشار ەكەن. اڭشى ادام شارشاۋشى ما ەدى. ءسال شىدا. ءقازىر بۇلاققا جەتەمىز.
— بۇلاق؟! قايداعى بۇلاق، كوكە-اۋ؟
— كۇمبەزدى كوردىڭ بە؟ سۋسىز جەرگە ەل قونبايدى، بەيىت سالمايدى. ال، اناۋ كۇمبەزدىڭ ءدال تۇبىندە "اقتاستى" بۇلاعى بار. سۋى تاستاي، — دەپ ماراتبەك جىميا كۇلىپ، ەڭكەيىپ كەپ ۇلىن يىعىنا سالىپ الدى. — ەندى شارشامايمىز، شارشامايمىز عوي، سايلاۋ. قالاي، دۇنيە كەڭ بە ەكەن، جوعارىدان ءبارى كورىنبەي مە.
بۇلاقتىڭ سۋى شىنىندا دا مۇزداي ەكەن، ءتىس سىرقىراتىپ، شەكەدەن ءبىر-اق شىقتى.
— سايلاۋ، اسىقپا. اۋزىڭدى، تاماعىڭدى عانا شاي، كەيىن ابدەن قاناسىڭ. "اقتاستىنىڭ" سۋى قاسيەتتى عوي، جارىقتىق. اۋىرىپ قالىپ جۇرمە، — دەپ ماراتبەك وڭ الاقانىمەن سۋدى كوسىپ ءىلىپ الىپ، بەتىنە، موينىنا شاشىپ جىبەردى. سايلاۋبەك ەتپەتتەگەن كۇيى بۇلاققا ۇڭىلگەن. و عاجايىپ! كۇن نۇرى قۇيىلعان بۇلاق ءتۇبى ايناداي جارقىراپ كورىنەدى ەكەن. ءار جەر-ار جەردەن بۇلك-بۇلك قايناعانداي بۇلاق ءتۇبى شىمىرلاپ، مايدا قۇمدى قاقپاقىلداي اتقىلايدى.
— كوكە، قاراشى، بۇلاق قايناپ جاتىر! — دەپ ەرىكسىز ايقايلاپ جىبەردى.
— ءيا، سايلاۋ! بۇلاق قايناپ شىعادى. سوندىقتان دا ونىڭ ەكىنشى اتى قاينار. اناۋ بۇلك-بۇلك اتقىلاعاندار — كوزى. بۇلاق — بۇل دالانىڭ ءنارى، جانى. بۇلاقسىز ءومىر جوق. جان-جانۋار ءنار الاتىن بۇلاق بىتكەندى سىيلاپ ءوت، ۇلىم.
سول كۇنى اكەسى وسىناۋ ءاندى ايتقان.
جالعىز ءۇن كەڭ دالاعا بيىك داۋىسپەن شارىقتاپ كوتەرىلگەن. بۇلاق بوپ ەنىپ بالا كەۋدەنىڭ ءبىر باستاۋىنىڭ ءالسىز تۇرتىنەكتەگەن كوزىن اشقان.
ءمولدىر ءۇندى مۇڭلى اۋەن تاعى كەزدەستى.
ءتامپىش مۇرىندى قاراتورى قىز نەتكەن اسەم ەدى! تۇپ-تۇپتەن قوزعايتىن انا الديىندەي بايەك ۇنمەن تۇلا بويعا دىرىلدەپ تولعان ىڭكار سەزىمدى قايتا-قايتا تەربەپ، باياۋ ىرعاقپەن قايتارمالاپ اكەپ تاعى دا جالعىز ءسوزدى ەكى رەت سوزىپ بىتىرگەندە، سايلاۋبەك مۇرنىنىڭ ءدال ۇشىنداعى سىناپتىڭ تۇيىرىندەي دومالانا قالعان جاستى ساۋساعىمەن شەكىپ تاستاپ، جالما-جان تەرىس اينالدى. كەرەۋەتتىڭ ارقالىعىنداعى سۇلگىنى جالما-جان ءىلىپ الىپ، تەرىن قۇرعاتقىسى كەلگەن جاننىڭ سىڭايىن ءبىلدىرىپ، الدىمەن ماڭدايىن سودان سوڭ بەتىن، كوزىن ءسۇرتتى.
قىز بۇعان ەلجىرەي قادالىپ وتىر ەكەن. كوزدەر تۇسىنىسە كەزدەستى دە، تەز تايقىپ كەتىستى. ۇزىن كىرپىكتەر جۇڭگو جەلپۋىشتەي جايىلىپ بارىپ، تومەن جاپىرىلدى. بۇيرەك بەتكە لىپ جۇگىرىپ قىزىل قان تەپتى.
سايلاۋبەك كىدىرمەي دالىزگە شىقتى. قالتاسىنان سيگارەتىن الىپ ءبىر تالىن ەرنىنە قىستىردى. وتتىعى بولمەدە قالعان ەكەن، ىشكە ەنگىسى كەلمەدى. ءدالىزدىڭ تەرەزەسىنەن تۇنگى موسكۆانىڭ سۇلۋ كورىنىسىنە قاراپ، ويعا شومدى.
الگى ءاندى تالاي ەستىگەن-دى. سايلاۋبەك ءۇشىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەن جىلى اكەسىنىڭ قۇرداسى قاراعاندىدان كەلە جاتىپ فابريكادا جاسالعان دومبىرانى اكەلىپ بۇعان سىيلاعان بولاتىن. سونداعى سايلاۋبەكتىڭ العاش ۇيرەنگەنى وسى ءان ەدى. تارتۋى وڭاي، ساۋساق باسۋى جەڭىل، ەكى-ۇش پەرنەدەن عانا ورايلاسا كەتەتىن قوڭىرجاي اۋەندى تەز يگەرىپ العان. ەندى بايىپتاسا، سونىڭ ءبارى ۇمىت. دومبىرا — ەلدە، ءان — اۋىلدا قالىپ، ساعىنىش
شاراپ بۋىمەن سەيىلگەن.
— سەن مۇندا ەكەنسىڭ عوي، سايلاۋ؟ قالاي، ۆەچەر جاقسى ءوتىپ جاتىر عوي، ءا! بىلەسىڭ بە، قىزدار قىزىڭقىراپ قالدى. تاك چتو، ءبارى ول' رايت! مەن، سايلاۋ، ساعان سەكرەتىمىزدى اشايىن با؟ ءبىز بار عوي، تولستياك شe، ۆاسيا سۋحوۆ شە، سول ەكەۋمىز ءبىر سلوجنەيشايا وپەراسيا جاسادىق. حوحما! — باكىر سول قولىن بۇنىڭ يىعىنا سالىپ، كوزىن قىسىپ قالدى. ەمەشەسى ءۇزىلىپ بارا جاتقانداي ەرنىن دوڭگەلەتىپ اكەلىپ، سايلاۋبەكتىڭ بەتىنە جاپسىرا سالدى. اۋزىنان اراق ءيسى بۇرق ەتتى. — ءبىز، الگى ۆاسيا ەكەۋمىز... نۋ ميلەنكيي تولستياك سۋحوۆ ەكەۋمىز شامپانعا اراق قوستىق. ۆو! كورەسىڭ قىزداردىڭ قالاي تىراپاي اسقانىن.
— سىرىڭكەڭ بار ما؟
— و-و، مەندە ءبارى بار. ساعان وتتىق كەرەك پە، سايلاۋ؟ مەن دوس دەگەندە جۇرەگىمدى جۇلىپ بەرەمىن. مەن — دانكومىن! ۆوت! — باكىر ەكى قالتاسىنا قولىن سالىپ بارىپ قيرالاڭداپ تۇزەلدى دە، ەشتەڭە تابا الماي الاقاندارىن بوس جايدى. قاراپ تۇرىپ ءماز بولىپ كۇلدى دە، قىر مۇرنىنىڭ ۇستىندەگى تارىنىڭ دانىندەي ۇساق تەردى بارماعىمەن ءسۇرتىپ تاستادى. — وتتىق جوق. سىرىڭكە دە جوق. ال، ەكەۋمىزدىڭ دوستىعىمىز بار. بار! — ساۋساعىن ارەڭ بۇگىپ سانادى. — ءبىر...ەكى، ءۇشىنشى جىل، ءۇش جىل بىرگە وقيمىز. ءبىر گرۋپپادا ەكى-اق قازاق. ول — سەن. ول — مەن. ۆوت، ءبىلىپ قوي. مەن، سەن دەگەندە، دوروگۋشا سايلاۋبەك، جانىمدى ايامايمىن. ءبارىن قيام. ءبارىن! كەرەك پە؟ ناتاشانى حا-حا-حا... بۇگىنشە سەنىڭ ەنشىڭە بەرەم. ءيا، تاپ سولاي!
— باكىر، بولمەگە بارىپ سىرىڭكە الىپ كەل. ايتپەسە كەلمە، سوندا وتىرا بەر. قوناق بىزدىكى. ەكەۋمىز بىردەي شىعىپ كەتكەنىمىز جارامايدى.
— و-و. راس! مەنىڭ بۇگىن تۋعان كۇنىم! بارام دا، ەندى ءوزىم توست كوتەرتەم. ۆوت! دوستىق ءۇشىن!.. — باكىر ەسىكتىڭ تۇتقاسىنان ۇستاي بەرىپ، تالتىرەكتەپ قايتا ورالدى. — نۋ، سايلاۋ، ۇمىتىپ بارام. اناۋ قىز شە؟ الگى قازاقبايسكيي ءان ايتقان. سول... سول مامزەل، مەجدۋ پروچيم، ك تەبە نەراۆنودۋشنا. تاك چتو، قارماپ قال. ءسويت! مومەنتتى پايدالانۋ قاجەت. ۇقتىڭ با؟ — قالجىڭ، شىنى بەلگىسىز. ماساڭ جاناردا كوز تۇراقتار تۇلدىر جوق ەكەن. بۇلدىراپ اشىلىپ، بۇلدىراپ كومەسكىلەنىپ، الدەبىر ەسىرىك قاراسپەن ۇستاتپايدى.
— جارايدى! بار! كىرسەڭشى، باكىر! سەنسىز دە بىلەم. جۇمىسىڭ بولماسىن.
ءمولدىر اۋەن.
ءالى دە بولسا قۇلاعىندا كۇمبىرلەپ تۇر. جاڭعىرىعىپ جەتكەن وسيەتتەي ءون بويىن تۇگەل شىمىرلاتا تولتىرىپ، ۇزدىك-ۇزدىك تۇرتپەكتەپ كەتەتىن ءتارىزدى. بۇل نە؟ زارىعۋ ما؟ اڭساۋ ما؟ نەنى اڭسايدى سوندا؟ تالاي عاسىر قۇمىنا قيراي شوككەن تۋعان تاريحتىڭ كونە پاراقتارى باسقالاردىكىندەي قاعاز بەتتەرىنە تۇسپەي، ءىزىم-قايىم وشپەپ پە ەدى. بۇل نەتكەن تىلەك! ءبىر انگە سونشاما تولقىعانى نەسى؟
تۇنگى موسكۆانىڭ قايناعان ءوز تىرلىگى وزىندە. زىرقىراعان گۇرىل ءبىر تولاستامايدى. سىر ەتىپ جەڭىل ماشينالار جۇيتكىسە، تارسىل-گۇرسىلى كوپ 12ء-شى ترامۆاي كالۋگا زاستاۆاسىنداعى اقىرعى ايالداماسىنا ەكى-ۇش — اق ادامدى اپارا جاتىر. ۇيقىلى-وياۋ جاندار تەرەزەگە جابىسىپ اپتى. اسفالتتى الگىندە جۋىپ وتسە كەرەك، بۋمەن بىرگە اۋاعا بەنزين ءيسى، سيرەن ءيسى، ءتۇتىن ءيسى بۇرقىراي كوتەرىلىپ اشىق تەرەزەدەن تاناۋعا ۇرىپ تۇر. پاتريس لۋمۋمبا اتىنداعى بۇرىنعى دوستىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءدال ۇستىنەن تاستاعان تاعاداي ءيىلىپ اي تۋىپتى. دانيلوۆ ءموناستىرىنىڭ ۇشكىر مۇناراسىندا اق ءسۇت ساۋلە باياۋ دىرىلدەدى.
بولمەدەگى جىرقىلداق كۇلكى كۇشەيىپ، بەرەكەسىز ءان جامىراي باستادى. ەشتەڭەدەن قىمسىنار ەمەس. كومەندانت ەستىسە، سالىپ ۇرىپ جەتىپ كەلەرى ءسوزسىز.
سايلاۋبەك ىشكە كىرگەندە، بۇيرەك بەت قىز ەتەگى قارا سانىنان كەلەتىن، ەتپەن ەت قىپ تىككەن شولاق كويلەگىنەن سورايىپ شىعىپ تۇرعان ءتۇپ-تۇزۋ سيراقتارىن سەرەڭدەتە باكىرمەن تۆيست بيلەپ ءجۇر ەكەن. وڭ قولىن سەرمەپ بۇعان جىميا كۇلدى، اق تىستەرىن كورسەتىپ قاپ، ەرىندەرىن قايتا جىمىردى. سودان كەيىن يىعىن قيقانداتىپ، بوكسەسىن شيىرشىق اتقىزا بۇلتيتىپ افريكالىق بيكەشتەرشە ءجان-تانى قالماي قىرىق بۇرالدى. بۇكىل دەنەسى دىرىلدەپ، الدەبىر جۇردەك تولقىن تۇلا بويىندا شاپشىپ ويناۋدا. باكىردىكى باياعى — ۇيالماس تەك تۇرماس قىلىق. ارباڭ-ارباڭ، رەپەيسىز قيمىل عانا.
"اتى كىم ەكەن؟ قاشانعى بۇيرەك بەت قىز دەي بەرەم؟ ءبيى ەرسىلەۋ ەكەن، جاراسپايدى. جاراسپايدى. سوندا نە جاراسادى؟ ءىشۋى مە؟ راسىندا نەگە ىشەدى ەكەن؟ ءبىرىنشى كۋرستىڭ جاپ-جاس، ءبۇلدىرشىن قىزى. ەت-سۇت ينستيتۋتىنان. ەت-سۇت... ءسۇت ىشسە عوي. نەگە اراق ىشەدى؟ ءالى جاپ-جاس. كەشەگى وقۋشى. ۇلكەندەرگە قارسى بۋنتى ما؟ اتى كىم ەكەن؟ ءاي، قارىنداس-اي، جاڭاعى ءتاۋىر انىڭنەن كەيىن مىنا جەڭىلتەك ءبيىڭ جاراسپايدى. ءيا، جاراسپايدى. ءپالى، ماعان كوزىن قىسادى. ونىسى نە؟ نە دەمەكشى؟"
سايلاۋبەك كوكشىل فۋجەرگە كوپىرشىگەن شامپاندى مولتىلدەتىپ قۇيدى. اۋزىنا اپارا بەردى دە، كەنەت فۋجەردى ورنىنا قويدى. "قۇرىسىن. تازاسىنان كەتتىم!" الدىنداعى ريۋمكەدەگى اراقتى كومەيىنە توڭكەرىپ تاستادى.
"ءوز بولمەمە كەتسەم قايتەدى؟ قوناقتاردىڭ تاراۋىن كۇتەم بە؟ وندا مىنالار تاڭ اتقانشا تارقاماس". كوزىمەن وسى بولمەنىڭ تۇرعىن جىگىتتەرىن ىزدەستىردى. وسىناۋ ستۋدەنتتىك جاتاقحانا وتىزىنشى جىلدارى سالىنعان، كىلەڭ ەكى كىسىلىك تار بولمەلەردەن تۇرادى. مىنانداي التى كەرەۋەتتىگى بىرەن-ساران. اندا-ساندا الدەبىر سىلتاۋمەن باس قوسۋدىڭ ءساتى كەپ قالسا، وسى ۇلكەن بولمەلەردەگى جىگىتتەرگە جالىنىپ جۇرگەنىڭ.
"ايتپاي، ۇندەمەي شىعىپ كەتۋگە بولمايدى. ەرتەڭ وكپەلەپ تورسيىپ، بۇلدانىپ شىعا كەلەدى".
بۇيرەك بەت قىز ءبيدى اياقتاپ، ءدال قارسىسىنا كەلىپ وتىردى. ەكى بەتى الاۋلاي دۋىلداپ تۇر ەكەن. ماڭدايىنا تۇسكەن مايدا كەكىل شاشىن استىڭعى ەرنىن سۇيىرلەتە شىعارىپ ۇرلەپ جەلپىپ جىبەردى. جەلپىپ جىبەردى دە، سىڭعىرلاي كۇلدى.
كەرەۋەتتە وتىرعانداردى سىعىلىستىرىپ، سايلاۋبەكتىڭ وڭ جاعىنان باكىر كەپتەلە جايعاستى. ەنتىگىن باسا الماي اۋزىن كەگجەڭ-كەگجەڭ ەتكىزىپ ەدى، كىشكەنە قۇلاقتارى ىرجىڭ-ىرجىڭ بيلەدى.
— سايلاۋ، نوۆوست، ۆەنەرا قارىنداس سۇمدىق ءبيشى ەكەن! راق-ا-ات!
"ۆەنەرا... شىن اتى ما ەكەن؟ قازاق ەسىمى جەتپەگەندەي... ءاي، بار بولسىن. مەن نەگە الوكپە بولام"...
ستول استىنداعى اياعىنا الدەنە تىق-تىق قادالىپ، ەزگىلەپ جاتىر. سايلاۋبەك يەگىن كوتەرىپ ۆەنەراعا قارادى. قىز كوزى پەردەسىز. كەۋدەدەگى وي ۇشقىنى جاسىرىنباي-اق جانارعا ويناپ شىعىپ، ويناقتاپ قول بۇلعايدى.
سايلاۋبەك اياعىن كەيىن تارتىپ الا قويدى.
ودان ءارى تومەندە دۇڭكىلدەگەن اياق ويىنى تىيىلماپ ەدى، ءسىرا باسقا باقاي تاپسا كەرەك.
كەش قىزىعى ەندى قىزعانىمەن، سايلاۋبەك ءبىر ءتۇرلى كوڭىلسىز. ۇستى-ۇستىنە بۇرقىراتقان كوپ تەمەكىنىڭ تۇتىنىنەن كوك مۇنار قويۋلانىپ، قابىرعاداعى جالعىز برانىڭ ءالسىز جارىعىن ودان سايىن قىمتاپ بارادى.
كەرەۋەتتىڭ تەمىر سەرىپپەسى سارناپ قويا بەردى. باكىر ورنىنان تۇرعان ەكەن. تالتىرەكتەپ تىسقا بەتتەدى. سايلاۋبەك جايلاپ قارسىسىنا بۇرىلدى. ۆەنەرا جىم-جىلاس جوعالىپتى. ورنىندا ماساڭ جىگىت وتىر.
"كەتىپ قالعان با؟ قۇربى قىزدارى تەگىس وتىر عوي. ولاردى تاستاپ قايدا كەتەدى. كەلەر ءقازىر... مەترو ەندىگى توقتاپ قالدى. ەندى ءبارىبىر قايتا المايدى".
داڭعىر-دۇڭعىر شارىلداق مۋزىكا مي شاعا ما، الدە ارالاستىرىپ ىشكەن اراق پەن شاراپ باسقا شابا ما، وز-وزىنەن بەرەكەسى قاشتى. ونىڭ ۇستىنە جۇرت بيلەپ جۇرگەندە وڭاشا وتىرىپ قالعان جىگىتكە تەرەزە الدىڭدا جۇتىنىپ جالعىز تۇرعان ناتاشانىڭ دا كوزى ءجيى تۇسە بەردى. اۋەن شالقىپ جاتقاندا قىز بەن جىگىتتىڭ بيلەمەي وتىرۋى ءتىپتى ىڭعايسىز كورىنەدى ەكەن. تىقىرشىعان بويجەتكەن سونى بارلىق قيمىلىمەن انىق سەزدىردى.
سايلاۋبەك ناتاشانى كورمەگەن بوپ بيلەپ جۇرگەندەردىڭ اراسىمەن بۇقپانتايلاپ ەسىككە قاراي اسىعىس ۇمتىلدى. دالىزگە شىققاندا تاپ ءبىر اۋىر سىناقتان اۋپىرىمدەپ قۇلاماي وتكەن شاكىرتتەي ەركىن دەم الدى. جايلاپ باسىپ دالىزبەن وڭعا بۇرىلىپ، ءوز بولمەسىنە قاراي اياڭدادى. قۋىقتاي كوريدور الاكولەڭكە. جۇرت تەگىس ۇيقىدا. كۇندىز ءھام كەشكىلىكتە ەرسىلى-قارسىلى شۇبىراتىن ستۋدەنتتەرىمەن الاساپىران بوپ جاتاتىن ءدالىزدىڭ قازىرگى جىم-جىرتتىعى ادام نانعىسىز. كەنەت... الدەبىر ەسىكتەن بۋلىققان داۋىس ەستىلدى. جىلادى ما، كۇلدى مە — انىق ەمەس.
"ءپالى، مىناۋ باكىردىڭ بولمەسى عوي!..."
ارتىنشا-اق ەلەگىزگەن سايلاۋبەكتىڭ ساناسىندا قۇيىنداي ۇيتقىپ سەكەمشىل تۇيتكىل ەرەۋىل كوتەردى. كوزىنە قان قۇيىلعانداي اشۋ قىسىپ، ەسىكتى بار سالماعىن ساپ يىعىمەن سارت ەتكىزدى. ىلگەگى سالىنباعان با، ەكپىنىمەن بولمەنىڭ ورتاسىنداعى ستولعا ءبىر-اق تىرەلدى.
اي نۇرى اجەپتاۋىر ساۋلەلى ەكەن، وڭ قاپتالداعى كەرەۋەتكە جارىعى قيعاش ءتۇسىپ ءتۇر. الىس-جۇلىس سونىڭ ۇستىندە. كەيىن قايىرىلعان قوڭىر گالستۋك جىلانداي يرەلەندەپ اق جەيدەنىڭ ارقاسىندا جاتىر. جىلاعان وكسىكتى داۋىس، تۇنشىققان ەنتىگۋلى سىبىر جاستىقتىڭ استىنان شىعادى. اعاراڭداعان قابىرعاعا تىرەلگەن اپپاق سان تىزەسىن بۇگىپ، الدەكىمدى قارسىلاسا يتەرىپ، شىرەنە تىرىسادى.
سايلاۋبەك جاستىقتى جۇلىپ الدى.
— باكىر!.. بۇنىڭ نە؟ سەنبىسىڭ؟
داۋىس ەستىلگەندە قورسىلداپ جىلاعان قىز ىڭعايلانا بەرىپ الاقانىنىڭ سىرتىمەن الىسىپ جاتقان جىگىتتى بەتىنەن سالىپ جىبەردى.
— اح، سەن... سەن اياعاندى بىلمەي... ەششە ۇراسىڭ با! نۋ، دەرجيس، ديەۆكا!..
سايلاۋبەك باكىردى يىعىنان جۇلقىپ، توسەكتەن تىك كوتەرىپ الدى. بەتىن وزىنە قاراتا بۇرعاندا ءارقايسىسى ءبىر-بىر تەننيس شارىنداي اعاراڭداعان ەسىرىك جانار دومالاپ اۋناپ، قاراۋىتىپ كورىنگەن اۋىزدان ىرسيعان تىستەرى اقسيىپ، ىسىلداي دەم الىپ تۇر ەدى.
— باكىر!؟ سەن وسى... سەن نەتكەن ادامسىڭ؟ ناعىز ايۋان ەكەنسىڭ عوي.
— سايلاۋبەك! كەت! جۇمىسىڭ بولماسىن! نەڭ بار بىزدە. كە-ەت دەيمىن!
قويانشىعى ۇستاعان جاننىڭ كوزىندەي الاسۇرعان قاراشىعى اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ، جىرتقىش تىستەر قاۋىپ تاستارداي ساق-ساق ەتەدى.
— بولدى! ءوشىر ءۇنىڭدى، سۇمىراي!
— ءا-ا! مەن سۇمىراي ەكەم دە، سەن اۋليەسىڭ عوي سوندا. بىلەم سەنى. ادەيى اندىپ كەلدىڭ. قىزعاناسىڭ با؟ وزىڭە دە، وزگەگە دە قيمايسىڭ. سەندەيلەردى يت ەتىنەن جەك كورەم! كىمگە كەرەكسىڭدەر؟...كە-ە-ەت!
باكىر وقىس قيمىلداپ سايلاۋبەكتىڭ كەۋدەسىنەن شىنتاعىمەن ءتۇيىپ جىبەردى. اي ساۋلەسىندە بۇزىلىپ، تۇتىككەن ءتۇسى ءدال ءقازىر ەشتەڭەدەن تايىنبايتىنداي. دوسىنىڭ ءدال وسىلاي دولىرعانىن سايلاۋبەك بۇرىن كورمەپ ەدى.
— كە-ەت! بوگەت بولما! ايەلىڭ جوق بۇندا. قىزدا شارۋاڭ بولماسىن. ول — مەنىكى!...مەنى-كى-ى!...
باكىر ەندى ودان سايىن دولدانىپ كەۋدەسىمەن بۇنى ەسىككە قاراي ومىراۋلاي تىقسىردى. اندا-ساندا وكسىپ جاتقان قىزدىڭ ءۇن قاتپاعانىنا تۇسىنبەي سايلاۋبەك كوڭىلى ءپاس بولىپ قۇربىسىنا قارسىلىق بىلدىرمەي جايلاپ ىعىسا باستاپ ەدى. ءبىر كەز ۆەنەرا ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، كەلگەن بويدا باكىردى جاققان ءبىر تارتتى. سايلاۋبەككە جالىندى.
— اعا، مەنى الىپ كەتىڭىزشى!...
باكىر جاعىن ۇستاعان كۇيى ءلام دەمەي، تۇرعان ورنىندا قالشيىپ قالا بەردى.
سايلاۋبەك قىزدىڭ الدىنا ءتۇسىپ الىپ، ءدالىزدى بويلاپ ىلگەرى تارتتى. ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاي ۆەنەرانى بولمەسىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا ەرتىپ اكەلدى. كورشىسى جوق ەكەن، سەنبى بولعان سوڭ قالانىڭ تۇبىندەگى ۇيىنە كەتسە كەرەك. قۇلىپتىڭ تەسىگىنە كىلتىن سۋعا الماي، ساۋساقتارى دىرىلدەپ ءبىراز بوگەلدى. ۆەنەرا قولىن سوزىپ، كىلتتى الدى. ەسىكتى جىپ-جىلدام اشتى. كىلتتى قايتارىپ بەردى. بەرىپ جاتىپ الدەنەگە جىميدى.
سايلاۋبەكتىڭ يت ارقاسى قۇرىستى.
— سەلتيىپ نەعىپ تۇرسىڭ؟ كىر!
ءوزى تابالدىرىقتان ءبىرىنشى اتتادى.
— قورىقپا، مەن كىسى جەمەيمىن. انا كەرەۋەتكە جايعاس. دەم ال. ۇيقىڭ كەلدى مە... ۇيىقتاۋ كەرەك.
قىزدىڭ بەتىنە قاراماي ءبىر قىرىن تۇرىپ سويلەدى. الدەنەگە وز-وزىنەن ىڭعايسىزدانىپ، ەڭكەيىپ ستول ۇستىندەگى شاينەكتىڭ شۇمەگىنەن سۋىق شايدى قىلق-قىلق جۇتتى دا، جەڭىمەن اۋزىن ءسۇرتتى. كوز قيىعىمەن ءالى دە بولسا قىبىرسىز قالعان قىزدى شالىپ قاپ، "بۇل نەگە جاتپاي تۇر؟" دەگەندەي ءسال اڭىردى دا، اپىل-قۇپىل تىسقا بەتتەدى.
دالىزدە باكىر تەڭسەلىپ ءجۇر ەكەن. ەكى كوزى شاتىناپ، قالشىلداپ جەتىپ كەلدى.
— يت ەكەنسىڭ، ءبىلدىڭ بە! ءدال وسى وپاسىزدىعىڭدى ەش ۋاقىتتا كەشىرمەيمىن. كەشىرمەيمىن! ءاي، دوستىقتى ءبىر قىزعا بولا وپ-وڭاي-اق ساتىپ جىبەرگەنىڭ بە؟ مەن ونىمەن كەلىسكەم. ءشوپ قورىعان توبەتسىڭ!
— باكىر، دەرەۋ جوعالماساڭ، ءدال ءقازىر بىردەمە كورەسىڭ. ايتپادى دەمە. ناعىز جىرتقىش سەنسىڭ! اۋزىڭدى قان جالاتام! اشۋىمدى بىلەسىڭ!
باكىر داۋسىن شىعارماي كۇبىرلەي بوقتاپ، بۇرىلعان كۇيى بولمەسىنە ەندى.
سايلاۋبەك كىرگەندە ۆەنەرا جاتىپ قالعان ەكەن. قوزعالعان جوق. دىبىسىن شىعارماۋعا تىرىسىپ، جايلاپ شەشىندى دە، ەكىنشى كەرەۋەتكە قيسايدى.
تۇلابويى ىسىپ بارادى. ۇيات پا، وكىنىش پە، اشۋ ما بۇكىل دەنەسىن جۇمباق الاۋ دۋ-دۋ ورتەدى. توسەگىن سىقىرلاتا اۋدارىلىپ، ىرگەگە بۇرىلدى.
"قىزدىڭ ۇيىقتاعانى راس پا؟ نە ويلادى ەكەن؟ مەنەن قورقىپ جاتىر-اۋ. دەمىن دە ازەر الادى. بايعۇس! ادامدى ادامعا جىرتقىش قىپ قوياتىن تابيعات قۇدىرەتى مە؟ جاراتىلىس زاڭى ما؟ ونى تەجەۋگە بولادى عوي".
ۇيقى مۇلدە كەلەر ەمەس. قوزعالايىن دەسە، سەرىپپەلى تەمىر پرۋجينا اتتان سالايىن دەپ تۇر. قوزعالمايمىن دەسە، ءوزىن-وزى سىرەستىرە تەجەپ جاتقانىنان با، استىندا قالعان وڭ قولى ۇيىپ بارادى. ونىڭ ۇستىنە ءشول جانە قىستى.
اقىرى قاساقى كەرەۋەت قينالا شيىق ەتتى. تىم-تىرىس ءتۇننىڭ قۇلاق-شەكەسىن وسىپ جىبەردى.
— اعاي، وياۋمىسىز؟
— ۇيىقتاي بەر، ۆەنەرا. ەشتەڭەدەن سەسكەنبە. مەن كەش جاتىپ داعدىلانعام.
— اعاي مەنى نەگە ۆەنەرا دەيسىز؟ مەنىڭ اتىم شولپان.
— شولپان؟! الگى سەنى...باسە! مەن سايلاۋبەكپىن.
— اعا... سايلاۋ، ءتىپتى دە ۇيقىم كەلەتىن ەمەس.
— نەگە؟...قورقاسىڭ با؟
— كىمنەن قورقام؟ — شولپان سىقىلىقتاي كۇلدى.
— جاي، اشەيىن. قورىقپاعانىڭ دۇرىس. — سايلاۋبەك مىناۋ اڭگىمەنىڭ بايىبىنا تۇسىنەر ەمەس. كەۋدەسىن كوتەرىپ، جاسىل شاينەككە باس قويدى. قارايىن دەگەن ويىندا جوق ەدى. ءبىراق.... شالقالاپ جاتقان دەنەنىڭ اشىق ومىراۋى اي ساۋلەسىن توسىنە قوندىرىپتى: جاستىقتان توگىلىپ تۇسكەن قارا شاش تولقىنداپ ەكى يىقتى جاۋىپ، سۇيىرلەنە شانشىلعان قوس اناردىڭ اراسىنداعى تىپ-تىك شاتقالدى ايقىنداپ تۇر. ال، كوزدەر شە؟ "قۇداي-اۋ، الاكولەڭكە شىلتەرلى اي نۇرىندا ۇندەمەي كۇلگەن جاناردىڭ جارق-جۇرق قۇبىلعانىن كورىپ پە ەدى! الدەنەنى ىنتىعا ىزدەپ، قۋانىش شاشىپ، نۇرلانىپ بارادى عوي! بۇيرەك بەتتەۋ ەدى عوي، تومپاعى جوعالىپ، قىرلانا تۇسكەنى قالاي؟ ءا-ا، توگىلگەن شاشى بەتىن جارتىلاي كومكەرگەن ەكەن-اۋ. ەرىندەرى جىبىرلادى ما؟ دىبىسى نەگە جوق؟"
تايقىعان جانار ۇيالعانداي شاينەكتىڭ قاقپاعىنا تاسالاندى. شۇمەكتەن كلەەنكا داستارقانعا تىرس-تىرس تامشى اقتى. كومەيگە سۇراق كەپتەلىپ قالدى ما، قاراپ تۇرىپ شاشالدى. شاينەكتى ءدۇرس ەتكىزىپ قويا سالدى.
الگى قاراس ەشتەڭەدەن قىمسىنار ەمەس. كوز مونشاعى بۇرىنعىدان دا ۇلكەيىپ، ساۋلە شاشىپ، كەڭ اشىلىپ بارادى. كەۋدەدەگى قوس انار اتكەنشەك تەپكەندەي جوعارىلاپ-تومەندەپ، جوعارىلاپ-تومەندەپ ءۇردىس قوزعالىسقا كوشىپتى. باياۋ جىلجىعان وڭ قولى جىبىرلاپ كەلىپ، بيىك توستەگى ءۇشبۇرىشتانعان ويىقتى جاسىرا قىمتادى. ساۋساقتارى ۇزىن ەكەن، مانيكيۋر جالاتقان تىرناقتاردا اناۋ جالىن شاشقان كوزدەردىڭ شاشىراندى ۇشقىنىنداي اي ساۋلەسىنىڭ كومەسكى جارىعى دىرىلدەپ تۇرىپ قالدى.
انايىلىق تانىتقانداي اياق استىنان قۋىستانىپ، سايلاۋبەك جالما-جان سىرت اينالدى. قابىرعاعا بەتىن تيگىزىپ، اق جايمانى بۇركەنىپ الا قويدى. ەكەۋارا بولىنەتىن تاس قورعانى وسى-اق. ونى اشسا، ءبىر بالەگە اياۋسىز ۇرىناتىنداي تۇمانتقان وي الاس-كۇلەس. قوس كەرەۋەتتىڭ اراسىنداعى قۇلاش تولماس جەردەن تولقىنداپ قىزۋ ەسەتىن ءتارىزدى. اق جايمانىڭ ءىشى ءدال ءقازىر ادام تۇگىل تەمىر بالقىتارداي. زاماتتا تىنىسى تارىلىپ، تۇلابويىن تەر بۋدى.
— سايلاۋ!...
"نە دەمەكشى؟! جاۋاپ بەرۋ قاجەت پە؟ مىنا قاپاستىڭ استىندا اۋا جەتپەي، تۇنشىعىپ ولەرمىن". بەتىن اشتى، جۇتىنىپ جان شاقىردى.
— نe؟ جاي ما، شولپان؟
— ۇيقىم كەلەر ەمەس. اڭگىمە ايتشى.
— شولپان، مەن...بىلەمىسىڭ... ونشا اڭگىمەشىل ەمەس ەم... ونىڭ ۇستىنە... ۋاقىت ءبىراز بولدى. سەن... ۇيىقتايىق... ۇيىقتاي عوي، شولپان.
— نەگە اكەلدىڭ؟ ۇيىقتاماي ءجۇر مە ەكەم...
سايلاۋبەك باسىن جاستىقتان جۇلىپ الدى.
— نەمەنە دەدىڭ؟ سوندا... سوندا سەن، شولپان، اپىرماي، جاپ-جاس باسىڭمەن قالاي ويلادىڭ؟ نەنى ويلادىڭ؟ تۇسىنەسىڭ بە نە ايتىپ تۇرعانىڭدى؟ سەن...سەن مەنى ابدەن بىلەسىڭ بە؟ جەتە ءبىلدىڭ بە كىم ەكەنىمدى؟ ءبىر كورگەندە-اق سەنىپ قالدىڭ با؟.. "ۇيىقتاماي ءجۇر مە ەكەم". نە ايتپاقسىڭ سوندا؟ باكىردەن اكەتكەندە سەنى قۋانىش كورگەندەردى قۇر بوسقا قىزىقتاي بەرۋ دۇرىس پا؟.. شىن ىزدەۋ كەرەك قوي...الدانبايتىنداي بوپ...
قۇلاعى ءبىر دىبىستى شالىپ قالدى. "بۇل نە؟ جىلاپ جاتىر عوي!..." ساتتە اڭىرىپ، باس-اياعى جوق سالدىر-كۇلدىر ءسوزىن كىلت دوعاردى. ءبىر قىرىنا اۋناپ، ءبۇرىسىپ جاتقان شولپاننىڭ جالاڭاش يىعى ءالسىز سەلكىلدەيدى.
— شولپان؟! مەن...مەن بار عوي سەنى ەشبىر كىنالاعىم جوق ەدى... كىنالاپ قايتەم. جىلاماشى!... ءوستىپ كەيدە قاتتى كەتەتىنىم... بايقاماي، جىلاماشى، شولپان!..
ءقايتىپ جۇباتۋدىڭ ءجونىن تاپپاي، ەرىكسىز جاقىنداپ بارىپ يىعىنان ۇستادى. شولپان جالت بۇرىلىپ، جاناسقان قولعا بەتىن كومدى. جاس جۋعان مۇرنىن، ەرنىن تيگىزدى. الدەنەگە قالشىلداپ، تىسى-تىسىنە تيمەي سەلكىلدەپ قويادى.
— قوي، شولپان!... ساعان قاتتى ايتۋ ويىمدا جوق ەدى. جىلاعانىڭ نە؟! جىلاماشى...
ءبىر سىلتاۋ، ءبىر تياناق وسى سوزدە عانا. ودان اجىراسا، مىناۋ بىلەكتەن دۋىلداپ بويعا تاراعان بەلگىسىز ارىن وبىرلانا جۇتىپ جىبەرەتىن سياقتى. تاناۋ استىنان تولقىنداپ جەتكەن قولاڭ شاشتىڭ ءيسى مە، جۇپار شارپۋى ما — باس اينالدىرار مايدا لەپ جىپ-جىلى بوپ كادىمگىدەي سەزىلەدى.
"نە ىستەۋ كەرەك؟! وسىلاي جىلاي بەرەر مە؟ شىنىندا دا مۇندا نەگە اكەلدىم؟ ءانىن ۇناتتىم عوي. ءبىراق ول جەلەۋ مە؟ ەندەشە ءبىر بولمەدە قىزبەن وڭاشا قالۋىما جول بولسىن؟ وزىمە سەندىم. ال، ۆەنەرا... جوق شولپانعا سەنىپ پە ەڭ؟ بىلمەيمىن. ءيا، بىلمەيسىڭ.
ءبىراق، جەكە ەرتىپ اكەلەسىڭ. كەش بويعى قىلىمسىعان قىلىعىنان دامەلەندىڭ بە؟ سويتكەن شىعارسىڭ؟"
سۇراق — جاۋاپ. قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا نايزاعايداي تۇتانىپ، مي شاباقتاپ، ەسەڭگىرەتىپ تاستاعانداي.
قىز بەتى - قىپ-قىزىل جالىن. قارىپ كۇيدىرىپ بارادى. بوسانباق بوپ ءالسىز بۇلقىندى.
— قويشى، شولپان. قانە، جاتا عوي، سونشا جىلاعانىڭ نە؟ دەم ال... تىنىق. كەرەك دەسەڭ مەن وسى بويدا دوستارىما... باسقا بولمەگە كەتەيىن.... بوس ورىن جەتكىلىكتى...سەن...سەن ەسىكتى ىشتەن مىقتاپ كىلتتەپ ال، شولپا...
شولپان ىرشىپ ءبىر-اق سەرپىلدى. جالاڭاش بىلەگىن جارق ەتكىزىپ جىگىتتىڭ يىعىنا ورادى دا، ءبىرتۇرلى اشىنعان جاننىڭ وجەت قيمىلىمەن قىشقىل شاراپتىڭ ءدامى قالعان ىستىق ەرنىمەن بۇنىڭ اۋزىن جابا قويدى. جابىسىپ ۇزاق ءسۇيدى. شىم ەتىپ تۇڭعيىققا قۇلاپ تۇسكەندەي سايلاۋبەك تىنىسى تارىلىپ، ەرىنگە ەرنىمەن جاۋاپ بەرگەندە، توسىنە قادالا تيگەن قوس تومپاق دەنەسىن كۇيدىرىپ، ەركىن ۇرلاپ بارا جاتتى. قۇلاق شۋىلداعانداي دەمى تارىلا ءبىتىپ، ءبىر الاڭعاسار قۇيىننىڭ يىرىمىندە قالعان بويدا، جاڭاعى كەۋدەدەگى سۇراق-جاۋاپ دۇرمەگىنەن ساتتە اداسىپ قالدى. سانادان تىسقارى ادۋىن قۇمارلىقپەن قىزعا جابىسقان قالپىندا سول قولىن تومەن قاراي سىرعىتا بەردى.
شولپان شاققا باسىن تارتىپ الدى دا، جىگىتتى يىعىنان ساۋساق ۇشىمەن ءسال يتەرىڭكىرەپ جىبەردى. كوزىن سىعىرايتا كۇلىمدەپ، كوزىنە تىك قادادى.
— راقمەت، سايلاۋ. ورنىڭا بار. ەندى ەكەۋمىز دە ۇيىقتايىق. ءوزىڭ دە تىنىق.
— شولپا-ان! — ىڭعايسىزدانۋى ما، ەمەكسىتكەن تىلەگى مە — بەلگىسىز ىڭىرانىپ، سايلاۋبەك كەرمەك ءدامدى ەرنىن تىلىمەن ءبىر جالاپ قويدى.
— ءبارى، بارىنە راقمەت. ۇيىقتا. مەن ەندى ەشتەڭەدەن قورىقپايمىن. سەن دە قورىقپا.
— مەن كەتەيىن...
— نەگە؟ مەن ادام جەمەيمىن. — شولپان كۇلدى. سودان كەيىن ويىنا الدەنە تۇسكەندەي اق جايمامەن اشىق ومىراۋىن جاۋىپ الدى. — كەتپەي-اق قوي، سايلاۋ. مەن رەنجىمەيمىن. سەنى... سەنى جاقسى كورەم. راس ايتام.
سايلاۋبەك توسەگىنە بارىپ قيسايدى. الگىندەگى ساتتىك وپاسىزدىعىنا ۇيالا كۇيىندى مە، الدە باسقا دا سەبەبى بار ما، ءۇنسىز جاتىر.
— مەن ساعان كەيىن بىردە تاعى دا ءان سالىپ بەرەم، سايلاۋ. جاراي ما؟
ءمولدىر ءۇندى مۇڭدى اۋەن.
قايتا ورالدى. جوعالتىپ العانى وسى ەكەن. ءان ەكەن. تاپتى دا ۋاندى. ىزىنداپ جەتتى. قوڭىرلاپ تۇرىپ الدى.
"جازۋشى بولار ما ەدى! نوۆەللا جازار ەدى وسى ءان تۋرالى. شىركىن سونى شولپانعا ارناسا عوي... راقمەت دەدى. نەسىنە ماعان العىس ايتادى؟ ەرەۋىلدەگەن باكىردەن مەنىڭ نەم ارتىق؟ ءسال كەشىكسە، كىبىرتىكتەسە، وندا... وندا... ءتۇۋ، قانداي ۇزاق ءتۇن ەدى؟ ۇيىقتايىن"... جايلى جاتىپ، جاقسى تۇر، شولپان! راقمەت، سايلاۋ!
* * *
ماناعى ماناعى ما، تالقىلاۋ جاتقان بولمە ءىشى كوك الا تۇمان. وسى كوك الا تۇمان كوپ كوزدەردەگى بولار-بولماس جالىندى دا اداستىرىپ كەتىپتى. ەندى داۋىس تەمبرىندەگى اۋەلدەگى جاسىرىڭقى قاتقىلدىق اشىق ساڭعىرلاپ تۇر. قۇلاق سارسىلتارداي.
ءبىرىن-بىرى كەڭىردەكتەگەن ءسوز سايىسى لاعىپ كەتىپ، قايتا ورالىپ، العاشقى ارناعا تۇيىسكەن كەزدە، سايلاۋبەك ماڭايىنا تاعى دا اۋەسقوي جانارىن قىدىرتا جۇگىرتتى.
"جوق! بەكەر قوبالجىعان ەكەنمىن. بىرەن-ساران ادامنىڭ بەيتاراپ قالعانى بولماسا، وسىندا وتىرعانداردىڭ كوبىسى-اق ادەبيەتتىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى دەپ شىن جانى اشيتىن ازاماتتار! باردى دا، جوقتى دا، ەمەكسىتكەندى دە تاپ باسىپ جاتىر. پىكىرلەرى دە ورىندى. ءدال وسىلاي بىرىنەن كەيىن ءبىرى سويلەر دەپ ويلاپ پا ەدىم. ۋاقىت تاۋىپ، قولجازبامدى وقىپ شىققاندارى نەگە تۇرادى!"
كەۋدەسىندەگى ءمولدىر اۋەن ۋىلدەپ كەلىپ قول شاپاقتاعانداي قۇلاعىندا جاڭعىرىعىپ كەتتى. كەۋدەسىندە قۋانىش پا-اۋ، لەپىرۋ مە-اۋ — جەلىكتى تولقىن ساپىرىلدى.
"ءتۇسىندى. ارىپتەستەرىم مەنى ءتۇسىندى. جۇيكەمدى جۇندەي تۇتەلەگەن جان سىرىمدى انىق ۇعىندى. ىشتەي بولسا دا بارىنە تۇگەل راقمەت دەيىنشى. ايتايىنشى دوستارىما، تىلەكتەس، رۋحتاس سەرىكتەرىمە!"
ەلجىرەگەن كوڭىلمەن باسىن كوتەرىپ ەدى، ءبىر كوز وڭمەنىنەن ءوتىپ بارادى ەكەن. "نەگە جىمياسىڭ؟ نەمەنەگە ماسايرايسىڭ؟" دەيتىندەي الگى ادام جىلانداي جيىرىلىپ الدى دا، ورنىنان اتىپ تۇردى. سودان كەيىن...
بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ ساقالدى رومانيست بولعىسى كەلەتىن تىراش جاستاردى تۇسىنبەيتىنىن ايتتى. قىرىققا شەيىن ءومىردىڭ قىزۋ ورتاسىنان ماتەريال جيناماي، قينالىپ جۇمىس ىستەمەي، بارماقتان سورىپ شىعارما جازاتىندارعا كەيىدى. ويى تۇگىل بويى دا قالىپتاسپاعان وراشولاق جاستاردىڭ الدان وراپ كەتەتىندەرىنە قايعىرا قىنجىلدى. ەكىلەنە باسىن شايقادى، سۇستانىپ كوزىن الارتتى. ءوزىنىڭ الپىستان ەندى عانا اسقانىن، ۇلكەن شىعارماعا ەندى-ەندى دايىندالىپ جۇرگەنىن داۋسىن سوزا اسقان ءبىر ماڭىزدى ىرعاقپەن مالىمدەدى. وڭمەننەن وتەر كوز سۇعىن نايزاعايداي جالت ەتكىزىپ تاعى ءبىر تۇيرەدى دە، قايتادان سۇلق ءتۇستى.
بولمەنى اۋىر ۇنسىزدىك باستى.
تەمەكى ءتۇتىنى بۇرق-بۇرق. الدەكىمنىڭ كوكىرەگىندە تۇتانعان كۇرك-كۇرك جوتەل ەرىندەردى بۇلكىلدەتىپ قانا ءوتتى. بۇلكىلدەتىپ بارىپ تىنشىدى.
الگى سۇق كوزدى ادام الدىنداعى جىگىتتى جەلكەدەن نۇقىپ قالدى. نۇقىپ قالعاندا، اناۋ قۋىرشاق ارتيستەي ورنىنان شوشاڭ ەتىپ كوتەرىلدى. ارتىنا جاركەشتەنە بۇرىلىپ، قول يەسىنە العىس ايتقانداي ىرجيىپ كۇلدى. ەزۋى جيىلار-جيىلماستان تاقىلداپ الا جونەلدى.
الاسا بويلى جالپاق بەت، جايىن اۋىز، قىسىق كوز جىگىت. وتىزدان اسپاي جاتىپ اناۋ دوعال مۇرىنى يەگىنە يتىنگەن دوڭگەلەك باستى قانداي قىستىڭ قىراۋى شالعانىن قۇدايىم ءبىلسىن. تەڭىز جاعاسىنداعى اق سورتاڭدى وسى جاڭا عانا ەمىن-ەركىن سۇزگىلەپ-سۇزگىلەپ كەلىپ، شاش اراسىنا ءسىڭىپ قالعان ءتۇز قيىرشىعىن تۇسىرۋگە دە مۇرشاسى بولماي، اپتىعىپ جەتكەندەي، ەنتىگىپ بارىپ-قايتىپ تۇر.
— ... وسى وتىرعان ءبارىمىزدىڭ دە ادەبيەت دەپ جارعاق قۇلاعىمىز جاستىققا تيمەي ءجۇر. سوندا دەيمىن-اۋ، بەت الدى لاعىپ كەتىپ كوركەمدىك ىزدەنىستى قايداعى ءبىر كونە جۇرتتان شۇقىلاپ جاتقانىمىز قالاي؟ مەن تۇسىنبەيمىن، باستى ماسەلەدەن سىرعاقسىپ، بىرنەشە عاسىرلاپ كەيىن شەگىنىپ، كۇل مەن توپىراق قوپارعاندا نە تىندىرماقشىمىز؟ بىزگە بۇگىنگى زاماننىڭ ۇلگىلى يتەرىن جىرلا دەپ قاۋىمىمىز سەنىم بىلدىرەدى. بۇدان ارتىق مەرەيلى تاقىرىپ بار ما؟ قولىڭ قىشىپ بارا جاتسا، وسى ورتاڭنىڭ ادامي تىرلىگىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ايپارلى كورسەتىپ بەر. ال ەندى ءبىر ءاندى ارقاۋ ەتەم دەپ وتكەندى بوس شيىرلاۋ، كەشىرەرسىز، قاجەت ەمەس...
سايلاۋبەك مىرس ەتتى. اناعان رەنىشى دە، كۇيىنىشى مە جوق. "وسىنشا قىزىنا سويلەگەندە، ەڭ بولماسا، ميعا قونار ءبىر ءتۇيىر پايدالى پىكىر ايتپاي، باجىلداپ قۇر بايبالامعا باسقاندا، نە ءوندىرىپ، نە تابام دەيدى ەكەن؟ ال، وسىنىڭ دەگەنى-اق بولسىن. سوندا كەشەگىنىڭ ءبارىن تالاق قىپ، مانسۇق ەتىپ لاقتىرىپ كەتۋىمىز تىرلىگىمىزگە لايىق بولا قويار ما ەكەن. تامىرسىز اعاش تا، ءشوپ تە وسپەيدى. ماۋەلەپ جاپىراق جايمايدى. تامىرعا بالتا شاپقاندا جاپ-جاسىل جاپىراعىن نەمەن قورەكتەندىرەم دەيدى ەكەن؟ ءا، قويشى. نەمەنەگە سارسىلام... "ايپارلى". اپىراي، بۇنىسى تاعى قانداي ءسوز؟ قاراپايىم قعىمدى بالامالارى تۇرعاندا، قايداعىنى قايدان تابادى؟"
تىرس ەتىپ يەگىنە ءتيىپ، شورشىپ الدىنا تۇسكەن ءتورت بۇكتەلگەن قاعاز ويىن ءۇزىپ جىبەردى. ەڭكەيىپ الگىنى ءىلىپ الدى. قىزىل سيامەن "سايلاۋبەككە" دەپ اربيتا جازىپ، استىن ەكى رەت سىزىپ قويىپتى.
ەڭكەيىپ وتىرعان بويى قاسىن كەرگىلەي قيمىلداتىپ الگى جازۋدى بەتىنە تاقادى. ءبىر مىنەزى: قاي جازۋعا ۇڭىلمەسىن قولتاڭبادان اۆتورىنىڭ قانداي ادام ەكەنىن بىلۋگە قۇشتار. ءبىراق ونىسى قۇر اۋرە. الماتىنىڭ قۇبىلمالى اۋا رايىنداي ءبىر قولدىڭ دا ءارتۇرلى شيمايمەن شاتپاقتاي الاتىنىنا ابدەن كوزى جەتكەن. قاعازدى جايدى.
"سايلاۋ، قالتاڭ قالاي، قالىڭ با؟ ءقازىر تومەندەگى كافەگە ياكي بارعا اپاراتىن بولساڭ، تۇپ-تۋرا كلاسسيك قىپ وكىرتە ماقتاپ بەرەم".
بارى-جوعى وسى. قىلجاعى ما، شىنى ما؟ ويىنى ما، ويى ما؟ سوندا قالاي بولماقشى؟ قولجازبادا جوعىن بار دەپ، جەتىمسىزىن جەلكىلدەتىپ جەر-كوككە سىيعىزباي، لەپىرتىپ اكەتپەك پە؟ وندا نە تۇسەدى؟
ءتۇسىنىپ ايتتى ما، تۇسىرەيىن دەپ ايتتى ما؟ قۇر قولپاشتاۋ كىمگە قاجەت؟
كىم جازدى؟ كىم جازسا دا، ون جىل بويى كوز مايىن تاۋسىپ تىرنەكتەپ دەرەك جيناعانىن، تۇرتىنەكتەپ ارحيۆ اقتارعانىن، شاڭ جۇعىپ، سىز قاپقانىن ءبىلدى مە؟
وتكەن زاماننىڭ بۇيىعى حالىنەن ەلەس بەرەر تاس وبا، قيراعان ءۇيىندى، شىم قورعان، ەلسىزدەگى مولا، قۇز-جارتاس، قيراعان كۇمبەزدى شارق ۇرىپ ىزدەپ، ۇلان دالانىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىن تىنباي كەزىپ، ۇشقىر سامولەتتەن باستاپ، قيقار ەسەككە دەيىن ءمىنىپ، قالا بەردى جاياۋ-جالپى ءجۇرىپ وتكەنىن ءبىلدى مە ەكەن؟ شىرشىق پەن تالاستىڭ، قارا ەرتىس پەن تەلىكولدىڭ سىلدىراعان سۋىنا ءسۇزىلىپ، ورداباسى مەن قاراتاۋدىڭ، ماڭىراق پەن ۇلىتاۋدىڭ تىلسىم تاسىن ۇستاپ، قىزىلقۇمنىڭ اپتابى مەن اڭىراقايدىڭ اڭىزاعىڭدا قۋىرىلعانىن ءبىلدى مە ەكەن؟
موسكۆا مەن ەليستانىڭ، الماتى مەن اباقاننىڭ كىتاپحانالارىندا، التايدىڭ ايازى مەن ارالدىڭ قاپىرىعىندا بىردە تىماۋ، بىردە سىرقاۋ بوپ جۇرسە دە باسقا ءلاززات، باسقا قىزىقتى تارىك قىپ، قىزۋلى جيىرمانىڭ قايران كۇندەرىن الاڭسىز، قينالماي قالدىرعانىن ءبىلدى مە ەكەن؟
كەي-كەيدە سىنعان قىلىشتىڭ توت باسقان الماس جۇزىنە، قيراعان قۇمىرانىڭ ساق تاڭبالى بەدەرىنە، ۇگىتىلگەن قىشتىڭ كوكشىل بوياۋلى كەسەگىنە ۇڭىلە قاراپ وتىرىپ، وسىدان ەكى ءجارىم-ۇش عاسىر بۇرىن تۋعان دالاسىندا بولىپ وتكەن قاندى قىرعىن، قاسيەتتى سوعىس، قاجىرلى رۋح، قايتپاس قايسارلىق، زۇلىمدىق پەن ىزگىلىك ارپالىسى ءتارىزدى شىم-شىتىرىق وقيعالارعا قيالمەن ءۇنسىز شومىپ، ويىمەن ميداي ارالاسىپ كەتەتىن.
كەي-كەيدە توبە-توبە بوپ ۇيىلگەن قورىمدى كورگەندە، جال-جال قۇم باسقان قيراعان قالانىڭ ورنىن كورگەندە: "ەي، ادامزات، ءبىرىڭدى-بىرىڭ تاعىداي تالاپ، تارىداي شاشىپ، تاۋىقتاي جۇلمالاعاندا سەندەرگە نە جەتپەدى؟ اتاق پەن داڭقتىڭ قۇدىرەتى ءولىم اتتاپ جەتكەنىن قاي كەزدە كورىپ ەڭ؟ نە زاماننان قارعىسىن اتقان حالىق ماكەندونسكييدى دە، شىڭعىسحاندى دا، اقساق تەمىردى دە، ەرماكتى دا، ناپولەوندى دا، مامايدى دا قاتالدىق تاڭىرىسىندەي كورىپ، بەزىنىپ كەتپەپ پە ەدى. سولاردىڭ اتىنا كەي-كەيدە تابىنىپ قالاتىنىمىز دا بار-اۋ. الىس تاۋدىڭ بۇجىر-بۇدىرىن جوعالتىپ، اسقاقتاتىپ جەتكىزەتىن كوك مۇنارداي، اراداعى ۋاقىت الشاقتىعى زۇلىمدىق سىرىن كولەگەيلەپ، قۋ كەۋدەدەگى ءوزىمشىل قاننىڭ ورەكپۋىمەن الاسانى قولدان كوتەرتىپ، ءزالىمدى زاڭعار قىلىپ الاتىنىمىز قالاي؟" دەيتىن قىنجىلىسقا تىرەلەتىن.
كەي-كەيدە اشىنا ايقاي ساپ، اتتانداپ كەتكىسى بار. وسىنىڭ ءبارىن مىناۋ جازۋ يەسى ءبىلدى مە ەكەن؟
وسىدان بەس جىل بۇرىن شولەيت اۋداندا بولعان-دى. ءبىر سوۆحوزدىڭ كوزى اشىق، باسشى جىگىتتەرى سايلاۋبەكتىڭ الماتىدان كەلگەن جازۋشى ەكەنىن ەستىگەندە، بىر-بىرىنە قۋتىنداسا قاراپ وتىرىپ، ءبىر قويدى الىپ ۇرىپ سويعىزىپ، باس-سيراعىنا دەيىن تۇگەل قازانعا توعىتقىزعان. اراق پەن شاراپتىڭ تۇر-تۇرىنەن بوساعان شيشا-شىنىلاردى نىسانا عىپ اتىپ، ارتىنان ءبىراز كوڭىل كوتەرگەن. سودان سوڭ ءجون سۇراسىپ، سايلاۋبەكتىڭ اڭىز-اڭگىمە ىزدەپ، ەرتەك جيناپ، كارى قۇلاق قاريالاردى جاعالاپ جۇرگەنىن بىلگەندە اياق استىنان نىلدەي بۇزىلعان ەدى. جارتى شاقىرىم جۇرسە ءبىر ساعات جوندەۋ تىلەيتىن قوس دوڭگەلەكتى ەسكى دارىلداقتىڭ ارتىنا مىنگەستىرىپ جىبەرىپ، ماساڭ جىرتاقپەن تالكەك ەتىپ، قول بۇلعاسىپ قالا بەرگەن.
"كارى قۇلاقتىڭ ناعىز ءوزىن كورەرسىڭ!" دەگەن.
"ءبىرىن جاس، ءبىرىڭ شال — ىزدەگەنگە سۇراعان بولىپ تابىلاسىڭدار" دەگەن.
"اۋىل شالدىڭ اڭگىمەسىنە ابدەن قارىق بولاسىڭ" دەگەن.
"سىزىپ جىبەرىپ، پرەفەرانس ويناي بىلمەيدى ەكەنسىڭ، ايتەۋىر، استانادان كەلدى دەگەن اتىڭ بار، اداسىپ كەتىپ، ەلسىزدە كومۋسىز قالما" دەگەن.
"ولمەسەڭ ءومىرىم قاپ!" دەگەن جىلت-جىلت كەكەتكەن كەزدەگى كولگىرسىمەيتىن ۇشقىندار.
"قۇداي ەسىن العاننان ساقتاسىن. اۋىشتىڭ اۋىش ىزدەيتىنى راس ەكەن. "تەڭ تەڭىمەن، تەزەك قابىمەن"، دەگەن جىرق-جىرق جىمىسقى كۇلكىلەرى.
بىردە توقتاپ، بىردە دىرىلداپ اۋىلدان قوزىكەش جەردەگى جالعىز كۇمبەزدى ەت ءپىسىرىم ۋاقىتتا كوزگە ارەڭ كورسەتىپ، بىرەسە اۋزى-باسى بۇلكىلدەپ كۇڭك-كۇڭك بوقتانعان، بىرەسە وز-وزىنەن موتوسيكل ءۇنىن باسا سايقىمازاقتانا ساق-ساق كۇلگەن نوقاي جىگىت اقىرى ورتا جولدا جولاۋشىسىن كولىگىنەن ءتۇسىرىپ تاستادى.
— بۇكىردى قور عانا تۇزەيدى. ەسۋاستى اجال عانا تەڭەستىرەدى. ونسىز دا ۋاقىتىڭدى قايدا شاشارىڭدى بىلمەي جەلىگىپ جۇرگەن جىگىت ەكەنسىڭ. اقىرىن-اقىرىن اياڭداساڭ، كەشكە دەيىن ءبىر بارىپ قالارسىڭ. ىزدەگەن اۋىشىڭ انا-اۋ كۇمبەزدىڭ قاسىندا. ءبىرىڭ اقىرىپ، ءبىرىڭ باقىرىپ ماۋقىڭنان شىعارسىڭدار. ال، مەن جولىمنان قالمايىن، — دەپ دارىلداعىن بۇرىپ اپ، شاڭ مەن ءتۇتىندى بۇرق ەتكىزدى دە، ەلۋ مەتر شىقپاي جاتىپ الگىسىنىڭ دىبىسىن ءوشىردى. ايقايلاپ قول بۇلعادى.
سايلاۋبەك قاسىنا تاياندى.
— ۇمىتىپ بارادى ەكەم. وزىڭنەن يت كويلەكتى بۇرىنىراق توزدىرعان ۇلكەندىگىم بار. سەن مىناۋ ىلجىراعان جۋاس مىنەزىڭدى تاستا، باۋىرىم. قىز ايتتىرا تۇسكەن كۇيەۋ بالا ەمەسسىڭ. استانانىڭ تاپ وزىنەن كەلىپ وتىرعان دوكەيسىڭ! ءيا، دوكەيسىڭ! بولماساڭ، بولاسىڭ. بروشۋرا جازام دەپ ءجۇرسىڭ. ىقتىڭ كەلسە، جازارسىڭ. ول ءوز الدىنا. ال، مەنىڭ ايتارىم، وجەتتەۋ بول. بۇ زاماندا تەرىسىنە سىيماي شىرەنگەن ادام سىيلى بولادى. اقيلانىپ كەلىپ، قوقيلانىپ سويلەگەن تالايلاردى كورگەم. اۋزىمەن قۇس تىستەيدى دەپ جۇرگەن ءوزىمىزدىڭ، اۋلىمىزدىڭ مىقتىلارى الگىلەردىڭ الدىندا جىم بولاتىن... تەرىسىمدى كورىپ، كەمىسىمدى ءتىزىپ كەتەر مە دەپ قورقاقتايتىن شىعار. ءوزىڭ كوردىڭ عوي، سەنى ءا دەگەندە قالاي قابىلدادى، قىل اياعىندا قالاي شىعارىپ سالدى. ءبارى وزىڭنەن، ىنىشەك. اۋزىڭنان قاعىنىپ، قۇنىڭدى وپ-وڭاي ءتۇسىرىپ الدىڭ دا، كودەدەي كوپ ماشينانىڭ ءبىرى بۇيىرماي، مەنىڭ وتەلسيرياما مىنگەستىڭ. بۋدان بىلاي ەسىڭدە ءجۇرسىن. قولىڭنان كەلگەنشە اسپاننىڭ تىرەۋىن ۇستاپ تۇرعانداي سىزدانىپ، شىكىرەيىپ ب ا ق. دۇنيەدەگى ەڭ جۇمباق نارسە — ادام. ءوز كىلتىڭدى ءوزىڭ ۇستاتپا. وندا ويىنشىق قىپ بۇراپ ويناپ، كۋىرشاق قىپ قيراتادى. بولدىم. كەتە بەر.
سايلاۋبەك اۋزىن اشىپ، جىگىتكە سوستيىپ قاراپ قالىپتى. دالا قانداي قۇبىلمالى بولسا، سول دالانىڭ ادامدارى دا سونداي ءارتۇرلى-اۋ. مانادان مىنا جىگىتتى ەشتەڭەمەن ءىسى جوق جانعا بالاعان. وڭكيگەن ءتۇرى، وگىز كەسكىنى ءىشى مەن سىرتىن تەڭ ۇستايتىن دارىلداق كۇلكىلى، دارىلداق كولىكتى از ءسوزدى توباناياق كوپتىڭ بىرىنە شەگەلەپ كەلىپ ەدى. قاراپ تۇرسا، العاشقى سەزىم — الدامپاز، مىلقاۋ كەيىپ — جۇمباق ەكەن. تابيعات-شەبەر اياسىندا قىبىرلاعان ادام بەينەنىڭ بار بولمىسىنا ءوز قۇپياسىن مول قۇيادى ەكەن. ءوزى قانداي قات-قابات بولسا، پەرزەنتى دە سونداي: تىلسىم سىرى ىشىندە، اسەمدىگى كوڭىلىندە، جومارتتىعى جۇرەگىندە، ەڭ اقىرى قۋلىق-سۇمدىعى دا، جاتىپاتار ەسەپشىلدىگى دە وزگەگە وڭاي اشىلماس وزەگىندە. جاراتىلىس وزىنە لايىقتاپ، وزىنە شاقتاپ پىشەدى ەكەن-اۋ.
سايلاۋبەك بۇرىلىپ الىپ ءوز جونىمەن كەتتى. "ىنجىقسىڭ! — دەدى. — ءقادىرىڭدى بىلمەيسىڭ. جايداقسىڭ"، دەدى. سۇتپەن سىڭبەگەن مىنەزدى تاڭىردەن سۇراپ الا ما، ساۋداگەردەن ساتىپ الا ما. سوندا ءار زاماننىڭ ءوز چپەستاكوۆى بولۋى قاجەت پە؟ ارتىنان قوياباسى قوپارىلىپ جاتسا، ءقادىرى اسەر مە ەدى، وشەر مە ەدى؟ اپىراي، سوندا شىندىقتىڭ شىعار تاۋى نەگە الاسا، الار سىيى نەگە از؟ اركىم وزىنشە تىرشىلىك كۇيتتەپ، وڭاشا كۇيىس قايىرىپ، وڭاشا كۇلىپ، وڭاشا جىلاپ الىپ، "جارىدىم — جادىرادىم، تارىقتىم-تارىلدىم!" دەپ بۇيىعىپ وتە بەرگەنى مە؟ جاڭعىرىعى جانىن دا ۇرماس مەڭىرەۋ جارتاس تىرلىگى — ۇساق-تۇيەك كۇيبەڭدىك قىزىقتىرسا، ءان دەپ ۇزدىككەن، ءان دەپ تىنىشىنان باز كەشكەن بۇنىڭ ءومىرىن باعزى جۇرت تۇسىنە قويار ما؟ كىمگە قول جايىپ، كوكىرەگىن اشىپ، جۇرەگىن ۇسىنىپ، شىڭ-شىڭ دىرىلدەگەن سەزىم قىلىن مەيىرىمسىز ساباۋ ساۋساققا شەرتكىزە بەرەر؟ اعىنان جارىلىپ، ىشەك-قارىنىن اقتارمالاپ تاستاپ، بۇكىل رۋحىن جايلاپ العان سىرشىل اۋەننىڭ وسيەت ايتىپ، مۇڭ جولداپ تۇرعانىن تۇسىندىرمەك بولعان ءپارۋانا كۇيىنەن باسەڭدەپ تىيىلىپ، بارا-بارا تاۋسىلىپ، تارىعىپ، كۇرسىنىپ توقتار. توقتاتار-اۋ"...
دالادا سەلەۋ تەڭىزى تولقيدى. شابدار تايدىڭ ماڭمايدا كەكىلىندەي تۇگەل ءبىر جاققا قۇلاي جاپىرىلىپ، جاياۋ سامال جۇگىرىپ وتسە، ءبىرىن-بىرى جاڭا كورگەن شالقۇيرىقتاي كىسىنەسە باس يزەندەسىپ، ءوزدى-وزى جاناسىپ-جالعاسىپ وتەدى. شۇلعىسىپ بارىپ قايتادان تىنشيدى؟
شەكشەك شىرىلدادى. ۇزاق-ۇزاق ءبىر جايلى ىرعاققا باپتانىپ ءتۇسىپ الدى دا، وسىدان ءجۇز جىلعى بۇرىن وسىدان ءجۇز جىلعى كەيىن وزگەرمەس ىنتىق اۋەنىمەن ۇلى دالاسىن شارىلداپ ماداقتاي جونەلدى. سول، سول ەكەن، الدەقايدان ءدىر ەتىپ ساعىنىش... ءيا، ساعىنىش ورالدى. قىتىقشىل جۇرەكتىڭ ەلگەزەك قانى تاسىپ، تۇلابويعا رەنىشى جوق ءسابي ەركەلىگى شىمىرلاپ قۇيىلدى. اپ-ساتتە ءجۇزى بۋسانا جىلىپ، بالا بوپ كەتتى مە، وز-وزىنەن ەرسىلى-قارسىلى اۋناعىسى كەلدى. جۇمساق سەلەۋگە جون ارقاسىن توسەپ، جاس بۋلاعان جاناردى اقشىل اسپانعا سىڭىرە اۋەلەتكىسى كەلدى. شالقالاپ جاتىپ، ساحارانىڭ ساپ-سارى كەڭ بەسىگىندە شىرەنگىسى كەلدى... شىركىن!.. قاپەرسىز اۋناعانىندا دۇنيەنىڭ بار-بار جۇپارىن تۇگەل تۇگەندەپ اكەلىپ، ءبىر شوكىم اقشا بۇلت ءدال توبەندە تاقياداي دوڭگەلەپ قوناقتاي قالسا! تاسىرلاتىپ شەگە قاققانداي الگى بۇلتتان تىرس-تىرس تامشىلار قيعاش كۇن ساۋلەسىندە جىلت-جىلت سەكىرسە!.. سەكپىل بەتتەگى قوراسان داعىنداي قوجىر-قوجىر بوپ، قۇم ۇستىندە تامشى بوكسە!..
— توقتا! ەندى جاقىنداساڭ، تۇپ-تۋرا تۇرعان جەرىڭدە جايراتىپ سالامىن!
داۋىس وقىس ەستىلدى. وقىس ەستىلدى دە، الگى ءبىر تاماشا قيال الديلەگەن مەڭىرەۋ دالانى سەلك ەتكىزدى. سايلاۋبەك وزىنە شاتىناي قادالعان شالدى، شالدىڭ قولىنداعى مىلتىقشا كەزەنگەن كۇرەكتىڭ سابىن كوردى. "ىزدەگەن ادامىم داۋدە بولسا، وسى بولار"...
— اسسالاۋماعالايكۋ-ۋم، اقساقال!
— اۋلاق! نەڭ بار مەندە!.. قۇدايدىڭ يەن جازىعى جەتپەدى مە؟ اياق باسساڭ، تىرس ەتكىزەم — دەپ بەزەكتەگەن قاريا كۇرەگىن ۇمسىنىپ-ۇمسىنىپ قويدى.
— اقساقال، مەن ءسىزدى الىستان ارنايى ىزدەپ كەپ ەدىم. الماتىدان ءجۇرمىن. ءسىز ماعان وتە كەرەكسىز، — دەپ سايلاۋبەك مىنا تۇسىنىكسىز جايتتەن تەزىرەك قۇتىلماقشى بولىپ الماتىنى ادەيى ايقايلاپ ايتتى.
شال الاقانىن كۇرگەيلەپ كۇن سالىپ قارادى. كۇرەگىنە سۇيەنىپ، بەلىن تاياندى. قايتادان ەكى ساۋساعىمەن اقشۋلان قويۋ قاسىن شىمشي كوتەرە، شۇڭىرەك كوزدى تىكتەدى. ەشقانداي ءقاۋىپ جوعىنا سەندى مە، انتەك باسىن يزەدى. سودان سوڭ بەلىنە وراعان ءبىر جارىم قۇلاش ءبوز ورامالدىڭ استىنان ماحوركا مەن سارعايعان گازەت قيىندىسىن الىپ، تەمەكى ورادى. شاقپاقپەن شاق-شۋق تۇتاتىپ، تاناۋدان اششى ءتۇتىندى ءبىر مويىن پەشتىڭ مۇرجاسىنان شىققان جالپىلداق وتىننىڭ شۋداسىنداي شۇبالتتى.
— بولساڭ، بولارسىڭ. بۇرىن كورمەگەن جىگىتىم ەكەنسىڭ. نەعىپ تۇرسىڭ؟ بەرى جاقىندا!
سايلاۋبەك تاياپ كەلىپ قولىن ۇسىندى. شالدىڭ الاقانى شىمىر ەكەن، شەڭگەلى ءبىراز سىعىمدالىپ بارىپ بوساپ كەتتى.
— ءجون، ءجون! اتا عۇرپىن ۇمىتا قويماپسىڭ. قايدا تۋعانسىڭ، بالام! — دەپ قارا جەرگە جايلاسىپ وتىرىپ الدى دا، قۇيرىعىمەن ءبىر سىرعىدى. — بەرى، مىندا جايعاس.
ءجون سۇراسىپ، ءتاپ-تاۋىر تاتۋ تىلگە كەلىسكەن سوڭ، ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى كادىمگىدەي جاراستى. شال تاعى دا مىقىنىنان ماحوركاسىن سۋىردى.
— اقساقال، مەنىڭ نايىمنان شەگىپ كورمەيمىسىز؟ — دەپ سايلاۋبەك سيگارەتىن ۇسىندى.
— جوق! تەزەك سورعانداي قۇمارىڭدى قاندىرمايدى. ول شىركىن جاسىق قوي... ءجون، ءجون... سولاي دە... ءويبۇي، اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەر دەگەن، قاپ، لاي قۇرعاپ كەتتى-اۋ!
اپىل-قۇپىل اسىعىس قيمىلداپ جاتىر. ونىسى اناۋ سىرت-سىرت اتقىلاعان بۋىندا، دىرىلدەگەن ساۋساقتا، بۇكشيگەن تاسپا بەلدە عانا. ايتپەسە، شاپشاڭدىق تالتىرەكتەگەن شالدىڭ ساداعاسى كەتسىن. سايلاۋبەك ورنىنان لىپ تۇرەگەپ، قاريانى قولتىعىنان دەمەپ كوتەردى.
شال كىبىرتىكتەي باسىپ كۇمبەزگە تاياندى. تىزەرلەۋگە ەرىندى مە، قاريا تىك تۇرعان كۇيى اۋزىن كۇبىرلەتىپ بەتىن سيپادى. شال قيمىلىن اۋدارماي قايتالاعان سايلاۋبەك بەيىتكە كوز سالدى. توڭكەرىپ قويا سالعان كارلەن كەسە. سونىڭ الدەنەشە رەت ۇلكەيتىلگەن كوشىرمەسى. ءبىر شەتى وپىرىلىپ قۇلاپتى. ارسا-ارسا ءورىمى ىركەس-تىركەس. سنارياد تيگەن، نەمەسە بومبا تۇسكەن ءۇيدىڭ سۇرقىنداي. "ەلسىزدە نەنىڭ سويقانى سوقتى ەكەن؟". كۇمبەزدىڭ باسقاشا كوز تارتار ەرەكشەلىگى جوق. اتا-بابالارىنىڭ بىرىنىكى بولار".
سول كۇنى سايلاۋبەك كەشكە دەيىن شالمەن بىرگە كۇمبەزدىڭ كەتىلگەن جەرىن قالاستى. كۇرەكپەن لاي جەلدى. كەسەك اپەردى. لاي جاسادى. شەلەكپەن سۋ تاسىدى.
جۇمىسقا كىرىسكەلى ەكەۋارا جاق جازىپ، سويلەسكەن ەمەس. شال ۇندەمەگەن سوڭ، بۇل ازىرشە تىقاقتامادى. بۇگىن اشىلماسا، ەرتەڭ اشىلار. بالكي مەنى سىناپ جۇرگەن شىعار. بالكي ءوزى دە ارەڭ شىداپ جۇرگەن شىعار. ايدالادا اپتاپ قىزدىرعان توبەسىنە وزبەك توپىسىن بىرەسە شەكەلەتىپ، بىرەسە جەلكەلەتىپ كيىپ الىپ قىبىر-قىبىر قوزعالعاندا، كولەڭكەسىنەن باسقا ەشكىم كوزگە كورىنبەسە، اتام زاماندا قاتىپ-سەمىپ قالعان ارۋاقتارمەن سىرلاسا ما؟ جالعىزدىقتان جانى تۇرشىگىپ، وتكەنىن وگەيسىپ، ءوزىن-وزى قيناي قامشىلاي ما؟ قىسىر قيالدى ەرتتەپ ءمىنىپ، ۇستاتپاي ۇمسىندىرىپ كەتكەن قىزىقتى ءبىر دۇرمەگىن تەپەكتەپ قۋار ما؟ سوندا نەگە جەتەر، نەنى وكسىر، نەنى وگەيسىر؟ ءار اجىمگە مىنا دالانىڭ قاتپار-قاتپار جوتاسىنا باسقان ءبىر-بىر جۇمباق سىرى ۇيالادى ما ەكەن؟ قاعىنان جەرىگەن تاعىداي تەرىسى سارعايعان ءجۇزدىڭ كەي ءسات قىبىرسىز تاس مۇسىندەي تاقسىرەت تارتا قالاتىنى قالاي؟ سول كەزدە نە ويلايدى ەكەن؟ اياعىنا تاياق قوسىپ، جانارىنا جاماۋ ءتۇسىرىپ ءجۇرىپ ءتۇۋ-تۇۋ كەزەڭنىڭ كارى ەستەلىگى — قارالى قورىمدى نەگە تورۋىلدايدى؟ تىرىگە سىڭبەس ارماندى ءولى ارۋاقپەن ىشتەي بولىسە مە ەكەن؟ الدە سىزداعان كارى جۇرەكتى ودان سايىن قابىرتىپ، وسىناۋ ەلسىزدىڭ الدەبىر قالتارىسىنان قىلت ەتە قالار ەكى اياقتى پەندەنى... اقىل-ويى، ساناسى الەمدى سان وراپ الىپ، عارىشتىڭ شاڭىن ۇلتانىمەن ۇيپالاعان اسقاق ادامدى اڭساي، كوزىن تالدىرا، تامىرىن سۋىرا ىزدەي مە ەكەن؟ ءوز داۋىسىنان ءوزى شوشىپ، قايتادان مەڭىرەۋلىك تىلسىمىنا بەكىنە مە".
— نەتكەن قورقىنىش!..
داۋىسىنىڭ شىعىپ كەتكەنىنەن ۇيالىپ، سايلاۋبەك شالعا جالت قارادى. اناۋ ەستىمەپتى.
كۇن قىزارىپ بارىپ كوكجيەكتى جامباستادى. الگىندەگى اق سەلەۋ جامىلعان سۇر دالا قىجىم ءشالى بۇركەنگەن سۇلۋداي اپ-ساتتە قۇلپىردى. قىزىل نۇر بىرتە-بىرتە قويۋلانىپ، الاۋلاپ اسپانعا ورلەدى دە، شاشىراپ كەلىپ استاۋداعى سۋعا سۇڭگىدى. جۇمىسىن توقتاتىپ، كۇرەگىنە ەنتىگە سۇيەنگەن شالدىڭ كىلەگەيلى جانارىندا دىرىلدەدى. ەندى ءبىر ساتتە الگى باتسايىداي سۋسىلداعان كۇرەڭ ساۋلە بالشىعىن شايعان قوس الاقاننان شوق بوپ توگىلدى.
بۇلار كوزبايلانا شىرت-شىرت جانعان وت باسىندا وتىردى. اينالا ماڭاي تەز قاراۋىتىپ، ءتورت تۇستان جاقىنداپ كەلىپ، جەروشاق جارىعىنا ۇيرەيلەنە تىعىلعانداي تارىلىپ كەتتى. اۋەلەپ باياۋ بوي سوزعان شۇبالاڭقى ءتۇتىن كوكتى جاسىرا ما، ءدال توبەدە ءالى جۇلدىز از.
— شولدەدىڭ بە؟ — دەدى شال ءبىر كەزدە.
— ءيا، اقساقال.
— ءقازىر تۇگىن ءيسى سىڭگەن دالانىڭ شايىنا مەلدەكتەتەم. ءسال شىدا، قۇمارىڭنان ءبىر شىعاسىڭ، — دەپ قاريا وتتى كوسەپ قويدى. شاينەكتىڭ قاقپاعى تىپىرشي سەلكىلدەدى دە، شۇمەكتەن ىسىلداپ سۋ اتقىلادى.
قارا شاۋگىم تاۋسىلعانشا سارى جەز تاسپامەن قۇرساۋلاعان ەكى كەسە وڭەشكە كەزەك-كەزەك توڭكەرىلدى، شىنىندا دالا شايى، شولدەگەن سوڭ با، سۋى تۇششى ما، ءسىڭىپ جاتىر.
ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا تىقىر الاشانى جايىپ جىبەرىپ، ەكەۋى اشىق اسپان استىنا قاتار جايعاستى. سايلاۋبەك ەكى قولىن جەلكەسىنە توسەپ شالقالاپ جاتىر. سانسىز جۇلدىز جاپىر-جۇپىر ۇيمەلەگەن. تاپ ءبىر تۇنگى موسكۆانىڭ وستانكينو تەلەمۇناراسىنان قاراعانداعى عالامات اسەم كورىنىسى دەرسىڭ. كوشىرىپ اكەلىپ قويا سالعانداي. اناۋ اق ءتۇبىت شالىدەي شۇباتىلا جايىلعان قۇس جولى — لەنين پروسپەكتىسى. جىمىڭ-جىمىڭ، جىبىر-جىبىر. جۇلدىز اعىپ ءتۇستى. زىمىراپ جۇيىتكىگەن راكەتاداي. ءبىرى جوعارى، ءبىرى تومەن. ءبىرى گاۋھap، ءبىرى تاناكوز. جوعالىپ-كورىنىپ، بۇلدىراپ-الىستاپ، جارقىلداپ-ۇلكەيىپ تىنىمسىز تىرلىك كەشۋدە.
— اقساقال، جۇلدىزدار نەگە اعادى؟
— قاراعىم، ول جۇلدىز ەمەس — ادام. ءبىر پەندەنىڭ ءقازىر عانا سۋىشەرلىگى تاۋسىلعان عوي، — دەپ كۇڭكىلدەگەن شال، كۇبىر-كۇبىر ەتىپ، داۋسىن تاناۋ استىنا ءسىڭىرىپ جىبەردى. — جۇلدىزىم جوعارى...جوعارى...
— سوندا — ءار ادامنىڭ ءوز باسىرە جۇلدىزى بولعانى ما؟ — سايلاۋبەك شالدى اڭگىمەگە شاقىردى.
— ەندى قالاي دەپ ەڭ؟ جۇلدىزىڭ تۋدى — شىر ەتىپ جارىق دۇنيەگە كەلدىڭ. جۇلدىزىڭ ءسوندى — تاتار ءدامىڭ، جۇتار اۋاڭ تاۋسىلدى...
— ءار جۇلدىز — ءبىر ادامنىڭ مەنشىگى بولسا، اقساقال، سوندا اناۋ تەمىرقازىق نەگە سونبەيدى؟ ماڭگى ولمەيتىن جان جوق، شايتان بولماسا.
— تەك! ناقۇرىستانبا! كۇپىرلىك ايتپا! ماڭگى ولمەيتىندەر بار. بار بولعاندا قانداي! انە... انا-وۋ كوكشىل جۇلدىزدى كورەمىسىڭ. كۇمبەزدىڭ ۇشكىلىندەگى...جارقىراپ تۇرعان...سول مىنا بەيىتتەگى ارۋاقتىڭ سونبەس شىراعى. انە، قالاي! ءوزى قارا جەردىڭ باۋىرىندا، ال، جۇلدىزى ءالى كۇنگە دەيىن جارقىراپ تۇر. وسىدان كەيىن ونى ءولدى دەپ كىم ايتار؟ ايتار ما؟
شال تاعى دا كوپكە دەيىن ءۇنسىز قالدى. اۋزىنا اپارعان تەمەكىسىن كەۋدەسى سىرىلداپ، وپىرا سورعاندا، الگىنىڭ جارىعىنان ءاجىمدى بەتىنىڭ ساي-سايىن قۋالاپ كولەڭكە جۇگىرەدى. جامباسپەن جەر تۇيگىشتەپ، كۇرك-كۇرك جوتەلىپ قالىپ، تۇتىننەن بە، الدە باسقا سەبەپتەن بە، جاس ىركىلگەن كىرپىكتەرىن ءسۇرتتى.
— اقساقال، بايقايمىن، تەمەكىنى كوپتەن بەرى شەگەسىز-اۋ، شاماسى؟
— ءيا. سوعىس ۇيرەتتى. تاستاي الماي ءجۇرمىن... سونىمەن، مەنى ىزدەپ كەلدىم دە.
— ىزدەپ كەلدىم. بىلگىم كەلەتىن جايلار بار ەدى.
— مەن نە ءبىلۋشى ەم... كولحوز قۇرىلعاندا قوي باقتىم. سوعىسقا باردىم -ات ايدادىم... كەيىن جىلقىشى بولدىم بىرەر جىل. ودان قىرمان كۇزەتتىم. ەندى مىنە بەيىت كۇزەتەم. قىبىرلاپ قارا كوبەيتىپ ءجۇر دەمەسەڭ، ءومىر بويى وزىممەن ءوزىم وڭاشا ەكەم. نە ايتا قويارمىن؟
شال شالقالاعان كۇيى تاعى دا ۇزاق ءۇنسىز جاتتى. اپتابى قايتپاعان تىمىق اۋانىڭ كۇندىزگى ىستىق لەبى سۋسي تولقىنداپ تۇر، بەت شارپىدى، جۇلدىزداردى بيلەتتى. شال ءبىر كەزدە تاماعىن قىرناپ، ىقىلاس ءبىلدىردى.
— ەرتەك ايتايىن با؟ باياعىدا ءبىر ايتۋلى باتىر ءوتىپتى. جاۋگەرشىلىك زامان ەكەن. قازاق-جوڭعار قىرىلىسقان الاساپىران كەز عوي. الگى ساباز كۇندەردىڭ كۇنىندە الدەقالاي قولعا ءتۇسىپ قالىپتى. قالاي دەرىڭ بار ما، باتىردىڭ بەدەلىن قىزعانعان ءوز جولداسى وپاسىزدىق جاساپ، تالىقسىپ ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە جاۋلارىنا بايلاپ بەرىپتى. دۇنيەدە جانىڭ تۇرشىگەتىن ەكى-اق سۇمدىق بار بالام. ءبىرى — قورقاقتىق، ءبىرى — قىزعانشاقتىق. ايتپەسە، الگى وپاسىزعا بۇل نە ىستەدى دەيسىڭ، سەرىك قىپ قاسىنا ەرتكەننەن باسقا.
حوش. قايران ەر قاپىدا قور بولىپ كەتە باردى. ءىشىن الاۋلاعان كەك ورتەپ، جانىن جەگى جەيدى. ءبىراق ارپالىسار دارمەن جوق. اياق-قولعا تەمىر كىسەن ءتۇسىپ، قۇسامەن اھ ۇرىپ جات قولىندا تۇتقىن حالىندە جاتا بەرەدى.
ەلى اياۋسىز شابىلادى، جۇرتى تۇس-تۇسقا ىدىراپ، توز-توز بولادى.
كۇندەردىڭ كۇنىندە قاپاستاعى الگى باتىردى ءبىر قىز بوساتادى عوي. جوڭعار قىزى بولعانىمەن، ناعاشىسى — قازاق كورىنەدى. جاۋىنىڭ بارلىق سىرىن جانە ءبىلىپ الىپتى. بىزشە ايتقاندا، بارلاۋشى، رازۆەدشىك ىسپەتتەس.
سودان ايگىلى جۇيرىكپەن "ەلىم قايداسىڭ؟" دەپ ال، كەپ قۇيعىتسىن. جاۋ دا تەگىن ەمەس، كەشىكپەي سەزىپ قالىپ، قوس-قوس اتپەن ىزىمەن قۋىپ جەتىپ، قۇر قول قارۋسىز باتىردى ۇستاعان ەكەن. ولتىرمەپتى. "حابار بەرەتىن ءتىلىڭ، عوي"، دەپ ءتىلىن تۇبىنەن شورت كەسىپتى.
"باستان كەلىپ ءدال ۇستىمىزدەن تۇسىرەتىن كوزىڭ عوي"، — دەپ ەكى كوزىڭ ۇڭىرەيتىپ ويىپ الىپتى. قانسىراتىپ ايدالاعا تاستاپ، قۋعىنشىلار كەيىن بۇرىلادى عوي. سوندا دەيمىن-اۋ، اسپانعا ءبىر بۇلت ويناپ شىعا كەلىپ، توسىنەن جارق-جۇرق جاي اتىپ، توبەدەن جاسىن ءتۇسىرىپتى. جاۋلاردى تەگىس جايراتىپتى. انە، تۋعان جەردىڭ بۇلتى دا — دوس.
باتىر ءىلبىپ جۇرە بەرىپتى. اقىرى ەڭىستەگى مالشىلارعا كەز بولىپتى. ءبىرى ەمىس-ەمىس تانىپتى، ءبىرى مۇلدە تانىماپتى. ولارعا دا كىنا جوق. جايناعان جاناردىڭ ورنىندا ۇڭىرەيگەن ەكى كور تۇرسا، قان قاتقان بۇجىر بەتكە قانشا جۇرەك جۇتساڭ دا، كوز توقتاتىپ تۋرا قاراي الۋىڭ مۇڭ بولار.
حوش. ەلىنە جەتكەن باتىر، ايتۋعا اۋىزدا ءتىل، كورسەتۋگە ماڭدايدا كوز جوق ىشتەي تىنىپ، ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن ۇدايى دوڭبەكشيدى دەيدى. اسقا دا، توستاعانداعى سۋسىنعا دا بۇرىلماپتى. سودان بۇك ءتۇسىپ جاتقان بويىندا ءبىرجولاتا تىنشيىن دەپ قولىن سوزعان ەكەن، ساۋساعى زىڭ ەتكىزىپ قاسىندا سۇيەۋلى تۇرعان دومبىراعا ءتيىپ كەتسە كەرەك.
باتىر زاماتتا ەسىن جيىپتى. دومبىرانى ەمىنە الدىنا وڭگەرىپ، الدىمەن ءبىر وكسىك قۇساسىن اڭىراتىپتى-اي! ەل-جۇرتىنا مۇڭىن شاعىپ، ازالى زارىن توگىپتى-اي! قاپى سوعىپ، قان جۇتقانىن ەكى ىشەكتەن بەبەۋلەتە ەڭىرەتكەندە، جەل توقتاپ، سۋ سايابىرلاپتى-اي!
سوندا دەيدى قاراعاي دومبىرا كادىمگىدەي قۇددى ادامشا سويلەپ ءبىر كەتىپتى. سول ىزىڭدى سارىندا نە جوق ەدى! وندا اشۋ دا، ىزا دا، كۇيىك تە تۇگەل ورىلە شيرىققان عوي. ءبىر مەزەتتە الگى دومبىرا سوقىر كوز بەن مىلقاۋ ءتىلدىڭ كورمەگەنىن كورسەتىپ، ايتا الماسىن تۇپ-تۇگەل اقتارىپ سالعان عوي.
قۇدانىڭ قۇدىرەتى، كوكىرەگىمىز بىتەلىپ قالعان با، وسى كۇنى دومبىرانى كوپ ۇستامايمىز. كىمنىڭ قولىنان قاشان كورسەڭ دە، ءبىر تۇسپەيتىن انەبىر زۋىلداق اۋەندى قارا قوبديشا عانا.
سونىمەن دومبىرا توقتاۋسىز اشىنسىن-اي! اقتارىلاسىن-اي ەگىل-تەگىل! وكسىپ-وكسىپ الىپ، ارتىنشا-اق داۋىل بۇرقاعانداي ءبىر اتويلى ءدۇبىردى ارىنداتا دۋىلداتقان ەكەن، اتىراپتاعى ەركەك كىندىك بىتكەن جاپا-تارماعاي اتقا قونىپتى. توعىز پەرنە، قوس ىشەكتەن توگىلگەن الگى دۇرىلدەگەن قۋاتتى ءۇن كەڭ دالانى كەرنەپ كەتە بارىپتى. ات تۇياعىندا ويناپتى، ءدۇرس ءدۇرس سوققان جۇرەكتەردە جاڭعىرىپتى. جاۋىنىڭ قاپى تۇسىن ايتىپ، تۇتقيىلىن كورسەتىپ، قولدىڭ الدىندا الا بايراقتاي ىزىڭ-ىزىڭ دۇبىرىمەن باستاپ وتىرىپتى.
سوقىر باتىر سول دومبىرانى توقتاتپاي ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن شەرتىپتى. ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن جورتۋىل جاساعان قالىڭ قول جاۋىنا جاسانىپ ءتيىپ، بىت-شىتىن شىعارا جەڭىپتى. تۇرە قۋىپ، جەرىنەن ايداپ تاستاپتى.
سودان دەيدى شەشەن دومبىرا كەنەت الگى شاناعىنان توگىلگەن زارلى كۇيلى اتويلى جورىق دابىلىن ىسىرىپ تاستاي بەرىپ، جاڭا ءبىر تىڭ سارىنعا اۋىسىپتى. ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان قاتىن-قالاشتىڭ جۇزدەرىنە الاۋلاپ نۇر جۇگىرگەن ەكەن. سوندا دەيدى ءبىر كونە كوز قاريا قاسىنداعى بالانى ىمداپ تىسقا جۇگىرتىپتى. سويتسە، قۇلا-دۇزدە قۇلانداي قۇلدىراپ، سۇيىنشىلەپ شاۋىپ كەلە جاتقان جالعىز حابارشى كورىنەدى عوي.
وي، سونداعى دومبىرانىڭ جان ۇشىرا بەزىلدەگەنى- اي! تۋعان جەرگە دەگەن ۇلكەن جۇرەكتىڭ سۇيىسپەنشىلىگى كەۋدەدەگى ۇلى دۇعاسىن ون ساۋساقتان سىعىمداپ شىعارىپ، ەكى ىشەككە امانات ەتىپ تابىستاپتى-اۋ! تۋعان ەلگە دەگەن ىستىق ىقىلاسىن جۇرەك قانىنىڭ اساۋ بۇلكىلىمەن ەكى ىشەككە توعىتىپ، اناۋ اسپان مەن مىناۋ دالاعا اڭىراتىپتى-اي! سوندا دەيدى، جارىلقاۋشى ءتاڭىرىم سوناۋ دومبىرا شاناعىنا تىعىلىپ وتىرىپ، سىڭسىعان ءۇن بوپ قۇلاققا قۇيىلىپ، سايراعان جىر بوپ جۇرەككە قۇيىلىپ، دۇن-دۇنيەنىڭ بار عالامات شادىمانىن ەكى ىشەكتەن ساۋمالاي سوزىپتى-اۋ! شىمىرلاتىپ شىعانداتىپتى-اي!
ءبىر كەز دومبىرا شىڭ ەتىپتى. الگى شاتتىق ساۋعان ىڭكار ۇندەر ساپ تىيىلىپتى. قاراسا، باتىردىڭ ۇڭىرەيگەن كوزسىز شاراداي باسى كەۋدەسىنە سۇلق ءتۇسىپتى. جانسىز قولدارى ءيىلىپ، قيمىلسىز قالىپتى.
اڭىز ايتادى. ارمانداپ وتكەن عۇمىرلىق تىلەگى ورىندالعان سوڭ باتىر قۋانىشتان جۇرەگى جارىلىپ ولگەن دەپ. مۇمكىن سولاي شىعار. مۇمكىن وسى تىلەگىمدى، شاتتىعىمدى تاعى ءبىر شەرلى وكسىك شالماسىن دەگەن شىعار. Mۇمكىن تاعى ءبىر جانسەبىل وپاسىزدىقتىڭ جازىقسىز قۇربانى بولعىسى كەلمەگەن شىعار. ايتەۋىر ازامات ەر ەلىن الديلەپ وتىرىپ، ەگىز ىشەكتىڭ ءبىر عانا ءسات قۇيقىلجي كوتەرىلىپ، قايعىسىز كۇلكى توككەن شۋاقتى ءمولدىرىنىڭ ۇستىندە ماڭگى كوز جۇمىپتى.
نە كەرەك، ارىستى ارۋلاپ قويعان جۇرت، ازامات اتىن ەستە ۇستاۋ ءۇشىن، ارۋاعىن كەيىنگىگە قادىرلەتۋ ءۇشىن باسىنا كۇمبەز ورناتىپتى. الدىمەن قىر ۇستىندە مىڭ جىلقىنى ەرسىلى-قارسىلى ءبىر اپتا ايداپتى. جەر تەگىستەلىپ تاپتالىپ، باۋىرداي قاتايىپتى. سودان كەيىن بۇكىل قاۋىمنىڭ ەمشەكتە بالاسى بار جاس بوسانعان ايەلدەرىنىڭ ءبىر كۇنگى ءسۇتىن جيناپتى. انا ءسۇتىنىڭ قاسيەتتى سولىمەن لاي جاساپ، كەسەك قۇيىپتى. سول كەسەكتەن وسى كۇمبەزدى...مىنا كۇمبەزدى ءورىپ شىعىپتى...
شال اۋناپ ءتۇسىپ، وڭ بۇيىرىنە قيسايدى. قيالعا شومدى ما، جىم-جىرت ءتۇننىڭ قاپىرىق تىنىسىمەن تىنىسى ارالاسىپ، اۋىزدان ەسكەن ىستىق دەمى ءدال جانىنان سايلاۋبەكتىڭ بەتىن شارپىدى.
جۇلدىزدار ماناعىدان دا كوبەيگەن. تامىپ كەتەردەي، تامىپ كەتەردەي جارقىراپ جاقىنداپ كەلىپ، كوكىرەكپەن عانا تۇيسىنەر تىلسىم ۇنىمەن تاۋسىلماس سىر شەرتەدى.
— تىڭداشى، بالام! — دەدى ءبىر كەز شال ەلەڭ ەتە، الدەنەگە سىبىرلاي قالىپ. — كۇي شالقىپ تۇر! سوقىر باتىردىڭ كۇيى!...تىڭداشى!..
سايلاۋبەك كىرپىكتەرىن قالاستىرىپ كوزىن جۇمدى. العاش مەڭىرەۋ ءتۇننىڭ قۇلاقكەستى مىلقاۋ تىنىشتىعى ەڭسەسىن ەزەردەي باسىپ بارا جاتىر ەدى..
و، عالامات! استە-استە قيانداعى جەر تۇبىنەن قاڭعىپ كەم ءبىر نازىك ءۇن ورالدى. قاتقىلى جوق. قالىقتاپ ۇشاتىن قۇس قاناتىنىڭ باياۋ سۋىلىنداي. الگىندە عانا قارا كورپەسىن قىمتانىپ اپ، سۇلىق جاتقان دالا دەم اراسىندا جەلپي تيەتىن ساۋساق لەبىمەن مايدا كۇمبىرلەيتىن شەشەن دومبىرانىڭ الىپ شاناعىنا اينالىپتى-اي. سىر شەرتىپ، جان-جۇيەنىڭ قىبىرسىز ۇيىپ قالعان ءبىر سەزىمىن تۇرتكىلەپ وياتىپ جۇرە بەردى. تۇلا بوي تۇگەل دۋ قىزىنىپ، مىناۋ سانادا سايراعان جۇمساق اۋەنگە اعىل-تەگىل ءيسىنىپ، تەبىرەنىپ بارادى. ءۇن يەسى — ءارتۇرلى. ول بىردە جالعىز شىرقاعان بۇيرەك بەت قىز بولىپ ەلەستەدى. ءمولدىر ءۇندى مۇڭلى اۋەن سوقىر باتىردىڭ قولىنداعى دومبىراعا قوسىلىپ اڭىرادى-اي ءبىر! سودان ءتۇپسىز تۇڭعيىققا شارىقتاپ شىعىپ الىپ، اعىل تەگىل جىلادى-اي! سودان ءتۇپسىز تۇڭعيىقتا شىرقاپ تۇرىپ الىپ، ساقىلداپ راقاتتانا كۇلدى-اي! سودان...
سايلاۋبەك ايدالادا جالعىز قالدى.
ءبىر وكشەسى وپىرىلىپ ءتۇسىپ قالعان پلاتفورمالى تۋفلي اقساڭداتىپ ءجۇرىسىن ماندىتپايدى. الدەكىم قۋىپ كەلەدى. تۇتقىننان ارەڭ قاشىپ شىققان. قۋعىنشىلار ىز-وكشەلەپ جاقىنداپ قالدى. "اۋىش! اۋىش! اقىماق! ەسالاڭ! وقۋدان ابدەن اۋىسقان! اۋىسقان! اۋىس-قا-ا-ن!" جەر جاڭعىرتا، كۇركىرەي داۋىستايدى. اسىرەسە، دارىلداق موتوسيكلدى نويىس جىگىت تاقىمداپ قۇتقارار ەمەس. استىنداعىسى جاردى جار دەمەيدى. ارىقتى ارىق دەمەيدى. كىدىرەتىن ءتۇرى جوق..
— ءاي، سەندە شاينام مي جوق، باۋىرىم. باياعىدا سۇيەگى ءشىرىپ، توپىراققا اينالعان قايداعى بىرەۋلەر جايلى بروشۋرا جازام دەگەنشە، سەن مەن تۋرالى وكىرتىپ وچەرك جاز. ايتپەسە، ۇلتشىل دەپ سىرتىڭنان دومالاق ارىز جونەلتەم. جونەلتەم! ارىز! ارى-ىز! اۋىش! اۋ-ى-ىش!
ەكى وكپەسى ءوشىپ، الاسۇرعان جۇرەگى القىمىنا تىعىلىپ، ەندى-ەندى قۇلاعالى تۇرعاندا اق قانات پەرىشتە اسپاننان قالىقتاپ كەلىپ، ءىلىپ الا جونەلدى. ازۋ تىستەرى ساق-ساق ەتكەن قۋعىنشىلار اڭتارىلىپ قالا بەردى. اق قانات پەرىشتە اپپاق ءجۇزىن كورسەتە جىميا كۇلدى. ەندى عانا تانىدى. پەرىشتەسى — بۇيرەك بەت قىز شولپان ەكەن، كۇلىمسىرەپ ءتىل قاتتى. "قورىقپا، سايلاۋ! مەن سەنى باتىرعا اپارام. ءوز اۋزىنان ءبارىن ەستيسىڭ..."
ايقايلاعان تارعىل داۋىستان شوشىپ وياندى. قاسىنداعى شال تۇرىپ كەتىپتى. ءتۇن قاراڭعىسىنا ءۇڭىلىپ، انانداي جەردە الدەكىمگە سۇستانا سويلەپ تۇر.
— اۋلاق ءجۇر! جولاما ماڭىنا! وسىدان قيا باسىپ كور، تۇپ-تۋرا ميىڭدى اعىزامىن! نەڭ بار مۇردەدە؟ نەندى ءبۇلدىردى؟ نەگە قويمايسىڭ، تۇگە!
سايلاۋبەك ورنىنان مەڭ-زەڭ بوپ تۇرەگەلىپ، باجىلداعان شالدىڭ قاسىنا باردى. شال جالعىز. قاراڭعىعا تەسىلىپ، قولىن سەرمەپ-سەرمەپ قويادى.
— اقساقال، نە بولدى؟
— انە، تاعى كەلدى. قاراشى، كەتپەيدى. قولىنداعى سۇيمەنىن كورەمىسىڭ؟ كۇمبەزدى قيراتايىن دەپ ءجۇر. كۇندەگىسى وسى. ءاي! كەت دەدىم عوي ساعان. قۇلدىعىڭ بولايىن، وزىڭە نە كەرەك؟ قالاعانىڭدى مەنەن ال، ءبىراق تيىسپە ارۋاققا.
سايلاۋبەك جان-جاعىنا قانشا سۇزىلسە دە، قاراڭداعان ەشكىمدى كورە المادى. شال ودان سايىن وزەۋرەپ، توقتار ەمەس.
— قاراشى، بالام! بۇ نەتكەن ارسىز! ءتىسى اقسيىپ كۇلىپ تۇر. مازاقتاپ تۇر. سەن ايتشى. ءتۇسىندىرشى اناعان، — دەپ سايلاۋبەكتىڭ قولىنان ۇستاي الىپ، داۋسى دىرىلدەپ جىلارمان كۇيدە جالىنىشتى تىلەك ءبىلدىردى.
سايلاۋبەك ۇندەمەستەن شال سىلتەگەن تۇسقا جايلاپ بەتتەدى. قاراڭعىعا كوزى ۇيرەندى مە، جان-جاعىن تەگىس باجايلاي الاتىنداي بولدى. ءبىراق قىبىر ەتكەن ءبىر جاندى ءالى كورە الماي كەلەدى. ءتىپتى ادام تۇگىل مىسىق جاسىرىنار نە بۇتا، نە قۋىس جوق. بارىپ، بارىپ ءبىرازدان سوڭ قايتىپ ورالدى.
— نە دەيدى؟ ەكەۋىڭ كوپ سويلەستىڭدەر عوي. — شال ىرزالىق تانىتىپ، سايلاۋبەكتىڭ يىعىنان قاعىپ قويدى.
— ەندى كەلمە دەدىم. كەلسەڭ، دىرىلداتىپ سۇيرەتىپ شارىپ، ميليسياعا تاپسىرام دەدىم. — وتىرىك ايتتى، اشىنعان شالا ۇيقى شالدى ايادى.
— ە-ە، باسە. مەليتسا دەگەنىڭ ابدەن دۇرىس ەكەن. اپىراي، مەليتسا مەنىڭ ەسىمە نەگە تۇسپەدى ەكەن، ءا؟ بۇدان بۇلاي ويدا بولسىن. انادا كيىك قۋام دەپ ءجۇرىپ ماشينامەن سوعىپ انا قابىرعانى دا وپىرىپ كەتكەن وسىلار. سودان بەرى وسى جەردە تۇنەپ، تۇنىمەن اڭديمىن. ايتشى، بالام، جازىقسىز ماقۇلىقتاردى نەگە قىرا بەرەدى وسى؟ كيىك قۋعان اڭشى ءتۇن بولسا شامىن جارقىراتىپ زىرىلدايدى دا جاتادى. سوندا وكىمەتتەن تىيىم جوق پا؟ نەگە قوي دەمەيدى. ارۋاق سىيلاماسىن، انا سۇتىنە يلەنگەن مىنا بەيىتتى قادىرلەمەسىن، زاڭ-زاكۇننەن نەگە قورىقپايدى. جاشىك-جاشىك اراعىن ماشينالارىنا ارتىپ اپ دالاعا شىعىپ ال ءىش، ال ءىش! ال، قۇتىر! سودان كەيىن تارس-تۇرس ال، كەپ ات، ال، كەپ ات! ءبىرىن-بىرىن جايراتىپ سالماي جۇرگەندەرىنە دە تاۋبە.
شال ورنىنا بارىپ وتىردى. كۇرك-كۇرك بۋلىعا جوتەلدى. كەۋدەسى سىرىلداپ ەنتىگە دەم الدى.
— بالام، ۇيقىڭدى ءبولىپ جىبەردىم بە. كەل، جات. جاقسىلاپ تىنىق. دالانىڭ اۋاسى كەرەمەت. ءسال مىزعىساڭ، ۇيقىڭ دەرەۋ قانىپ قالادى.
ماناعىداي ەمەس، سايلاۋبەك ەندى سەرىگىنەن سەسكەنگەندەي جۇرەكسىنىپ قالىپتى. تىم جاقىنداماي، اراسىنا قۇلاش سوزىم جەر تاستاپ، الاشاعا ءبىر جامباستاي قيسايدى. جيىلەتە دەم العان كورشىسىن جانە ايادى.
"ابدەن زاپىلانعان ەكەن. كىمنەن قاۋىپتەنسە، كوزىنە سول ەلەستەيدى-اۋ. بۇيتە بەرسە، جىندانىپ كەتەر. جاقىن-جاناشىرى بار ما ەكەن؟ نەگە جالعىز جىبەرەدى، بايعۇستى؟
اق قانات پەرىشتە... كورىندى دە جوعالدى... ءتۇس قوي. باتىرمەن كەزدەستىرەم دەپ ەدى. تۇستە بولسا دا جۇزدەسكەنى جاقسى-اۋ. قوي، ۇيىقتايىن".
جۇلدىز سيرەپتى. جەتىقاراقشىنىڭ ءشومىشى ەڭكەيىپ، تاڭ حابارىنان بەلگى بەردى.
ءمولدىر ءۇندى اۋەن.
دومبىرا سارىنى. ەكەۋى ەگىز ىلەسە جەتىپ، باياۋ الديىمەن اۋىر كىرپىكتەردى ايقاستىرىپ بارادى.
* * *
"مىنا جازۋ يەسى سولاردى بىلە مە ەكەن؟ قىرعا تۇنەپ، دالا كۇزەتىپ، ءتۇن تىنىسىنان كۇي تىڭداپ، ريزالىق تاۋىپ، ءتۇن قوينىنان ەلەس كورىپ جانى تۇرشىگىپ، كۇيزەۋ سەزىمگە ۇرىناتىن شالدىڭ وڭاشا تىرلىگىن ءاجۋالايتىن سەلقومسوق جىگىتتەردىڭ داراقى كۇلكىسىن ەستىسە، ءدال وسىلاي جازار ما ەدى؟ جازباس پا ەدى؟ كلاسسيك قىلام دەيدى. سونشاما-اق دۇنيەنىڭ تۇتقاسى جالعىز ءوزىنىڭ قولىندا تۇرعانداي. بولماي-اق قويدى. تەك قانا جازعان دۇنيەسىمەن الدەبىر جاندى سەرگىتىپ، ويدا قالدىراتىنداي تۇيسىگىنە تۇرتكى سالسا، باسقا سىي-قۇرمەتتىڭ بۇعان قانشا قاجەتى بار. ەرىككەنىڭ ەرمەگى ەمەس قاراكەتى. ايتەۋىر، پەرزەنتتىك پارىزدىڭ ۇشقىنداپ تۇسكەن قىلاۋى. ءوز جۇرەگىن كۇيتتەپ، ءوز جانىن باپتاپ ءبىر سىردى شەرتپەك بوپتى. جەتكىزە الدى ما، جەرىنتىپ الدى ما — بىلەتىنى نيەتى ءتۇزۋ".
يىعىنان الدەكىم قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. سىلكىلەپ شەڭگەلىمەن سىعىمداپ بارادى. باسقا ءبىر دۇنيەدەن اداسىپ كەلگەندەي ويعا باتقان سايلاۋبەك الگىگە باجىرايا قارادى. قينالا كۇرسىندى.
— ءاي، ەسىڭنەن تانىپ قالدىڭ با؟ ءوزىڭ ءتىپتى قۋانبايسىڭ عوي. ءوزىمىزدىڭ كىتابىمىزدى وسىلاي تالقىلاپ، ماقتاپ شىقسا، تۇپ-تۋرا ات شاپتىرىپ توي جاسار ەدىك. قۇتتىقتايمىن، سايلاۋبەك. وسى قارقىنىڭنان تانبا.
تۇس-تۇستان قوشتاعان داۋىستار جامىرادى:
— مولودەس! ايتپاپ پا ەم ءدال وسىلاي بولارىن.
— بۇرقىراتىپ جازا بەر. ءىشى كۇيگەن ءتۇز جالاسىن.
— ەندىگى ءماجىلىس باردا وتەدى. سوندا جالعاستىرامىز. وسى شارشاعانىمىز دا جەتەر.
سايلاۋبەك بۇدان كەيىنگى داۋرىعىسقان سوزدەردىڭ ءبىرىن ەستىگەن جوق. قاراپ تۇرىپ ەنجار تارتىپ، مىنا ايقاي-شۋدى وزىنە قاتىسى جوق، تۇستەگى ەلەس دۇنيەدەي سەزەدى. قۇلاعى تارس بىتەلگەندەي، كەزەك-كەزەك قولىن قىسىپ، قولتىعىن جۇلىپ الارداي سىلكىلەپ قۇتتىقتاعان . ارىپتەستەرىنىڭ جۇزدەرىن عانا كورەدى. "ادام كۇلگەندە جانارى نەگە جاسىرىنادى ەكەن؟ ەزۋدەگى اپ-انىق كۇلكى تابى كوزگە جەتپەي، ورتا جولدا جىم-جىلاس جوعالاتىنى قالاي؟ الدە دوس مەرەيىنە شىن كۇلىپ، شىن قۋانباي ما؟ الدە اقجارقىن كۇلىپ، اعىل-تەگىل قۋانۋدى مۇلدە ۇمىتىپ كەتكەنبىز بە؟ نەگە ويتەمىز؟ قارىز الىپ پا ەدىك؟ تاۋسىلىپ قالار دەپ قورقامىز با؟
جو-جوق! مىنە، مىنا ەلجىرەگەن كوز بۇلت اراسىنان شىعا كەلگەن شۋاقتى كۇندەي عوي! نەتكەن ادال، مەيىرلى قاراس ەدى! تۇلا-بويداعى ۇيي سۋىعان قاندى دۋ-دۋ ورتەيتىن ىقىلاس، ياپىراي، مىنا جاناردا قانداي مول ەدى! اكەسى عانا تاپ وسىلاي ەركەلەتە ەمىرەنەتىن. ءاجىمدى بەتتىڭ باسقالاردىكىندەي اقسيعان تىستەرى كورىنبەيدى. ءبىراق اناۋ جاناردىڭ رياسىز جىلۋىندا تۇنىپ تۇرعان ادام جانىنىڭ راقىم نۇرى وسىناۋ قالامگەرلىك عۇمىرىنىڭ كۇيىنىشى مەن سۇيىنىشىنە، سەرگەلدەڭى مەن ءلاززاتىنا ماڭگى عاشىق قىپ قويماي ما؟".
— راقمەت، بالام!
ارقادان ەركەلەتە سيپاعان جۇمساق الاقان وسى ەكى ءسوزدى شىمىرلاتىپ جۇرەگىنە قۇيدى. دۋىلداعان قانىمەن ءون بويىنا الاقايلاپ الا قاشتى.
دۇرمەك-دۇرمەك بوپ ءبارى شۇبىرىپ، بارعا ءتۇستى. ىلەسە كەلگەندەردىڭ سانىنا قاراعاندا، بۇنىڭ تىلەگىندەگىلەر شىنىندا دا عالامات كوپ ەكەن. داۋرىعىسا سويلەسىپ، بۇرق-بۇرق تەمەكىسىن ەزۋلەتە سورىپ، جالما-جان جالاڭاش ۇستەلدەردى يىق تىرەستىرە قاتارلاپ جاتىر.
"وسىنشاما سىيلاس دوس، قۇربىم بارىن قالاي بىلمەگەم؟ اناۋ قىراۋ شاش تا قۋتىڭداپ كوز قىسادى- اۋ. "ساستىردىم با، بالەم! مەنىكى اشەيىن ويىن ەدى، كوڭىلىڭە اۋىر الىپ قالما"، دەي مە ەكەن؟ نە دەيىن وعان. كوڭىلىمە العاندا نە تۇسەدى، الماعاندا نەم قۇريدى. وكپە-ناز كەۋدەگە جينالا بەرسە، مۇز-كوشكىنگە اينالىپ، ءىشىمدى قۇرساۋلاپ بىتپەي مە؟ وكپە-ناز تاقپايمىن دەپ، ەكى بەتىمدى سودىر شاپالاققا كەزەك توسايىن با الدە؟ سوندا نە بولادى؟ سوندا نە بولمايدى؟ قوي، قۇرىسىنشى ءبارى!"
— ال، نە ىشەمىز؟ ايتىپ قالىڭدار.
نە ىشەتىندەرىن سايلاۋبەك ارينە، بىلەدى. ءقازىر ءوزى باستاپ بەرەدى. باستاپ بەرەدى دە، ارىپتەستەرىنىڭ اڭىسىن اڭديدى. بۇندايدا سايراماس ءتىل، شەشىلمەس سىر قالمايدى. بىرەۋ ماقتايدى. شىن ماقتايدى. بىرەۋ ماقتايدى. شىم-شىمداپ ماقتايدى. ماقتاپ وتىرىپ، شىمشىپ وتىرادى. بىرەۋ جانىڭدى جەبەپ، جالىنعا ورايدى. ەلجىرەيسىڭ دە ەسىرەسىڭ. بالكي سولارى دۇرىس شىعار. بالكي سونىسى قاجەت تە شىعار. كوك مۇنار تۇتىننەن ساعىم بوپ كولبەگەن رۋحاني تۋىسقاندىق، پىكىرلەستىك سەزىم شارشاعان جۇيكەڭدى تىنىقتىرىپ، قالىقتاپ كەلىپ كەۋدەڭە قوناقتار. اق پەيىلدەر اققاينارداي اتقىلار...
قىس. ماراتبەك
سايلاۋبەكتىڭ قويىن داپتەرىنەن
ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارادى ەكەم. راحىمجاننىڭ كۇلپاشى مەنىڭ زامانداسىم عوي. سول ءوزى ءبىر جاز بويى جوق، بولىپ كەتكەن. جاس كەزىندە ۋىلجىعان ادەمى قىز بولاتىن. وزىندە كوز تارتاتىن ءبىر سيقىر بار. ول قانداي سيقىر — مەن قايدان بىلەيىن. جۇرگەندە تىلەرسەگىن سوعاتىن قوس بۇرىمى توپ-تولىق. ءوزى دە ارشىعان جۇمىرتقاداي اپپاق ەدى-اۋ، اپپاق ەدى! شىركىن، كۇلپاشتاي جان تۋا بەرمەيدى عوي! سىڭعىرلاعان داۋسى ءتىپتى، قۇداي-اۋ، ەلدەن ەرەك ەستىلەتىن. تىم ەرتە اشىلىپ ەدى-اۋ!...
اققۋداي ۇزىن موينىن جايىمەن بۇرىپ، كەربەزدەنە كوز قيىعىن جالت ەتكىزگەندە عوي — ءبىر وتىرىگى جوق، ەركەك تۇگىل ءوزىمىز جادىلانىپ قالۋشى ەك... ايتەۋىر، ادام تۇسىنبەس قۇدىرەتى انىق بار-تىن.
سوندا دەيمىن، اقساق ءمۇعالىم كۇلپاشتى الاتىن بوپتى دەگەن قاۋەسەت اۋىل اراسىنا دۇڭك تاراسىن. ول كەزدە جىگىت اقساق تا، ءمۇعالىم دە ەمەس. قۋ سوعىس قوي ەسىل ارىستى كەمتار ەتكەن...
قوش. ماي مەيرامىندا ۇلان-اسىر توي جاساپ، كەلىن تۇسىرەتىن بولدىق. كۇلپاش مەنەن استە سىر جاسىرمايدى. سابىرى قالماي، كۇن ساناۋمەن دەگبىرى قۇرىدى. كوكتەم جان-جانۋاردىڭ قايتا تۇلەيتىن كەزەڭى. كۇلپاش قارعا اۋناعان تۇلكىدەي قۇلپىردى. سوندا دەيمىن، وزىنە قىزىعىپ ءبىراز قاراپ وتىرىپ، ارتىنشا-اق، قۇربىما بىلدىرمەي ءۇش قايتارا تۇكىرەتىنمىن. نە كەرەك، اقىرى بايعۇس تىل-كوزدىڭ سۇعىنان قۇتىلمادى...
كۇلپاشتان اياق استىنان ايرىلىپ قالدىق، سايلاۋجان. ەرتەمەن جوق بوپ شىقتى. ودان ىزدەدىك.. مۇنان ىزدەدىك. تابىلمادى. نە ءولى، نە تipi حابارى جوق. سوندا دەيمىن، تۇنىمەن ەش كوز ىلمەيمىن. جاز ورتالانىپ، شىلدە تۇسكەن. الدەقالاي جۇرەگىم وز-وزىنەن قاتتى قوبالجىپ، ۇيىقتاي السامشى. سودان تىسقا شىعايىن. قارىس ادىم اتتاپ شىعۋشى ما ەدىم بۇرىن. ءجۇرىپ كەلەم، دالا تاستاي قاراڭعى. جەلسىز، تىمىق ءتۇن. جىن-پەرى تىلسىمداپ تاستاعانداي جۇلدىزدار دا سيرەك. قۇداي-اۋ، جەتى قاراڭعى تۇندە لاعىپ قايدا بارا جاتىرمىن؟ نە قۋىپ كەلەدى مەنى؟ بىلە السامشى. ايتەۋىر، جۇرەگىم ءدۇرس-دۇرس سوعادى. سوندا دەيمىن، سايلاۋجان، وي قورىققانىم-اي! ۇرەي دەگەندى اتاما. ءبىر شىرمادى ما بويدى — قۇتقارمايدى. ال، ماعان نە جورىق. ون التىدا عانامىن. شىقپاعان قۇر سۇلدەرىم... ءبىر كەزدە... كوپ مولانىڭ تۇسى بولسا كەرەك، جىپىلىقتاعان وت كورەتىن ءتارىزدىمىن. ۇلكەندەر ايتۋشى ەدى، سول ارادا اۋليەنىڭ زيراتى بار دەپ. باسىندا تۇندە شىراق جانادى دەپ... قۇر سۇلدەرىم... دەگبىرىمدى الىپ مەنى دەدەكتەتىپ كەلە جاتقان نە سۇمدىق؟... ايتەۋىر، توقتامايمىن... جۇرەگىم تac توبەمدە.
سوندا دەيمىن، ءبىر ىزىڭداعان ءالسىز داۋىس ەستىلدى. ارقا-باسىم مۇزدا-ا-اپ كەتتى. نەگە ەكەنىن قايدام، ءىلبىپ كەلەم.
قۇداي-اۋ دەيمىن، ادام دەگەن يتجاندى عوي، سايلاۋجان. كىم دەيسىڭ بە؟ كۇلپاش! راحىمجاننىڭ كۇلپاشى! زيراتتىڭ شەتىندە جاتىر. كەۋدەسىندە شىقپاعان جانى عانا بار. تۇلا بويى ءورىم-ورىم. شاش كەتكەن دۋدىراپ... اۋىلعا تۇنىمەن سۇيرەتىپ، ارەڭ جەتكىزدىم...
نە كەرەك، ءۇش كۇننەن كەيىن بيشارا قىز و دۇنيەگە اتتاندى. باسىندا وتىر ەدىم. ىشقىنىپ قالدى دا، اقساق ءمۇعالىمنىڭ اتىن اتادى. كادىمگىدەي ەسى بار ادامداي ساپ-ساۋ تىلگە كەپ شاقىردى. وزىندە ءتىرى پەندە ۇعا الماس سيقىر بار ەدى. كورگەن جاننىڭ كوزى تويماس سۇيكىمدى تۇرگە ەنىپ، قۇلپىردى دەيسىڭ ءبىر. سوندا دەيمىن، قۋانعاننان جۇرەگىم جارىلىپ كەتە مە دەپ ەدىم. ارتىنشا-اق، قۇشاعىمدا جاتىپ جان ءتاسىلىمىن بەردى. نە ايتپاقشى ەدىم؟ءيا، كۇلپاش بايعۇس ءالىمنىڭ تورىنا ءتۇسىپتى. تۇسكەندە قالاي، اۋزى-باسىن تۇمشالاپ، ءبىر تۇندە ۇرلاپ اكەتىپتى. قىساسقا قىساس دەپ، قالىڭدىقتى ۇرى شاتقا جاسىرىن، قاماپ ۇستاعان عوي. مۇعالىمگە جاساعان قىساسى..
سەن ءالىمدى كورگەن جوقسىڭ. ول كەزدە قايدا، ءيىسىڭ دە جوق. ايۋداي وڭكيگەن ءداۋ نەمە ودىراڭداپ ۇمتىلىپتى. كۇلپاش ايتادى، اياق-قولدى بىردەي سەرمەپ جان ۇشىردىم دەپ. اقىرى تيتىقتاپ ابدەن بولدىرىپتى. اياسىن با، جاساماعاندى جاساپتى. ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا، كىرەسىلى-شىعاسىلى eci بار، ءبىر كۇنى بەزىپ شىعىپتى. قۋىپ جەتكەن باندىلار ۇرىپ-سوعىپ، ءولىمشى عىپ، كوپ مولاعا تاستاپ كەتىپتى.
انە، بىزدە قانداي سۇمدىقتار بولعان. سوندا دەيمىن، اۋداننان مەليتسالار شىعىپ كۇز بويى تاۋ-تاستى ءسۇزدى. شاپقىلاپ اندا دا بارادى، مۇندا دا بارادى. اقساق ءمۇعالىم دە سولارمەن بىرگە. ءوزى ابدەن تۇنەرىپ العان. سامايىنا سول كەزدە اق كىرە باستاپ ەدى. سوندا دەيمىن، ءبىر كۇنى ءالىم تاس اراسىنان شىعا كەلىپ، ءمۇعالىمدى جەكپە-جەككە شاقىرسىن. قاي جەڭىلگەنىمىز بەرىلەيىك دەپ. كورگەندەر ايتادى: اسپان مەن جەر شاڭمەن تۇتاسىپ كەتتى دەپ. كiءشى ساسكەدەن ۇلى بەسىنگە دەيىن ايقاسىپتى ەكەۋى. ءبىر كەزدە ءالىم قانسىراپ جەر قۇشىپتى. كىسى اقىسى تىرىدە كىسىگە كەتپەس دەگەن سول. زاۋالى تاپقان عوي...
* * *
تابانىنا جالپاق شەن تەمىر ۇستاتقان اۋىر شانا شىمىر ايازدا باۋىرداي قاتقان ءسۇرى قاردى سىرقىراتا جانشىپ، ەسىك الدىنان ءوتىپ بارادى. قىل قوبىزدىڭ ءىشىن تارتا تىرناق استىنان شىعاتىن ۇزاق سارناۋىنداي بەبەۋلەگەن شانا سىڭعىرى ۇزاپ بارىپ ءۇزىلدى.
اينەك ءالسىز ءدىرىل قاقتى. جىلت-جىلت ويناعان كۇن ساۋلەسى قىزىل جالىنداي توبەدە بيلەپ تۇردى دا، تۇنىپ قالدى. ويىپ اپارىپ دوڭگەلەتىپ قوندىرا قويعان الاباجاق جاماۋداي اق سىلاقتا بادىرايىپ تۇر.
جۇگىرىپ، الدەكىم اسىعىس ءوتتى. سىقىرلاعان بىلعارى تاقالى اياق دىبىسى ءۇي ىشىندە جاڭعىردى.
ماراتبەك ەزۋ تارتا جىميدى. كورپەنىڭ استىنان قولىن ەپتەپ سۋىرىپ الىپ، قۇلاعىنا كۇرگەيلەي توسەدى. مىناۋ اپاق-ساپاقتاعى قاربالاس تىرشىلىكتىڭ ءارتۇرلى جاڭعىرىعىن دا اجەپتاۋىر ەس كورەدى. "شارباقتى العىزىپ تاستاعانىم قانداي جاقسى بولعان! ايتپەسە تەرەزەنىڭ ءدال تۇبىنەن كىم جۇرەر ەدى!"
ەلەگىزگەن مازاسىز كوڭىلگە قىس كۇنىنىڭ شولاق شۋىلىنان-اق ۇلانعايىر ءومىر دۇرمەگى كەرۋەندەي ءتىزىلىپ ەنىپ جاتادى، كەلىپ جاتادى. ونى تەك يسىنە ۇعا ءبىلۋ كەرەك. تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك. ءار ادامنىڭ داۋسى قانداي ءارقيلى بولسا، ءارقايسىنىڭ اياق باسىسى دا سونداي ءارالۋان. سول ءارالۋان دىبىس قان تامىرىنا ارالاسا بۇلك-بۇلك سوعىپ، اۋرۋ جاننىڭ مەدەتشىل ىڭكارىنە قول ۇسىنىپ تۇراتىن ءتارىزدى.
كەنەت سىرتتاعى شىڭىلتار ايازدا سارت ەتكەن الدەبىر الاقان دىبىسى قۇلاق جارعاعىن قاعىپ وتكەندەي بولدى. ماراتبەك سەلك ەتتى. سول-اق ەكەن، شاراسىنان شىعىپ باقىرايعان قوس جانار ءدال قازىرگىدەي كوز الدىندا تۇرا قالىپ: "كوكە-اۋ، مەنىڭ قانداي جازىعىم بار ەدى؟" دەپ ءۇنسىز كىنالاپ، قاس قاعار ەمەس. ماراتبەك قينالا ىڭىراندى. تارامىس ساۋساقتارى جىبىرلاپ قوسىلدى دا، ءبىر كەزدەگى كۇرەكتەي الاقاننىڭ نوبايىن عانا ەلەستەتىپ، دىرىلدەپ كىرپىگىنە ءتونىپ كەلدى دە، قايتادان كەۋدەسىنە سىلق ءتۇستى. قىبىرسىز جاتىر.
شاپالاق وقىس سارت ەتكەندە، ۇلىنىڭ وڭ جاق بەتى دۋ ەتىپ قىزارىپ سالا بەرگەن. بەس ساۋساقتىڭ بادىرايىپ ءىزى قالعان جاق سۇيەگىن اۋىرسىنا سيپالاعان بالاسىنىڭ بەدىرەيگەن كەسپىرىنە قايتا قاراۋعا ءداتى شىداماي، ماراتبەك بۇرىلىپ كەتىپ ەدى. الدەبىر سەبەپپەن ەندى، مىنە، كوڭىل قاتپارىنان سول وقيعانى ءتىنتىپ شىعارىپ وتىرعانى مىناۋ.
سوعىستىڭ سوڭعى قىسى بولاتىن. رەيستەن رەيسكە اۋىسىپ، قارا پاروۆوزدىڭ قوڭىر بۋدكاسىنان تۇسپەي، وت باسىنىڭ حال-جايىن بىلۋگە دە مۇرشاسى كەلمەي جۇرگەن. بىردە كابينەتىنە شاقىرىپ الىپ، جىمىڭ-جىمىڭ كۇلگەن دەپو باستىعى ماراتبەكتى ءبىر كۇنگە جۇمىستان بوساتقان. ارقاسىنان قاققان. وراۋلى زاتتى قولتىعىنا قىستىرعان.
— ءسۇيىنشى، ماراتبەك! تاعى دا ۇلدى بولىپسىڭ! بالاڭنىڭ باۋى بەرىك بولسىن!
سوندا دۇنيەگە كەلگەن ەكىنشى پەرزەنتى — سايلاۋبەگى ەدى. ماراتبەك ومبى قاردى بەلۋاردان مالشىنا كەشىپ، دەپودان شىعا سالا قۇستاي ۇشقان-دى. اتا كوكىرەك كەۋدەدەن وزگەشە ءبىر كۇي تۋدىرىپ، تۇلا بويدى شىمىر-شىمىر اۋەنگە بولەگەن. ورتا جولدا تالاي مالتىعىپ جىعىلىپ، تالاي ىرشىپ تۇرەگەلگەن. اق تەر، كوك تەر بۋسانعان. جىعىلىپ جاتىپ كەسەك قاردى قارش-قارش اساعان.
— ايكىجان! — تابالدىرىقتان اتتار-اتتاماستان ىشتەگى بار قۋانىشىن جالعىز سوزبەن اقتارىپ تاستاپ، پەش تۇبىندە ورانىپ جاتقان جۇبايىنا كۇلىمسىرەپ قاراپ، سەرەيىپ تۇرىپ قاپ ەدى. الدەن ۋاقىتتا كەرزى ەتىگىنىڭ تابانى مەن شۇلىعىنداعى قاردان ەرىگەن سۋ كىلكىپ اعىپ تورگە سۋماڭداعانىن كورىپ، ەسىن جيدى. دوڭگەلەك ستولعا قولتىعىنداعى وراۋىن قويىپ، ىشىنەن ەكى بولەك نان، قول باسىنداي سارى ماي، جارتى كيلوداي كولباسانى شىعاردى.
سەگىز جاسار جايلاۋبەكتىڭ كوكەسىن كورگەندە سونداعى قۋانعانى-اي! ساعىنىپ قالىپتى. اتىپ تۇرىپ، ۇشىپ كەپ، اكەسىن باس سالدى. جۇپ-جۇمساق ەرنىمەن بەتىنەن، ماڭدايىنان ءسۇيدى. ماراتبەك بولسا، سىقىلىقتاعان ۇلىن قوس قولداپ جوعارى كوتەرىپ، سەكىرتىپ-سەكىرتىپ قويادى.
ايكىجان ىرزالىقپەن ەمىرەندى.
— جىعىپ الماشى، كوكەسى!
دۇنيەدە انا جانارىنان مەيىرلى نە بار؟! ءبىر-اق كۇندە ءوڭى كىرىپ، قۇلپىرىپ شىعا كەلگەن جارىنا ىقىلاستانا كوز سۋارعان ماراتبەك، دوعاشا ءيىلىپ كەلىپ ايكىجاننىڭ ىرگە جاعىندا جاتقان قۇنداقتاۋلى نارەستەنى ءىلىپ اكەتتى. الجا-الجا، قىزىل شاقا بەتكە سويديتىپ اپارىپ ەرنىن تيگىزدى.
— ايكىجان-اۋ! قاراشى، مىناۋ باتىرىڭ ءتىپتى دە مىڭق ەتەر ەمەس ءوزى. كەرەك دەسە، كوكەسىنە كوزىن اشىپ، سالەم بەرگىسى دە كەلمەيدى عوي.
— ۇيقىشىل بولادى-اۋ دەيمىن.
— ءتىرى بولسىن. ويباي-اۋ، ءوزىڭنىڭ دەنساۋلىعىڭدى دا سۇراماپپىن، مەنىڭ بۇل تۇرىسىم قالاي! تەزدەتىپ ءبىر ىستىق تاماق دايىندايىن.
ايكىجان جايدارى كۇلكىسىن تىيا قويىپ، شارشاڭقى كۇرسىندى. كوز قيىعىمەن ەرىنىڭ جۇدەگەن جۇزىنە سىعالاي قارادى دا، سول قولىمەن ىرگەسىنە سالعان ءسابيىن قىمتاي باستادى.
شەلەگىن سالدىرلاتىپ وتىن سارايدىڭ قاقپاسىن ساڭىلاۋلاتا كىرگەن ماراتبەك قاراكولەڭكەگە كوزى ۇيرەنبەي بوساعا جاقتا ءبىراز تۇرىپ قالدى. قالتاسىنان شىرپى الىپ تۇتاتىپ، ءبىر تال ءشيدى جوعارى كوتەردى. مۇز سىرنەلەگەن شىم قابىرعادا جىلت-جىلت ويناپ، سەرەيىپ-سەرەيىپ بوي كوتەرگەن دىڭگەكتەردىڭ كولەڭكەسى بيلەدى. ساۋساعى كۇيىپ بارا جاتقان سوڭ ماراتبەك ءشيدى شيىرىپ جىبەردى. ءدال سول ساتتە كەڭ اشىلعان كوزدەرى الدەبىرەۋدىڭ كوسىلىپ جاتقان سىڭار اياعىن اياسىنا ءسىڭىرىپ اكەتكەن ەدى...
"قوي! مۇمكىن ەمەس؟!"
ماراتبەك زاماتتا شۇعىل ەڭكەيىپ، باسىن موينىنا تىعىپ الا قويدى. كەۋدەسىنە جىلانداي سۋماڭداپ پارىقسىز قورقىنىش ەندى. ەشتەڭەنى كورە الماسا دا، ءتىنتىنىپ جان-جاعىنا قاراندى. كورگەن كوزىنە سەنەر-سەنبەس. دەم اراسىندا تىنىسى تارىلىپ، وكپەسى القىندى. ءجيى-جيى ۇرعان جۇرەگىن باسقىسى كەلگەندەي، الاقانىن كەۋدەسىنە توسەدى. ءبىر اتتاپ كەيىن شەگىندى دە، ەسىكتىڭ تەمىر تۇتقاسىنا جارماستى.
"بۇنىم نە؟ قورىققانعا قوس كورىنەدى دەگەندەي... ەسكى-قۇسقىنىڭ اراسىندا جاتقان جىرتىق پيماعا بولا سونشاما جۇرەكسىنۋىم قالاي؟"
كىشكەنە قالاقشا سالدىر-گۇلدىر ەتىپ ۇساق كومىردى كوسىپ-كوسىپ الادى. بىردە شەلەككە، بىردە جەرگە توگەدى. "تولدى!" ورنىنان قايتا كوتەرىلۋدىڭ مۇنشاما قيامەت بولارىن بىلگەن بە؟ بۋىن-بۋىنى قالتىراپ، تۇلا بويدان ءال كەتىپ قاپتى. ءۇش ءيتىنىپ ارەڭ تۇردى. سىلبىر باسىپ سىرتقا بەتتەدى.
"ءقازىر!.. تۋ سىرتىمنان تىرس ەتكىزەدى دە، شارۋامدى بىتىرەدى!"
دۇنيەدە مىناۋ شىلبىر تاستام جەردى ءجۇرىپ ءوتۋدىڭ مۇنداي ءقاۋىپتى بولارىن بۇرىن ويلاپ پا ەدى. جەتتى. دىرىلدەگەن ساۋساق تۇتقاعا تيگەندە، جالت قاراپ، الگى قورقىنىشتى بۇرىشقا كوز نايزاعايىن جارق ەتكىزدى. ەسىكتەن اقتارىلىپ جارىق قۇيىلعاندا، باعاناعى اياق انىق شالىندى.
"كىسى! قاشقىن! جانسەبىل ادام ەشكىمدى ايامايدى!"
تىسقا ىرعىپ، ءبىر-اق اتىلدى. ارت جاعىنان اۋىر قاقپا سارت ەتىپ جابىلدى.
"ءتىرى قالدىم!".
الاقانىنىڭ سىرتىمەن ماندايىن ءسۇرتتى. قاباققا ىركىلگەن سۋىق تەر كىرپىكتەن تىرس-تىرس سەكىرىپ كوزىنە قۇيىلدى. شەلەگىن جەرگە قويىپ، ەكى جۇدىرىعىمەن بەت-اۋزىن اۋىرتا ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەردى. شالقايىپ اسپانعا قارادى. تۇيدەك-تۇيدەك جەنتەكتەلگەن قارا بۇلت قۇرىق بويى تومەندەپ كەلىپ، ىزعىرىعىمەن باعان ۇشىنداعى ءۇش تاسپالانىپ كەرىلگەن سىمدى دومبىرانىڭ ىشەگىندەي شەرتىپ جاتىر. باعان دىڭىلداپ، سىم ىزىلداپ تۇر. قىلاۋىتقان اق قيىرشىق تيگەن جەرىنە تۇرپىدەي قادالىپ، ساراڭ سەبەزىلەيدى.
"ميليسياعا حابارلاسام با ەكەن؟ ال، وندا نە تۇسەدى؟ مۇمكىن جان ساۋعالاپ، بوس ساندالىپ جۇرگەن سورلى شىعار. اناۋ ۇلىم تۋىپ جاتقاندا، موينىما ءولىم جۇكتەپ، قان ارقالايمىن با؟ بۇنىڭ دا قاتىن-بالاسى جەتىم-جەسىر قالماي ما؟ قوي، ۇندەمەيىن. ەسىكتى اشىپ كەتەيىن. قالاي كەلسە، سولاي كەتسىن. مەن شاقىرعام جوق. ءتىپتى ءوزىن كورگەن دە جوقپىن عوي.
سۋىقتان پانالاعان شىعار. جاتا بەرمەس. كەۋدەسىندە جانى بولسا، ءوزى دە ءبىر امالىن جاسار".
ۇيگە كىرگەندە ايكىجان كۇيەۋىنىڭ قۇپ-قۋ تۇرىنەن سەكەم الدى. جاستىقتان باسىن كوتەرىپ، تۇزەلىپ وتىردى.
— ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ تۇرعان جوق پا؟ ءتۇسىڭ بۇزىلىپ كەتىپتى. جۇمىستان دا قاجىپ ءبىتتىڭ عوي. دەم الساڭشى.
— جو-جوق، ايكىجان! قوزعالما! — دەپ ماراتبەك جىميعان الپەت تانىتتى. تەرىس اينالىپ، پليتانىڭ دوڭگەلەك قاڭىلتىرىن اشىپ، وتقا كومىر سالدى.
سول كۇنى ماراتبەكتە مازا بولعان جوق. تاماقتان كەيىن كيىنىپ دالاعا شىقتى. ەسىك الدىندا قيمىلسىز تۇرىپ، جان-جاعىنا ۇرلانا قارادى. الدەبىر تۇسىنىكسىز سەزىممەن وزىنە-وزى كەيىدى. سودان سوڭ كەرزى ەتىگىن جەردەن كوتەرمەي سىرعاناتا سۇيرەتىپ، ءبىر باسىپ... ەكى باسىپ وتىن سارايدىڭ ەسىگىنە جاقىندادى.
"اشىپ قالعانىمدا، شولاق مىلتىعىن تارس ەتكىزەدى. قاشقىن ادام — جاننان تۇڭىلگەن دۇلەي. وعان سەنىڭ كىم ەكەنىڭ ءبارىبىر... الدە... نەدە بولسا ميليسياعا حابارلاسام با ەكەن؟ وسىندا وبلىستىق نكۆد-نىڭ وكىلى تۇر ەدى عوي. ال، بەيساۋات بىرەۋ بولسا شە؟ بەكەر وبالىنا قالسام قايتەم؟ قارعىسى وزىممەن عانا كەتپەي، اناۋ ەكى كىشكەنتايىما تيمەس پە؟.."
— ماراتبەك!
بۇكىل تۇلا بويىمەن توك سوققانداي ءدىر ەتتى. شۇعىل بۇرىلىپ، ارقاسىمەن ەسىكتى تىرەدى.
— ماراتبەك-اۋ، ەسەنبىسىڭ؟ ۇلىڭنىڭ باۋىرى بەرىك بولسىن! ءۇي اراسىندا ءۇي جوق، قۇدايى كورشىمىز. سوندا دا سوڭعى كەزدەرى سيرەك كورىسەمىز.
ماراتبەك شارباقتان اسىلا مويىن سوزعان اقساق كورشىسىن ارەڭ تانىدى. ءۇنى شىقپاي، قالتاقتاتىپ باسىن يزەدى. يىعى كۇرجيىپ تومەن ەڭكەيدى دە، اياق استىندا سابى كورىنىپ جاتقان كۇرەكتى قولىنا ۇستاپ، تابانجولدى بۇرقىراتىپ كۇرەي باستادى.
— بوسقا اۋرە بولىپ قايتەسىڭ. كۇن رايى بۇزىلىپ تۇر. تۇنگە قاراي توپەپ سالادى.
ماراتبەك تاعى دا كورشىسىمەن ءۇنسىز كەلىستى. كۇرەكتى لاقتىرىپ تاستاپ، ەكى الاقانىن بىر-بىرىنە سارت-سارت سوقتى. وز-وزىنەن ىرجيدى. داليعان ەرىندى جۇدىرىعىمەن بۇركەپ، اۋىزدان بۇرق-بۇرق شىققان بۋدى ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان سىزدىقتاتتى.
— ماراتبەك، سەن كەكىرەيمە، ءبارىبىر شىلدەحانا مويىنىڭدا. ۇندەمەي قۇتىلام دەپ تۇرسىڭ عوي. ونىڭا وڭايشىلىقپەن كونبەسپىز. ءوزىڭ پىلدەي پاروۆوز ءماشينيسىسىڭ. پاەگىڭ بىزدەردىكىندەي ەمەس — جەتكىلىكتى. Tic اراسىنا ەت تۇرماعالى نە زامان، — دەپ كورشىسى ويىن-قالجىڭىن ارالاستىرىپ، بازىنا ءبىلدىردى دە، ءوز جونىنە كەتتى.
"وسى اقساقتىڭ بىلمەيتىنى، كورمەيتىنى جوق. سەزىپ قالدى ما؟ نەگە اقىلداسپادىم؟ ايتۋىم كەرەك ەدى. ەكەۋلەپ امال تاباتىن ەدىك. قاپ!"
ماراتبەك ەسىكتى اشتى. كىبىرتىكتەپ تابالدىرىقتان ىشكە اتتادى. داۋىستاپ جوتكىرىندى. ەشتەڭەدەن سەزىكسىز جانداي جۇرەلەپ وتىرىپ، ەسىك اراسىنا اعاش تىرەدى.
"ءقازىر تۋ سىرتىمنان باس سالادى. مىلتىق اتىپ، ءوزىن-وزى ۇستاپ بەرە الماي ءجۇر دەيمىسىڭ. باس سالسا ەكەن. ايانباي ايقاسار ەم".
سول ەكەن، كۇنى بويى كەۋدەسىن شىرماعان دەل-سالدىقتان ارىلىپ سالا بەردى. اسىقپاي ارتىنا بۇرىلدى. تىمىسكىلەگەن جانار جىرتىق پيمادان ءارى جىلجىر ەمەس. قالىڭ رەزينكا باللونمەن تابانداعان پيمانىڭ كەندىرى سوگىلىپ جۇلىعى ىرسيىپ اشىلىپ كەتىپتى. سۋ سورعان شۇبەرەك شۇلعاۋدان قىزىل شاقا باشپاي قانتالاپ كورىندى. ماراتبەكتىڭ جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى. "ايتەۋىر، ادام ەكەن!"
— ءاي، كىمسىڭ؟
قانشا داۋىستادىم دەگەنىمەن تاماعىنا الدەنە كەپتەلگەندەي ءۇنى كومەيدەن ىسىلداپ شىقتى. اياق قىبىر ەتكەن جوق. وسى سارايداعى بار-جوق ەسكى-قۇسقىنى تۇگەل ۇستىنە قىمتاپ جاۋىپ العان قىبىرسىز دەنەنىڭ نوبايى قانداي ەكەنى ازىرشە بەيمالىم.
"بيشارا ءولىپ قالعاننان ساۋ ما؟"
— ءاي، شىراق! باسىندى كوتەر!
"اڭدىپ جاتىر. قاشقىن جان — سەكەمشىل دە ساق. ەڭكەيسەم — ساۋساقتارى القىمىما ساسىق كۇزەنشە ساق ەتەدى. تەگىن جاتىس ەمەس مىناسى. ادەيى سىبىس بىلدىرمەيدى. ءبىر پالەگە ۇرىندى دەگەن وسى".
ماراتبەك ورنىنان قوزعالماي كوز قيىعىمەن اينالاسىن تەز شولىپ ءوتتى. قاقپانشوتتى جانارى شالىپ قالىپ ەدى، جىبىر ەتىپ جۇزىندە كۇلكى تەكتەس بولار-بولماس تولقىن ءبىلىندى. قارۋلى قولدا قاقپانشوت تا قۇرال، ءىلىپ الدى.
— Mىسىق پەن تىشقانشىلامايىق. كۇنى بويعىڭدى ازاماتتىعىڭا سايدىم. ەندىگىڭنىڭ ءجونى بولا قويماس، — دەپ الگىنىڭ ۇستىندەگى ەسكى-قۇسقىلاردى جۇلىپ-جۇلىپ تاستادى.
ادامنىڭ قاسيەتى كوزىندە. جالىندى وتقا شارپىعانداي ءجۇزىڭدى تىك قاراتپاي قارىپ تۇسىنەتىنى بولادى. وپىرايعان كوردەي شۇڭقىرى تومەندەپ، ولەۋسىرەپ جىلتىرايتىنى بولادى. ال مىنا قوس جانار مۇلدەم باسقا. ەكى جىراعا بەس-التى قامىستان شانشىپ كەتكەندەي بولىپ، ەكى كوزدىڭ جۇمۋلى تومپاعى سيرەك كىرپىكتەرىن باياۋ قىبىرلاتتى.
ماراتبەكتىڭ تۇلا بويى تۇرشىگە تىتىركەنىپ كەتتى. ۋىس-ۋىس شۇيكە جۇندەي ۇيىسا تۇتاسىپ، اۋزى باسىن ساقال-مۇرت جاپقان ءقان-سولسىز جۇزدەن كوزىن تايدىرا بەرىپ، قولقاسىن قاپقان ساسىق شەتەن مۇرنىن الا قاشتى. قولىنداعى ەسكى-قۇسقىنى قاراڭعى بۇرىشقا لاقتىرىپ جىبەرىپ، ساۋساقتارىن ۇزاق سىلكىلەدى.
"ءپاشاعار، قالاي قاتتى جۇدەگەن؟! سىڭىرىنە ارەڭ ىلىنگەن اۋرۋ عوي. ەندى نە ىستەيمىن؟ مۇنى ۇستاتقاندا نە، ۇستاتپاعاندا نە؟".
ءوزىن-وزى كۇشتەپ كوندىرىپ، الگىگە قايتا ەڭكەيدى. سۋىق الاقانىن ىستىق ماڭدايعا توسەدى. قوس شىقشىتتاعى دۇڭك-دۇڭك سوققان قان تامىرىنىڭ بۇلكىلىن بۇكىل جان-تانىمەن سەزىندى. ءيىس سەيىلدى مە، الدە العاشقى سەكەمشىل كوڭىلدى ماشىقتى ارناسىنا ءتۇسىردى مە، جۇرەك لوبلۋى باسىلدى. جالما-جان يىعىنان تارتىپ، جۇلمالاي باستادى.
— ءاي! كوزىڭدى اش! باسىندى كوتەر. كۇنباعىستىڭ ساباعىنداي جىپ-جىڭىشكە مويىن بىلق-سىلق ەتكەندە سەڭسەڭ جاباعىداي ساقال-شاشى ۇيىسا تۇتاسىپ كەتكەن سوپاق باس ىرعاڭ قاقتى. ءجۇن اراسىنان كوگەرىپ ەرىن كوبەسى سوگىلدى دە، ارجاعىنان اپپاق تىستەردى سىعالاتتى.
— سۋ-ۋ...
— ءقازىر... ايتەۋىر، تىلگە كەلدى-اۋ. قاشقىن دا بولسا ءعارىپ قوي. اكەلەيىن.
ماراتبەك اسىپ-ساسىپ ءجۇرىپ سۋ اكەلدى. Tic اراسىنا سىزدىقتاتىپ تامىزدى. مۇرت شالعىسىندا شىق تامشىسىنداي مولدىرەگەن سۋىق سۋ كوكورىم تامىرى بىلەۋلەنگەن كۇس-كۇس القىمعا تىرس-تىرس ءۇزىلىپ ءتۇسىپ جاتتى.
الدەن ۋاقىتتا بەيتانىس ادام كوزىن باقىرايتا اشتى. اق ەتتىڭ قان تامىرلارى قىزارىپ تالاۋراعان نۇرسىز جانارىن ماراتبەككە شانشىلتتى.
— ال، شىراق! ەندى ءجون سۇراسالىق.
— نان! ءبىر ءۇزىم نان... قۇد-ا-اي ءۇشى-ىن!..
ماي جاققان قارا بولكەنىڭ ءبىر ءتىلىمى ەكى ۇرتتى كەزەك تومپايتىپ، بىرەر قىلعىتۋدان اسپادى. سۇرامشاق جانار ءالى دامەتىپ، ماراتبەكتىڭ قولىن ءۇنسىز تىمىسكىلەدى.
— بولمايدى. ابدەن اشىعىپ قاپسىڭ. اش وزەككە ءتۇسىپ كەتسە، مۇردەم كەتەسىڭ. مەن سەنەن نان اياپ تۇرعام جوق.
— اۋا رايى قالاي؟
— بۇزىلىپ تۇر. سەن، شىراق. بۇگىن ءتۇن وسى ارادا تۇنەپ شىق. ءقازىر استىڭا قالىڭداتىپ سابان توسەپ، ۇستىڭە جامىلعى اكەلىپ بەرەيىن. سونسوڭ ىستىق ىشەسىڭ.
— اللادان قايتسىن...
— ەندى ءجونىڭدى ايتارسىڭ؟
— نەسىن سۇرايسىڭ. سەزگەن شىعارسىڭ، — دەپ السىرەي ءتىل قاتقان ادام قايتادان كوزىن جۇمىپ الدى.
— Heگe قاشتىڭ؟
— العاش كوميسسيا جاراتپاعان. وكپەم سىزدى دەيدى. ءوزىمنىڭ دە وزگە جەردە ولگىم جوق. كەيىن اۋدانداعى اسكەري كوميسسار ەرەگىسىپ... ايەلىمە... ەكەۋىنىڭ ىلىگى بار ەكەن... كوڭىلدەسى عوي.
الدەقالاي ۇستەرىنەن ءتۇسىپ...الگىنى بالتامەن باسىن... جوق، شابا المادىم سودان.. پوەزدان سەكىرىپ... ولسەم دە تۋعان جەردە ولەيىن دەپ. اقىرى وسىلاي بولدى... قاشقىن-پىسقىن عانامىن.
ماراتبەك سارايدىڭ ءشوپ قوراعا جالعاس جىلىلاۋ تۇكپىرىنە كوپىرتىپ سابان توسەدى. قۇرىم كيىزدى جايدى. ۇيدەن سەڭسەڭ تۇلىبىن اكەلدى. قاشقىندى لىپ كوتەرىپ اپارىپ، جاڭا ورىنعا جايعاستىردى. تۇلىپتى ۇستىنە كولدەنەڭ جاپتى. قايتا كەلىپ ماڭايىن شولدى.
"اۋ، مىلتىعى قايدا؟ قارۋى بولادى دەۋشى ەدى عوي! وسى مەن نە ىستەپ ءجۇرمىن؟ قاشقىندى پانالاتقانىم قالاي؟ ايكىجانعا دا ءتىس جارىپ ءلام دەگەم جوق ءالى. سوندا مۇنىم نە؟ ايايمىن با؟"
شوقيىپ وتىر. الاكولەڭكە سارايدا كوز جانارىنان كۇڭگىرت ۇشقىن جىلتىرايدى. قىر مۇرىننىڭ قوس تاناۋىنان پاروۆوزدىڭ بۇيىرىندەگى تەسىگىنەن اتقىلاعان بۋداي بوپ، قۇشاق-قۇشاق aya ەكى تۇتىك بولىپ ىتقىپ جاتىر.
"قاشقىن. جانىن قويارعا جەر تاپپاي، باسىن ساۋعالاپ ءجۇرىسى مىناۋ. سوعىسقا بارعىسى جوق. سوندا اناۋ وققا ۇشىپ، ەلىن جاۋدان قورعاپ جانتالاسىپ جۇرگەن بوزداقتاردان قاي جەرى ارتىق. نكۆد-گە سەزدىرسەم بە كەن؟ ءاي، ءبىراق، قورا دا بولسا، پانالاپ كەلدى عوي. جانى دا قۇر تەرىسىنە ارەڭ ءىلىنىپ تۇر. قوناق دەگەن اتى بار. ۇيگە كىرگەن جىلانعا دا اق قۇيىپ شىعارادى".
ماراتبەكتىڭ قۇلاعى قىزاردى. قالتاسىن سيپالاپ تەمەكى ىزدەدى. سالىنىپ تارتپايتىن. اندا-ساندا كومەكشىسى ماحوركانى دوبالداي قىلىپ وراپ اكەلىپ، ەرنىنە قىستىرعاندا، بۋداق-بۋداق اششى تۇتىنگە كوزىن اشىتىپ، قاربىپ-قاربىپ قۇنىعا سوراتىن. سول تەمەكىنى ءدال ءقازىر اڭساپ وتىر. بۇلك-بۇلك جاۋرىنى قيمىلداپ، ەكى يىعى سورايىپ، باسىن ىشىنە جۇتىپ بارادى. "كۇناعا باتتىم، كىنا ارقالادىم" دەيتىن ۇعىم الاسۇرعان ويىن شىرماپ الدى. ىشتەگى تايتالاسى كوز الدىنداعى جاننىڭ ءمۇساپىر ءحالىن جانە تيەك قىلادى. "اۋرۋ عوي. ءالسىز عوي. جان ازابىن دا كەم تارتىپ جۇرگەن جوق. ارينە، ايتقانى شىن بولسا، اناۋ كوميسسارياتتىعى ادام دا ناعىز جىرتقىش ەكەن. بىرەۋدىڭ قايعىسى ارقىلى قىزىق تاپپاق".
ادام — پەندە. كەيدە ءوز دۇدامالىمەن ءوزىن الداۋسىراتىپ وينايدى. ماراتبەك تە سونىڭ ءبىرى. ىشتەگى تايتالاسى كەزەك باقىلايدى. ءبىراق بىرىنە-بىرىن جىعىپ بىرەۋگە نار تاۋەكەلى جەتىسپەيدى. وعان سىرتتان ءبىر تۇرتكى كەرەك. اۋرۋ جان كۇرك-كۇرك جوتەلدى. ماراتبەك ورىنان اتىپ تۇردى.
"ىستىق بىردەمە اكەلەيىن".
بولمە ءىشى قىز-قىز قايناپ تۇر. سورپا ۇرتتاپ، بەتىنە قان جۇگىرگەن ايكىجان كىشكەنتايىن الدىنا الىپ، ەمىزىپ وتىر. ءبىر سورىپ، ءبىر ۇيىقتاپ جاتقان نارەستەسىن مەيىرلەنىپ، اۋىق-اۋىق ءتۇرتىپ قويادى.
— راسىندا دا ءوزى ۇيقىشىل بولادى ەكەن.
— تاعى سورپا قۇيايىن، ايكىجان؟
— تويدىم، كوكەسى. ءوزىڭ جۇتپادىڭ عوي.
— كەيىن مۇزداتىپ سىمىرەرمىن، — دەپ ماراتبەك شوڭكەنى سەنەككە الا جونەلدى. سورپانى توستاعانعا تولتىرىپ قۇيىپ الىپ تىسقا بەتتەدى.
قار جاپالاقتاپ قۇيىپ تۇر ەكەن. ءارقايسىسى تەڭگەدەي-تەڭگەدەي اق تۇيىرشىكتەر بەتىنە شىلپ-شىلپ ۇردى.
سارايدىڭ ەسىگىن ايقارا اشىپ تاستادى.
— تاماق اكەلدىم.
جۇلمالاپ وياتىپ الدى.
— سۋىپ كەتپەي ءىشىپ ال. ءال بولادى.
"قوناعى" توستاعاندى جالاپ-جۇقتاپ قايتارىپ بەردى. مۇرتىن سيپالادى.
— راقمەت. مەن كەتەيىن ەندى.
— جو-جوق. قار توپەپ تۇر، ءۇسىپ ولەسىڭ...
— سونىسى دۇرىس. سەنى دە ءبىراز اۋرەلەدىم. بالا- شاعاڭا كەسىرىم ءتيىپ جۇرەر.
داۋسىندا ۇزىلدى-كەسىلدى كەسىم بار. ماراتبەك ءلام دەمەي شىعىپ كەتتى. ءبىرازدان سوڭ قونىشىن قايىرعان، كيىزبەن تابانداتقان قارا پيماسىن قولىنا ۇستاپ كىردى.
— ءما، اياعىڭا مىنانى كي.
ەرتەڭىندە دالادان جايلاۋبەك ەنتىگىپ جۇگىرىپ كىردى. قولىندا جىرتىق پيما.
— كوكە، مىناۋ كىمدىكى؟ سارايدان تاۋىپ الدىم.
— قوي، بالام، سارايعا قايدان كەلسىن، — دەپ ءتۇسى وزگەرىپ كەتكەن ماراتبەك، جايلاۋبەكتىڭ قولىنان پيمانى جۇلىپ الىپ سىرتقا شىعىپ كەتتى. ءشوپ شارباقتى اينالىپ بارىپ تاسالاۋ جەرگە، كوڭنىڭ استىنا كومىپ تاستادى. "بالالى ءۇيدىڭ ۇرلىعى جاتپاس." كورمەيتىنى بولار ما مۇنىڭ".
ءۇش كۇننەن كەيىن ەكى ميليسيونەر دالادا ءولىپ جاتقان ءبىر ادامنىڭ سۇيەگىن تاۋىپ اكەلدى.
ولىكتى اۋىلدان تانىعان بىردە-بىر جان بولعان جوق.
شاي ۇستىندە جايلاۋبەك قاراپ وتىرىپ دۇڭك ەتكىزدى:
— كوكە، اناۋ ادامنىڭ، ولگەن ادامنىڭ شە... سونىڭ اياعىندا سەنىڭ پيماڭ ءجۇر. ايتايىن دەدىم دە، قورىقتىم.
شاپالاق وقىس سارت ەتە قالدى.
باقىرايعان ۇلى دۋ ەتىپ قىزارىپ سالا بەرگەن بەتىن باسىپ، اكەسىنە جاۋدىرەي قارادى.
— سەنەن پيما سۇرادىم با؟ نەگە جايىڭمەن جۇرمەيسىڭ!
"كەشىر، ۇلىم! ءتۇسىندىڭ بە سەن مەنى. كىم ءبىلسىن، اناۋ مىسكىننىڭ ءولىمى مەنىڭ موينىمدا شىعار-اۋ. الدە ۇستاپ بەرۋىم كەرەك پە ەدى؟".
* * *
ەسىك الدىنان قاردى سىقىرلاتىپ الدەكىم جۇگىرىپ ءوتتى. سوندا دا سىقىرلاعان اياق تىقىرى ءتۇن ورتاسىندا شوشىتىپ وياتقان-دى.
ايكىجان ماراتبەككە ۇرەيلەنە قاراعان. كەش بويى بەسىك تايانىپ، الگىندە عانا قالجىراپ ۇيىقتاپ كەتىپ ەدى، كوز الدىنداعى تومپاعى توبىقتاي بوپ تۇر ەكەن.
— كوكەسى، بىرەۋ كەلدى؟
— ە، ە، كەلسىن. جالعىز ءۇي وتىرعان جوقپىز.
— بايقاشى، قاشقىن-پىسقىن كوبەيدى عوي.
— بوس ءسوزدى ايتپا. الدەقالاي بىرەۋ ءۇشىن بۇكىل جۇرتتى جازعىرۋ نەگە كەرەك، — دەپ ورنىنان تۇرعان ماراتبەك شالبارىن كيىپ، كەلتە تونىن مايكەسىنىڭ سىرتىنان يىعىنا جابا سالدى.
سىرتقى قاقپا سارت-سۇرت قاعىلدى.
— ويپىراي، كىم دە بولسا تەگىن جۇرگەن جوق. كوكەسى، ساق بولشى. ءاتى-جونىن سۇراماي اشىپ قالما، — دەپ ايكىجان ءالى دە ۇرەيلەنە سىبىرلادى.
ماراتبەك سالدەن كەيىن بالبوپەنى ىلەستىرىپ كىردى.
بالبوپە اعىل-تەگىل جىلاعان كۇيى پەش تۇبىنە سىلق ءتۇستى. بۇرىنعى قايسار مىنەز، قىلىقتى كەلىنشەك موجىپ قالىپتى.
— نە بولدى؟ وۋ، ايتساڭشى! — دەدى ماراتبەك تونىن شەگەگە ءىلىپ جاتىپ.
— كەشكە قاراي بىزدىكىنە ەكى ادام كەلىپ... قاستاراىندا سۇيەلباي بار...
بالبوپە تاعى جىلادى. ەرنى-ەرنىنە تيمەي كەمسەڭدەگەندە، ماراتبەك شىداي المادى.
— ءجا، سونشاما ەڭىرەگەنىڭ نە؟ تىي جاسىڭدى! ايتارىڭدى دۇرىستاپ ايت.
— الگىلەر ۆوەنكوماتتان با، ورگاننان با بىلمەيمىن. كەلگەننەن دىكىلدەپ: "بايىڭ قايدا ساعان جازا ما؟ ول تۋرالى نە بىلەسىڭ؟" — دەپ ەكى اياعىمدى ءبىر ەتىككە تىعىپ... نە دەيىن. ءوزىمنىڭ دە ءۇش ايدان بەرى حات الماي جۇرگەنىمدى، ءولى-تىرىسىن بىلمەي ۋايىمدايتىنىمدى ايتسام، ودان سايىن ورشىگەدى. "تۇتقىنعا تۇسەم دەمەۋشى مە ەدى، شەتەلدە تۋىستارى جوق پا ەدى؟" دەي مە، ابدەن زىقىمدى شىعاردى.
— كەتتى مە؟
— ءيا. اناۋ سۇيەلبايدىڭ جاساپ جۇرگەنى. وتكەندە تاۋىعىمنىڭ كوز الدىمدا موينىن بۇراپ الىپ، سۇيرەتە جونەلگەندە ءبىراز جەر-جەبىرىنە جەتىپ ەدىم. بايسىز قاتىن دەپ باسىنا ما، قۇنارا قاقپامدى قاعىپ، ۇيقى دا بەرمەۋگە اينالدى. تۇنەۋكۇنى پوسسوۆەت حاتشىسى كەلگەندە سۇيەلبايدىڭ بەيباستىعىن ايتىپ، ءوزىن ءبىر قورقىتىپ الىپ ەدىم. ەندىگىسى مىناۋ. مۇحيتتى سوندا جاۋ كورگەنى مە. ماراتبەك-اۋ، سەن قۇرداسىڭدى بىلەسىڭ عوي. كىسىگە قىلداي قياناتى بار ما ەدى. ەندى كەپ پالە جاپپاق. ءتىرى بولسا ەكەن. حاتى دا ءۇزىلدى، — دەپ بالبوپە وكسىكتى ۇدەتتى.
ماراتبەك نە دەسىن. ىشتەي سۇيەلبايعا دا، انا ەكى كىسىگە دە رەنجىگەنىمەن، سوعىس ۋاقىتىندا كىم كىمگە اراشا بولارداي. ايكىجان تۇرىپ، شاي قويىپ، بالبوپەنىڭ كوڭىلىن تاپقان بوپ ءجۇر.
كەشىكپەي مۇحيتتان حات كەلىپ، بۇكىل كۇدىك جوعالعان ەدى. ءبىراق ماراتبەك كەۋدەسىندە سۇيەلبايعا دەگەن دىق ينەدەي قادالىپ تۇرىپ قالعان-دى.
جاز. سايلاۋبەك
سايلاۋبەكتىڭ قويىن داپتەرىنەن.
جوق! جوق! ءسىز بۇلاي قاراماڭىزشى! ءتىپتى بار عوي، كوزىڭىز ورتەپ بارادى!
شىنىمەن تانىمادىڭىز با؟ وسى اۋىلداعى قارىنداستارىڭىزدىڭ ءبىرىمىن. قايدام، قالاي تەز ءوسىپ كەتەتىنىمىزدى. وزىمىزگە بىلىنبەيدى. شىڭعا وسكەن شىنارداي دەيمىسىز. ءسىز دە تىم اسىرا ايتقىش ەكەنسىز. شىنار بولماي-اق، ءسامبى تال بولساق تا جەتپەي مە بىزگە.
ءسىز سونشا قادالماڭىزشى، اعاي! اقىننىڭ كوزى — قانجاردىڭ ءجۇزى دەۋشى ەدى. راس ەكەن!
مەن بە؟ و-و، مەن ءسىز تۋرالى ءبارىن بىلەم. ءالى ۇيلەنگەن جوقسىز. نەگە كۇلەسىز؟جو-جوق، مىنا كۇلكىڭىز جاساندى سياقتى. ماعان سەنبەيسىز بە؟ راس ايتام. ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەنىڭىزدە كانيكۋلعا كەلگەندە ءبىزدىڭ ۇيدە قوناقتا بولعانسىز. مەن سوندا التىدا ەدىم. سىزدەر تاماق جەپ جاتقاندا كەرەۋەتتەن ۇيقىسۇراپ ۇستىڭىزگە قۇلاپ ءتۇسىپ ەدىم عوي... نەگە قىزارىپ كەتتىڭىز؟.. قورىقتىم با، سوندا جىلاعانىمدى بىلەم. ءسىز قالتاڭىزدان تاراعىڭىزدى الىپ بەرگەنسىز.
ءسىز... ءسىز قاراماڭىزشى ءويتىپ... سۋرەتىڭىزدە سونداي سىپايىسىز. سۋرەتىڭىزدى قايدان كوردىم دەيسىز بە؟ جۋرنالدان قيىپ العام. وندا مەن ونىنشى كلاستا وقيتىنمىن. كەيىن ءسىزدىڭ پورترەتىڭىزدى مەكتەپكە دە ءىلىپ قويدى. مەن كوپ سويلەپ كەتكەم جوق پا؟ جالىقساڭىز، ايتىڭىز. ءسىز تەسىلىپ قاراماڭىزشى. پودرۋگالارىم، انە باقىلاپ تۇر. ءۆالستى ۇناتاسىز با؟ بىزدە باسقا پلاستينكالار از. بي كەشى ايىندا-جىلىندا ءبىر بولادى. قايدا بارماقسىڭ دەيسىز بە؟ بىلمەيمىن... كونكۋرستان وتە المادىم. اۋىلدا بىزگە ىڭعايلى جۇمىس جوق. ءتىپتى جاي جۇمىس تا جوق كومسومول-جاستاردىڭ شوپان بريگاداسىن قۇرىپ ەدىك. كۇزدە ەر بالالاردى ارمياعا شاقىرتىپ اكەتتى. قىزدار نە بىتىرەيىك. ءبىر قاسقىردىڭ قاراسىن كورسەك، ءبارىمىز ۇيلىعىپ ۇيگە تىعىلامىز. باسقا جەرلەردە بريگادالار جۇمىس ىستەپ ءجۇر دەيسىز بە؟ مۇمكىن ولاردىڭ جىگىتتەرىن ۆوەنكومات شاقىرتپايتىن شىعار. جو-جوق! تەك قانا كىلەڭ قىزداردان بريگادا قۇرۋ مۇمكىن ەمەس. ەندى مە؟ كىتاپحانا اشامىز دەپ ەدى وتكەندە. سوعان جۇمىسقا تۇرار ەم... قالاعا دا كەتكىم كەلەدى. اۋىلدى دا قيمايمىن. ءبىر ءتۇرلى ساعىنىپ قالام.
ءسىز بىلەسىز بە؟ ءقازىر تاراعىڭىزدى... سۋرەتىڭىزدى اكەپ كورسەتەيىن بە؟ ءالى ساقتاپ ءجۇرمىن.
تاعى تەسىلىپ قارادىڭىز عوي. قاراماڭىزشى بۇلاي. كوزىڭىز بار عوي، تىم وتكىر ەكەن.. قىزارىپ كەتتىم بە؟ انە، انە، ايتتىم عوي ۇيالشاقپىن دەپ.
ۇيالشاقپىن...
* * *
يۋن ايىنىڭ الاۋ جالىنى ءاسفالتتى الگىندە جۋىپ وتكەن سۋشاشقىش ماشينانىڭ سوڭىنان شۇباتىلتا بۋ ۇشىرادى. شاقىرايعان كۇن قىزارا ۇلكەيىپ كوكجيەكتى جامباستادى. سىراحانانىڭ جانىنداعى جاسىل كوگالعا ەمىن-ەركىن جايعاسقان جۇرتتىڭ كوڭىلدى داۋسى اق كوبىكتى سالقىن كۇرەڭ سۋسىننان كەيىن ودان سايىن اشىلا تۇسكەندەي، سامبىرلاپ جەتەدى. ارىرەكتە، مەكتەپ اۋلاسىندا مانادان دوپ قۋعان ءبىر توپ بالا ويىندارىن دوعارىپ، بەت-اۋىزدارىن بىلەكتەرىمەن سۇرتكىلەپ، ۇيدى-ۇيىنە تاراپ بارادى. قىزۋلانا سويلەپ، ءبىرىن-بىرى تىڭداماي، قايسىسى قانشا گول سوققانىن ەكىلەنە ايتىپ، ماقتانىش بىلدىرەدى.
قاراكولەڭكە قويۋلانىپ ۇيىدى دا، كولەڭكەلەر زىمىراي ۇزاردى. قالاعا قىزىل ءىڭىر ەندى.
ءتورتىنشى قاباتتاعى جەكە نومەردىڭ بالكونىنان سايلاۋبەك اشىق ومىراۋىن سامالعا توسەپ كەشكى قاربالاسقا ۇزاق قاراپ تۇر. جاس قالا اتانعانىمەن باسقا شاھارلاردان ايىرماشىلىعى جوق. بۇندا دا اعىل-تەگىل اقتارىلعان اۆتوبۋس پەن تروللەيبۋس. بىردە كوگەرىپ، بىردە قىزارعان جالعىز كوزىن جاعىپ اپ، ەرسىلى-قارسىلى جۇيتكىگەن جەڭىل تاكسي تىنىم تاپپايدى. كوكتەگى جۇلدىز جەرگە قوناقتاعانداي، قاتار تۇزەپ جارىسا ۇزاعان كوشە شامدارى جىلت-جىلت تۇتانىپ، ىمىرت بۇركەنگەن قالانى ءتۇن قوينىنان جۇلىپ الدى. سول سول-اق ەكەن، بەتون تروتۋارلاردا تىق-تىق تەپسىنگەن ءبىزتۇمسىق بيىك وكشەلەردىڭ دىبىسىن قۋالاپ، پروجەكتورلارداي سۇڭگىلەسكەن زۋىلداق كولەڭكەلەر قايشىلاستى. سىقىلىقتاعان الدەبىر حرۋستال كۇلكىگە بەزىلدەك گيتار اسىنعان جەلىكتى توپتىڭ "قياق!، قياق! اراق-تاراق!" دەگەن ماساڭداۋ بۋمەن، لەپىرگەن ەكپىنمەن بوي بەرمەي توقىنداعان تارعىل جولاق ءانسىماعى ارالاستى.
انە، اناۋ تۇستا، قالانىڭ ءبىر جاق شەتىندە ءۇش دومنانىڭ ءۇش الاۋ جالىنى بۋداقتاپ، كۇنى-تۇنى ءبىر وشپەي جالپىلداپ جانادى دا تۇرادى. كولوشنيكتەگى1 ارتىق گازدى سولاي جاعىپ جىبەرمەسە، اۋا بۇزىلۋى مۇمكىن. ءبىراق ودان بۇزىلماي جاتقان كەنت اۋاسى شامالى. وڭەشىن ورمەلەي سوزىپ، بۇلتقا تىرەلىپ-تىرەلىپ، شانشىلىپ قالعان زاۆود مۇرجالارى قوپ-قويۋ، بۋداق-بۋداق ءتۇتىندى بىرىنەن-بىرى قالىسپاي، باسەكەمەن اتقىلاي شۇباتىپ جاتىر. شۋدالانىپ ءوسىپ، قوسىلىپ ۇيىسقاندا، قاپ-قارا نوسەر بۇلتى تۇنەرىپ ۇستىڭنەن ءتونىپ كەتەردەي سەزىنەدى ەكەنسىڭ. ال، ونى ازسىنساڭ، قالانىڭ ەكىنشى شەتىندە تاعى دا مەتاللۋرگيا زاۆودى بار. تاعى دا ترۋبكاسىن قور-قور سورعىلاعان سەرەيگەن- سەرەيگەن مۇرجالار بار. جەل قاي باعىتتان اۋىسىپ تۋماسىن وسىناۋ قوڭىر، قارا، كۇلگىن، قىزىل ءتۇستى (ءتۇتىننىڭ تولىپ جاتقان ءتۇسىن كورەم دەسەڭىز، وسى قالاعا ارنايى ءبىر سوعىڭىز) تۇتىندەردىڭ بار قىزىعىن كورەتىن وسى ءبىر "باقىتتى" قالانىڭ تۇنگى كوركىن قىزىقتاپ تۇرعان سايلاۋبەكتى نومەرىندەگى شارىلداعان تەلەفون داۋسى ەلەڭ ەتكىزدى.
— ال-وۋ.
— ءاي، سايلاۋبەك! — ترۋبكاداعى قىرىلداعان داۋىستى جوتەل بۋىندىرىپ، تالاسقان مىسىقتىڭ ۇنىنە ۇقساس، نوتاعا ەشكىم تۇسىرە الماس باج-بۇجىنا اينالتىپ بارىپ، قايتا تۇزەلدى. — ءاي، سايلاۋ، نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟ ءوي، سەن مەنى باۋىزداماي ءولتىرىپ تۇرسىڭ! ءاي، سەنىڭ بۇ نەعىلعانىڭ؟ قالامىزعا كەلىپ، ءۇي جوقتاي-اق قوناق ۇيگە ورنالاسقانىڭ نە؟ ءاي، سەن ءوزىڭ ماعان ءتۇسىندىرشى! ءاي، ساعان قوناقاسى تاۋىپ بەرە المايتىن بايعۇس كورەمىسىڭ مەنى. ءاي، قاشانعىدان بۇرىن تۋىس دەگەن اتقا كىر كەلتىردىڭ. ويباي-اۋ ەرتەڭ اناۋ كەۋدەسى سىرىلداعان شالىمىز ەستىسە، كىنانى سەنەن كورمەيدى. مەنىڭ ەكى اياعىمدى ءبىر ەتىككە تىعادى. ءاي، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
"ءاي، ءايدى" الدىنا سالىپ الىپ پۋلەمەت وعىنداي بوراعان تىنىمسىز تاسقىنعا ءسوز قىستىرىپ قالۋعا سايلاۋبەكتىڭ مۇرشاسى كەلىپ تۇر ما. اعاسى ەنتىگىپ بارىپ توقتاعاندا، ءجۇزى ءسال قۋاڭ تارتىپ، قاباعىن شىتتى. قارسى الدىندا تاپ ءبىر جايلاۋبەكتىڭ ءوزى تۇرعانداي تەرەزەنىڭ قالىڭ پەردەسىن سەرپىپ، سىلكىپ اشىپ تاستادى دا، سىرتقا تەسىلدى.
— جايلاۋبەك، بولدىڭ با؟ كەزەك بەرسەڭشى. ءۇي-ىشىڭ تەگىس امان عوي. سەن وتىرىك وكپەلەۋدى تاستا. ءبىلدىڭ بە؟ مەن ءبىر كۇن، ەكى كۇنگە قوناققا كەلىپ وتىرعانىم جوق. بۇل جەردە ءۇش-تورت اي بولۋىم مۇمكىن. ايەلىڭدى سەن بىلمەسەڭ دە، مەن جاقسى بىلەم. اعايىنمەن الىستان سىيلاسقان دۇرىس. ەرتەڭ كىرىپ شىعام. سوندا شابىلارسىڭ.
ترۋبكاداعى داۋىس تاعى شىرەندى، تۇيدەك-تۇيدەك جەتىپ، مەمبرانانى تىرس-تىرس ۇردى.
— ءاي، سايلاۋ، سەن ءويتىپ، كوپ بىلشىلداما! قوناق ۇيدە جاعدايىڭ بولمايدى. تەز بىزگە قاراي جىلجى. ءوز كابينەتىمدى ءقازىر-اق بوساتىپ بەرەم. ويباي-اۋ، جامان-جاقسى جازۋشى دەگەن اتاعىڭ بار. ءبىر اي جاتاسىڭ با، ءبىر جىل جاتاسىڭ با — ەركىڭ ءبىلسىن. جاتا بەر. بۇرقىراتىپ جازا بەر. ايەل دەگەن نەمەنە! مەن تۇرعاندا تىزگىن ءۇزىپ قايدا بارادى ول. بىلق ەتە المايدى. وبششىم، ايتقاندى ىستە بالا. ءاي، بالا دەگەنىم، باياعى وزىمسىنگەنىم. تالاي ارقالاپ ەدىم عوي. سەن ماعان ءالى بالاسىڭ. ۆوت! كوپ قيقاڭداما. ءقازىر ءوزىم بارىپ، تۇپ-تۋرا قولىڭنان جەتەكتەپ، دەدەكتەتىپ ەرتىپ قايتام.
— جايلاۋبەك، راقمەت. ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە تۋىستىعىمىزدى بۇل ارادا بۇلدامايىق. "ءىنى زوردان، اعا بوردان" دەپ تەگىن ايتپايدى. ازار بولسا، سوعان سۇيەنگەن شىعارمىن، مەنىڭ وڭاشالىققا ابدەن بەيىمدەلىپ العانىمدى باسقا بىلمەسە دە سەن بىلۋگە ءتيىسسىڭ. وتىزدان اسقانشا وت باسىنىڭ ءسان-سالتاناتىن كەلتىرەتىن اقجاۋلىق كىرگىزبەپپىن. قيناما، جايلاۋ. جۇمىس جازام با دەگەن دالباسام بار. وعان قوناقۇيدەن ارتىق جەر جوق. قىزىل اڭساسام-سالىپ ۇرىپ، پاتەرىڭە بارىپ تۇرام. ال، ءقازىر اۋرە بولما. جولدان شارشاپ كەلدىم، بۇگىن جاتىپ تىنىعام، — دەپ سايلاۋبەك ترۋبكانى قويا سالدى.
كۇندىزگى قاپىرىق اپتاپ بولمەدە قامالىپ قالىپتى.
سايلاۋبەك دۋشتىڭ استىندا سالقىن سۋمەن ۇزاق جۋىندى. حالاتىن جەلبەگەي جامىلىپ، نومەردەگى شار اينانىڭ الدىندا شاشىن تارادى. ايناداعى ۇزىن بويى سۇلۋ جىگىتتى العاش
1كولوشنيك — دومنا پەشىنىڭ جوعارعى بولىگى.
كورگەندەي سىناپ تۇر. شالقايا بىتكەن كەڭ ماڭداي مەن ارتىق ەتسىز قىر مۇرىندى تالاي سيپاعان. اناۋ سۇلىق موليگەن قوي كوزدەردى ءۇنسىز باقىلايدى. بۇرىن ماڭايىنا الدەبىر ۋىتتى ۇشقىن شاشىپ، رياسىز مولدىرەپ تۇراتىن جاناردا سايتان وتى جىلتىراۋشى ەدى، ەندى جوعالىپتى. كۇڭگىرت تارتىپ، اياسىنا وي تۇندىرىپ، ءبىر تەرەڭدىك تاۋىپتى. ول كەكسەلىك پە، كەمەڭگەرلىك پە، كەششەلىك پە — ءدال ءقازىر ايىرىپ كور. قوس قاباقتىڭ اراسىنان سايلانىپ جالعىز سىزىق ءتۇسىپتى. ەكى قاستى بىر-بىرىنە جاقىنداتىپ، الدە وكپەلەگەن، الدە كەيىگەن، الدە شارشاعان جاننىڭ سىنىق الپەتىن تانىتادى.
"قالاي وزگەرىپ كەتكەن؟!" ءوزىن ەمەس، اينادان وزگەنى كورگەندەي، تاراقتى اۋزىنا تاياپ اكەلىپ، ەكى ۇرتىن بۇلتيتا ۇرلەدى دە، ۇستەل ۇستىنە شيىرىپ جىبەردى. سودان كەيىن ەكى قولىمەن سيىر جالاعانداي سۋلانىپ جىلميىپ جاتقان شاشىن سالالادى. ءبىر ءسات... اڭىرىپ اياعا ۇزاق ءۇڭىلدى. ساۋساق اراسىنان اق كۇمىستەنىپ جىلتىراعان قىلدى كوردى. بىرەۋ، ەكەۋ... "اق ءتۇسىپتى!... قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان"...
سايلاۋبەك ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ، كوزىن جۇمدى. مۇرنىنان ىسىلداي دەم العاندا، جانى كۇيزەلگەن ادامنىڭ شارشاڭقى كەيپى جۇزىنە ءدىر ەتىپ ورالدى دا، ءدىر ەتىپ سەيىلىپ كەتتى. كىرپىكتەر جىبىرلاپ قايتا اشىلعاندا، ايناداعى جارقىراعان قوڭىر كوزدە سايتان وت بولار-بولماس بەلگى بەرگەندەي بولدى.
"قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان"...
باس اياعى جوق ءبىر عانا جول. ىزىڭ-ىزىڭ تىلىنە ورالىپ، ينەسى بۇزىلعان پاتەفونداي تۇرىپ قالىپ، ءى ۇرىپ قالىپ ءمان-ماعىناسىز قايتالانا بەردى.
"قۇرىسىن!"...
شامدى ءوشىرىپ، توردەگى اعاش كەرەۋەتكە بار سالماعىمەن ەتپەتتەي قۇلادى. سىقىر ەتكەن توسەك سەگىزكوزىن بۇرە ۇستاپ، بىتپەس ويبايىن سارناپ ايتىپ قالاتىن سەمىز بايبىشەدەي شايقالىپ بارىپ باسىلدى. كوپ جۋىلعان جايمادان كىر مەن كىر سابىننىڭ قىشقىل ءيىسى اڭقىدى.
قايدا بارسا، وسى جاڭعىرىققان ءتورت قابىرعا. قۋالاپ قالمايتىن وسى ءيىس. ءبىر شەتىنە قارا بوياۋمەن قاسقايتىپ بەلگى قويىلعان قازىنالىق اق شىت جايما. وزىندىك تۇگى جوق. قۇلا مەديەندە جالعىز قالىقتايتىن قىران قۇس بولاتىن. ءبىراق ونىڭ ۇشار قۇز، قونار داراعى بەلگىلى. تىنىم تاپپايتىن، بايىزداۋ بىلمەيتىن مازاسىز كوڭىل تەك وسىعان عانا ءبىتىپتى. تەرىسىنە سىيماي تارىلىپ، بەرەكەسىن بەي-بەرەكەت قاشىرىپ جۇرگەن دە ءوزى.
"قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان"...
ارمان... تاۋسىلماس، بىتپەس ارمان. قۋالاي بەرەدى. جەتكىزبەي قيناي بەرەدى. قۇداي-اۋ، دۇنيەدە اق قاعازعا وڭاشا تەلمىرتىپ قويعان قىساستىقتان ارتىق نە بار ەكەن؟ ماڭدايعا جاز دەپ تاعدىردان ورشەلەنىپ تىلەپ العانى ما؟ بۇ نەتكەن مازاسىز تىرلىك؟ ءسۇيىنىشى از، كۇيىنىشى مول ءوزىڭدى-وزىڭ قاجاعان سەرگەلدەڭ بە؟
ەش نارسە جازا الماي كەتكەنىنە ءۇش اي بولدى. جازۋ ۇستەلىنىڭ قاسىنا ادەتتەگىدەي قونجيىپ وتىرادى. قاتارلاپ سيگارەت قوراپتارىن الدىنا ءۇيىپ تاستايدى. بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تۇتاتادى. سودان كەيىن... تۇك جوق. قول قيمىلدامايدى. قاشاعان قۋعانداي ءار ويدى قيالمەن ءبىر شالىپ، توتەدەن تۋرا كەپ قوسىلادى. قۇرىق سالۋ قايدا؟ جەبىر قالام — توننادان اۋىر. قيمىلداتىپ كور! جۇرمەيدى-اۋ، جۇرمەيدى.
"قارتايدىق، قايعى ويلادىق؟...
"قايعى ويلاي ما؟ ول سوندا نەنىڭ اكەتىپ بارا جاتقان كۇيىگى، نەنىڭ قايعىسى؟ كوكىرەگىنە شوگىردەي قادالعان تۆورچەستۆو ۋايىمى — كۇيىك پەن قايعىدان جەڭىل ەمەس پە؟ الدە كەيدە ۋايىم شىركىن دە قايعىڭدى قايقاڭداتىپ الىپ تۇسەر سالماقتى سالداۋىر سۇيرەي مە ەكەن؟ ال ۋايىم مەڭدەسىن. ونسىز توقىراپ بارىپ، ءجۇنجىپ بىشىراپ كەتۋ مۇمكىن-اۋ. سوندا وسىناۋ سىناپتاي سىرعىپ، ۇستاتپاي ۇرلانىپ جاتقان ىسىراپ ۋاقىتتىڭ وتەۋى نە؟ تولقىندانىپ كەلىپ، ءبىر-اق اقتارىلار تاسقىن-شابىت، شىنىمەن بار ما؟
ۋاقىت... ادام... وقيعا ءۇش ءسوز. ءۇش ۇعىم. مىقتى بولساڭ وسىلاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، زامانداسىڭنىڭ تىنىسىمەن تىنىسى، جۇرەگىمەن جۇرەگى بىردەي سوعاتىن شىعارماڭدى ماڭدايىن جارقىراتىپ دۇنيەگە الىپ كەل. ايتپەسە... قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان..."
سايلاۋبەك شالقاسىنان اۋناپ ءتۇستى. اينەكتەن شاعىلىسقان كوشەنىڭ سۇرعىلت جارىعى توبەدە جىبىرلادى.
ۇيقىسى قاشقالى نە زامان. توسەگىندە ولاي دوڭبەكشىپ، بۇلاي دوڭبەكشىپ تالىقسىپ بارىپ، تاڭ تالاستىرا كىرپىگى زورعا ايقاسادى. سىرت جۇرتقا باياعىسىنداي. وڭىنەن دە، وزەگىنەن دە قىلاۋداي وزگەرىس بىلدىرمەيدى. جامان-جاقسى بولسىن، ايتەۋىر جىل ارالاتىپ پوۆەست، پەسالارىن شىعارىپ جاتقان سوڭ، جولى بولعىش جىگىت كورە مە، كەيبىرەۋلەر كادىمگىدەي-اق قىزعانىش تانىتادى. كىتابىن سالماقتاپ، تيراجىنا قاراپ، ءاتۇستى پاراقتايدى دا، قايتادان سورەگە قويا سالادى. ارىپتەستەرىنىڭ نە جازعانىن بىلگىلەرى كەلمەي مە، الدە بىرەر سومىن قيماي ما، ەتەگىنە جارماسادى.
قولتاڭباڭدى جازىپ، ءبىر داناسىن بىزگە سىيلاساڭشى. شىركىن، سەندە نە ارمان بار. جازاسىڭ — شىعاراسىڭ. شىعاراسىڭ، تاعى جازاسىڭ. بۇرقىراتىپ-اق جاتىرسىڭ. وسى بىزگە ەڭ بولماسا بىرەر كىتابىڭنىڭ قولجازباسىن قارىزعا بەرە تۇرمايسىڭ با"، دەپ ءازىل ايتاتىندار از ەمەس.
بىرەۋدىڭ قاڭسىعى باسقاعا تاڭسىق... ايتپەسە، بۇ نە تىندىردى. ءوزىنىڭ ءالى ەشتەڭە تىندىرا الماي جۇرگەنىن بىلگەننەن سوڭ جۇيكەسىن ءتۇتىپ، جانىن جەگىدەي جەيدى
* * *
جايلاۋبەك مەيمانحاناداعى ءىنىسىن تاڭ اتار-اتپاستان ورنىنان باستى. نومەردىڭ سىرتقى ەسىگى كىلتتەنبەگەن بە، تارپ-تۇرپ سۇيرەتە باسقان اياق دىبىسىنان ويانىپ كەتكەن سايلاۋبەك مامىرلاي باسىپ ارسالاڭداپ كىرىپ كەلگەن اعاسىنا توسەكتەن ەجىرەيە قارادى.
جايلاۋبەك بۇرىن دا ۇزىن بويلى ەتجەندى جىگىت ەدى، قىرىققا تولماي جاتىپ قارىندى بارىنشا كەپتەپ، بۇعاقتى سەمىز سيىردىڭ اۋكەسىندەي بۇلعاقتاتا سالبىراتىپ جىبەرىپتى. ىنىسىنە بوساعادان قۇشاعىن جايا ۇمتىلدى.
— تەنتەك-اۋ، سەنىڭ بۇنىڭ نە؟ حابارلاسپاي، تەلەفونداسپاي بوتەن ادامداي ۇرلانىپ كەلىپ، تىعىلىپ جاتقانىڭ قالاي، ءا؟
بىلق ەتكەن جۇمساق قارىنعا ماڭدايىن توسەگەن سايلاۋبەك اعاسىنىڭ كەۋدەسىنەن كادىمگىدەي-اق سوناۋ جاس كەزدەگى جۋسان ءيسىن سەزىندى.
— قاليمان قالاي؟ بالالار امان با؟
— قاليماننىڭ ءوزىڭ بىلەتىن باياعى داۆلەنيەسى. سونى قويشى. كيت ەتسە، اۋىرىپ قالادى. بالالار كەلگەنىڭدى ەستىگەلى ءماز. سەن ايتشى، سايلاۋ. بۇل قاي ءجۇرىس؟ كومانديروۆكا ما؟ جولشىباي ۇيگە سوقتىڭ با؟ كەمپىر-شال كۇيلى مە؟ — دەپ كرەسلوعا كەپتەلىپ سىعىمدالىپ وتىرعان جايلاۋبەك ماڭدايدا جىپسىگەن تەردى الاقانىمەن ءسۇرتىپ تاستادى. ءسۇرتىپ تاستادى دا، ماي باسىپ كەتكەن كىشىرەك كوزدەرىن مەيىرلەندىرە كۇلدىرىپ، ءىنىسىن جانارىمەن ايمالادى.
— كەلىپ قالدىم دە. ءجون، ءجون. قانشا بولدى، ۇمىتپاسام سەگىز اي ءوتىپتى-اۋ ءبىر-بىرىمىزدى كورمەگەنىمىزگە. سەن ءالى سول قالپىڭ، وزگەرمەپسىڭ... دەگەنمەن، ءوڭىڭ سىنىق. ءبىر جەرىڭ اۋىرماي ما؟
قالتاسىنان "ۆت" قورابىن سۋىردى. قىزارىپ بۋعا پىسكەن سوسيسكاداي باربيعان سەمىز ساۋساقتارىمەن سيگارەتتى ۋقالاپ وتىر.
— ايتپاقشى، سەن مەنى قۇتتىقتاپ قوي، باۋىرىم. ءبىر ايدان بەرى مەن سەح باستىعىمىن. سولاي. قارا شالدىڭ ەكى بالاسى دا وسال ەمەس ەكەن، ءا. سەن — جازۋشى، مەن — باستىق. نەمەنە، تاڭ قالىپ وتىرسىڭ با؟ ايتەۋىر، باسشىلار سەنىم ءبىلدىردى عوي. قۇدايعا شۇكىر، اۆتوريتەت بار. ديرەكتوردىڭ دا كوزقاراسى ءتاۋىر.
تەمەكى ءتۇتىنىن دوڭگەلەنگەن ەرىننەن بۇرق ەتكىزىپ ساقينالاتا شىعارعاندا بولماسا، جىبىرلاعان اۋزى اڭگىمەدەن بوسار ەمەس.
— مەن ساعان ادەيى كەلدىم. جۇمىسقا بارا جاتقان بەتىم. ازانمەن سەحتا وپەراتيۆكا وتكىزەتىنىم بار. ونسىز بولمايدى. و-و، بولمايدى. قاراۋىڭداعى ادامداردى ۋىسىڭنان شىعارىپ، بوساڭسىتىپ الدىم دەگەنشە، موينىڭنان تۇسپەيدى. — جايلاۋبەك ءداپ ءقازىر اناۋ يىق پەن باس تۇتاسىپ كەتكەن بۇرىنعى مويىن دەپ اتالاتىن تۇستى قۇنجىڭداپ ءبىر نۇقىدى دا، كرەسلودان تۇرماق بولىپ ىلگەرى ۇمسىندى. اۋىر دەنە تار كرەسلوعا تىعىزدالىپ قالسا كەرەك، سايلاۋبەك قولىن سوزىپ، اعاسىن جۇلقىپ تۇرعىزدى.
— ءيا، بۇرىنعىداي ەمەس، دەنەنى ماي باسىپ بارادى. ورىننىڭ ءوزى ەرىكسىز سوعان يكەمدەيدى-اۋ دەيمىن، سايلاۋ. سمەنا ماستەرى بوپ جۇرگەندە ينەنىڭ كوزىنەن وتكەندەي قاعىلەز ەدىم، بۇگىندە ءبىر ۇيدەن ەكى قاليمان شىقتىق.
جايلاۋبەك ءوز سوزىنە ءوزى راقاتتانىپ كەڭك-كەڭك كۇلدى. تەرەزە الدىنا بارىپ، قالىڭ پەردەنى سىرىپ، ەنتەلەپ سىرتقا قارادى.
— كۇتىپ تۇر. شوفەرىمدى ايتام. ءوزى ءبىر مىقتى جىگىت. تاپپايتىن نارسەسى جوق. وسىنداعى دويلەردىڭ ءبارىن بىلەدى. ايتەۋىر، كەرەك ادامدارمەن بىر-بىرلەپ تانىستىقتى كوبەيتىپ كەلەم مەن دە. وتكەن جەتىدە قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلىنىڭ ۇيىندە قوناقتا بولدىم. اناۋ-مىناۋ ەمەس. ناعىز مەر! كوتتەدج بولاتىن شىعار دەگەن دامەم تاعى بار. قاليمان سول ۇيدەگى حوزيايكامەن امپەي-جامپەي بوپ قالدى.
جايلاۋبەك ءىنىسى ورنىنان تۇرا قويماعان سوڭ پەردەنى سەرپىپ جىبەرىپ، قايتادان مامىرلاي باسىپ كەپ كرەسلوعا جالپ ەتىپ وتىردى. ەكى قولىن كەۋدەسىنە توسەپ، بىتىك كوزدەرىن العاش رەت سايلاۋبەككە تىكتەدى.
— ال، ەندى ءجون سۇراسايىق. كەشە وسىندا ەكى-ۇش اي بولام دەدىڭ بە؟ جۇرت استاناعا جەتە الماي جۇرسە، سەن استانادان قاشاسىڭ، ءا. سوندا قالاي؟ زادۋمكا كاكايا؟ جاز، جاز، باۋىرىم. ايتەۋىر، ادام بول. اتاعىڭ دۇڭكىلدەپ جاتسا، بىزگە دە تەرىس تيمەس. قارا شالدان تۋعانىمىزعا فاميليامىز ايعاق. قۇدايعا شۇكىر، اقشا وزىمدە دە جەتەدى. ساعان الاقان جايمايمىن. جازۋشىلار كەرەمەت تابىستى دەگەندى جۇرت كوپ ايتادى. سوندا دا سەنەن ءالى كۇنگە قايىر كورگەم جوق. ءجا، ءجا، كوزىڭدى الارتپا. ايتەۋىر، ءتىرى ءجۇر. جازا بەر. ايتپاقشى، نە جۇمىسپەن ءجۇرسىڭ؟
— سونى ءوزىم دە بىلمەيمىن. جۇمىسشىلار ومىرىنەن بىرنارسە جازعىم بار. ودان نە شىعادى، ۋاقىت كورسەتەر، — دەپ سايلاۋبەك جايلاپ كۇرسىنىپ قالدى.
— ءاي، بايقايمىن، ابدەن شارشاپسىڭ، باۋىرىم. تۇقىمىمىزدا ءالاۋلايلاپ ءسوز قۋعان ەشكىم جوق ەدى، قايدام، سەن ءوزىڭ وسى ءبىر كەرەكسىز نارسەنى كۇيتتەپ كەتتىڭ. ءالى ايەل الماي ءجۇرسىڭ. بۇل قالپىندا تۇبىندە قۋباس قالاسىڭ. ايتپادى دەمە، — دەپ جايلاۋبەك اياق استىنان ۇلكەنسىنىپ، شىتىناي باستادى. باربيعان سۇق ساۋساعىن كارابيننىڭ جالعىز ۇڭعىسىنداي كەزەپ، نۇقىپ-نۇقىپ قويادى. — سەن ەندى مەنىڭ ءتىلىمدى ال. ءوزىم بىلەم، ءوزىم بىلەم دەپ كوكىرەك قاققانىڭ دا جەتەر. بىرىنشىدەن، مەن سەنى ۇيلەندىرەم. مىناۋ دەگەن سۇلۋ قىزدار كوپ. زاۆودتا سزل-دا ىستەيتىن لابورانتكالاردىڭ ماڭدايىنان شەرتىپ ءجۇرىپ الاسىڭ. ەكىنشىدەن، ديرەكتورعا ايتىپ ءبىر ينجەنەرلىك قىزمەتكە تاعايىنداتام. وكلادىڭ ءجۇرىپ جاتادى. ءوزىڭ اندا-ساندا زاۆودقا بارىپ، كىتابىڭا ماتەريال جينايسىڭ. سونىمەن كەلىستىك قوي.
— جايلاۋ، ساعات جەتىدەن كەتتى. وپەراتيۆكاڭنان قالىپ قويما، — دەپ سايلاۋبەك توسەگىنە قيسايدى. — مەنىڭ سەنەن ەكى تىلەگىم بار. بىرىنشىدەن، كىمگە، قاشان، قالاي ۇيلەنۋدى وزىمە تاپسىر. جار ماعان كەرەك. ەكىنشىدەن، ينجەنەر بولام با، جۇمىسكەر بولام با، — و دا مەنىڭ قارا باسىما بايلانىستى. ءوزىم شەشە جاتارمىن.
جايلاۋبەك ىرس-ىرس ەنتىگىپ، ورنىنان كرەسلونى كوتەرە-موتەرە تۋردى. سارت ەتكىزىپ بوكسەسىنە كەپتەلىپ قالعان كرەسلونى قولىمەن يتەرىپ تاستادى. مامىرلاي باسىپ ەسىككە بەتتەدى. بارا بەرىپ كىلت توقتادى.
— ەسىندە بولسىن، بالا! مىڭ جەردەن دانا بوپ كەتسەڭ دە، سەن مەنىڭ ءىنىمسىڭ. ۆوت! قايدان شىققان تورەسىڭ؟ شالقايىپ، تىڭداعىڭ كەلمەيدى عوي. مەن سەنىمەن سويلەسەم ءالى! جاقسىلاپ سويلەسەم!
سالدەن سوڭ تىستان اڭىراتا گۋدوك بەرگەن جەڭىل ماشينانىڭ داۋسى ەستىلدى. سايلاۋبەك تۇرماق تۇگىل باسىن دا كوتەرگەن جوق.
"كىمگە ۇقساپ بارادى؟ جان-جاعى ماعان جاعالاي جۇمباق. ال، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل تولىپ تۇر. كوڭىلى توك، ۋايىمى جوق. استىندا جۇيتكىگەن ماشينا، قالتادا مىس-مىس اقشا. ىشەر، كيەرگە استە قينالمايدى. ءبارى دۇرىس-اق بولسىن. ال، سوندا دا بويىندا الدەنە جەتىسپەيتىن ءتارىزدى. ماقتانشاقتاۋ ما؟ ويعا العانى تاپ-تۇيناقتاي ورىندالىپ جاتسا، ماقتانۋدىڭ نەسى ابەس. الدە اعامنىڭ وسىناۋ ەشتەڭەدەن قام-كەتىگى جوق، بولىپ-تولىپ وتىرعان ىرزالىق كۇيىن قىزعانام با... مۇمكىن، قىزعاناتىن شىعارمىن. ەركەلەپ موينىنا تالاي اسىلماپ پا ەدىم. ارقالا دەپ بۇرتاڭداپ، اياق استىنان قيقارلانا قالماۋشى ما ەم. بالكي سول مىنەزىم وزگەرىپ كەپ، قايتالاپ سوعىپ تۋر ما؟ بالكي مەن ونى ەمەس، ءوزىمدى-وزىم تۇسىنبەيتىن بولارمىن. ايتپەسە، قايتا-قايتا جانى قالماي، ەلپەڭدەپ باۋىرمالدىق كورسەتىپ جۇرگەندە ىشىمە مۇز قاتقانداي ءتۇسىمدى سىرتقا سالعانىم قالاي؟
بۇرىن ءبىر توسەكتە قۇشاقتاسىپ جاتىپ، بىرەر كۇن جايلاۋ دوستارىنىڭ ۇيىندە قونىپ قالعاندا، تۇنىمەن ەلەگىزىپ ۇيىقتاي الماي شىعۋشى ەدىم عوي. سونىڭ ءبارى نەگە ۇمىت. ساعىنىش دەيتىن نازىك سەزىم جىل اسقان سايىن كەمىپ، جىل اسقان سايىن ۇرلانىپ، جىل اسقان سايىن تاۋسىلىپ بىتە مە؟ وندا مىناۋ ەرەسەكتىكتىڭ نەسى قىمبات. بالالىق اڭساۋدىڭ، بالالىق ىنتىزاردىڭ، بالالىق پاكتىكتىڭ ءبارىن جالاڭ اياق قۇم كەشكەن سۇرلەۋدە، اسىق ويناعان تاقىردا، دوپ قۋعان كوگالدا، قوزى بايلاعان كوگەندە، مۇرىن قاناتقان توبەلەستە تارىداي بىتىراتىپ العانبىز با؟ وندا مىناۋ ەسەپشىل، باقاس كوڭىلدى قاقسال ەرەسەكتىكتىڭ ءقادىرى قانشا؟ تۋىس-تۋما تۇگىل تۋعان جەرگە دەگەن الىپ ۇشقان ەلگەزەك جۇرەكتى جۇگەندەپ تارتىپ، ۋاقىت دەيتىن قاتىگەز قۇدىرەتتىڭ تاقىمىنا تۇقىرتىپ سالىپ بەرگەندە نە تابمىز؟ الدە ابدەن ەت ءولدى، سۇيەككە ءسىڭدى كوكبەزەر قىرساۋلىقتى سەرىك قىپ، ءبار-بار سىلتاۋدى سوعان يتەرە سالۋدى ماشىققا اينالدىردىق پا. وندا ءتىپتى بارا-بارا ءبارىن ۇمىتىپ، جىلت ەتكەنگە ءماز بولىپ، جارق ەتكەنگە جىرتىڭداپ كۇلىپ، قۋتىڭداپ ەسىرىپ، كوز دە توق، كوڭىل دە توق حايۋاني تىرلىككە جەگىلىپ كەتە بارارمىز-اۋ. نەگە ءدۇر سىلكىنبەيمىز وسى؟ نەگە سەلت ەتپەيمىز؟
قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان...
ارمان... ادەمى ءسوز-اۋ! ۇلىم بولسا، اتىن ارمان قويار ەدىم. ءبىر ەلى قاسىمنان قالدىرماي جەتەكتەپ جۇرەر ەدىم... ارمانىم ارمانىمدى جالعاستىرار ەدى.
ايىمگۇل... سەن مەن ءۇشىن ادەيى سولاي جاسادىڭ. ءبىراق...."
كىرپىكتى توڭىرەكتەي ۋىتتى جاناردى كىرەۋكەلەگەن ءمولدىر تامشى سۇراق بوپ تامىپ كەتكەلى تۇر. تامبايدى. ءۇزىلىپ تۇسسە، قيناعان ساۋال دا، دالباسا جاۋاپ تا ەش ۋاقىتتا الماسپايتىن ءتارىزدى.
سايلاۋبەك ىڭىرانا كۇرسىنىپ، ءبىر قىرىنا اۋنادى. سىقىر ەتكەن اعاش كەرەۋەتتىڭ اقجايماسىنىڭ سابىن مەن حلور ءيسى سىڭگەن تابىنان سونداعى كوكىرەك سارايىن اشىپ جىبەرگەن قولاڭ شاشتىڭ نازىك جۇپارىن سەزە المادى.
"اتتەڭ-اي! ۋاقىت شىركىن نەتكەن جۇردەك! ءساتتى كەزدىڭ ءدامىن ماڭگى ساقتاپ تۇرىپ قالسا عوي".
* * *
موسكۆادان الماتىعا كەلىسىمەن ەرتەڭىندە تەاترعا ايىمگۇلدى ىزدەپ بارعان-دى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز ايىمگۇل سايلاۋبەكپەن سالقىن امانداستى. قولىن سۇلەسوق ۇسىندى دا، رەپەتيسياعا اسىققان سىڭاي ءبىلدىرىپ، تەز قوشتاسا باستادى.
— ايىمگۇل، سوندا... قوناقۇيدە ماعان ايتپاي كەتىپ قالعانىڭ نە؟ سەنى ىزدەپ قينالعانىمدى بىلسەڭ عوي، — دەپ سايلاۋبەك كەلىنشەكتىڭ الاقانىنان ۇستادى. الاقانداعى ساۋساقتار ءدىر ەتتى.
— حاتىمدى وقىماپ پا ەدىڭ، سايلاۋ؟ ءبارىن سوندا جازىپ ەدىم عوي. مەنىڭ سىرىم وزىڭە ايان. سونداعى ءوتىنىشىمدى قي، — دەپ ۇزىن كىرپىكتەرىن جاپىرا تومەن ەڭكەيگەن ايىمگۇل الاقانىن سۋسىتىپ بوساتىپ اكەتتى. العاش فويەدە قارسى ۇشىراسقان كەزدە اقشىل وڭىنە دۋ ەتىپ جۇگىرگەن ىستىق قان بۇل ساتتە تاراپ كەتىپتى. قۋقىل تارتقان ءجۇزى كۇيزەۋ كورىندى.
— ايىمگۇل، وسى سەن اۋىرعاننان ساۋمىسىڭ؟ سونشاما نەگە جۇدەگەنسىڭ؟ — دەپ سايلاۋبەك كەلىنشەكتى ەرىكسىز جەتەكتەپ كەلىپ تەرەزەنىڭ الدىنا جاقىنداتتى. — ءجۇزىڭ سىنىق. الدە بىرەۋلەر ءسوز قىلدى ما؟ كىم ول؟ بىزدە ەشكىمنىڭ جۇمىسى بولماسىن. ءسوز قىلدى ما؟
— جوق... ۇيقىم قانباي ءجۇر... بەسسوننيسا دەيتىن پالەگە دۋشار بولدىم، — دەپ ايىمگۇل يلىگىپ كەلە جاتىر ەدى، دالىزدەن فويەگە كۇلە شىققان ەكى-ۇش اكتريسا ايەلدى كورىپ، قايتا تۇنەردى — سايلاۋ، مەنى ىزدەپ قالار. رەپەتيسيا باستالىپ كەتسە، شەتىنەن رەنجيدى، كەتەيىن!
سايلاۋبەك ايىمگۇلدى يىعىنان ۇستاپ، كەۋدەسىنە قىستى.
— جىبەرشى!.. كەرەگى جوق... بۇل ارادا ءتىپتى اڭدىعىش كوز كوپ.. قويا بەرشى... — دەپ ءالسىز بۇلقىنىپ، جان-جاعىنا اسىعىس قارادى. ەكەۋىنەن باسقا قىبىر ەتكەن كولەڭكە كورىنبەگەن سوڭ جىگىتتىڭ بەتىنە نازارىن تىكتەدى. قاراشىقتا الدە مۇڭ، الدە وكسىك شاڭىتى بىلىنگەندەي ەكەن. سايلاۋبەك تىكسىنىپ قالدى.
— وزىڭە نە بولعان، ايىمگۇل-اۋ؟ جاسىرعانىڭ بار عوي، ايتساڭشى. الدە ەندى ماعان دا سەنبەيمىسىڭ؟
— جو-جوق، سايلاۋ! ساعان نەگە سەنبەيىن. نە جاسىرىپپىن. سەنەن جاسىرام با؟ اسىعىپ تۇرعان سوڭ...
— وندا، ايىمگۇل، ءبىز بىلاي ىستەيىك. كەشكە كەزدەسەلىك. كافەدە وڭاشا وتىرىپ، ەمىن-ەركىن سويلەسەلىك. كەلىستىك پە؟
— كەلىستىك. ءبىراق بۇگىن ەمەس. ارعى كۇنى بولسىن.
— نەگە؟
— بۇگىن-ەرتەڭ قولىم تيمەيدى. كەشكە سپەكتاكل. ەرتەڭ پروفسويۋز جينالىسى بولادى.
— حوپ مەيلى! ۋادەڭدى بۇزبا.
— جارايدى. ەندى بارساڭشى.
— جوق، ۋادەنى مورمەن بەكىتۋىمىز كەرەك.
— قالاي؟
— ول بىلاي. — سايلاۋبەك ءيىلىپ كەلىپ ەرىنگە ەرنىن تيگىزدى. ايىمگۇل ىرشىپ ءتۇستى.
— نەگە ۇرەيلەندىڭ؟
— ايتپادىم با، بۇل ارادا بولمايدى، سايلاۋ. كەشىر، مەن كەتتىم. ىزدەپ جاتقان شىعار.
— كەلەسىڭ عوي.
— كەلەم. كەلەم، سايلاۋ.
— توقتا! ءسال ايالدا. ايىمگۇل-اۋ، كەزدەسەتىن جەردى بەلگىلەيىك تە، — دەپ سايلاۋبەك قۋىپ جەتتى.
— تەلەفونىڭدى بىلەم عوي. ءوزىم حابارلاسام.
— قايدان ءبىلىپ ءجۇرسىڭ؟
— سپراۆوچنيكتەن تاۋىپ العام. ال، ساۋ بول.
سايلاۋبەك ۋادەلى كۇنى بولمەسىنەن قارىس اتتاپ شىققان جوق. تاڭەرتەڭنەن باستاپ توپىرلاعان دوستارىن كوپ وتىرعىزباي، بىرىنە شارابىن قۇيىپ، بىرىنە اقشاسىن قولىنا ۇستاتىپ تەز-تەز شىعارىپ سالىپ، تەلەفوندى باعۋمەن بولدى. جايشىلىقتا شىر-شىر ەتىپ مازا تاپپايتىن قىزىل تەلەفون ءتىلى كۇرمەلگەندەي تىمپيىپ تۇرىپ الدى. اسىققاندا ۋاقىت زىمىراۋىق. ءتۇس بولعانى الگىندە عانا ەدى، مىنە شاقىرايعان كۇن تەرەزەگە قارسى تۇرعان توعىز قابات ءۇيدىڭ شاتىرىنان سىعالاپ قالىپتى. ۇرلانا جىلجىعان اۋماقتى كولەڭكە تەرەزە جاقتاۋىنا اسىلىپ، ىشكە قاراي ىرعىپ سەكىرىپ تۇسكەلى شاق تۇر.
تەلەفون شىر ەتتى.
وكشەسىمەن شىر اينالعان سايلاۋبەك ەكى-اق اتتاپ ترۋبكانى جۇلىپ الدى دا، وڭ جاق بەتىنە جاپسىرا الدى.
— ال-وۋ. ايىمگۇل! سەنبىسىڭ!
— پوزوۆيتە تەتيۋ ماشۋ! — ار جاقتاعى ادام تەتيا ماشادان باسقا جاندى قاجەت ەتپەيتىن وكتەم ۇنمەن تاقىلداپ تۇر. ەنتىككەن دەمى مەمبرانانى تەسىپ جىبەرەردەي.
— ءسىز نومەردى شاتاستىرىپسىز، — دەپ سايلاۋبەك ترۋبكانى ورنىنا قويدى دا، قايتادان تەرەزە الدىنا باردى. كولەڭكە ەندى ەدەن بويلاپ جىلجىپ كەلىپ، جىگىتتىڭ تۋفليىنەن تىك ورلەپ، جوعارى شاپشىدى دا، باسىنان اسا كومىپ كەتتى. كۇن ءۇي تاساسىندا قالىپتى.
سايلاۋبەك ديۆانعا سىلق ءتۇستى.
"ايىمگۇل! شىنىمەن الداعانىڭ با؟ الدە سەنبەيمىسىڭ؟ ار، ۇيات دەيتىن تۇسىنىكسىز قۇبىجىقتى كەۋدەمىزدىڭ ءبىر قۋىسىنا قوندىرىپ الىپ، سونىڭ قاراۋىل قاراعان ەربيگەن تۇلعاسىنا جۇرەك قىلىن شىرماپ بەرىپ، قىبىر ەتە المايتىن كونبىستىكتى ابدەن ەنشىلەپ ءجۇر مە ەكەنبىز. ونداي الا ءجىپتى ۇركەكتەپ اتتامايتىن ءتارتىپشىل تاپ-تازا تىرلىكتىڭ گرافيكپەن قوزعالاتىن پوەزدان نەسى ارتىق. قۇتىرىنا سوعاتىن جۇرەك قانىنىڭ الاقۇيىن ءساتىن وسەك-اياڭنىڭ سۋماڭ ءتىلىن قاپىسىز باعىپ وتىراتىن كۇدىكشىل اقىلعا جۇگىندىرىپ وتىرساق، وندا دۇنيەدە پاكتىك، شىنايىلىق، سۇيىسپەنشىلىك اتاۋلى قۇرىپ كەتسە قايتەمىز. ون ءتورت جاسار نازىك دجۋلەتتانى ەردىڭ ەرى باتىلى جەتىپ بارا الماس تاۋەكەلگە جەتەلەگەن جۇرەك ءامىرى عوي. ونداي تاباندىلىق كورسەتەر تۇستا، قارتتىقتىڭ سالقىن قاندى، "ساپ، كوڭىلىم ساپ، كوڭىلىم" تەجەگىشىنە ءجيى جارماسساق، ادۋىن ەرىكتىڭ ءبىر كۇنى توزا-توزا ابدەن مۇجىلگەن قۇر قاڭقاسىن سيپاپ قالۋىمىز مۇمكىن-اۋ. ايىمگۇل-اۋ، سەن ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدى تاپقاندا، سول ارقىلى ءوزىمىز اڭساي ىزدەگەن باقىتتى تىرشىلىگىمىزدى دە تاپپاپ پا ەدىك. ارينە، ءبىراز نارسەنى جوعالتۋىمىز دا مۇمكىن. ءبىراق جوعالتۋسىز، شىعىنسىز ولجا ورالار ما. ءبىزدىڭ ولجامىز — ماحابباتىمىز ەدى عوي".
بولمەگە كەش ءتۇستى. بۇرىش-بۇرىشتا قاراكولەڭكە قويۋلانىپ، كوز بايلانىپ بارادى ەكەن. سايلاۋبەك ديۆاننان اتىپ تۇردى. ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا ءىلىپ قويعان پيدجاگىن الا-مالا سىرتقا ۇمتىلدى.
كۇندىزگى اپتاپتا بوي تاسالاعان جۇرت كەشكى سامالمەن كوشەدە ەرسىلى-قارسىلى اعىلادى. سايلاۋبەك تە سول كوپتىڭ بىرىنە اينالىپ، سوناۋ قارسى الدىندا تىك شانشىلعان الماتى شىڭىنا قاراي ادىمداپ كەلەدى. وسى كوشەنىڭ بىتەر تۇسىندا ايىمگۇلدىڭ پاتەرى بارىن بىلەدى. قۇربىسىمەن ەكەۋى ورتاق ءاسۇيلى پاتەردە تۇراتىنىن ەستىگەن.
ەسىك جاقتاۋىنداعى قوڭىراۋدىڭ قارا تۇيمەسىنە سۇق ساۋساعى جابىسىپ قالعانداي ايرىلار ەمەس. ىشتەگى شىرىلداعان قوڭىراۋ ءۇنى كەۋدەسىندەگى الاسۇرعان جۇرەك قانىنىڭ بۇلكىلىندەي تىنشىمايدى.
ساڭىلاۋلانعان ەسىكتەن ايىمگۇل كورىندى.
— سايلا-اۋ!؟
— ءجۇر، ايىمگۇل!
قولى اق بىلەككە شاپ ەتتى. كىدىرتكەن جوق، بەرى تارتىپ شىعارىپ الدى دا، ەسىكتى تارس جاۋىپ، ىلەستىرە جونەلدى.
— ءجۇر، ايىمگۇل!
ودان ءارى ەكەۋى دە ءۇنسىز. قاتارلاسقان كۇيى كوشە بويلاپ ءىلبىپ كەلەدى. بىر-بىرىنە قاراماستان ءجۇرىپ كەلەدى. سايلاۋبەك ءبىر كەز ايىمگۇلدىڭ قولىنان ۇستادى. سۇپ-سۋىق ەكەن. ەندى بايقادى. جۇپ-جۇقا جەڭىل كويلەكتەن باسقا لىپاسى جوق. پيدجاگىن شەشىپ سەرىگىنىڭ يىعىنا جاپتى.
— كافەگە بارايىق.
— كەرەگى جوق.
— ...
— Heگe زۆوندامادىڭ؟
— ۋاقىتىڭ بولمادى ما؟
— سايلاۋ، سونداعى سۋرەت قايدا؟
— قاي سۋرەت؟!
— حاتتىڭ اراسىنداعى.
— ا...ا..ۇيدە.. ونى قايتەسىڭ؟
— جاي. سايلاۋ، كەش قانداي ادەمى! وسىلاي توقتاماستان جۇرە بەرسە... ەشتەڭەگە قارايلاماي كەتە بەرسە...
ءالسىز كۇرسىنىپ قالدى.
— كينوعا كىرەيىك.
ايىمگۇل ويلانىڭقىراپ تۇرىپ باسىن يزەدى.
سوڭعى سەانسقا بيلەت جوق ەكەن. سايلاۋبەك ادمينيستراتور ايەلگە كىرىپ ارەڭ دەگەندە ەكى بيلەت الىپ شىقتى. ايىمگۇل كينوتەاتردىڭ الدىنداعى ورىندىقتا وتىر ەكەن.
— كوپ كۇتتىڭ بە؟ ءىشىڭ پىسپادى ما؟
— جوق. وتىرشى، سايلاۋ.
— ءجۇر. كىرەيىك. ءقازىر باستالادى.
— وتىرشى. انا ەكەۋىنە قاراشى.
سايلاۋبەك ايىمگۇل كورسەتكەن قىز بەن ۇلانعا بۇرىلدى. ەكەۋى دە جاپ-جاس. كينوعا العاش رەت بىرىگىپ كەلگەنگە ۇقسايدى. اركىمنەن ءبىر ارتىق بيلەت سۇراپ ەلپىلدەگەن ۇلان قاسىنداعى سەرىك قىزىنا ۇيالا، قىمسىنا كوز جۇگىرتىپ قويادى. ەكەۋىنىڭ وسى ءبىر مايدا، ۇياڭ قىلىقتارى سونداي جاراسىمدى. ءبىر تىلەگى، ءبىر ءۇمىت — بيلەت ارقىلى جالعاساتىنداي. ۋىز جاستىقتىڭ ءبۇر اشقان سۇيكىمدىلىگى كولدەنەڭ كوزگە تەز شالىنعىش. سايلاۋبەك تە قىزىعىپ قالىپتى.
— بيلەتتەردى بەرشى، — دەپ ايىمگۇل ورنىنان تۇردى دا، ەكى بيلەتتى الگىلەردىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى. — تەز بارىڭدار. بارىڭدار! كەشىگىپ قالماڭدار.
ريزا قاراسپەن ايىمگۇلگە ىقىلاستانا العىس ايتقان ەكەۋى ىشكە جۇگىرىپ كىرىپ كەتتى.
— سايلاۋبەك پەن ايىمگۇل كەرى قايتتى. سايلاۋبەك اڭگىمە باستاعىسى كەلىپ، ءبىراز تىرىسىپ كورىپ ەدى، ايىمگۇل اۋىز اشتىرمادى.
— كەرەگى جوق. وسىلاي ءۇنسىز قىدىرايىقشى.
باسىن جىگىتتىڭ يىعىنا توسەپ الىپتى.
سايلاۋبەك ءتۇن ورتاسىندا بولمەسىنە ورالدى.
ديۆاندا ۇزىنىنان سۇلاپ جاتىر.
"كەشىگىپ قالماڭدار!" ءبىز كەشىگىپ قالدىق پا ەكەن؟ ايىمگۇل نەگە سويلەسكىسى كەلمەدى. كەش بويى يىعىما جابىسىپ، ىپ-ىستىق ماڭدايىمەن جاقىندىق بەلگىسىن تانىتقانداي بولدى ما؟ "عاشىقتىڭ ءتىلى — ءتىلسىز ءتىل" دەپ اباي قالاي تاۋىپ ايتقان. ءبىر-بىرىمىزدى ۇعىسقانداي بولدىق قوي. وندا نەسىنە بوگەلەمىز. ارينە، ايىمگۇلدەن باتىلدىق كۇتۋ قيانات. ىڭعايى بەلگىلى. العاشقى قادامدى مەنىڭ تاراپىمنان توسارى حاق. ال، سوندا مەنىكى نە؟ ءوز ىشىمدەگى سان تاراۋ شيىردى تۇگەل تاپتاپ شىقپاي، ءوز بەتىمشە تاۋەكەلگە باسا الارمىن با؟ سۇيەتىنىم راس قوي. ايىمگۇلسىز ءومىردىڭ ەندىگى ماعىناسى نە؟ تاڭ اتىسىمەن زاگس-كە بارۋمىز كەرەك! ءبىتتى — شەشىم وسى!"
سايلاۋبەك ونعا تاياۋ ويانعان ەدى. تۇرعان بويدا دۋشقا جۋىنىپ شىعىپ، قارا كوستيۋمىن كيدى. تەلەفونمەن تاكسيگە زاكاز بەرىپ، اسۇيگە بارىپ كوفە قايناتتى. ىدىسىنا ەكى-ۇش تامشى كونياك تامىزىپ، قارا كوفەنىڭ ءبىر شىنىسىن ىشكەنشە، تەلەفون سوعىلىپ تاكسيدىڭ كۇتىپ تۇرعانىن حابارلادى.
جاستار تەاترىنىڭ ارتىنداعى گۇل بازارىنان ءبىر شوق ساتىپ الىپ، ايىمگۇلدىڭ پاتەرىنە كوتەرىلدى.
ەسكتى ايىمگۇلدىڭ كورشىسى اشتى.
— كىرىڭىز.
— ايىمگۇل قايدا؟
— تەاترعا كەتكەن. كەشىرىڭىز، ءسىز سايلاۋبەك ەمەسپىسىز؟ — دەپ كەلىنشەك قوناقجايعا قاراي قولىن نۇسقادى.
— ءيا، قاشان كەتتى؟
— الگىندە. وتىرىڭىز. مەن شاي قويىپ جىبەرەيىن.
— راقمەت. وندا مەن بوگەلمەيىن.
— جو-جوق. "قۋىس ۇيدەن كۇر شىقپا" دەگەن ماقالدى ءوزىڭىز جازۋشى بولساڭىز دا بىلمەيدى ەكەنسىز.
— مەنى ابدەن زەرتتەپ الىپسىز عوي.
— ونىڭىز راس. سىزبەن سويلەسپەكشى ەدىم. كەلگەنىڭىز وتە جاقسى بولدى. دەگەنمەن، مەن شاي قويىپ كەلەيىن، — دەپ كەلىنشەك ءاسۇي جاققا بەتتەدى.
سالدەن سوڭ ەكەۋى داستارقان باسىنا جاقىندادى.
سايلاۋبەك، مەن ايىمگۇل ەكەۋىڭىزدىڭ اراڭىزداعى جاعدايعا تەگىس قانىقپىن. كەشىرىڭىز، كورىنگەن جەرگە نەگە قىستىرىلىپ وتىر دەپ ىشتەي جازعىرۋىڭىز دا مۇمكىن. ءبىراق قۇربىمنىڭ جايى مەنى قيناپ وتىر، — دەپ ۆارەنەنى جىگىتتىڭ الدىنا سىرعىتتى. — ءسۇت جوق. ۆارەنە سالىپ ءىشىڭىز. ايىمگۇل ەكەۋمىز جاقىندا قايناتىپ ەدىك.
— ايىمگۇل نەگە قينالىپ ءجۇر؟
— كەشە وزىڭىزگە ەشتەڭە ايتقان جوق پا؟ — دەپ كەلىنشەك سايلاۋبەككە تىكە قارادى.
— جوق.
— ول سونداي. اپىراي، قانداي سابىرلى! ەشتەڭە سەزبەدىڭىز بە ءتىپتى؟..
— نە سەزۋىم كەرەك ەدى، — دەپ سايلاۋبەك ەنتەلەي بۇرىلدى. — ايتساڭىزشى بىلسەڭىز.
— كەشە ايىمگۇل ءسىز كەلگەنشە جىلاۋمەن بولدى. الدىڭكۇنى ولاردا، تەاتردا پروفسويۋز جينالىسى بولىپتى. سوندا ايىمگۇلدىڭ جەكە باسىنىڭ ءتارتىبىن قاراعان كورىنەدى.
سايلاۋبەك ايقايلاپ جىبەردى.
— نە قىلمايسىڭ دەيدى سوندا؟
— جينالىسقا سالعان سوڭ تابادى دا قارالاتىن ماسەلەنى. ايىمگۇل قاي ءبىر سىر ايتقىش. بار ۇققانىم: تەاتردىڭ ارتيستكالارى ءتۇتىپ جەپ قويا جازداپتى. "امورالنوە پوۆەدەنيە" دەي مە-اۋ، "سوۆەتتىك مورالگە جات قىلىق كورسەتىپ، قوناقۇيدەگى جىگىتتىڭ بولمەسىنە ءوزى ىزدەپ بارعان" دەي مە-اۋ، ءبىراز سىلكىلەپتى. اسىرەسە "تالانتتى جازۋشىنىڭ باسىن اينالدىرىپ، تۆورچەستۆوسىنا زيان تيگىزەرىن بىلمەيتىن جەڭىلتەكتىگىنە كەشىرىم بولماسىن. پەسا جازاتىن دراماتۋرگتارىمىز ونسىز دا ازايىپ بارا جاتقاندا ساحنانىڭ ەگجەي-تەگجەيىن ەندى مەڭگەرە باستاعان سايلاۋبەك ءتارىزدى جاستىڭ ۋاقىتىن ۇرلايتىن، جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن امورالدىق ۇشىراسۋلارىڭدى توقتات، ايتپەسە ءتيىستى شارانى دەرەۋ قولدانىپ، ترۋپپادان بوساتىپ جىبەرەمىز" دەگەن ءتارىزدى. ايىمگۇل سول جينالىستان ءبىرتۇرلى جاسىپ ورالدى. ونسىزدا موسكۆادان كەلگەلى ءوزىن-وزى ىشتەي جەگىدەي جەپ، قينالىپ ءجۇرۋشى ەدى، ەندى مۇلدە باسىلىپ قالدى. نەگە شاي الماي وتىرسىز. سۋىپ قالىپتى عوي.
— ايىمگۇلدەن ەستىدىڭىز بە؟
— جوق. كەشە تەاتردان قۇربىسى كەلگەن. سول ايتتى. ايتپەسە ايىمگۇل جاق جازۋشى ما ەدى. ءتىپتى وزىڭىزگە دە تۇك بىلدىرمەپتى عوي.
— اپىراي، ەندى ماحاباتتى دا پروفسويۋز جينالىسىنا سالاتىن بولعانى ما؟ — دەپ ىڭىرانعان سايلاۋبەك باسىن شىنتاقتاعان الاقانىنا توسەپ، قينالا كۇرسىندى.
— ولار ونى ماحاببات دەمەيتىن ءتارىزدى. جىگىتتەن ەكى-ۇش جاسى ۇلكەن ايەلدىڭ قوناقۇيدەگى كەزدەسۋىندە ۇشقالاقتىقتان باسقا ۇلكەن سەزىم بولماۋى كەرەك دەيتىن پىكىرلەرىن پروتوكولداپ دا قويىپتى.
— سوندا ءبىزدىڭ ىشىمىزگە كىرىپ شىققاندارى عوي.
— ول اراسىن بىلمەيمىن...
— نەگە كۇمىلجىدىڭىز؟
— شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، ءوزىڭىز سەزىمىڭىزگە شىن سەنەسىز بە؟ ايىمگۇل ەكەۋىڭىزدىڭ اراڭىزداعى بايلانىس ۋاقىتشا جەلىگۋ ەمەس پە؟
— سوندا ءسىز دە بىزدەردى كىنالاماقسىز عوي.
— ونداي ويىم جوق. ءبىراق پەردەسىز شىندىقتى ءوز كوزىممەن كورگىم كەلەتىنى راس. ايىمگۇل ەكەۋمىزدىڭ بىرگە تۇرعانىمىزعا بەس جىلدان استى. وسىعان دەيىن ونىڭ بىردە-بىر رەت جەلىككەنىن كورمەپ ەدىم. قازىرگى الاي-تۇلەي ءحالى ايىمگۇلدى مىقتاپ سىعىمداپ العان. وزدىگىنەن ول ونى شەشە المايدى.
— شەشەمىز. ايىمگۇل ەكەۋمىز بىرىگىپ شەشەمىز. مەن ونى سۇيەم. سەنەسىز بە، سۇيەم!..
— وندا ۋايىمدايتىن ەشتەڭە جوق. ءسىز — جىگىتسىز. باتىل قيمىلداڭىز. ءدال بۇل كۇندە ايىمگۇلگە مىقتى تياناق، بەرىك تىرەك كەرەك. دەرەۋ جەتىڭىز.
— راقمەت.
— شايىڭىز سۋىپ كەتىپتى. قايتا قۇيايىن.
سايلاۋبەك ول كۇنى دە، ەرتەڭىنە دە ايىمگۇلمەن كەزدەسە المادى. گاسترولمەن الىس وبلىسقا شىعىپ كەتكەن ترۋپپا الماتىعا ورالعانشا سايلاۋبەك تە جازىپ جۇرگەن كىتابىنا ماتەريال جيناۋعا كومانديروۆكاعا كەتىپ ەدى. ءبىر ايدان كەيىن قايتىپ كەلگەندە، قىزىل تەلەفون شىر ەتە قالدى.
— سايلاۋ، كەلدىڭ بە؟ ات-كولىك امان ورالدىڭ با؟ — دەگەن جولداسىنىڭ داۋسىن تانىدى.
— كەلدىم. وزدەرىڭدى قاتتى ساعىندىم.
— كىمدى ساعىنعانىندى دا بىلەمىز. ءبىراق، جىگىتىم، جولىڭ بولعىش ەكەن. ەندى بولماعاندا پارتيا جينالىسىنا ءتۇسىپ ءبىر سوگىستى ارقالاپ شىعاتىن ەدىڭ. ءساتىن سالعاندا وڭاي قۇتىلدىڭ.
— نە دەيسىڭ؟ نە ءۇشىن جينالىسقا سالماق؟
— ءپالى! ءوزىڭ اسپاننان تۇسكەننەن ساۋمىسىڭ؟ ويباي-اۋ، تەاتردان سەنىڭ ۇستىڭنەن ارىز ءتۇسىپ... امورالدىق ءتارتىبىڭدى قاراۋ كەرەك دەپ توپىرلاتىپ جاتىر عوي... اقىرى ءبارى ول' رايت. كەلىنشەك شە، سۇلۋ ارتيستكا... اتى كىم ەدى؟... ءا-ا، ايىمگۇل. سول تابان استىنان كۇيەۋگە شىعىپ كەتىپ، ءبارى جابىلدى. ەندى قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش.
— ايىمگۇل كۇيەۋگە ءتيدى دەيمىسىڭ؟
— وۋ، مانادان بەرى مەن ساعان نە ايتىپ تۇرمىن. ءوزىڭ ءتىپتى قۋانبايسىڭ عوي. ءبىر توققارىن جۋاننىڭ قولتىعىنان ۇستاپتى. ەندى قولىڭ دا، جولىڭ دا اشىق. قايتا ەبىن تاپساڭدار، كەزدەسىپ تۇرۋلارىڭا بولادى. ەندى بايى بار قاتىڭدى ەشكىم كۇندەمەيدى. ءاي، سايلاۋ، ەستىپ تۇرمىسىڭ؟ نەگە ۇندەمەي قالدىڭ؟ ءاي، قانشا ايتقانمەن، جولىڭ بولعىش جىگىتسىڭ. سول كەلىنشەككە باياعىدان تالايدىڭ اۋزىنىڭ سۋى قۇرۋشى ەدى، قالاي ءتۇسىرىپ ءجۇرسىڭ؟
سايلاۋبەك ترۋبكانى لاقتىرىپ جىبەرىپ، سەندەلىپ تۇرىپ قالدى.
ايىمگۇلگە دە، تەاترعا دا بارعان جوق. ەندى بارۋدىڭ دا، سويلەۋدىڭ دە قاجەتسىزدىگىن ۇققانداي بار ىزا-كەگىن قاعازدان الارداي جازۋ ستولىنا شۇقشيۋىن كوبەيتتى.
* * *
...مۇرنىنىڭ ۇشىندا الدەنە دىرىلدەپ تۇر. شىناشاعىمەن شەكىپ ءتۇسىردى. دىمقىلدانعان كوزىن ءسۇرتتى. كىرپىكتەرى جىمداسا جابىستى دا، وي ەلەگىنەن ۇمىتىلماس ءبىر سۋرەتتى ىزدەپ كەتتى.
ءوزىنىڭ جۇمىستى وندىرتە جازىپ تاستايتىن كەزى — كۇز ايلارى. تەرەزەدەن ۇڭىلە ءتونىپ تۇرعان الىپ تەرەكتىڭ سارعىش جاپىراعى بىرتىندەپ ۇشىپ، سيدامدالعان سايىن، سايلاۋبەك تە ءوز ويىنداعى بارى مەن ءنارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ قالايىن دەيتىندەي كۇن ۇزىن ستول باسىنان قوزعالمايدى. ءار ءسوزىن سالماقتاپ، ولشەپ، داۋىستاپ ايتىپ، اۋەزىن-سىڭعىرىن تىڭداپ بارىپ، قالامىن جورعالاتادى. ءستيلىنىڭ اۋىرىن، تەڭەۋلەرىنىڭ قاباتتاسىپ تۇراتىنىن بىلسە دە، قانشا ساراڭدىق كورسەتتىم دەگەنىمەن ۇدەمەلى انىقتاۋىشتاردى تۇيدەك-تۇيدەك قالاي تىقپالاپ العانىن بىلمەي دال بولادى. قايتا وقيدى، قايتا سىزادى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا تالىقسىپ بارىپ، ديۆانداعى توسەگىنە قالجىراپ قيسايادى.
سونداي ءبىر تۇندە كوزى ەندى ىلىنە بەرگەن ەدى، ەسىك قوڭىراۋى اتتانداپ وياتتى. حالاتىن يىعىنا جامىلا سالىپ، بەيساۋات جۇرگەن مەزگىلسىز قوناعىنا ەسىك اشتى.
جاقىندا عانا پاتەر اۋىستىرىپ، قونىس جاڭارتقان كورشىسى ەكەن. ساسقالاقتاپ ابىرجىپ تۇر.
— كەشىرىڭىز... شەشەم قاتتى ناۋقاس ەدى... الگىندە قىسىلعان سوڭ دارىگەر شاقىرىپ...
— مارحابات ەتىڭىز. بەرى، تورگە ەتىڭىز.
— ءا-ا، راقمەت. سىزدەن وتىنەتىنىم... اپام ءال ۇستىندە... وسى ماڭايدا تۋعان اعايىم تۇرۋشى ەدى... ۇيدە جۇمساي قوياتىن دا ەشكىم جوق...بالاسى عوي. اپام شاقىرت دەگەن سوڭ...
سايلاۋبەك تۇسىنە كەتتى.
— دۇرىس قوي. بالاسىن شاقىرتپاعاندا...
— جاڭا ۇيگە كىرگەندەرىمە كوپ بولماپ ەدى، تەلەفون قويعىزۋعا ۇلگەرمەي...ونشا الىس ەمەس. ءوزىم بارايىن دەسەم، كەلىنىڭىزدەن باسقا... ءقازىر دارىگەر كەلگەندە، قاسىندا وتىرماسام...
— وندا ءسىز ماعان اعاڭىزدىڭ ادرەسىن ايتىپ جىبەرىڭىز.
— كورشىسى سايلاۋبەكتىڭ قولىنا تىلدەي قاعاز ۇستاتتى.
— وسىندا جازىلعان. سىزگە قانداي العىس ايتسام ەكەن...
— وعان اۋرە بولماڭىز. شەشەڭىزدىڭ قاسىنا بارىڭىز.
سايلاۋبەك تەز-تەز كيىنىپ، دالاعا شىقتى. تاكسي دە كەزدەسپەي، تۇنگى قالانى جاياۋ ارالاپ كەلەدى. كوشە شامدارى الدەقاشان ءسونىپتى. بويداق جىگىت قالانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن جاقسى بىلەدى. ونىڭ ۇستىنە باراتىن جەرى دە ونشا الىس ەمەس ەكەن. دالاعا شىققان سوڭ، تازا اۋادا بويى سەرگىپ، ۇيقىسى شايداي اشىلدى.
"تۇنگى ەكىدەن اسىپتى-اۋ. بىرەۋدىڭ ەسىگىن قاعىپ ءجۇرۋىم ىڭعايسىز بولماسا... شەشەسى اۋىرىپ، شاقىرتىپ جاتىر عوي. كورشىم — جاقسى جىگىت ەكەن-اۋ. ءوزىمسىنىپ، قىسىلعان جەردە قولىن سوزعانى — ادامگەرشىلىگىندە-اۋ. ءبىر-بىرىمىزدى تەگىندە، بوسقا جاتسىنىپ، جامان ۇيرەنىپ كەتپەدىك پە ەكەن؟"
ىزدەگەن ءۇيىن شيىرلاماي تەز تاپقان سوڭ، كوڭىل جوبامەن كەرەكتى پاتەردى پايىمدادى. پودەزگە كىرىپ، سىرىڭكە تۇتاتىپ، ماڭدايشاداعى نومەردى انىقتادى. ساۋساعىمەن سيپالاپ، قوڭىراۋ تۇيمەسىن ەپتەپ باستى.
كوپ كۇتكەن جوق، ارعى جاقتان جۇمساق تۋفلي سۇيرەتكەن اياق تىقىرى ەستىلدى دە، كەلگەن بەتتە، ادەتتەگىدەي ءجون سۇراماستان ەسىكتى اشىپ جىبەردى.
ايىمگۇل!... ەسىك كوزىندە ايىمگۇل تۇر!..
قاپەلىمدە ەكەۋى دە ءتىل قاتپاستان ابدىراپ قالدى. ايىمگۇل قىتايى اتلاس حالاتىن جەلبەگەي جامىلىپ شىققان ەكەن، ەكى ءوڭىرىن ىڭعايسىزدانا قولىمەن قاۋسىرىنىپ، كەيىن شەگىنشەكتەدى. سول ۇياڭ قالپىمەن "ىشكە ءوتىڭىز" دەگەندەي ءۇنسىز يشاراتىمەن بەلگى بەردى.
— سالاماتپىسىڭ، ايىمگۇل!
— شۇكىر، — ەرنىن جىبىرلاتقان ايىمگۇل العا ءتۇسىپ، زالدىڭ شامىن جاقتى. — تورگە شىعىڭىز.
— اسىعىس ەدىم. ءسىزدىڭ.. وسى ۇيدەگى كىسىنىڭ شەشەسى قىسىلىپ جاتقان سوڭ، — دەپ سايلاۋبەك ەسىك جاقتاعى شەتكى ورىندىققا جايعاستى.
— ءقازىر... وياتايىن.
ايىمگۇل قىبىرسىز باسىپ بولمەدەن شىعىپ كەتتى.
سايلاۋبەك جان-جاعىنا قارادى.
ءۇي تولى اسەم جيھاز، قىمبات مەبەل. قابىرعادا دا، جەردە دە شۆەد كىلەمدەرى.
"دۇنيەسىنە قىزىققانىڭ با، ايىمگۇل؟" كەۋدەدە الدەبىر وكىنىش ءتىرىلدى.
سالدەن كەيىن ەسىكتەن مايكەسى ءتۇرىلىپ كەتكەن جۋان، جالاڭاش قارىن كورىندى. بىلەم-بىلەم قازىسىنىڭ مايى جۇمارلانىپ، تومەن سالبىراعان سيىردىڭ اۋكەسىندەي ىركىلدەيدى.
— اسسالاۋ... ەسەنبىسىز. — سايلاۋبەك ورنىنان ۇشىپ تۇردى. ءومىرى كرەسلولى ورىندا وتىرىپ كورمەگەندىكتەن بە، لاۋازىمدى جانداردىڭ تاكاپپار سۇسى ءاماندا مىسىن باسىپ كەتەتىن.
اناۋ سايلاۋبەكتىڭ ۇسىنعان قولىنا ساۋساعىنىڭ ۇشىن عانا تيگىزدى.
— ءيا. جاي ما؟ ادامدى شىرت ۇيقىسىنان وياتىپ... سونشاما نە بوپ قاپتى؟
— كەشىرىڭىز، اقساقال. ءىنىڭىز كورشىم ەدى. شەشەڭىز ءال ۇستىندە جاتقان كورىنەدى. ەسى شىعىپ، مەنى ادەيى سىزگە جىبەردى.
— سولار-اق قاراسپاندى سۋعا العىزادى دا جۇرەدى ىلعي. ۇيرەنشىكتى اۋرۋى. قيت ەتسە، مازالاپ... قىزمەتتەگى ادامنىڭ ۋاقىتىمەن ساناسۋ دەگەندى ءبىر بىلمەي-اق قويدى.
ايىمگۇل قايتا كىردى. حالاتىن تاستاپ، باياعى دەكولتەلى كويلەگىن كيىپتى. اشىق ومىراۋداعى ۇشكىل التىن مەدالوندى تىرناعىمەن شەرتىپ تۇر.
— ءوزىڭىز ءبىلىڭىز، اقساقال. ماعان سىزگە حابارلا دەگەن سوڭ... ءىنىڭىز قاتتى ابىرجۋلى.
— ول ءىنى بولماي كەتسىن. كەمپىردى ماعان ايداپ سالىپ وتىرعاننان باسقا بىلەرى بار ما ونىڭ. مەنىڭ بولىپ-تولعانىمدى كورە المايدى. بارىنەن دە جاقىنىڭنىڭ جات بولعانى جامان.
— شەشەڭىز عوي.
— شەشە!...شەشە! قاشانعى مىندەت قىلادى. ءبىر اي كورمەي قالسا، اۋرۋ-سىرقاۋدى سىلتاۋراتىپ... تاعى دا ۇرىس ىزدەپ جالاڭداپ وتىرعان شىعار.
سايلاۋبەك ءۇي يەسىنىڭ سىرت بەينەسىنەن كوڭىلى قالىپ تۇر ەدى، ەندى ىشكى دۇنيەسىنەن دە جيىركەنگەندەي، ءتىل قاتپاستان كەتۋگە ىڭعايلاندى.
سول ءسات تاماق قىرناعان تانىس داۋىستى انىق ەستىدى. سودان با، دەنەسىنە الدەبىرەۋدىڭ قاتقىل قولى تيگەندەي تىتىركەنىپ، جالت بۇرىلدى. قاباعى سالبىراپ ءتۇسىپ كەتتى.
ايىمگۇل... بۇرىنعى ءوزىنىڭ ايىمگ ۇلى سونداعى بۇعان دەگەن ىنتىق پەيىلىمەن ەلجىرەي قاراپ قالعان ەكەن. ەزۋىندەگى ءالسىز ءدىرىلدى جاسىرا الماي، كۇلىمسىرەگەن ءتۇر تاڭىتقانىمەن، قايقى قارا ۇزىن كىرپىكتەردى جاساڭعىراتقان بۋساڭقى دىمقىل جانارداعى مەيىرىمدى دە، الدەبىر ىشكى كۇيزەلىستى دە قابات تۇندىرىپ تۇر. سول-اق، ەكەن جىگىتتىڭ تۇلابويىندا ءبىر ايانىش سەزىمى، اڭساۋ سەزىمى الاي-تۇلەي كوتەرىلدى. اناۋ بوتا كوزدەر ساعىنا، ايمالاپ جاتقان ءوز بەينەسىن جاۋدىرەگەن قاراشىقتان كورىپ، ەندى بولماسا باس سالعالى، قۇشاقتاپ، باۋىرىنا باسىپ ىنتىعىن، نازىن، زارىن ايتپاقشى ەدى. قارىن يەسى قاقىرىندى.
سايلاۋبەك سەلك ەتتى. كومەيدە ىتىرىنعان الگى قاتقىل دىبىس قاس قاعىمدا بوتا كوزدەردەگى ىنتىقتىقتى، ساعىنىشتى سىپىرىپ اكەتتى. جاس كىرەۋكەلەنگەن جاناردا ەندى جاسقانشاق مۇڭ، كەشىرىم كۇتكەن سۇراۋلى قاراس وياندى. جىگىت ەسىككە قاراي ۇمتىلدى.
— ساۋ بولىڭىزدار.
"اپىراي، نەتكەن ءوزىمشىل جان ەدىم! مەنەن وتكەن ەگويست بولماس! ايىمگۇلگە سونشاما وكپەلەگەندە، ونىڭ مەن ءۇشىن وسىنداي ەرلىك جاساعانىن بىلمەگەنىم بە؟ ءالى باياعى سونداعى وڭاشا تۇنگى پاك تىلەكپەن، سونداعى الديلەگىش راقات كۇيگە بولەگەن اياۋلى پەرىشتە كوڭىلمەن سۇيەدى ەكەن عوي. سۇيە تۇرا وسىنداي نارتاۋەكەلگە قالاي باردى؟ نەگە باردى؟ ماعان سەنبەگەنى مە؟ وسەكتەن قورىققانى ما؟ جاس الشاقتىعى سىلتاۋ ما ەدى؟ سوندا اناۋ تاڭعى جۇمساق سامالداي بويىمداعى بار اۋىرتپالىقتى ءبىر-اق سيپاپ وشىرەتىن كوز قيىعىنداعى نازىك، مايدا ۇشقىننىڭ مەن ءۇشىن باعاسى جوق كەرەمەت ەكەنىن ۇقپاعانى ما؟ كوكتەمنىڭ كوك مۇنارعا بولەنگەن دالاسىنان تاناۋ قىتىقتاپ جەتەتىن شيپالى اۋاداي سىڭعىر كۇلكىسىن اڭسايتىنىمدى سەزبەگەنى مە؟ الدە ۇعا تۇرىپ، سەزە تۇرىپ، ادەيى مىناداي كىرىپتارلىقتى، سۇيىسپەنشىلىگىنە دەگەن بۇعاۋدى ءوز ەركىمەن قالادى ما؟ سوندا ايىمگۇل مەنىڭ تۆورچەستۆوما، ات-اتاعىما شاڭ جۋىتقىسى كەلمەگەنى عوي. ونداي اتاق-داڭقتىڭ اتى ءوشسىن دە! كىمگە قاجەت ول. جۇرەكتىڭ جالىنىن ۇرلەپ ءسوندىرىپ، ەس-سانانىڭ سالقىن شىراعىن قولعا ۇستاپ، اۋليەمسىنىپ جۇرمەكپىن بە. ءوزىمدى الداعاندا، وزگەنى قالاي سەندىرەم. نەممەن سەندىرەم؟"
تاڭ اتقانشا قالتارىس كوشەلەرمەن قالا كەزدى. تاڭ اتقانشا كوكىرەككە سۇراق-ساۋالدى قوزىداي كوگەندەدى. بىردە جاۋاپ تاپقانداي بولدى. ارتىنشا، شىم-شىتىرىق ويدىڭ شيىرىن قايتالاپ، ابدەن اداسىپ تىندى.
بولمەسىنە شارشاپ كەلىپ، توسەگىنە ءدۇرس ەتىپ قۇلادى.
سودان كەيىن ايىمگۇلمەن كەزدەسكەن جوق.
بىرەۋ سىرتقى ەسىكتى قاقتى. ءۇي سىپىرۋشى ايەل ەكەن. بوساعادان سىعالادى.
— ءالى تۇرعان جوقپىسىز؟ بولمەنى جۋىپ شىعايىن دەپ ەدىم. كەزەگىمدى اۋىستىراتىن ۋاقىت بوپ قالدى.
— ءا-ا، ءقازىر. كىرىڭىز. مەن بوگەت جاسامايىن.
سايلاۋبەك اسىعىس كيىندى. بەت-اۋزىن شايىپ، قىرىنار-قىرىنباستان تىسقا شىقتى.
تاماققا زاۋقى سوقپادى. كوشەدەن كەزدەسكەن بوس تاكسيگە وتىردى دا، قالانىڭ شەتىندەگى زاۆودقا تارتتى.
سايلاۋبەكتىڭ قويىن داپتەرىنەن
— قۇرداس-اۋ، كورمەگەلى قانشا جىل ءوتتى. ءوزىڭ سول باياعى قالپىڭ. شىنىن ايتسام، تۇك وزگەرمەپسىڭ. ازداپ تولىپسىڭ. ءسىرا، جاياۋ ءجۇرۋدى ۇمىتقانسىڭ-اۋ. ءبىز مىنە، رەسپۋبليكامىزدا قوي سانىن ەلۋ ميلليونعا جەتكىزەمىز دەپ بەل شەشىپ، ەڭبەكتەنىپ جاتىرمىز. كورسەتكىشىم ازىرشە جامان ەمەس. وتارىمدا شىعىن جوق. مىندەتتەمەمدى جىل سايىن ورىنداۋمەن كەلەم.
ءاي، ساقىشتاي، قازانىڭدى كوتەر. بارىڭدى اياما. تۇگەل قوتار. بول، بول، تەزدەت، ساقىشتاي! ويباي-اۋ، بىزگە كۇندە مۇنداي قوناق كەلە بەرمەيدى. بۇل سايلاۋبەك ەكەۋمىز بىرگە وقىعانبىز، ءبىر پارتادا وتىرعانبىز، سونسوڭ عوي ءبىزدى ادەيى ءوزىمسىنىپ ىزدەپ كەلگەنى. انەۋگۇنگى قازىنى تۇگەل سال. سارى الا تۇزدىقتات، ساقىشتاي. قۇرداسىڭ قولى قىتىمىر ەكەن دەپ كەتپەسىن.
ءبىر عانا ءوتىنىشىم بار. وزىڭە سەنىپ ايتام، سايلاۋ. ءبىراق جان ادامعا مەنەن شىقتى دەمە. ونسوڭ بولمايدى. بولمايدى. ەستىپ قالسا، باسىم بالەگە قالادى. تەك ءوزىڭ ءبىل. ءبىل دە، ءبىر امالىن جاسا.
ايتايىن دەگەنىم، مىنا ءبىز ايلىق الۋدى مۇلدەم قويدىق. كەيدە بەس-التى ايعا دەيىن قولىمىزعا كوكتيىن ۇستاتپايدى. سوۆحوزدىڭ كاسساسىندا اقشا جوق دەي مە، ايتپەسە جۇمىسشىلارعا تاراتىپ قويدىق دەي مە — سىلتاۋلارى كوپ. قايتا-قايتا ورتالىققا بارا بەرۋگە جۇمىستان قول دا تيمەيدى. ءوزىم اعا شوپانمىن، مىنا ساقىشتاي — كومەكشىم. ونىڭ ۇستىنە وتاردى يەسىز تاستاپ، جاس بالالاردان شىعا المايمىز. كۇز بولسا مىنە كەپ قالدى. مىنا كوگەنكوزدەردىڭ وقۋعا باراتىندارى بار. كيىم-كيشەك، قاعاز-قالام، شۇرىم-بۇرىم كەرەك. وتكەندە بۇعالتىرگە كىرىپ، جالىنىپ وتىرىپ ەلۋ سوم اۆانستى ارەڭ جازدىرتىپ الدىم. ول نە بولادى؟ ءوز اقشاڭدى ءوزىڭ الا الماعانىڭ قينايدى بارىنەن دە بۇرىن. وسىنى ءبىر رەتىن تاۋىپ، قايتار كەزىڭدە سوۆحوز باسشىلارىنا قۇلاققاعىس ەتشى. جاڭادان قۇرىلعان شارۋاشىلىق، مۇمكىنشىلىك بولماي جاتىر دەپ ءۋپراۆلايشى دە، بريگادير دە شىج-بىج. سوندا جاڭادان قۇرىلعان سوۆحوز شوپانعا ايلىقتى ۋاقىتىندا بەرمەسىن دەگەن زاڭ بار ما. ازاماتتىعىڭدى ءبىر بىلەيىن، سايلاۋجان، وسىنى تەكسەرتىپ بەرشى...
ءوي، ساقىشتاي، مىناۋ بوتەلكەڭ قايدان ءجۇر؟ ويپىراي، باسە، ءوزىڭ ءجون بىلەسىڭ-اۋ، ساقىشتاي! قۇرداستىڭ وسىندا كەلەرىن سەزگەندەي، ادەيى جاسىرىپ ۇستادىڭ-اۋ، ءا. كەل، سايلاۋ، ءبىر-بىر كوتەرىپ قويايىق. سەنى دە، بۇنى دا ابدەن ساعىنىپ قالىپپىن. ايدالادا تابىلا ما بۇل ءزام-زام سۋى.
ءبىزدىڭ ساقىشتاي — باتىر انا. ون ءبىر بالامنىڭ شەشەسى. تاعى دا قاراپ وتىرماي، ءوتىنىش ايتا وتىرايىن. وسى ساقىشتىڭ ومىراۋىنا تاعاتىن مەدالىن ءالى كۇنگە الا الماي ءجۇرمىز. جولدى الىسسىنا ما، ۇمىتا بەرە مە، ءبىر جىلدان بەرى اۋداندا جاتقان كورىنەدى.
سونى دا ەسكەرتسەڭ دەيمىن.
ساقىشتاي، قوي، ىبىلجىماي ۇستا اناۋىڭدى. قۇرداسپەن سوعىستىرىپ ءبىر الىپ جىبەرەلىك...
* * *
سمەنادان شىققان جۇرت ترامۆاي ايالداماسىنا جان-جاقتان مول قۇيىلىپ كەپ جاتىر. جازدىڭ شىلدە تۇسكەن ىستىق كۇنى بولعاندىقتان با، كەۋدەسى مەن ارقاسىنا الاباجاق سۋرەت سالىنعان، شولاق جەڭ تەننيسكالى جىگىتتەر، قىسقا كويلەكتى، جەڭىل تانكەتكالى قىزدار ازىلدەي كۇلىسىپ توپ-توپ بولىپ جالعىز تۇرعان سايلاۋبەكتى اينالىپ وتەدى. كەيبىرەۋلەرى كوك مۇنار بۇركەنگەن سوناۋ كوز ۇشىنداعى قالاعا جاياۋ تارتتى.
قالا مەن زاۆودتىڭ اراسىندا قۇلاق جاڭعىرتقان سالدىر-گۇلدىرىمەن ءسۇيىنشى سۇراعانداي توقتاۋسىز اعىلاتىن قوس كۇرەڭ ۆاگوندى ەسكى ترامۆاي الگى قىبىرلاعان ادام — تولقىندى شومىشتەپ ءىلىپ العانداي ءسال كىدىردى. سودان سوڭ قايقاڭداپ قايتادان جولعا تۇسكەندە، مۇرتى دا قيسايماعان قالىڭ جۇرتتىڭ ورتاسىندا ايالدامادا قالا بەرگەن سايلاۋبەك ىشتەي مىرس ەتتى. "وسى ءبىز ابدەن دەگبىرسىزدەنىپ كەتكەنبىز-اۋ. الماتىدا عوي بىرەر اۆتوبۋستان قالىپ قويساق جۇماققا كىرە الماعانداي، "اقشامنىڭ" تەلەفونىن بوساتپاي، قوڭىراۋلاتىپ جاتامىز. ال، مىنالار، قايران جۇمىسشى قاۋىم! ويلارىنا ەشتەڭە كىرىپ-شىقپاي-اق، ءازىل-قالجىڭدارىن بۇرق-بۇرق توپەيدى. نەتكەن كەڭپەيىلدىك!"
بۇگىن سايلاۋبەك كوپتەن اڭساعان دۇنيەنىڭ ءتۇپ قازىعىن ۇستاعانداي تۇلا بويىمەن تۇگەل مەيىرلەنەدى. ايناسىنان تەگىس جايدارىلىق كورىپ، جاراستىق قانا تابادى.
جۇمىسشى! مۇمكىن العاش رەت الاقانىن كۇرەكپەن كۇلدىرەتىپ، سۋىق تەرىمەن بولات سۋارعان سوڭ كوڭىلىندەگى جاسامپازدىق پەرنەسىن كۇمبىرلەتىپ تۇر ما ەكەن. بالكي وسىناۋ قۇرىش ساۋساقتى جۇمىسشى قاۋىمىنىڭ نە گيدروستانسيا، نە الىپ زاۆود، نە ءزاۋلىم ءۇي تۇرعىزعاندىعى ادال ىسىنە دەگەن ىستىق سۇيىسپەنشىلىكتىڭ بۇكىل قانتامىردا بۇلك-بۇلك بيلەيتىن تىنىمسىز تولقىنىن ءوز كەۋدەسىنەن اۋلاعان بولار. بالكي تىرلىك-تاۋقىمەتتەگى بار-بار اۋىرتپالىقتى ارقاسىن توسەپ كوتەرىپ، جوتاسىن توسىپ تىرەپ قالاتىن قۇدىرەتتى كۇش — جۇمىسشى قاۋىمنىڭ ءبىر ءسات بوساڭسىماي، ءبىر دۇركىن سالاقسىماي، دۇرمەك-دۇرمەك تولقىن بولىپ وتان كارتاسىنداعى قىزىل جالاۋمەن بەلگىلەنگەن الىپ قۇرىلىستىڭ قىزۋ ورتاسىندا وسىنداي اقجارقىن كۇلكىسىمەن ءاماندا الدا جۇرەتىن كۇندەلىكتى ەرلىگى مۇنى دا ىلەستىرىپ اكەتتى مە ەكەن! بالكي بۇ دا ءدال مىناۋ جارقىن ءجۇزدى جاستارداي ومىرگە ۇمىتپەن قاراپ، ماحاببات اڭساپ ءسۇيىنىپ، وپاسىزدىققا جانى تۇرشىگەر مە ەكەن! دوستىق تاۋىپ جادىراپ، قاسكويلىك كورىپ كۇيىنسە دە، كەيبىرەۋلەردەي ءوز تىندىرعانىنان ارتىق ۇلەس كۇتپەي، بارلىق سىنعا تاۋەكەل دەپ ءتۇسىپ، وسى بەيبىت تىرشىلىگىنە قۋانىشىمەن دە، قايعىسىمەن دە ريزا قالپىندا قالا بەرەر مە ەكەن!
سايلاۋبەك تەمەكىسىن شىعاردى. قالتاسىندا سىرىڭكەسى بولسا دا، تەرىس قاراپ، الدەكىممەن دابىرلاي سويلەسىپ تۇرعان جوتالى جىگىتتىڭ سيگارەتىنەن تۇتاتقىسى كەلدى. ەڭ بولماسا تەمەكىسىن تەمەكىسىنە تيگىزىپ، ءدال قازىرگى جان-جۇيەسىمەن جاقىن تۇتقان مىنا جۇمىسشى جاستارعا ودان سايىن كىرىگە تۇسكىسى كەلگەن اۋەسقوي نيەتتى ىشتەي سەزىنسە دە، جۇرەگىمەن قالاپ تۇر. جىگىتتىڭ جايلاپ يىعىنان ءتۇرتتى.
— تۇتاتىپ الۋعا بولار ما ەكەن؟
— مىنەكەيىڭىز... ءسىز... سەن.. سايلاۋ؟!
سايلاۋبەك تە تەمەكىسىن اۋزىنان الا بەرىپ، الگىگە تاڭىرقاي كوز تاستادى. سارعىش قىلدى جيرەن قاسىنىڭ اراسى قوسىلىپ كەتكەن سەلەۋ شاشتى جىگىت جانارىنا زاماتتا قۋاقى وت جۇگىرتىپ، ءسال شەگىنىپ، كەۋدەسىن كەرە قالدى.
— ابدەن قاراپ ال. تانىمادىڭ با؟
— لەنيا؟ لەونيد ەجوۆ. ياپىراي، سەنبىسىڭ!
— مەن! سوبستۆەننوي پەرسونوي، لەنيامىن. ۇمىتپاپسىڭ، سايلاۋ. مەن دە سەنى بىردەن تانىدىم، — دەپ بالاشا قۋانعان لەونيد ءبىر اتتاپ كەلىپ، الاقانىمەن سايلاۋبەكتىڭ يىعىنان قاعىپ قالدى دا، ارتىنشا-اق قۇشاعىنا كومدى.
— كەزدەسۋ دەپ وسىنى ايت. كىم ويلاعان؟ ايدا، ءجۇر! مەن سەنى جاقسىلاپ قوناق ەتەم. قايدان ءجۇرسىڭ؟
— مەن دە زاۆودتا ىستەيمىن!
— قاشاننان بەرى؟ كاك تاك؟ قالاي كورمەدىم ەكەن؟
— بۇگىن ءبىرىنشى رەت ىستەپ شىقتىم.
— قاي سەحتا؟
— دومنادا. ەكىنشى پەشتە.
— ال، مەن مەحانيكا سەحىندا توكارمىن. جاعداي جامان ەمەس. بەسىنشى رازريادىم بار. جاقىندا التىنشىعا وتەم بە دەيمىن. نۋ، ءجۇر، وندا. ءبارىبىر كوپ كۇتەمىز، جاياۋ اياڭدايىق.
ەكەۋى يىق تىرەستىرە قاتارلاسىپ قالاعا بەت تۇزەدى.
— ءۇي الدىڭ با؟ — دەدى ءبىر كەزدە سايلاۋبەك جولىنداعى بورپىلداق شاڭدى اينالىپ ءوتىپ.
— قايداعى! جاتاقحانادا تۇرام. ازىرشە وزىمە جەتىپ جاتىر. پاتەرگە دە كەزەككە جازىپ قويعان. الىپ قالارمىن. كۇزگە قاراي ۇيلەنەتىن شىعارمىن، — دەپ لەنيا جاڭالىعىن ءبىر-اق اقتارىپ تاستادى.
— قازاقستاندا ءۇيدى تەز بەرەدى دەۋشى ەدىڭ عوي. — سايلاۋبەك كۇلىمدەدى. كوزىن سىعىرايتىپ تۇرىپ، ەجوۆتىڭ ارقاسىنان ءالسىز عانا ءتۇيىپ ءوتتى.
— ۇمىتپاپسىڭ. نۋ، ءالى دە كەش ەمەس. بىلەسىڭ بە، مەنىڭ بۇل زاۆودقا جۇمىسقا ورنالاسقانىما توعىز اي عانا بولدى. ونىڭ الدىندا ءۇش جارىم ايداي لەحامەن... ايتەۋىر بوسقا ساندالىپ، تەككە ۋاقىت جوعالتتىم. ويلاسام ءالى وكىنەم. لەحانى بىلەتىن شىعارسىڭ... ول وتىر عوي...
— تاعى دا ما؟
— دا نۋ ەگو ك لەشەمۋ! قۇتىلعانىما قۋانام.
قالانىڭ شەت جاعىنداعى جەكە مەنشىكتىڭ ءبىر قابات الاسا ۇيلەرى باستالدى. كوشەنىڭ ورتا تۇسىنداعى كولونكانىڭ تۇتقاسىن شىرەنە كوتەرىپ سۋ اعىزىپ جاتقان جۋان سارعىش بۇرىمدى بويجەتكەن اپپاق جالاڭاش بالتىرىن شەلەكتەن اسىپ توگىلىپ، شاشىراعان سۋعا توستى. باشپايىمەن بالشىققا الدەنەنى سىزىپ تۇرىپ، بۇرىلىپ بۇلارعا قارادى. شىق كومكەرگەن جاسىل جاپىراقتاي مولدىرەگەن تۇڭعيىق جاناردا وت تۇتاندى. توپ-تولىق قىزىل ەرىن الدەنەگە وكپەلەي بۇلتيدى دا، قىز شىداي الماي، اقكىس تىستەردى جارق ەتكىزدى. دىمقىل تىستەردە كۇن ساۋلەسى وينادى.
لەونيد سايلاۋبەكتىڭ قالقاسىنا تاسالاندى.
— كۇندەگىسى وسى. سمەنادان قايتارىمدا وسىلاي ىلعي سۋدى سىلتاۋراتىپ الدىمنان شىعادى. سايلاۋ، مي مەنىڭ ەليزاۆەتامدى بىلمەيسىڭ! و-و، ول ناعىز پەرىشتە! مىناۋ قىز دا... دەگەنمەن، ءوزى بوسقا اۋرەنەلەدى. قالىڭدىعىم بار عوي... ەليزاۆەتام.
— ايتپايمىسىڭ جولىعىپ.
— ايايمىن. نەگە ەكەنىن ءوزىم دە تۇسىنبەيمىن، وكپەلەتكىم كەلمەيدى. ءبىراق تا ۋاقىتىن تەككە وتكىزىپ جۇرگەنىن ايتام-اۋ.
— اتى كىم؟
— بىلمەيمىن. كەرەك دەسەڭ، قاسىنا جاقىنداپ كوردىم بە ەكەن. ايتەۋىر ماعان دەگەن ءتاۋىر ىقىلاسىن سەزەم.
سايلاۋبەك بۇرىشتان اينالا بەرگەندە ارتىنا ەرىكسىز بۇرىلدى. كولونكا تۇتقاسىن ۇستاعان قالپى سىرەسىپ قالعان سۇلۋ بويجەتكەن cap-cap اعىپ جاتقان سۋداي ۇستاتپاي جۇرگەن ءبىر ءۇمىتىن ءۇنسىز كۇتىپ تۇرعانداي بوپ كورىندى.
كوشەنىڭ وڭ قاپتالىنداعى شاتىرى توزعان الاسا ءۇيدىڭ اۋلاسىنداعى اعاش شارباقتىڭ ەسىگىنە سۇيەنگەن قازاق كەمپىرى الدەكىمدى توسىپ تۇر ما، مانادان ءالى قوزعالعان جوق. قاقىرايعان اق جاۋلىعىنىڭ ءبىر شەتىمەن سۋلانعان كوزىن ءسۇرتىپ قويىپ، كەلە جاتقان ەكەۋگە قولىن كۇرگەيلەي تەسىلە قارايدى.
لەنيا سايلاۋبەكتى ءتۇرتىپ قالدى.
— انە، اناۋ تۇرعان مەنىڭ شەشەم. نۋ، شەشەم ورنىنداعى ادام. سۇلتان ءاقپانوۆيچتىڭ ءحالى ناشار- اۋ، شاماسى. — ادىمداپ ىلگەرى ۇمتىلدى. — الا، حال قالاي. اتا ۇيدە مە؟ دەنساۋلىعى قالاي؟
كەمپىر ۇندەمەي لەنيانىڭ باسىن ەڭكەيتىپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى. ەرنىن جىبىرلاتىپ ەسەندىك ءبىلدىردى. سىعىرايىپ سايلاۋبەككە بۇرىلدى. سودان كەيىن تارامىستانعان قوس قولىن ۇسىنىپ، بەيتانىس جىگىتتىڭ الاقانىن سيپالاي ۇستادى.
— اپا، بۇل مەنىڭ دوسىم. اتى — سايلاۋبەك. اتا قايدا؟ تاعى اۋىرىپ قالدى ما؟
— ە-ە، جاتىر عوي. ءويبۇي، نەعىپ تۇرمىز. ۇيگە كىرىڭدەر. ءاي، لاڭكە، قوناقتى ۇيگە اپار. مەن ساماۋىر قويىپ جىبەرەيىن، — دەپ كەمپىر اياق استىنان ابىگەرلەنە قالدى.
— الا، شاي كەرەك جوق. اۋرە بولماڭىز. ءبىز سۇلتان اقپانوۆيچقا سالەم بەرىپ شىعامىز.
— لاڭكە بالام-ay، ونىڭ نە؟ وت الا كەلگەندەي اسىعىپ جۇرەسىڭ-اۋ ىلعي. شال جىبەرە قويادى دەگەن. بار، بارىڭدار. اڭگىمەلەسىڭدەر. زاۋاتتىڭ جاڭالىعىن ايتىڭدار.
شاعىن ەكى بولمەلى ءۇيدىڭ ءىشى ءتىپتى الاسا ەكەن. اۋىز ءۇي اياداي، ىدىس-اياق، اياق-تاباق ىبىرسىپ جاتىر. لەنيا سايلاۋبەكتى كىدىرتپەي تورگى ۇيگە جەتەلەدى. ەكى بۇكتەلىپ، تابالدىرىقتان اتتادى.
— اتا!
— ءاۋ، لەنيا، سەنبىسىڭ، بالام!
قاراكولەڭكەدە سايلاۋبەك بولمەدەن ەشكىمدى كورىپ تۇرعان جوق. ايتەۋىر مىنا ەمىرەنىسكەن جالعىز ءسوز، جارىم سوزدەن ءبىرىن-بىرى ساعىنعان شال مەن جىگىتتىڭ قول الىسىپ سالەمدەسىپ جاتقانىن سەزدى.
— تاعى اۋىرىپ قالعانبىسىڭ، اتا؟
— ۇيرەنشىكتى ىڭقىل-سىڭقىل عوي مەنىكى. كەمپىرگە كەيدە ءوستىپ ەركەلەگەندە، بوكسەم كورپەگە ورانادى. ال، كەۋدەم كوككە سۇيرەيدى. قاقپانعا تۇسكەن كارى كوكجالداي شوڭقيىپ قالعاندا ىشتەگى ىزانى كەمپىرگە بىلدىرمەيىن دەپ كۇرك-كۇرك جوتەلمەن ىتقىتامىن... ءاۋ، لەنيا-ay، قوناق تۇرىپ قالدى عوي.
سايلاۋبەك ىڭعايسىزدانىپ، ءبىر اتتاپ، داۋىستاپ امانداسىپ، قول سوزدى.
— وتىر، بالام. لەنيا، ورىندىق اپەر... سولاي، مىنا لەنيانى كورگەندە، سەح كوشىپ كەلگەندەي ءبىر جاساپ قالام. جاسىمنان تەمىر جاماپ، ءتۇتىن يىسكەپ وسكەندىكتەن بە، كەۋدەمدى سىرىلداتىپ زاۆودتىڭ قاقپاسىن بەرمەۋشى ەم. اياق قالعان سوڭ، تاياق شىركىن دارمەنسىز ەكەن. جارعاق قۇلاق جاستىقتى جاقتىرمايدى، سال بوكسە بوستەكپەن ءدۇرداراز. تىقىر تىڭداپ ەلەڭدەپ، كەمپىرگە جول اڭدىتىپ، زاۆود حابارىن بىلمەككە وسىنداي وزدەرىڭ سياقتى ءىنى-بالالارىمدى شاقىرتىپ الىپ تۇرام. ءجون، ءجون. نىسپىڭ كىم، بالام؟ — دەپ كەرەۋەتتە جوتاسىنا جاستىق توسەپ شالقايىپ وتىرعان شال اق كويلەكتىڭ ومىراۋىن اشىپ تاستاپ، جۇندەس كەۋدەگە الاقانىن كوستى.
— سايلاۋبەك، اتا.
— ءاي، الگى، بالام، قايدان كوردىم؟ ءتۇسىڭ تانىس ەكەن، دەپ سۋلتان قاريا شۇعىل قيمىلداپ جاستىعىنىڭ استىنا قول جۇگىرتتى. كىشىرەك جۇقا تىستى كىتاپتى الىپ، ءبىرىنشى بەتىن اشتى. كۇبىرلەپ وقىدى. — ە-ە، باسە، قايدان كوردىم دەسەم، مىناۋ سۋرەتتەگى سەن ەكەنسىڭ عوي. دۇرىس-ا-اق! نيەتىڭ ءتۇزۋ ەكەن! ءبىز ءوزى قارتايعان سايىن ءار نارسەگە اۋەس بوپ تۇرامىز. وتكەندى كوبىرەك بىلگىمىز كەلەدى؟ بۇگىنگىگە ءتىپتى ىنتىقپىز. ەرتەڭگىسىنە قىزىعامىز. وسىنداي كىتاپ وقىعاندا كەيدە دەلەبەمىز قوزادى. بابامىزدىڭ تىراپايلاپ تەككە شاپپاعاننىن كورگەندە، مىناۋ ۇلى دالانىڭ ول شەتى مەن بۇل شەتىن جاۋلارىنان قورعاپ قالعان ەرلىگىنە ءتاۋ ەتەمىز. دۇرىس-ىس!
تابالدىرىقتان كەمپىرى اتتادى.
— شاي جاسايىن.
— بايبىشە، شايىندى دا جاسا، قازانىڭدى دا كوتەر.
لەنيا ورىندىعىن ويبايلاتا قيپاقتادى.
— اتا، اسىعىس ەدىك.
— ءاي، دۋدارباس، سەن مەنى شىنىمەن اتا دەيتىن بولساڭ، اسىما ارالاسپا. اسىعىسپىز دەۋىن. قايدا اسىعاسىڭ؟ اسىقسام مەن اسىعايىن. وتىر. بايبىشە، الاقانىڭدى اياماي ءبىر اش.
قاريا راقاتتانىپ كەڭك-كەڭك كۇلدى. جاستىقتى الدىنا الىپ، كەۋدەسىمەن سۇيەندى. كىتاپتى قاسىنا قويدى.
— زاۆودقا جاي كەلدىڭ بە؟
— جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىن. ونى بىزدەردە ءومىر كورۋ دەيدى، اتا.
— ءجون، ءجون! دۇرىس جاساعانسىڭ، بالام؟ مىناۋىڭ ابدەن اقىل بولعان. باياعىدا، ءيا، باياعى بوپ بارادى-اۋ، اناۋ قاراعاندى شاحتاسىنىڭ قايتادان اشىلاتىن جىلى ءدۇيىم ەل جان-جاقتان جينالدىق. سوندا ءبىرىمىزدى شاحتاعا، ءبىرىمىزدى ماستەرسكويعا، ءبىرىمىزدى كانال قۇرىلىسىنا ءبولىپ جاتقاندا، بىزگە ءبىر جۋرناليست جىگىت كەلىپ، شاحتانى كورەم، شاحتەر ءومىرىن جازام دەپ شاحتاعا ءتۇستى. اقىرى الگى جاپ-جاقسى شاحتەر بولىپ كەتتى، جۋرناليست، جازۋشىلىعىن جوعالتىپ الدى. قاراعىم، سەن جاقسى جۇمىسكەر دە بول، جاقسى جازۋشى دا بول. جازۋشى بىزگە وتە كەرەك. سول ونەرىڭدى جوعالتىپ الىپ جۇرمە، — دەپ اشىق داۋىسپەن سۇيسىنە كۇلدى. — قالجىڭ ءۇشىن قايراپ جاتىرمىن. مىنانى جازعان سوڭ، بالام، مىناۋ دۋدارباس جايلى دا جازىپ شىعاسىڭ.
— راقمەت، اتا.
— راقمەتتى ماعان ايتپا. العىستى قايتا ءبىز سەندەرگە، جازۋشىلارعا ايتايىق. اۋرۋ ادامعا وڭاشا جاتقاندا كادىمگىدەي ەس ەكەن. كىتاپتى ايتام دا. بۇرىن قول تيمەيدى، ۋاقىت جوقتى سىلتاۋراتىپ، قاعاز بەتىنە قاراۋدى مۇلدە قويىپ ەك، ءجۇدا، راقات دۇنيە ەكەن. توسەگىمدە وتىرىپ-اق وسىلارعا ءۇڭىلىپ، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن شارلاپ شىققانداي بولام، — دەپ جايدارى قالىپپەن اعىنداپ ۇزاپ بارا جاتىپ كىلت توقتادى، ورنىنان تۇرا بەرگەن لەنياعا جالت بۇرىلدى. — ءاي، سەن قايدا تۇردىڭ؟
— اپام شاقىرىپ جاتىر. ءقازىر كەلەم. اڭگىمەلەسە بەرىڭىزدەر. اعاشىن جارىپ بەرەيىن.
— ءسويت! كوپ كەشىگىپ قالىپ جۇرمە.
سۇلتان اقساقال ۇقىپتاپ باسقان شوقشا ساقالىن ۋىستاي ۇستاپ ءبىراز وتىردى. كوزى جابىلىپ، اق شالعان قاستارى ءتۇيىلىپ كەتتى. ماڭدايداعى قاتارلاسا تۇسكەن ۇزىن سىزىقتار ۆولەيبول تورىنداي تەرەڭدەي قالدى دا، ءبىر كەز جەل كەرگەندەي دىرىلدەپ جيىرىلدى. ەكى قاس اۋىر كوتەرىلىپ، كوزدەر اشىلدى.
— قاراعىم، سايلاۋجان، ءبىر نارسە سۇرايىن.
— سۇراڭىز، اقساقال.
— تىرلىكتە اۋا جۇتىپ، كادىمگىدەي كولەڭكە قارايتىپ، ءبىراق ارتىندا ءىز قالدىرماي، وسەك تەرىپ وتكەندەردى دە كوردىم. جەكە ۇشقان ءتۇتىننىڭ تەز سەيىلەتىنىن بىلەسىڭ. ايتپەسە، جازۋشى بولاسىڭ با. سەن ماعان مىنانى ايتشى، بالام. ادامنىڭ پارىزى نەدە؟ — دەپ سۇلتان قاريا اق كويلەكتىڭ ومىراۋىن قايتا اشىپ، ەتى قاشقان ساۋساعىن قوعاداي جاپىرىلعان قالىڭ جۇنگە سۇڭگىتىپ جىبەردى.
— ادامنىڭ پارىزى دەدىڭىز بە؟ — سايلاۋبەك ويلانىپ قالدى. تالاي سيمپوزيۋمداردا وسى سۇراق كوپتەگەن ارىپتەستەرىنىڭ الدىنان توسپاپ پا ەدى. سولاردى دا قايقاڭداتقان ساۋالدى ءدال ءقازىر مىناۋ قاراپايىم قارياعا بىرەر سوزبەن ءتۇسىندىرىپ بەرۋ وڭاي بولا قويار ما ەكەن. — ءوزىڭىز ايتپادىڭىز با، ارتىندا ءىز قالدىرۋ كەرەك دەپ، اقساقال. مەنىڭشە، وتەلگەن پارىز جۇرت جادىندا جاقسىلىعىڭمەن جاڭعىرۋ بولار.
— ءيا-ا. جۇرت جادىندا ساقتالىپ قالۋ جامان ەمەس. ول ءۇشىن ۋاقىتىڭدى، كۇشىڭدى، جانىڭدى، جۇرەك قانىڭدى اياما دەيسىڭ عوي. بوپتى وندا. مىنا قولدان وتكەن شاكىرتىم مىناۋ كەۋدەمدەگى جۇننەن كوپ ەكەن. ءارقايسىسىنا اعالىق اقىلىمدى ايتىپ، بىلگەنىمدى ۇيرەتىپپىن. ۇيقىمدى ءبولىپ، كۇلكىمدى ۇرلاپپىن. سوندا شاكىرتتەرىمە جۇمىسكەردىڭ ابىرويىن، تىرلىك قاراكەتىن قۇرمەتتەۋدى از دا بولسا ساناسىنا سىڭىرە السام، مەنىڭ ءىزىم ارتىمدا قالا ما، قالماي ما؟
— قالادى، ساكە. ءسىز باستاپ بەرگەن جولدى، سول ءسىزدىڭ ىزىڭىزبەن شاكىرتتەرىڭىز جالعاستىرىپ بارا جاتقان جوق پا؟ ارتىڭىزدا بەلگى قالماسا، ءدال جاڭاعىداي سەنىممەن نىق ايتا الار ما ەدىڭىز.
— ونىڭا كەلىسەم. نەسى بار، بوس ساندالماپپىن. ايتەۋىر ەلدىڭ ءبىر اجەتىنە جاراپپىن. شۇكىر. سوندا مەن قادىر-قاسيەتىمدى ساتۋىم كەرەك پە ەدى؟ ساۋدالاۋىم قاجەت پە ەدى؟ وعان نە دەيسىڭ؟
سايلاۋبەك ەندى سۇلتان اقساقالعا باجايلاي قارادى. مىنا ساۋالى تەگىن ەمەس. جاۋابىن دا ءوز ويىندا دۇرىس تاباتىن ءتارىزدى. تەك سوعان قۇپتاۋ بىلدىرگەن ەمەۋرىن عانا بولسا، باسقا كۇتەرى دە جوق. ءوز دىتتەگەنىن وزگەنىڭ ىمىمەن ءبىر نىعايتىپ السا، كوكىرەك كەرنەگەن تالاي اششىنى مىسقىل كۇلكىمەن ءبىر ەزۋلەتە لىق ەتكىزۋگە دايىن وتىر. ءسويتىپ وي باسقان بويدى جەڭىلەيتىپ، سىرقاتقا قارسى سىرىق الا ۇمتىلاتىن قايسار كوكىرەك قاجىرلى جاننىڭ قاپەرسىز تىرلىگىنە سۇڭگىمەك.
— سۇراعىڭىزدىڭ ءوزى جاۋاپ بولدى عوي، اتا. ءبىر جەردە ءمۇلت كەتسەڭىز، ءدال وسىلاي اعىنان جارىلار ما ەدىڭىز.
ۇيگە كەمپىرى كىردى. كلەەنكا داستارقاندى شيىرشىقتاپ اكەلگەن بويدا الاسا ۇستەلگە جايىپ سالدى.
— بايبىشە، تەرەزەڭدى اش!
سۇلتان اقساقال كەۋدەسىن سوزا العا ۇمسىنىپ وتىردى. الدەنەگە جىمىڭ ەتتى.
— قۇداي-اۋ، قايداعىنى قايدان شىعارىپ وتىراسىڭ.
ۇمىتپايدى ەكەنسىڭ. نەڭ بار سول بار بولعىردا. ساعىنىپ باراسىڭ با، — دەپ جاۋلىعىن ءبىر تارتىپ تۇزەگەن شەشەي، سۇق ساۋساقتى جەدەلدەتە وڭ جاق بەتتەن تومەن سىرعىتا جۇگىرتىپ ءوتتى. ەرنىن شىلپ ەتكىزىپ تامساندى. الا كوزگە الا قۇيىن ساتكە ويناپ شىعا كەلدى دە، ارتىنشا-اق سۋلانىپ كىرەۋكەلەنە قالدى.
— بەۋ، بايبىشە، ءسوز قايىرماي ءتىل الاتىن كۇنىڭ بولار ما ەكەن. اشساڭشى ەندى، — دەپ سۇلتان قارت دەگبىرى قاشىپ قولىن سىلتەدى. اتتەڭ ۇشىپ تۇرۋعا دارمەنى جوق، ايتپەسە اناۋ ۇلبىرەگەن شىت پەردەنى ءبىر جۇلقىپ، كاسەكتى ءتۇپ ورنىمەن جۇلىپ الارداي، وتىرعان جەرىندە قوپاڭداپ قويدى.
— سونشاما ەلەگىزىپ... جەتىستىرەر. ساقالىڭا قارار... ءان تىڭدايتىنداي قۇمارتۋىن، — دەگەن كەمپىر تەرەزەنىڭ ءبىر جاعىن شالقايتا اشتى.
سايلاۋبەك كەمپىر-شالدىڭ مىنەزىنە تۇسىنبەسە دە، ايتەۋىر الگى ىلىك-قاعىس سوزدەردە ءبىر جۇمباقتىڭ بارىن سەزەدى.
اشىق تەرەزەدەن دالا اپتابى قۇيىلدى. ىلەزدە بولمەنىڭ ءىشى كۇنسىپ كەتتى.
وسى ءۇنسىز وتىرىس بىرنەشە مينۋتقا سوزىلدى. كوز قيىعىنا بولار-بولماس ۇشقىش قوناقتاعان سۇلتان اقساقال، شىدامسىزدانا ەلەڭدەپ سىرتقا قۇلاق تۇرەدى. ۇرلانىپ، بيىك ۇستەلدىڭ ۇستىندەگى تىقىلداعان ساعاتقا ەلەۋسىز نازار اۋدارادى.
— ءاي، بايبىشە، كەشكى التىنى ۇرىپ كەتتى مە؟
كەمپىر دە سوستيىپ تۇرعان. ەرنىن شىلپ ەتكىزدى.
— ءويبۇي، تارس ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى-اۋ. ول قاراڭ قالعىرىڭ مانا قوناققا بارام دەپ جۇرگەن.
— بار، بار ەندى. قوڭىرسىتا بەر تاماعىڭدى.
سۇلتان جامباسىنىڭ استىنان ءمۇيىز شاقشاسىن سۋىردى. كەرەۋەتتىڭ باسىنا تىق-تىق ۇردى دا، تىعىنىن اشىپ، يىسكەدى. يىسكەدى دە، راقاتتانىپ تۇشكىردى.
— سونىمەن جۇمىسشى بولدىم دە، بالام... الگى شىركىن اياق استىنان قوناققا كەتكەن ەكەن. قاپ، بولمادى. بولمادى!
دەم اراسىندا رەنجىپ قالىپتى. قۇباقان تىرلىكتىڭ الدەبىر تىرەگى ساعات التىنى سوققاندا قىلاڭداپ، بەلگى بەرىپ، شال كوڭىلىن الدانىشقا بولەي مە ەكەن. ايتەۋىر سونىڭ بۇگىن رەتى كەلمەدى. سايلاۋبەك اياپ كەتتى. قوناققا بارسا دا ۋاقىتىسىندا ورالماعان بەلگىسىز جاندى قۇدىرەتى جەتسە، ءدال ءقازىر مىناۋ دومنا لەبىندەي الاۋ ۇرلەپ تۇرعان كىشكەنە تەرەزەنىڭ تۇبىنە قىديتا قويار ەدى. وعان دارمەن قايدا؟ كەڭ دۇنيەگە سىيماعان كوڭىل ءتورت قابىرعاعا بايىرقالار ما. شىداي الماعان سوڭ ەلەڭدەپ ۋانىش ىزدەپ، ءاماندا وسىلاي قۇلاق تۇرە مە ەكەن.
— ايتپاقشى، سايلاۋ، سەن وسىنداعى ءبىر جىگىتپەن تانىسساڭ دەيمىن. جۇمىسشىنى جازۋدى ءتۇپ ماقسات قىلساڭ، ادامنىڭ ادامىمەن جولىعىسۋىڭ كەرەك. سىرتىنان سۇزىلگەنشە، سىرىنا ۇڭىلگەن جاقسى-اۋ، — دەپ قاريا ءبىراز ويلانىڭقىراپ وتىردى دا، داۋسىن شولاق قايىردى. — اتى — نەسىپبەك، زاۆودتا توكار. ءبىزدىڭ دۋدارباسپەن جارىس باسەكە.
ەكى يىنىنەن ىسىلداي دەپ الىپ، قاقپاعىنداعى تۇيمەدەي تەسىكتەن بۋ مەن سۋ اتقىلاعان ءبۇيىرلى سارى جەز ساماۋىردى كوتەرىپ لەنيا كىردى.
— اتا، مىنە، شاي دايىن. باسقاسى دا بار، — دەپ سايلاۋبەككە قاراي بەرىپ، شالبارىنىڭ قالتاسىنان سورايىپ شىعىپ تۇرعان بوتەلكەنىڭ موينىنا قيسايا ءتۇسىپ، كوزىن قىسىپ قالدى.
داستارقان جينالا، سۇلتان اقساقال كەيىن شالقايىپ توسەگىنە جانتايدى. ءبىر شىنى ىستىق شاي وڭەشتەن جىلجىپ وتكەن سوڭ ىشتەگى كەسەلدى قوزعادى ما، بۋلىعا جوتەلىپ، سەرىپپەلى تەمىر توردى شيىق-شيىق سارناتتى. ماڭداي تەرىسىن قاتپار-قاتپار جيىرىپ بەتى ءبىر ۋىس بوپ كۇركىلدەگەندە، ەزۋگە اق كوبىك ءۇيىرىلدى. كوزدەن جاس پارلادى.
باكەنە كەمپىر بايەك بولدى.
— بايعۇس-اي، بايعۇس! شاي ۇرتتاشى. كۇندەگىسى وسى. بارىنەن بۇرىن جوتەل دەگەن بالەسى جامان قيناپ تۇر. ءويبۇي، تەرەزەنى جابايىن.
— سۇلتان! ءاۋ، قاقباس!
شال ەلەڭ ەتتى. كەرەۋەتتىڭ ارقالىعىنان بۇرە ۇستاپ كەۋدەسىن تىكتەدى. كەمپىرىنە "بىلاي تۇر!" دەگەندەي يەگىمەن يشارات جاسادى. اپ-ساتتە الگى قينالعان ءتۇرى وزگەرىپ شىعا كەلدى. كۇڭگىرت تارتىپ، جاساڭعىراعان جانار، قۇداي-اۋ، كەمپىرقوساقتىڭ مول بوياۋلى تۇسىندەي جايناپ كەتەتىن كەز بولادى ەكەن! بويى شيراپ ءوڭى كىرىپ، جيناقىلانىپ سالا بەردى:
— وتىر، بايبىشە!
سىرتتاعى داۋىس تارعىلدانىپ جەتتى.
— ءاۋ، شال! ءتىرىمىسىڭ؟ قاشان ولەسىڭ؟ نەگە ولمەيسىڭ؟ كىمگە قاجەتسىڭ ەندى. ايتشى، كىمگە؟ كەرەك دەسەڭ، قارايلاماي جالعىز ۇلىڭ دا تاستاپ كەتتى. نەمەنەڭە جەتىسەسىڭ؟ ەندى سەن كىمسىڭ؟ حا-حا-حا! ال، سونداعى كورگەنىڭ نە؟
شال سايلاۋبەككە ناساتتانا قاراپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتتى. كۇلە تىڭداپ، توسەگىندە قۇلشىنا ءتۇسىپ وتىر. اراز-قۇرازى كوپ كورشى-قولاڭنىڭ مىنا "ماقتاۋى" سىزداعان جانىن سىلاپ، كوڭىل شيپاسىن تاۋىپ بارا جاتقانداي.
سايلاۋبەك شال مىنەزىنە اسا قايران بولدى. "بۇنىسى نە؟ اسىعا كۇتكەندە، وسىلاي تىلدەۋدى ەستۋگە قۇمارتقان با؟ سوندا نە تۇسەدى؟ اناۋ ناعىز يت ەكەن".
— ءاۋ، شال! ات اينالىپ قازىعىن تابادى. سەن كىم ەندى، مەن كىم؟ وكىرەكتەپ قويماۋشى ەدىڭ، اقىرى كىم ەكەنىڭدى ءبىلدىڭ بە؟ بىلسەڭ، وسى تويعانىڭمەن جاتا بەر. مەن بولدىم!
سۇلتان اقساقال قارق-قارق كۇلدى.
— ە، باسە! بۇگىن قالاي ۇندەمەي قالار دەپ ەدىم. جارادىڭ، تۇلكىبايىم! جارايسىڭ!
كەمپىر بۇلقان-تالقان اشۋلاندى. جاۋلىعىن ءبىر قوزعاپ قويىپ، شىنى-اياقتى سالدىر-كۇلدىر جۋدى.
— نەمەنەگە جەتىسەسىڭ؟ وتىرىك پە ەلەۋسىز قالعانىڭ. قىس بولسا كەلە جاتىر. وتىن-سۋ قايدا؟ ءوزىڭ اۋرۋسىڭ. ءۇيدىڭ شاتىرى شۇرق-شۇرق تەسىك؟
— ءاي، بايبىشە-اي، ايدالادا ەمەس، ەل ىشىندە وتىرمىز. ساسپا. ءبىر ىڭعايى بولار. مەنىڭ قۋاناتىنىم — اناۋ تۇلكىبايدىڭ اشىناتىنى عوي. سول ءوزى قولى قيمىلداپ جۇمىس ىستەدى مە؟ جوق! ىستەگەن مەنى ءوز قاتارىنا قوسقىسى كەلمەيدى. قاراۋ دا بولسا، ىشىندە ءبىر ادالدىعى بار. "مەن ءوز جالقاۋلىعىمنان بوس قالدىم. سەن نەگە قۇر قالاسىڭ" دەيدى. انە، تۇلكىباي ەكەش تۇلكىباي دا مەنىڭ ەڭبەگىمدى باعالاسا، — ماعان باسقا باسقانىڭ قاجەتى قانشا. كەزىندە ءبارىن الدىم. ءالى دە مىنا جاستارعا كەرەكپىن. ەندەشە، الاقاندى رەتسىز جايا بەرمەيىك، بايبىشە.
سۇلتان اقساقال كەۋدەسىنىڭ سىرىلىن دا ۇمىتىپ سونشالىق راقاتتانىپ سۇيسىنە سويلەدى.
— ورىنتاي، كوستيۋمدى اپەرشى، — دەدى ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن.
— ونى قايتەسىڭ؟
— اپەرشى. قايتەرىمدى نەعىلاسىڭ.
كەمپىر ەسكى شكافتان قارا پيدجاكتى الىپ، شالىنىڭ يىعىنا جاپتى. كوستيۋمنىڭ ومىراۋىنداعى لەنين وردەنى مەن بىرنەشە مەدالعا كۇن ساۋلەسى ءتۇسىپ، جارق-جۇرق قۇبىلدى.
— كوردىڭدەر مە. ءبىر كۇنى ءدال وسى قالپىمدا تۇلكىبايعا بوي كورسەتسەم دەيمىن. نە دەر ەدى سوندا؟! قىزىقتىڭ اكەسى بولار ەدى-اۋ! ول، ول شىركىن بىلمەيدى عوي مىنالاردى. بىلمەيدى...
* * *
سايلاۋبەك لەونيدتى قوناق ۇيدەگى نومەرىنە ەرتىپ ءى»كەلدى. وتتى-كەتتى ءبىراز اڭگىمە ايتىلدى. كەش بويى لەونيد الدەنەگە ءبىرتۇرلى كوڭىلسىز وتىردى. سىرانى شىنىنىڭ اۋزىنان سىلق-سىلق جۇتتى دا، الاقانىمەن اۋزىن ءسۇرتتى. سالقىن ءتۇننىڭ سىزىنا دەنەسى تۇرشىككەندەي ءبىر ءدىر ەتىپ، تۇنىق جاناردا قابىرعاداعى ءالسىز برانىڭ كومەسكى جارىعىن بۇلىڭ-بۇلىڭ ويناتىپ، ۇزاق ويعا شومىپ كەتتى.
سايلاۋبەك دوسىنا قاراپ وتىرعان، سىر تارتتى.
— نە ىستەدىڭ، نە تىندىردىڭ؟ سونى ايتشى، لەنيا.
— الدىڭدا امان-ساۋ وتىرمىن. جۇمىسقا ورنالاستىم. ماقتاۋلى توكاردىڭ ءبىرىمىن. قالىڭدىعىم دا بار. مىنە، وزىڭمەن كەزدەستىم. باسقا نە كەرەك؟
— سوندا دا، لەنيا، سەندە ءبىر سىر بار.
— قايدان ءبىلدىڭ؟ كورىپكەلىڭ بار ما ەدى؟
— قاتتى كۇيزەلىس كورگەن جاننىڭ جانارىندا مۇڭ پەردەسى كولبەڭدەيتىن بولسا كەرەك. كەي-كەيدە تۇمانتىپ بەلگى بەرەدى. مەن بىردەمە سەزسەم، سونى سەنەن كەزدەستىردىم.
— راس. ەشكىمگە اشپاپ ەدىم ءالى. تىڭدا، سايلاۋ.
* * *
تاڭ سالقىنى دەنەسىن تىتىركەنتتى. ءبۇرىسىپ اياعىن باۋىرىنا جيدى. باسىن يىعىنا تىقتى. ۇستىنە جامىلعان كونەتوز سىرمالى كۇرتە جوتاسىندا سەلكىلدەدى.
تەمىر جولدىڭ ءتوس تابانىنا كولدەنەڭ سالىنعان بەتون تۇربانى تەربەپ بيلەتىپ، اۋىر سوستاۆ ءوتتى.
شوشىپ ويانعان لەونيد باسىن وقىس كوتەرىپ، كۇرتەسىن ۇستىنەن جۇلىپ الدى. كوكشىل كوزىن بادىرايتىپ تۇربانىڭ ەكى جاعىنان بوزامىقتانىپ كورىنگەن دوپ-دوڭگەلەك بوزعىلت كەڭىستىكتى جالت-جۇلت شولىپ شىقتى. سودان كەيىن الاقانىمەن بەت-اۋزىن سىعىمداي ۋىستاپ، ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەردى. ءالى دە بولسا جامباسى ءتيىپ جاتقان جەردەن ءبىر قالىپتى دىرىلدەگەن ءالسىز سولقىلدى سەزىندى.
"پوەزد ەكەن عوي".
ەڭبەكتەپ تۇربانى جاعالاپ كەلەدى. ءبىر كەز ۇيتقىعان سۋىق لەپ ۇيقى تابى ايىقپاعان ىسىڭكى بەتكە دىمقىل اۋانى شىلپ-شىلپ بۇرىكتى. لەونيد سىرمالى كۇرتەسىن باسىنا كولەگەيلەي ۇستاپ، كوپىر استىنان سىرتقا اتقىپ شىقتى. قاي مەزگىل ەكەنى بەلگىسىز. سىلبىر جاۋىن مايدا سىركىرەپ تۇر. ارەدىك تولقىعان جەلمەن ۇيىتقىپ قالىپ، اسفالت ءۇستىن دۇركىرەتىپ يرەك قامشىلاي جۇگىرىپ وتەدى.
بەتالدى باعىت-باعدارسىز ءىلبىپ كەلەدى. قولشاتىردى بەتىنە ۇستاپ اسىعا باسىپ بارا جاتقان رەزينكا ەتىكتى بيكەش كورمەي قالدى ما، يتەرە-ميتەرە وتە شىقتى. جالت بۇرىلىپ، كەشىرىم سۇرارداي ءسال كىبىرتىكتەدى دە، جىگىتتىڭ ادام شوشىرلىق ۇسقىنىنان سەسكەنگەندەي تەز جونىنە تايدى.
ىلعالدى اۋا تۇماندانىپ، قالانىڭ ەرتەڭگىلىك الاساپىران قاربالاسىن قىمتاپ العان. ابىر-سابىر قوزعالىس تىرس-تىرس تامعان جاڭبىر سۋىلىندا، قىزىل اسىقتان شالپ-شۇلپ سۋ كەشكەن تابانداردا عانا. جىپىلىقتاپ سونگەن كوشە شامدارى تروتۋاردا ىركىلگەن ويدىم-ويدىم قاقتىڭ بەتىنەن الگىندە عانا قۇبىلىپ ويناپ تۇرعان ساۋلەسىن سىپىرىپ، جيناپ اكەتتى.
اسحانا ساعات ون بىردە ارەڭ اشىلدى. تازالاپ جۋىلعان، قوڭىر سىرلى اعاش ەدەنگە سۋلى تاباننىڭ ايقىش-ۇيقىش ءمورىن قالدىرىپ، لەونيد سۇمىرەيىپ ىشكە كىردى. ءبىر اياق مايلى بورششتى جالما-جان توڭكەرىپ تاستاپ، ار جاعىنا ەل قوندىردى. قىرلى ستاكاندى ەكى الاقانىمەن كەزەك قىسىپ وتىرىپ، ىستىق شايدى ىسىلداي ۇزاق سوراپتادى. بويى جىلىنىپ، اياعى ۇيىدى. قايتادان ءدامدى بورششتىڭ ءبىر تارەلكەسىن الدىرعىسى كەپ قۇمارتىپ وتىردى دا، قاسىنا تايانعان تولىقشىلاۋ تاپەلتەك بويلى داياشى قىزدىڭ وزىنە مۇسىركەي قاراعان تۇرىنەن تىكسىنىپ، ورنىنان اتىپ ۇردى. كەۋدەسىن بارىنشا تىك ۇستاپ، ۇيىعان اياعىن سىرعاناتا كەربەز باسىپ، سىرتقا بەتتەدى.
"نە ىستەيمىن؟ وسىلاي جۇرە بەرەم بە؟ زاۆودقا بارايىن. جاتاقحاناعا ورنالاسپاسا بولماس".
ويى عانا وسىلاي دالباسالايدى، ايتپەسە زاۆودقا بارعىسى جوق. تىرلىك ءتارتىبىن ساعاتتىڭ تىقىلىمەن باستاپ، ساعاتتىڭ قوڭىراۋىمەن بىتىرۋگە شىدامى جەتپەيتىندەي كورەدى. وندا مىناۋ ەركىندىگى (ءوز بيلىگىم وزىمدە دەيتىن ۇعىمى بار) ءبىرجولاتا جوعالاتىن ءتارىزدى.
شوعىرلانىپ كەزەكتە ءتىزىلىپ تۇرعان ءبىر توپ بالاعا اسىقپاي تاياندى.
— نە بەرىپ جاتىر؟ نەگە جينالدىڭدار؟
سۇراعى بالالارعا تاڭ كورىندى. ءبىرى كۇلدى، ءبىرى جىميدى. كەزەكتىڭ ەڭ سوڭىنداعىسى كەتىك ءتىسىن كورسەتتى. باعجيىپ قاراستى.
— كينو عوي! بيلەتكە تۇرمىز.
— قىزىق كينو، اعاي!
لەونيد جيىرما تيىنعا بيلەت ساتىپ الدى. فيلم باستالىپ كەتكەن بە، ىشكى ەسىكتىڭ قالىڭ كوكشىل بارقىت پەردەسىن سەرپىپ اشقاندا قاراكولەڭكەدە ءار جەردە قىزارىپ جانعان ەكى-ۇش شام ولەۋسىرەپ قارسى الدى. سيپالاپ ءجۇرىپ ورتا تۇستاعى بوس ورىنعا جايعاستى.
ءبىراق بالالار لەپىرە ماقتاعان قىزىق كينو مۇنىڭ قىتىعىنا ءتيدى. تەپسە تەمىر ۇزەتىن جۇمىسشى جىگىت تۋرالى ەكەن. ەڭبەگى ەل اۋزىنا ءىلىنىپ، اتاق-قۇرمەتكە بەلشەسىنەن باتىپ ءجۇر. وردەن دە، بەدەل دە سوندا.
لەونيد وز-وزىنەن قاراپ وتىرىپ ءبۇلىندى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ەكرانداعى ءوزى قۇرالىپتاس ابرويلى جىگىتپەن ىشتەي ۇستاستى.
"سەنىڭ ءبىر ايلىعىڭدى مەن ءبىر كۇندە تابام. نەسىنە كەكىرەيەسىڭ. تاناۋىڭدى كوتەرمە. شايقاپ ءومىر ءسۇرۋدى بىلەمىسىڭ؟ ەرەگىسكەندە..."
ورىندىقتى سارت ەتكىزىپ، ورنىنان شيرىعا جۇلقىنىپ تۇردى.
بيلەت تەكسەرۋشى ايەل ەسىكتى اشىق تاستاپ كەتكەن لەونيدتىڭ ارتىنان اشىنا ايقايلاپ قالدى.
كوشەدە جۇرت سايابىر. جۇمىسشى قالاسى كۇندىز بەيساۋات ءجۇرىستى كوتەرمەيدى.
شەت جاقتاعى ميكرواۋدانداعى وڭاشالاۋ ءتورت قاباتتى ءۇيدى تانداپ الدى. ەلەۋسىزدەۋ باسىپ، پودەزگە كىردى. باسقىشپەن جايلاپ كوتەرىلىپ كەلەدى. بۇندايدا ءوزى دە ونشا پايىمداي بەرمەيتىن الدەبىر سەزىمتال تۇيسىگى بولاتىن. ول الدامايدى. ءقازىر دە مىنا ءبىر ءار قاباتتا ۇش-ۇشتەن ەسىگى بار پاتەرلەردىڭ "كىرە بەر! كەلە بەر! يەلەرىمىز جوق!" دەپ شىدامسىز شاقىراتىنىن سەزەتىندەي.
ءۇشىنشى قاباتقا كىدىردى. سىرتىن قارا دەرمانتينمەن قاپتاعان ەسىكتى جايلاپ يتەردى. سول-اق ەكەن، ەسىك دىبىسسىز ساڭىلاۋلانا قالدى.
"جاپپاعان با؟ ۇيدە ادامى بار شىعار!"
تۇتقادان ۇستاعان كۇيى ىشكە باس سۇقتى. الاكولەڭكەدە دالىزگە اسىعىس كوز جۇگىرتتى. كىرە بەرىستەگى كيىمىلگىشتەن سىرت كيىم كورىنبەدى.
"ايتپادىم با، ەشكىم جوق!"
ءبىر اتتاپ، ارقاسىمەن ەسىكتى يتەرە جاپتى. دالىزدەن ەكى جاققا تاراعان بولمەلەردى شولىپ ءوتتى.
"ءاي، بولارى بولدى!"
تۇلابويىن قىز-قىز جەلىك بيلەدى. كۇن ۇزىن سەلسوق تۇنجىراعان جانارعا ەرەگىس ۇشقىنى ورالدى. قۇنجيىپ ەمپەڭدەي باسىپ تورگى بولمەگە وزدى.
ءۇي جيھازىنا ونشا كوڭىل بولگەن جوق. ماشىقتى ادەت جالما-جان سەرۆانتقا قول سوزدىردى. تارتپالار سۋىرىلا اشىلىپ، ورامال، سالفەتكالار اۋادا جەلبىرەپ ەدەنگە ۇشىپ جاتىر.
"بەس سوم! بار بولعانى بەس-اق سوم!"
قارق-قارق كۇلدى. اشىنعان، كۇيىنگەن دىبىس كومەيدە كەپتەلىپ، تاماقتان ءبىرتۇرلى قىرىلداپ توگىلدى.
سۋدىرلاعان جىپ-جىلتىر جالعىز كوكشىل قاعازدى جۇدىرىعىنا ۋماجداپ الىپتى، سىعىپ تۇر، سىعىمداپ تۇر.
كەنەت... دەنەنى كەكشىل ءدىرىل بۋدى. اقشانى قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەرىپ، الگى دۋىلداعان ەسەرسوق اشۋ ما، ىزا ما، وكىنۋ مە، ءوزى دە تۇسىنبەيتىن كەۋدەدەگى تولقىننىڭ اسەرىمەن سەرۆانتتا ءتىزىلۋلى تۇرعان بوكال، فۋجەرلەردى ەدەنگە ۇرىپ سارت-سۇرت قيراتتى. كىلت توقتاپ... ارتىمەن كەيىن شەگىنىپ، ەسىك جاقتاۋىنا جاۋىرىنىمەن تىرەلدى.
"نە ىستەدىم؟! بار بولعانى بەس-اق سوم!"
ەشتەڭەنىڭ پارقىن ويلاتپاس اشقاراق دامە ەكىنشى بولمەگە قاراي دەدەكتەتە جونەلدى.
كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتتى... اعاش توسەكتە دوڭبەكشىپ جاتقان ايەل كورپەنىڭ شەتىن اۋزىنا تولتىرىپ، مىجعىلاپ شاينايدى، مىجعىلاپ شاينايدى.
"مىناعان نە بولعان؟ جىندانعاننان ساۋ ما ءوزى؟"
تاڭدانا قاراپ، ەسىك كوزىندە ءۇن-تۇنسىز قالشيىپ تۇر.
ايەل جان ۇشىرا ىشقىنىپ شالقاسىنا اۋدارىلدى. ەكى قولىن كەيىن سوزىپ جىبەرىپ، ارقالىقتان شىرەنە ۇستادى. باسىن بۇلعاڭداتىپ كوزىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ، جىمقىرعان تولىق ەرنىن بۇلك-بۇلك سوردى. ايقايلاپ قالىپ، قان تۇكىردى.
— ماما، ما-ماا-ا-تاي! قينالدىم-اۋ!
لەونيد كوزى شاراسىنان شىعا باعجيىپ، ايەلدىڭ بۇلتيىپ كورىنگەن قۇرساعىنا تەسىلىپ، نازار ايىرار ەمەس. ۇعىنعان بولدى.
"جۇكتى ەكەن-اۋ! تولعاق قوي!"
ايەل شىدامسىز دوڭبەكشۋدە. تارام-تارام ىستىق جاس كىرپىك ۇشىنان ءمولت-مولت جىلتىراپ، قوس سامايدان تومەن سىزادى.
— دارىگەر، دا-رى-ى-گەر! ماماتاي... شاقىرشى... تەز! ءول-ى-ىپ بار-ا-ا-ام !...
لەونيد جاۋاپسىز، ماعىناسىز قيمىلمەن ەدەندە جاتقان جەڭىل كورپەنى كوتەرىپ الىپ، ايەلدىڭ ۇستىنە جاپتى. ونەبويى دۋىلداپ ورتەنىپ بارا ما، كەلىنشەك جامىلعىنى ۇستىنەن ىسىرىپ تاستادى. كوزىن كەڭ اشىپ، توبەسىنەن ءتونىپ تۇرعان بەيتانىس جىگىتكە جالىنىشتى ءموليدى...
— تە-ەز، وتىنەم... دارىگەر شاقىر-ىڭى-ىز! اۋ-لادا... بۋد-كا... تەلەفون...
— شىداڭىز! ءسال شىداڭىز. مەن ءقازىر... ءسىز... ءسىز... ازىراق بەكىڭىز... شاقىرىپ كەلەيىن.
لەونيد ەسىكتى جابار-جاپپاستان دالاقتاپ كوشەگە ۇمتىلدى. مىنە، كوك بۋدكا.
ترۋبكانى كوتەرگەن وڭ قولى سىلق ءتۇستى.
"نە دەيمىن؟! سەن ءوزىڭ كىمسىڭ دەسە...سوندا... ۇرلىق جاسايىن دەپ بارىپ كەزدەستىم دەيمىن بە"...
بۋدكادان شىعىپ ەڭكەيگەن كۇيى ءىلبىپ بارادى.
ەكى-ۇش كۆارتالدى اينالىپ كەتىپتى.
كوز الدىندا اعاش توسەكتە جانىن قويارعا جەر تاپپاي قينالعان بولاشاق انانىڭ جالىنىشتى موليگەن جانارى تۇرىپ الدى. كەتپەيدى. "دارىگەر!" دەپ، ىشقىنا داۋىستايدى.
— دارى-گەر! دارى-گەر! دارى-گەر!
اياق شىلپىلى وسى ءسوزدى قايتالايدى.
لەونيد كەيىن قاراي تۇرا جۇگىردى. قارسى كەزدەسكەن موسقال ەركەكتىڭ قولىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الدى. اۋزىن كەگجەڭدەتىپ، ىسىلداي اۋا جۇتتى.
— وتىنەمىن سىزدەن. تەلەفون اۆتوماتتى... جاقىن ماڭايداعى اۆتوماتتى ايتىپ جىبەرمەيمىسىز؟...
ەركەك جايلاپ قانا قولىن بوساتتى. الدەنەگە الاقانىن وڭىرىنە ۋقالاپ ءسۇرتتى. سىعىرايىپ جىگىتتىڭ بەتىنە ءۇڭىلدى.
— اناۋ تۇر ىزدەگەن اۆتوماتىڭ.
— ا-ا، راقمەت! كوپ راقمەت، باۋىرىم!
اسىققاندىقتان با جۇرەگى اتتاي تۋلاپ، وكپەسى قىسىلىپ ءجۇرىسى ونبەي قويدى.
— الو-و! جولداس كەزەكشى! ءبىر ايەل تولعاتىپ جاتىر. كومەكتەرىڭىز سونداي قاجەت. تەز جەتىڭىزدەر. ادرەسى دەيسىز بە؟.. ادرەسىن بىلمەيمىن.. مەن، مەن ماس ەمەسپىن. شىن ايتىپ تۇرمىن... تەز جەتپەسەڭىزدەر ءولىپ كەتۋى مۇمكىن... ال-و-و... ءاي، قاراعىم، سەسترا! سەسترا-ا!.
ترۋبكادان تىنىمسىز ەستىلگەن زىرك-زىرك دىبىس قانا كەلدى.
قۇستاي ۇشتى. بىرىنەن ءبىرى اۋمايتىن ەگىزدىڭ سىڭارىنداي كىلەڭ سۇرعىلت ۇيلەردى تىنتكىلەگەن كوز ماناعى وڭاشا تۇرعان ءتورت قاباتتى ءۇيدى كەزدەستىرگەنشە ارادا ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت ءوتتى.
پودەزد الدىندا ۇرپيىسە قاپتاعان حالىق.
لەونيد كىبىرتىكتەي جاقىندادى. مۇڭايعان ايەلدەردىڭ سوزدەرىنە قۇلاق ءتۇردى.
— كۇيەۋى جۇمىستا ەكەن.
— شەشەسى بار ەمەس پە ەدى. ول قايدا كەتىپتى؟ ۇيدەن شىقپاۋشى ەدى عوي بۇرىن.
— كولحوزداعى اعايىندارىنا كەتىپتى عوي.
— ۇلكەن ادامنىڭ ونىسى نەسى ەكەن؟ قىزىنىڭ بۇگىن-ەرتەڭ بوسانايىن دەپ وتىرعانىن بىلەدى.
— دارىگەردىڭ ايتۋىنشا ءالى ون شاقتى كۇنسىز تۋمايتىن بولسا كەرەك، — دەيدى.
— سوندا نەمەنە؟ دارىگەر و باستا قاسىندا تۇرىپ پا؟ ايتەۋىر، سولار-اق كەسىپ، پىشكىش.
— ءوزى جالعىز با ەكەن؟
— ءيا، شىداي الماي ىدىس-اياقتارىن قيراتا بەرىپتى. ءۇي-ىشى كوكالا شىنى ۇنتاعى.
— دارىگەرگە حابارلاي الماعان عوي، شاماسى؟
— قايدان! كورشىلەرىندە دە ەشكىم بولماپتى.
— قىرشىن كەتتى-اۋ، بايعۇس.
— لەونيد الگىگە جالت بۇرىلدى.
— نە دەدىڭىز؟! ءولىپ قالىپ پا؟
ايەل ەرنىن شىلپ ەتكىزدى. يەگى كەمسەڭدەپ، ورامالىمەن كوزىن باستى.
جاپ-جاس ەدى-اۋ! قىرشىن كەتتى! قانداي كىشىپەيىل جان ەدى! ءسىز... ونى ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟
لەونيد ايەلگە جاۋاپ قاتپاي، تەرىس اينالىپ ءجۇرىپ كەتتى. ەڭسەسى ءتۇسىپ، بەي-جاي قىبىرلاپ بارادى.
"مەن!... ولتىرگەن — مەن! ەرتەرەك دارىگەرگە حابار بەرسەم عوي... نەدەن قورىقتىم؟ ال، ۇرلىق جاساۋعا باردىم... نەسىن جاسىرام... ازار بولسا، تاعى دا وتىرار ەدىم... ءولىم حالىندە جاتقان ادامعا قول ۇشىن بەرۋگە دە جاراعان جوقپىن".
سىقىلىقتاعان ءسابي كۇلكىسى ءدال قاسىنان ەستىلدى.
اكەسىنىڭ يىعىنا وتىرىپ العان قۇيتاقانداي ءبۇلدىرشىن ءماز-مايرام بولادى. بۇعان جايراڭداي قاراپ، جوعارىدان قول بۇلعايدى.
لەونيد سوستيىپ تۇرىپ قالدى.
"ءسابي!... ءسابي دە ءولدى عوي!..."
توپ-تولىق كىشكەنە الاقان جىبىرلاپ كەلىپ القىمىنا جارماسقانداي، لەزدە تىنىسى تارىلدى.
قالتاداعى دىرىلدەگەن ساۋساقتارى الدەبىر ۋماجدالعان قاعازدى جۇلىپ اكەپ، كوزىنە توستى.
"بەس سوم! ەكى كىسىنىڭ قۇنىنا تۇسكەن بەس سوم!".
ورتاسىنان قاق بولمەك بوپ ءبىر تۇردى. ساۋساقتارى دىرىلدەپ، يكەمگە كەلمەدى.
"مۇمكىن، ول ۇيگە مەن بارماسام دا، ولەتىن ەدى عوي... ءيا، ءيا! مەنىڭ ەشقانداي كىنام جوق!"
كۇپتى كوڭىلدەن سىلتاۋ اۋلاپ ەدى، موينىنداعى ءزىل باتپان ءسال جەڭىلدەنگەندەي سەزىلدى. اياق باسىسى شيراپ، ازىق-تۇلىك دۇكەنىنىڭ الدىنا جەتىپ كەلدى.
ءبىرازدان سوڭ كوكمويىن جارتىلىقتىڭ اۋزىنان اقشىل سۇيىقتى قىلق-قىلق جۇتتى. شىنىنىڭ ورتان بەلىندە ىشىلمەي قالعان اراقتى سىلقىلداتىپ جەرگە توكتى.
جاڭبىر تولاستاپ، وكپەك جەل كۇشەيدى. پاركتىڭ تۇكپىرىندەگى تاسالاۋ جەردە وڭاشا وتىرعان لەونيد ورنىنان سۇيرەتىلە تۇردى. ىشىنە ىستىق قولامتا سەۋىپ جىبەرگەندەي اششى اراق كۇيدىرىپ بارادى.
"نەگە ءىشتىم؟ نەگە ىشكەنىڭدى بىلمەيسىڭ بە؟ سەن ءوزىڭدى-وزىڭ الداماق بولدىڭ؟ ءبارىبىر، سەن كىنالىسىڭ؟ سەن!".
وسى ءبىر جەگىدەي جەگەن سۇراق ۋىسىنان بوساتپايدى. تاعى دا دەم الىسى جيىلەپ، وكسىك تۇينەگەندەي اۋىر نارسە جۇتقىنشاعىن بايلاپ تاستادى. كەۋدەسىن ۇرەي بيلەدى. قايىن دىڭىنە ماندايىن توسەپ، سۋىق لەپتى بۇكىل دەنەسىمەن سەزىندى. قالش-قالش دىرىلدەپ، بۋىن-بۋىنىنان ءال كەتىپ، بۇگىلگەن تىزەسىن جازا الماي وتىرا كەتتى.
"كوردىم عوي... ولەيىن دەپ جاتقانىن ءبىلدىم عوي. حابارلاۋعا قورىقتىم. قورىقتىم!".
تەمەكى الىپ تۇتاتتى. جۇلىم-جۇلىم كوكالا ساقينالى اششى ءتۇتىن ميىن شاباقتاپ جاتقان بۇلىڭ-بۇلىڭ ويىنداي ۇستاتپاي سەيىلىپ جوعالدى.
قولىمەن جەر تىرەپ كوتەرىلدى. كولدەنەڭ كوزگە تۇسكىسى كەلمەدى مە، اعاش-اعاشتى تاسالانىپ ۇزاپ بارادى. الدىنان كول شالىندى.
جەل ءوتى ينەدەي قادالىپ، بەت شىمىرلاتقاندا، قالتىراعان جاپىراقتىڭ قۋ جانى قالاي تۇر دەيتىندەي بويكۇيەز تارتقان جىگىت كول جاعالاپ كوپ ءجۇردى. الدەنەگە اعىل-تەگىل جىلاعىسى كەلدى. ەڭسەسىن باسقان اۋىر وي سۋىقپەن بىرگە قارىپ، يەگىن سەلكىلدەتتى. "كەتەم! قۇرىسىن! ەكى قولعا قايدا دا ءبىر جۇمىس. مىناۋ جەل، مىنا دالا ماعان قول ەمەس".
ىركەس-تىركەس جاۋكەمدەسكەن قارا بۇلتتار زاۆودتىڭ ۇشكىر مۇرجالارىنا كەۋدەسىن شۇرق-شۇرق تەسكىزىپ، جەر باۋىرلاي قالىپتى. سالدەن كەيىن وسى قالپىمەن تۇتاسا دۇركىرەپ كەلىپ، ءزىل باتپان سالماعىمەن جانشىپ كەتەردەي بەرى جىلجۋدا.
كەۋدەدە ۇلپا سەزىم جوق. ول قاشقالى قاشان؟ سان-ساپات دۇنيەنى شارلاپ ءوتىپ، ەشتەڭە تاپپاي، تورىعا كۇيزەلىپ، الەم ورتاسىندا جالعىز قالعانداي. ازىناعان بىجىراق وي تۇس-تۇستان جامىراپ جەتتى. ءارقايسىسىنىڭ قولىندا ءبىر-بىر سويىل. قاقىراتىپ سوققاندا جۇيە-جۇيكەنىڭ كۇل-تالقانى شىقتى. قۇلازىعان كوڭىل مەيىر تاپپاعاندا، كومەيگە كەپتەلگەن كۇرسىنىس ەرىكسىز ىقىلىق اتقىزىپ، كىرپىككە شىق تىزەدى ەكەن. ءمولت-مولت تامشىلار كورىنە ءتۇسىپ، جوعالىپ جاتىر. كۇڭگىرت كەشتىڭ قارا بۇلتى قىبىر ەتكەندى ۇيدى-ۇيىنە قۋىپ تىققان با، جاعاجايدا قاڭىراعان سۇرعىلت دۇنيە كىرپىك ۇشىنداعى جاسىل زاپىرانداي مولدىرەگەن سۇيىققا سەلت ەتەر ەمەس.
"ىنتىزار قايدا؟ ءتۇرتىپ وياتار ىڭكار تىلەك كوكىرەگىنە نايزاداي شانشىلىپ، جانىن شاپاقتاپ جاتقان كۇيزەلىستەن نەگە قۇتقارمايدى؟ ".
تىرس-تىرس جاۋىن سىركىرەدى. ايدىندا مايدا كوپىرشىپ تامشىلار بيلەدى. سۇپ-سۋىق بوپ سورعالاپ موينىنان قۇيىلادى. ۇيىتقىپ سوعىپ مۇزداي لەبىمەن بەتىنەن ءوپتى.
لەونيد جەلدى دە، جاۋىندى دا ەلەۋدى قويدى. قايتا الدەبىر قىتىمىر تىلەكتى بۇكىل ساناسىمەن سىعىمداپ تارتىپ، شىم-شىمداپ سونىڭ ەركىنە بار ىقتيارىمەن بەرىلىپ بارادى. مىناۋ ەڭسەسىن ەزىپ، توبەدەن قورعاسىن جاڭبىرىن سورعالاتقان الەمدى العاش رەت مانسۇق ەتكەندەي جيرەنە قارادى. بۇرىن-سوندى كەۋدەسىنە سىعالاماعان قيانپۇرىس شەشىمدى ەسىرىكتەنە قابىلدادى. "ءولۋىم كەرەك! كەرەك!" سول-اق ەكەن، ايران-اسىر سۋىلداعان تابيعات داۋىسىن ەستىمەي، الگىبىر ىشتە تۋىپ، بۇكىل ونەبويىندا جاڭعىرىعىپ ورە تۇرەگەلگەن بۇيرىق-تىلەك امىرىنە ىندىنى قۇرىپ، ءبىرجولاتا دەن قويدى. ەندى وي-بويداعى بۇيىعىلىق ساپ سەرپىلىپ، جۇمباق قۇشتارلىق جان-جاقتان اندىزداپ جەتتى!
سەلەۋ شاش سۋلانىپ ماڭدايعا جابىستى. قاداۋ-قاداۋ سيرەك كىرپىكتەر جامىراسا باس شۇلعىسىپ قالىپ، مايىسىپ-مايىسىپ قۇلاپ ءتۇستى دە، كۇڭگىرت جاناردىڭ قاراشىعىن بادىرايتتى.
جاۋىن كۇشەيدى. ايدىندى بۇرق-سارق سابالاپ جاتىر. باسكيىمسىز جالاڭاش توبەگە شەگە قاققانداي سولق-سولق تيەدى.
لاي-باتپاق توبىق سيپاپ، ءتۋفليدىڭ ەرنەۋىنەن قۇيىلدى. ينە شاباقتاعان مىڭ شانشۋ تاباننان دۋىلداپ جوعارى ورلەدى. تومەننەن جىلجىپ كەلە جاتقان شانشۋلار قيانات بىتكەندى تۇگەل ءوربىتىپ، ءالى دە ءارى-سارى كەيىپتەگى جاس جىگىتتى ەرىكسىز شيرىقتىردى. اياقتان ىزعار وتسە، كوكىرەك تۇسى تىزىلداپ بارادى.ءبىر دەنەدە ىستىق پەن ىزعار شارپىسقاندا، بىقسىپ تۇتانعان بەلگىسىز قۇسا بۇرق-سارق ساپىرىلدى. كۇنى بويعى تىمىرسىق ءزىل مىڭ باستى جىلانداي دۋ-دۋ ءوربىپ، ءار تامشى قاندا ۋ بولىپ اقتارىلدى.
جاداعاي جاعانى جالاپ-سۇيكەپ قورعاسىن كول ەسىك پەن توردەي جاقىنداپ قالدى. ىڭكارلىك اڭساعان، اڭساسا دا تابا الماعان قاپا كوڭىلدى جالعىز جىگىتتىڭ بويىنداعى سوڭعى جىلۋدان پانا ىزدەي مە، توسىنە تىرس-تىرس تيگەن تامشىعا سىبىر-سىبىر وسەك ايتادى.
سۋ سۋىق ەكەن. جاعاداعى جىلت-جىلت جىپىلىقتاپ بارىپ تىزىلە قالعان باعان باسىنداعى ەلەكتر شامدارىنىڭ ساۋلەسىن جايقىنىندا دىرىلدەتە شايقاپ، شايقاپ كومىپ، قۇنىقتىرا شاقىرادى. سيقىرلى، الىپ تۇڭعيىق جانارداي جالت-جۇلت ۇشقىن اتىپ، تىزەدەن سۋ كەشكەن جىگىتتى ازدان سوڭ كوزگە تۇسكەن قيقىمداي قۇشاعىنا قاعىپ اكەتپەك...
لەونيد كىلت توقتادى. ارتىنا بۇرىلدى. ءبىراز ۇزاپ كەتىپتى. سۋ تەرەڭدەيتىن ەمەس. بىردە تىزەدەن، بىردە بالتىردان ايمالايدى.
تاڭعالىس پا، كىناراتتاۋ مالىپ جۇگىرگەن تولقىن جىگىت ءجۇزىن قۇبىلتىپ جىبەردى. قينالىپ كۇرسىندى. ازاپتى سەزىنۋ — ازاپ ەكەن. وڭاي قۇتىلا الماساڭ — ءوز وبالىڭ وزىڭە. ەڭ بولماسا بىردەن جۇتاتىن قۇردىم دا بۇيىرماعانى ما؟
تۇيسىككە تۇرتكى ءتيىپ ەدى، دالباسا كوڭىل شىرعا اۋلادى. بۇرىلتىپ قالاعا كوز سالعىزدى.
لەونيد سۋدى شالپىلداتا جاعاعا قاراي جۇگىردى. سىقىلىقتاپ كۇلگەن تامشىلار مازاقتاپ قۋىپ كەلەدى. دۋىلداعان بەتتى وسىپ-وسىپ كەلەدى. اياق استىنان ساز بالشىق شاشىرايدى.
"اراق بولار ما ەدى؟!"
ەندىگى تىلەك وسى عانا. قور كوكىرەك مەلدەكتەتە جايلاپ العان بار كۇمان ۋىتىن ۋمەن قايتارماق. قايتارا الماسا، ەس-تۇسسىز كۇيمەن الگىندەگى ويعا العان نارتاۋكەلىنە بەكىمەك.
دىرىلدەگەن ساۋساقتار قالتا بىتكەندى قالدىرماي تۇرتىنەكتەپ ءتىنتىپ شىقتى. سۋ بولعان ءبىر سومدىق، بەس-التى ۇساق تيىن تابىلدى.
دۇكەندە ادام اياعى سيرەگەن ەكەن. ساتۋشى كەلىنشەك ءبىر بوتەلكە شاراپتى پريلاۆكاعا دۇڭك ەتكىزىپ قويا سالدى دا، الاقاندا جاتقان تيىن-تەبەندى ساناماي، ءبۇرىپ اپارىپ، اشىق تۇرعان تارتپاعا جىپ ەتكىزدى.
— Mac بولاسىڭ عوي. ونسىز دا جەتىسىپ تۇر ەكەنسىڭ.
ءجۇردىم-باردىم ايتتى. ايتتى دا، مىندەتىنەن قۇتىلعانداي تەرىس اينالىپ كەتتى.
جاۋىن مايدالاپ، دىم بۇركىپ قاپتى. جەلپىپ تيگەندە ينەدەي شاباقتايدى. كوشەنىڭ باس جاعىنداعى بىرەن-ساران شام ءالسىز جارىعىن كۇركەلەي توگىپ، ۇيىپ تۇسكەن قاراڭعىلىقپەن قاسارىسا الماي، باعان باسىنا قاشىپ تىعىلىپتى؛ سول قالپى تاڭ سازىمەن بوزارعان جۇلدىزداي.
جۇلدىز... جۇلدىز...
ەسىندە ەمىس-ەمىس شەشەسىنىڭ ءجۇزى بار. سونسوڭ بەس بۇرىشتى جۇلدىز. اكە ەستەلىگى. بىلەتىنى: زاستاۆادا شەكارادا تۇرىپتى. اكەسى زامپوليت بولعان دەسەدى. بۇنىڭ ەكىگە اياق باسقان جىلى ەكەن. اناسىنىڭ باسىنا قارا جامىلىپ جىلاعانىن ۇمىتپايدى... سودان كەيىن بەسبۇرىشتى جۇلدىزدى ۇمىتپايدى. اكەسىنىڭ بەلگىسى.
ءۇش جاستا بالالار ۇيىنە الىندى.
ءۇش جاسىندا اناسىنىڭ جاس ءقابىرىنىڭ باسىندا الاقانىندا جاتقان بەسبۇرىشتى جۇلدىزدى قىسىپ تۇرىپ ءبىر ءسات ەڭىرەگەنى ەسىندە. اگافيا اجەيدىڭ اندەتىپ جىلاعانى ەسىندە.
وي، جيلا نا سۆەتە سيروتا — نەبوگا،
تاي پريشلاس سيروتكە ترۋدنايا دوروگا.
مات ەە نە مىلا، ۆولوس نە چەسالا،
كوركۋ حلەبا س سالوم، بورششا نە داۆالا.
ءدال سونداعىنداي اعىل-تەگىل ەڭىرەگىسى كەلدى. تاماققا كەپتەلىپ تىعىلعان تۇينەكتى بوساتا الماي لىقسىتا كۇرسىندى. كىم ءبىلسىن، جۇرەكتىڭ دە كەي ساتتە اڭىزاسى كەبەتىن شىعار. جاستىڭ دا كورىنبەي توگىلەتىن كەزى بولاتىن شىعار. جاڭبىر شىلاعان كوزدەرى قۇپ-قۇرعاق.
اپىل-قۇپىل تەمەكىسىن سۋىردى. سۋ ءتيىپ دىمقىلداعان شىلىم سونە بەردى. تاڭدايىنا كەرمەك ءدامدى سىلەكەيى جابىستى.
...دوليا چەلوۆەچيا توسكويۋ پوۆيتا،
دوليا چەلوۆەچيا سلەزويۋ پوليتا...
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، اگافيا اجەيدى كورگىسى كەلدى. ساي-ساي اجىمدە ىركىلگەن تانا جاستار مونشاقتاي جىلتىراپ، كىشكەنە لەنيانىڭ سوندا كۇلكىسىن كەلتىرىپ ەدى-اۋ. سول ابەستىگىن مۇڭلى داۋىسپەن شەر توككەن كوڭىلشەك اجەي كەشىردى مە ەكەن؟
اعاش باسىنان تىرس ەتىپ جالعىز جاپىراق ءۇزىلىپ ءتۇستى. شىلانىپ بالاققا ورالدى. ءار اعاشتىڭ ءتۇبى — ءۇي ورنىنداي دوڭگەلەنىپ جاپىراق بۇركەنىپتى. جەل ۇرىپ، سۋ سورىپ كورىك-بوياۋىنان ايرىلادى. تۇس-تۇسىنەن وڭادى. سودان ءارى... قار باسادى، اياز قىسادى... جاپىراقتار ولەدى... ولەدى.
لەونيد قايىڭنىڭ دىڭىنە جوتاسىن سۇيەدى. ءدىر ەتكەن بۇتاقتاردان جەلكەسىنە سۋىلداپ سۋ قۇيىلدى. تۇلا بويىندا ءبىر ساباق قۇرعاق ءجىپ قالماعان با، تيگەن جەرىن تىزىلداتا قارىپ تۇسەتىن تامشىلارعا شىمىرىكپەدى. شىنىنىڭ تىعىنىن تىسىمەن جۇلىپ تاستاپ، كومەيىنە قوڭىر بوياۋلى قويۋ شاراپتى لىق-لىق توكتى. قىلق-قىلق جۇتتى. ەكى ەزۋدەن قىزىل كۇرەڭ ءىز قالدىرىپ شاراپ قالدىعى ومىراۋىنا سورعالادى.
اش وزەككە وت جۇگىردى. اراققا شاراپ قوسىلدى. جەل كۇشەيدى. اعاشتار ازىناي سۋىلدادى. جان-جاقتان، بۇرىش-بۇرىشتان تىعىلىپ تۇرىپ جىن-سايتان قۇبىجىقتانا كۇلەتىندەي. ەسىرىكتەنە قارقىلدايتىنداي.
قالا كوشەلەرىنىڭ جارىعى ازايدى. تەرەزەلەر باسەكەگە تۇسكەندەي بىرىنەن كەيىن ءبىرى ىشتەگى شامىن ءوشىرىپ، ۇيقى قۇشاعىنا ەنە باستادى.
تەرەزە... و دا ءومىر بەلگىسى ەكەن. ساياسىنداعى ءبىر ءۇيلى جاننىڭ شاڭىراق كوزى بوپ جالعىز تەنتىرەگەن جىگىتكە تەلمىرە قاراۋدان جالىعىپ، قالعىپ كەتكەندەي.
جالعىزدىق... ودان وتكەن اۋىرتپالىق جوق. بۇلك-بۇلك ۇرعان قانتامىر دا ارى-بەرىدەن سوڭ قوستاۋ كۇتكەن جاڭعىرىقتى قالايدى. مەيىرىمى جىم-جىلاس جوعالعان مەڭىرەۋ ءتۇننىڭ سۋىلى اياعىن تالتىرەكتەي باسقان جىگىتكە قايدان دا بولسا ءبىر پانا ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتتى. ساناسى تۇماندانىپ، كوز الدى كوپ ءتۇستى شەڭبەرىمەن الەم-جالەم كۇي تەربەيدى.
كول الىس. اينالىپ سوعۋعا ەرىندى. مۇڭدى اۋەندى تۇسىنىكسىز سوز قۇلاق تۇبىندە ۇزىك-ۇزىك ىزىڭدايدى. شاتاسىپ ءبىر جولدار ورالادى.
تاي بەجيت سيروتكا، ا كۋدا — نە زناە،
تاي نا شلياحۋ نوچيۋ كازاكا — ۆسترەچاە...
پودەزد. ەسىگى اشىق. نە دە بولسا دالادان جىلى. لەونيد سۇرىنە-جىعىلا ىشكە ەندى. كىرە بەرىستە قۇشاقتاسىپ تۇرعان قىز بەن جىگىت ءۇرپيىسىپ اجىراسا بەردى دە، قايتا جابىستى.
— ساعان نە كەرەك؟
— ءجاي... ۇيىقتايمىن-ن...
— اداسىپ ءجۇرسىڭ، جىگىتىم. جونىڭە بار.
— ب-بىلاي تۇر...
لەونيد ءالسىز قولىن سەرمەدى. باسقىشقا بەت الدى.
— توقتا! قايت!
— اناتوليي! توليا! Mac ادامدا نەڭ بار. بايلانىسىپ قايتەسىڭ، — دەپ بويجەتكەن جىگىتتىڭ قولىنان تارتتى. وسى ءسوز بوزبالانىڭ ءبىر ەسەر مىنەزىن قوزدىردى ما، لەونيدتى جەلكەدەن ءبۇرىپ الىپ، كوشەگە دىرىلداتىپ سۇيرەپ شىعاردى. سۇيرەپ شىعاردى دا، تىزەمەن مايقۇيرىقتان نىقتاپ نۇقىپ قالدى.
لەونيد قۇلاپ ءتۇستى. قىز جۇگىرىپ كەلدى.
— ءولتىردىڭ! سەن... سەن... اناتوليي! قالاي بىلمەگەم!... جەندەت ەكەنسىڭ!
لەونيدتى اۋپىرىمدەپ ورنىنان تۇرعىزدى. قول ورامالىمەن جىپ-جىپ قيمىلداپ، بەتىن ءسۇرتتى.
— ەش جەرىڭىز اۋىرعان جوق پا؟ قاتتى قۇلادىڭىز- اۋ... ءبىز... بايقاماي... كەشىرىڭىز...
لەونيد قىز جۇزىنە سۇلەسوق قارادى. جىميعان نىشان تانىتتى. سودان سوڭ باسىن ءسال يزەدى دە، تەڭسەلە باسىپ بەتالباتى ءجۇرىپ كەتتى.
— ءۇيىن تابا الار ما ەكەن؟ ءبىر جەرگە قۇلاپ قالماسا...
— بار! قولتىعىنان قۇشاقتاپ شىعارىپ سال، ليزا.
— اناتوليي!...
— نەمەنە! ماسكۇنەمدى ءسۇيىپ قالدىڭ-اۋ، باسە.
وسى سوزدەر ارتىنان دۇڭك-دۇڭك جەتتى. قايرىلعان جوق. سۇيرەتىلىپ كەلەدى. باعدارى بەلگىسىز. ءبىر سۇيىنەرى كوڭىل قۇساسى تارقاعانداي، كەۋدەسى بوساپ قالدى. جۇرەگىن شىمشىلاعان قاتقىل ساۋساق تا قالجىراعان با، بۇل شاقتا الاڭ ەتەر تۇيتكىل جوق. ارەدىك الگىبىر ايانىشتى قىز جانارى كوز الدىنا ەلجىرەپ تۇرا قالادى.
ي پوشلا سيروتكا سلەزى ۋتيراە،
مات سۆويۋ س موگيلى داروم ۆىكليكاە...
"بۇ نە؟ شەمەندەتىپ تىرەپ العان مۇڭلى قاپاس ءمۇجىلىپ تاۋسىلىپ بارا جاتىر عوي. كۇنى بويى تىزىلداعان جانىم جاي تاپقانى ما؟".
لەونيد اۋلانى قورشاعان اعاش شارباقتىڭ ەسىگىنە شالقالادى. الدەكىمدى كورىپ تۇرعانداي قول سوزدى. شاتقاياقتاپ قالدى دا، گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. قايتا قوزعالۋعا ارەكەت جاسامادى.
كوزىن اشقاندا، اكپەن سىلاعان الاسا ءۇيدىڭ كەدىر-بۇدىرلى توبەسىن كوردى. كىشىرەك تەرەزەدەن كۇن ساۋلەسى قۇيىلىپ تۇر ەكەن. جارىق مول. لەونيد جان-جاعىنا قارادى. الاسا ۇستەل قاسىندا شاي ءىشىپ وتىرعان كەمپىر مەن شال قاۋقالاسىپ قالدى.
— تۇردىڭ با، بالام! ورىنتاي، مەنىڭ قوڭىر كوستيۋمىمدى الىپ بەرشى. كيىنسىن، — دەپ شال كەمپىرىنە يەك قاقتى.
سودان لەونيد سۇلتان اقساقالدىڭ جەتەگىنە ىلەستى. بالالار ۇيىندە ءجۇرىپ توكارلىق ونەردى ۇيرەنگەنى ءبىر اجەتكە جاراپ، مەح سەحكە، شالدىڭ قاسىنا جۇمىسقا ورنالاستى.
كوپ ۇزاماي جاتاقحاناعا اۋىستى.
اكەلى-شەشەلى بولدى. ءوز ويىندا شالدى اكەسىنەن كەم كورمەدى. ءتىپتى اكەلىك مەيىرىمدى العاش رەت سۇلتان اقساقالدان تاۋىپتى دا.
وسى سىرىن سايلاۋبەكتەن جاسىرعان جوق.
تۇگەل ايتىپ بەردى.
— سوندا سەن نە ىستەمەك بولدىڭ؟ شىنىمەن ولەر مە ەدىڭ، لەنيا؟
— بىلمەيمىن. قۇلازىعانىم راس. ءۇش كۇن ۆوكزالدا تۇنەپ شىقتىم. سونشاما حالقى بار قالادا جالعىز قالعانداي سەزىندىم. سويتسەم، مەنىكى بوس اۋرەشىلىك ەكەن. جاعدايىمدى ايتىپ قاي ۇيگە كىرمەيىن، تۇنەپ شىعاتىن جەر تابادى ەكەم. ەلسىزدە ەمەس، ادامداردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، اسىرەسە قازاقتاردىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ تالتۇستە اداسقانىما وكىنەم، — دەپ لەونيد سەلەۋ شاشىن سىلكىپ قالىپ ورنىنان تۇردى. — مەن قايتايىن. ازانمەن جۇمىسقا شىعامىز.
— ەليزاۆەتاڭا اسىعاسىڭ-اۋ، ءا، — دەپ كۇلگەن سايلاۋبەك قوناعىن شىعارىپ سالۋعا ىڭعايلاندى.
— سەن ەليزاۆەتامدى قالاي كەزدەستىرگەنىمدى سەزدىڭ بە؟
— كورىپكەل دەپ پە ەدىڭ، مەنى.
— اناۋ الگى ايانىشتى جانارلى قىز شە؟ پودەزدەگى... مەن سونى تاۋىپ الىپ ءبىر جولىققىم كەلدى دە تۇردى. العىس سەزىم بە، بىلمەيمىن.
— جىگىتى قايدا؟
— جوق ول. سۋجۇقپاس ەكەن. ەليزاۆەتا ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدى بىردەن تانىدىق. اقىرى... سونىمەن كوپ ۇزاماي ءوزىڭدى تويىمىزعا شاقىرامىز، سايلاۋ.
* * *
قويۋ ءتۇتىن لەتكانىڭ1 وڭەشىنەن بۇرق ەتتى دە، كوككە بۋداق-بۋداق كوتەرىلدى. لىقسىپ بارىپ سەحتىڭ شيفەرلى توبەسىنە ۇيىتقي سوقتى. قايتادان تومەن قۇلديلادى.
لەزدە ماڭايدى كوكالا ءتۇتىن تۇمشالاي بۇركەپ، ۇيىسىپ ءتۇستى.
سالدەن كەيىن وسىناۋ قالىڭ كوكشىل تۇماندى جارقىراي ءتىلىپ اعىپ، سۇيىق شويىن بۇلاقتاي سىزىپ لاپ قويدى دا، قۇيۋ اۋلاسىنىڭ ءدال ەرنەۋىندە تۇرعان چۋگۋنوۆوزدىڭ ۇستىنە قىپ-قىزىل باعان بوپ ورناي قالدى. ىسىلداعان، سارىلداعان مىڭ سان ءۇن دومنا ماڭايىن كەرنەپ كەتتى.
سايلاۋبەك ۇستىنە كيىزدەن تىگىلگەن قارا سپەسوۆقا كوستيۋم-شالباردى كيىپ اپتى.
لەتكا-دومنا پەشىنىڭ شويىن اعىزاتىن وڭەشى.
قولىنداعى ۇزىن سۇيمەنگە سۇيەنىپ، كوكشىل شىنىلى كوز اينەگىن بۇلاق-مەتالعا توسەدى.
"نە دەگەن كوپ ۇشقىن! نە دەگەن بوياۋ!".
جوعارى جاعى كوكشىلدەنىپ اسپان تۇستەنىپ تۇرادى دە، ىلەزدە نارتتاي قىزارىپ الاۋلاپ بارىپ، ارتىنشا-اق سارعىشتانىپ ءوشىپ كەتەدى.
قاسىنا جايلاپ باسىپ ماستەر كەلدى.
— ۇيرەندىڭىز بە؟
— مىناعان ۇيرەنە قويۋ دا وڭاي ەمەس شىعار.
— دۇرىس ايتاسىز، سايلاۋ ماراتبەكوۆيچ. ءار بالقىما اعىزىلعان سايىن مەن ءوزىمدى سەحقا وسى جاڭا كەلگەندەي سەزىنەم. ۇشقىن بۇگىن تىم كوپ ەكەن.
— ءيا، كوپ. قۇجىناعان بال اراسى ءتارىزدى.
— ول جاقسى. ۇشقىن نەعۇرلىم مول بولسا مەتالل سۇيىق، تەمپەراتۋراسى جوعارى بولادى. دەمەك، دومنانىڭ جۇمىس رەجيمى ويداعىداي.
وسى ەكىنشى پەشتە بەس گورنوۆوي جۇمىس ىستەيدى. بەسىنشىسى — سايلاۋبەك. دەمالىسقا كەتكەن جۇمىسكەردىڭ ورنىندا ءجۇر. ءالى ونشا داعدىلانىپ كەتە قويعان جوق. شويىن لەتكاسىنىڭ قاسىنا جاقىنداۋعا ءداتى شىدامايدى. وڭەشتەي تەسىكتەن ءبىر وت پەن ءبىر شوق شاشىپ، اتقىلاپ جاتقان الىپ دومنا توسىن ادامدى كادىمگىدەي-اق قورقىتادى ەكەن. باس ارىققا بىرەر قادام تايانساڭ-اق تۇلابويىڭدى جالىن شارپىپ، بۇكىل دەنەڭدى شىپ-شىپ تەر جۋادى.
اركىمنىڭ ناقتى بەلگىلەپ العان ءوز جۇمىس بار. ودان ءسال اۋىتقۋعا ەش مۇمكىنشىلىك جوق. ال، بەسىنشى گورنوۆويدىڭ ەنشىسىنە لەتكا تازارتۋ، ارىق جوندەۋ، سودا سالۋ سياقتى تاپسىرمالار بولىنگەن.
ماستەر ايقاي سالدى.
— سايلاۋبەك ماراتبەكوۆيچ، لەتكانى تازارتىڭىز! تەزدەتىڭىز! مەتالل قاتىپ قالدى. اعىس ازايىپ بارادى.
سايلاۋبەك ۇزىندىعى جەتى-سەگىز مەتردەي تەمىر سۇيمەنمەن لەتكانى — تار وڭەشتى تالتىرەكتەي باسىپ تۇرتپەكتەپ تازارتادى. شىنى ماسكاسىن بەتىنە ءتۇسىرىپ، تەمىر سۇيمەندى لەتكانىڭ ىشىمەن ارى-بەرى ىرعايدى. سۇيمەن الدە كوكسكە، الدە قاتقان مەتاللعا تاق-تاق تيەدى. ەكى قارى زىرق-زىرق سالدىرايدى.
— قاتتى! قاتتىراق! وڭەش بىتەلىپ قالاتىن بولدى-اۋ!
بالقىپ، قىسقارىپ ەرىپ كەتكەن سۇيمەندى باس ارىققا لاقتىرىپ جىبەرىپ، سايلاۋبەك جاڭا سۇيمەندى الدى. قۇلاشتاپ اكەلىپ تەسىككە تىعىپ جىبەردى. جانتالاسا بار كۇشىن سالىپ ىرعاپ-ىرعاپ قالدى. تولقىن قايتا سارىلداپ، سۇيىق شويىن سىرتقا لاپ قويدى.
— قاش! قاشىڭىز تەزىرەك!
1لەتكا — دومنا پەشىنىڭ شويىن اعىزاتىن تەسىگى
سايلاۋ كەيىن قاراي ءبىر-اق ىرعىدى. شاشىراپ ەتەگى مەن شالبارىنىڭ بالاعىن شارپىعان مەتالل ۇشقىنىن كون قولعابىمەن ۇيكەپ ءسوندىرىپ، شۇرق-شۇرق تەسىلگەن ءوڭىرىن الاقانىمەن سيپاپ ءوتتى.
— قورىقتىڭىز با؟ شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، سايلاۋبەك ماراتبەكوۆيچ.
— قورىقتىم. ەندى ءسال كەشىكسەم، باسىم اينالىپ قۇلاپ تۇسەتىندەي سەزىندىم.
— وسىنى جازا الاسىز با؟
— بىلمەيمىن. مۇمكىن جازارمىن، مۇمكىن جازا الماسپىن. اقىن بولسام، كىم ءبىلسىن، مىناۋ جارقىراپ اتىلعان الۋان ءتۇستى ۇشقىندى الۋان ءتۇرلى گۇلگە تەڭەر مە ەدىم. ءبىراق ودان پايدا نە؟ جۇمىستىڭ اۋىرلىعىن ايتسام، باسقالاردى جەرىنتىپ الام با. ال، شىنداپ ويلاسام، گورنوۆويدىڭ سورعالاعان ماڭداي تەرىمەن قۇرىش سۋاراتىنىن ءدال وسى جولى انىق كوردىم... ءوز كوزىممەن كوردىم.
ماستەر جىميدى. تۇسىنسە كەرەك.
— ال، ەندى تەزدەتىپ ارىقتى جاڭا بالقىماعا دايىندايىق. جالعىز ءوزىڭىز ۇلگىرە الاسىز با؟ ەكىنشى گورنوۆويدى... دميترييەۆتى تە اياق-استىنان...
ماستەر ءسوزىن بىتىرمەي قولىن ىزالانا ءبىر سىلتەدى. بۇرىلا بەرىپ، تەر جۋعان ماندايىن، بەت-اۋزىن قالپاعىن شەشىپ الىپ ءسۇرتتى دە، كۇبىرلەپ الدەكىمدى سىباپ الا جونەلدى.
ۇزىن ادام رەنجىگەندە جاۋىرىنى قۋشيىپ، بۇكتەتىلىپ ەڭكىش تارتىپ كەتەدى ەكەن، بوتينكاسىنىڭ قالىندىعى قوس ەلى اۋىر تاقاسىن الاڭعا توسەگەن تەمىر پليتالارعا تىق-تىق قاداپ، بۋدكاعا جونەلدى.
دميترييەۆ — ەكىنشى گورنوۆوي. جاسى قىرىقتى قۋسىرعان. دەنەسىندە ارتىق ەتى جوق، پىشاقپەن سىلىعانداي سيدام. كوز ارناسى شۇڭەيتتەنىپ، ماڭداي سۇيەگىنە سۇعىنا كىرىپ كەتكەن. كۇڭگىرت جانارعا بالقىما اعىزعاندا الاۋ شاعىلىسىپ قانا نۇر جۇگىرەدى. ايتپەسە، جايشىلىقتا جىلت ەتەر ۇشقىن بىلىنبەيدى. ءبىراق جانى جومارت. ەلگەزەكتەنىپ بىلگەن-تۇيگەنىن ۇيرەتىپ جاتقانى. باسقالاردان شەلەكتەپ اعاتىن اق تەر، كوك تەر دميترييەۆتەن تىم بولماسا دىمقىلدانىپ تا لەپ بەرمەيدى. جيىرما جىلدان بەرى دومنا ماڭىندا سورعالاي-سورعالاي ابدەن كوزى بىتەلىپ قالعانداي.
سمەنا الدىندا جۇمىس كيىمىن كيىپ جاتىپ دميترييەۆ سايلاۋبەككە ازىلدەسە ءتىل قاتقان.
— ساعان قالىندىق تاپتىم.
— قويىڭىزشى! سۇلۋ ما؟
— بريدجيت باردو. ءجۇرىسى قانداي!
— ءيا، قانداي؟
— ون مەترگە ون توقتاپ ارەڭ جەتەدى!
— كەربەز ەكەن!
— ءيا! كەربەز! داۋىسىن ايت، داۋىسىن!
— سىڭعىرلاپ تۇر عوي!
— ىسقىرىپ سويلەيدى. تۇپ-تۋرا ميليسيونەر!
— ءبىر پالەگە قالدىم عوي وندا.
— كوزىن ايتساڭ! بەتىڭە قاراعاندا ءبىر ساعات ۇڭىلەدى.
— نەگە؟
— جاسى جەتپىستەن اسسا، نۇرى قاشقان كوزدەن نە سۇرايسىڭ. اۋىزدا ءبىر ءتىس قالماسا، — ىسقىرماعاندا ءقايتسىن. بۋىننان ءال كەتسە قارعا ادىم جەر مۇڭ بولماي ما.
دميترييەۆ ءوز قالجىڭىنا ءوزى ءماز. سايلاۋبەكتىڭ ارقاسىنان قاعىپ قالىپ ۇزاق كۇلدى. كەنەت كۇلكىسىن قالت تىيىپ، سابىرلى كەيىپكە كوشتى.
— بىلەسىڭ بە، سايلاۋ. جاڭا مەن جۇمىسقا كەلە جاتىپ، اۋرۋ قىسىپ... اسقازانىما وتكەندە وپەراسيا جاساتقام. قايتادان اۋىرىپ قالام عوي دەپ قورقىپ ەدىم، مىنە، قۇلانتازا ايىعىپ كەتتىم. سوعان بالاشا قۋانىپ تۇرمىن. ال، سايلاۋ، سەن ماعان سەنە بەر. قالىڭدىقتى ءوزىم تاۋىپ، تويىندى ءوزىم جاسايمىن.
سودان بەس مينۋتتەن كەيىن دميترييەۆتى سەح ناچالنيگىنە شاقىرتىپ اكەتتى.
سالدەن سوڭ دميترييەۆ بۇرقان-تالقان اشۋلانىپ ورالدى.
— نە بولدى؟
— جۇمىستان قۋىپ جاتىر!
— نەگە؟ كىم؟
— ماسسىڭ، ۇيىڭە قايت، وتقا ءتۇسىپ كەتەسىڭ دەيدى.
— قايداعى ماس. ساپ-ساۋ تۇرسىڭ عوي.
— سەح ناچالنيگى "سەنى تەرەزەدەن كوردىم، جۇمىسقا بارا جاتقاندا تالتىرەكتەپ ارەڭ جۇرگەنسىڭ" دەيدى. مەن پريستۋپىم ۇستاعانىن ايتسام دا سەنبەيدى.
— ءوزى كوردى عوي سەنى. سويلەستى عوي كوزبە-كوز؟ Mac دەپ قالاي ايتادى وندا.
— "سمەنا باستىعىنا بۇگىن جۇمىسقا جىبەرمە دەپ بۇيرىق بەردىم، بەرگەن بۇيرىقتى قايتادان بۇزا المايمىن" دەيدى.
— مىناسى كورنەۋ كوزگە زورلىق قوي، — دەپ سايلاۋبەك تە كۇيىپ-پىستى.
كەڭسەدەن ماستەر رەنجىپ ورالدى.
— ولاي ايتىپ، بۇلاي ايتىپ كوندىرە المادىم. تۇسىنگىسى كەلمەيدى. سەن، پەتروۆيچ، ءقازىر مەدپۋنكتكە بار. تەكسەرىل. ىشپەگەنىڭدى دالەلدەپ قاعاز ال.
— بارىنەن بۇرىن ادامدى جازىقسىز كىنالاعانى قينايدى ەكەن. ويپىرماۋ، ەكىنشى ەتاجدىڭ تەرەزەسىنەن سىعالاپ قارايدى دا، مەنى وپ-وڭاي ماس قىپ شىعارادى. ال، قاسىنا بارعانىمدا ەشتەڭەنى جانە كورگىسى كەلمەيدى.
سايلاۋبەك اڭ-تاڭ. ءدال مىنانداي وجار قىلىقتى بۇرىن-سوندى ەش جەردەن كەزدەستىرمەپ ەدى، دميترييەۆكە شىن جانى اشىدى. دەم اراسىندا ءوڭى قۋقىل تارتىپ، جۇدەپ قالعان جۇمىسكەردىڭ قازىرگى كىناسىز كۇيگەن الاي-تۇلەي كۇيىن دە ءتۇسىنىپ تۇر. جازىلىپ تۇرعان جان ولجا دەپ اۋرۋمەن ايقاسىپ، ءبىر مىسقال دەرتتى ارى يتەرىپ، بەرى قاراي سەنىمى سۇيرەپ قالت-قۇلت ەتىپ جۇرگەندە، مىناۋ ورىنسىز كىنارات توبىقتان سوققانداي جۇلىپ تۇسىرسە قايتەدى. وندا كۇرت كەتىپ، ۇزاق جاتىپ قالۋى مۇمكىن عوي.
دومنادا ءار ادامنىڭ ورنى بولەك، ءار جۇمىس قولى ساناۋلى. ونسىز دا جاز ايىندا دەمالىسقا شىعاتىندار كوبەيىپ، ءار سمەناعا بىرەر ادام جەتپەي جاتادى. ەندى، مىنە، دميترييەۆ كەتىپ ەدى، ەكىنشى پەشتەگى التى ادامنىڭ جۇگى ءتورت گورنوۆويدىڭ موينىنا ءۇيىلىپ ءتۇستى.
ول كۇنگى سايلاۋبەكتىڭ تيتىقتاي شارشاعانىن سۇراما. شەلەك-شەلەك تۇزدى سۋ ءىشتى. شەلەك-شەلەك تۇزدى تەر تۇلا بويىنان شۇمەكتەپ اقتى. ءبىر مينۋت تىزەسىن بۇگۋگە مۇرشاسى كەلگەن جوق. زىرىلداعان ۇلكەن جەلدەتكىشتىڭ الدىنا اۋىق-اۋىق زىر جۇگىرىپ بارىپ، تەرىن ۇگىپ، جان شاقىرىپ الادى دا، وتپەن الىسىپ، سۇيمەن مەن كۇرەكتى قولىنان ءبىر بوساتپايدى.
قولعاپتىڭ الدەبىر تەسىگىنەن ىستىق تەمىر سۇيمەن ساۋساعىن قارىپ ءتۇستى — شىدادى. كيىز سپەسوۆكانىڭ جەڭى ءتۇرىلىپ كەتىپ، بىلەگىنە شاشىراعان ۇشقىن ءتيىپ، كۇيدىرىپ كەتتى — شىدادى. شاشىن، قاسىن جالىن شارپىدى، كوڭىرسىك ءيىس قولقاسىن قاپتى — شىدادى. ال، سمەنا باستىعى كەلىپ دىكىڭدەپ "كەزەكتى بالقىمانى تەزدەتىپ اعىزىڭدار!" — دەگەندە، كۇن ۇزىنعى قاينار اشۋى اعىتىلىپ كەتتى.
— ءسىز، بەتالدى تىقاقتاي بەرمەڭىز، ءبىلدىڭىز بە، مۇندا اۆتومات جوق. ونىڭ ۇستىنە جۇمىسشى جۇيكەسىز روبوت ەمەس. ونىڭ دا جاي-كۇيىنە قاراۋ قاجەت. ەكى قولدى شەلتيىپ قالتاعا سالىپ الىپ، شىرەنىپ تۇرىپ نۇسقاۋ بەرۋدى ءبىز دە بىلەمىز. كوزىڭىزدى اشىڭىز.
— سەن نە دەيسىڭ وسى؟ كىمگە اقىل ۇيرەتپەكسىڭ؟
— سەن دەمەڭىز، بىرىنشىدەن، جاسىم ۇلكەن. ەكىنشىدەن، سىپايىگەرشىلىكتى ۇمىتپاعانىڭىز ءجون. ادامعا ادام دەپ قاراۋ كەرەك.
سمەنا باستىعى يت كورگەن مىسىقتاي جيىرىلدى. شەگىر كوز لەزدە كىشىرەيىپ، دوپ-دوڭگەلەك ەكى ۇڭعىدان ءزىلدى قاراشىقتارى تەسىرەيدى.
— دەماگوگيانى تاستاڭىز، جازۋشى جولداس. بۇل ارا ديسكۋسسيا جاسايتىن جەر ەمەس. ءوندىرىس ورنى. بۇل ارادا سىپايى قارىم-قاتىناستى جوسپار، گرافيك قانا بيلەيدى. باسقانىڭ ءبارى بوس ءسوز. ونان دا بۋرماشينانى تەزدەتىپ ىسكە قوسىڭىز. مەتالل ىسىپ كەتتى. فۋتەروۆكانى شايىپ كەتسە، جاۋاپ بەرەتىن ءسىز ەمەس، مەن!
— نەگە جالعىز ءسىز عانا جاۋاپ بەرەسىز! مەن نەگە جاۋاپ بەرمەيمىن؟
— ءسىز بىرىنشىدەن، ۋاقىتشا ادامسىز. ەكىنشىدەن گورنوۆوي عاناسىز.
— گورنوۆويدى كەمىتپەڭىز. سول ەكەن عوي دميترييەۆتى جۇمىستان قۋعانىڭىز، — دەپ سايلاۋبەك تۇلابويىن بيلەپ بارا جاتقان اشۋلى ءدىرىلدى كۇشپەن باستى. ءبىراق يەگى ءالسىز ءدىرىلىن جاسىرا المادى.
— دميترييەۆتى قۋعان مەن ەمەس. سەح ناچالنيگى — جايلاۋبەك ماراتبەكوۆ! قاتەلەسپەسەم، ول كىسى ءسىزدىڭ اعاڭىز بولار. ونى نەگە جاقتايسىز.
سمەنا باستىعى سوڭعى سوققىنى ۇتىمتالىن اڭدىپ ءدوپ ۇردى. سايلاۋبەك اۋزىن اشا الماي قالدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كۇن ۇزىن ىشتەي ۇستاسىپ جۇرگەن سەح ناچالنيگى جايلاۋبەك ەكەنى بۇعان دەيىن ويىنا كەلمەگەن ەدى. مىنا سوزدەن كەيىن ءبىر سۇمدىق رەنىش دۋىلداپ ءوربىپ، ميىنا قۇيىلدى. "ە، باسە، جايلاۋبەك! سەن ەكەنسىڭ عوي!!"
— نەگە ۇندەمەيسىز. قوقانلوقىڭىزدى الدىمەن ءوز اعاڭىزعا كورسەتىڭىز. اقىلىڭىزدى اعاڭىزعا ۇيرەتىڭىز. ال، ماعان جۇمىس كەرەك. لەتكانى دەرەۋ اشىڭىز، — دەدى دە، سمەنا باستىعى ءۇشىنشى پەشكە قاراي ءوتىپ كەتتى.
سايلاۋبەك ساتتە ءشوجىپ قالدى. "كىمگە ۇقساپ بارادى؟ اپىراي، شىنىمەن تۋعان اعاسى وسىلاي جات بوپ الىستاپ، تۇسىنىكسىز بولىپ كەتەر دەپ ويلاپ پا ەدى؟ بۇنىسى نەسى؟ تورەلىك مىنەز بە؟ دورەكىلىك مىنەز بە؟ قاراماعىنداعى جۇمىسشىلارعا جوعارىدان تاكاپپارسي قارايتىن اقسۇيەكتىك قىلىقتى قايدان ۇيرەنىپ ءجۇر. ونىمەن سوندا قاي ۇشپاققا شىعار. ءتۇسىن بەرمەيمىن دەپ، تۇسىنىسپەي ءجۇرىپ، وپ-وڭاي ۇشىپ كەتەتىنىن بىلمەي مە ەكەن. مىنا قالپىندا ونى نەگە جوعارىلاتادى؟ قاي ەڭبەگىنە ءسۇيسىنىپ، قاي مىنەزىنە تۇشىنىپ جۇزدەگەن ادامنىڭ تاعدىرىن قولىنا ۇستاتىپ قويادى؟ ادام بويىنداعى جىلتىراعان اسىلدى ۇرلەپ ءسوندىرىپ، سەنىم مەن ءۇمىتتى اياۋسىز ۇرلاسا، ۇرىنى كرەسلوعا قاقيتىپ وتىرعىزىپ قويعاندا تابارىمىز نە؟ اعاسى ەمەس پە؟ ءبىراق قاي قادىر-قاسيەتىمەن قىمبات؟ بىرگە تۋدى، بىرگە ءوستى، ءبىر ۇيادان ۇشتى. ال، سوعان بولا سۇمىرايدى دا سۇيۋگە بولا ما؟ قياناتقا قىنجىلماي ما؟ قانجىعاعا بوكتەرگەن ازىن-اۋلاق ار-ۇياتتى جەلە، شوقىتىپ جۇرگەندە جوعالتىپ الىپ، جۇقسىزدىقتىڭ جورعاسىن تايپالتاتىن باۋىر، باۋىر ەلجىرەتەر سۇيىسپەنشىلىك تۋعىزار ما؟ تۋعىزباسا، الگىندە نەگە ۇندەمەي قالدى. اياي ما؟ نەسىن ايايدى؟"
بۋرماشينانىڭ بولات بۇرعىسى زىر-زىر اينالادى. تۇتقانى قىسا ۇستاپ، شىرەنە يتەرىپ تۇرعان سايلاۋبەكتى سەلكىلدەتىپ ءدىر-دىر بيلەتەدى. لەتكا-وڭەشكە سۋعىنا كىرىپ كەتكەن بۇرعى ءبىر كەز توقتاپ قالدى.
قاسىنا ماستەر كەلدى.
— سايلاۋبەك ماراتبەكوۆيچ، ءسىز ازىراق دەم الىڭىز. كەزەكتى ماعان بەرىڭىز.
ماستەر بۇگىن بەسىنشى گورنوۆوي سياقتى. قولى تيگەن جەردە بار كومەگىن ايامايدى.
قويۋ ءتۇتىن بۋداق-بۋداق كوتەرىلىپ، جوعارى شاپشىدى دا، سۇيىق وت جىلانداي يرەلەندەپ، تولقىپ ءۇيىرىلىپ قۇم توسەگەن ارىقپەن سۋماڭداي جونەلدى. سالدەن كەيىن تومەندەگى چۋگۋنوۆوز ۇستىنەن قىپ-قىزىل باعان ورناي قاپ، جۇيتكىگەن شويىن cap-cap قۇيادى.
بالقىما اعىزۋ باستالدى.
قىس. ماراتبەك
سايلاۋبەكتىڭ قويىن داپتەرىنەن
بىزدە بۇرىن نە كوپ ەدى، سايلاۋجان ؟ قيانات كوپ. تاعى دا قيسىقتىڭ الىمىنەن شىعادى. تۇگەلبايدىڭ بيمەندەسى ايتپادى. بيمەندە شالدى بىلەسىڭ عوي. ءقازىر جەتپىستىڭ ەكەۋىندە. ءالى تىڭ ءوزى. سول ايتادى. سولقىلداعان جيىرما بەستەگى كەزى ەكەن. الدەقالاي جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ، جولشىباي نوسەر جاۋىنعا ۇشىرايدى. اينالا اپ-ساتتە قاپ-قاراڭعى بوپ كەتىپتى. شاتىر-شۇتىر كۇن كۇركىرەپتى دە، دۇنيە-الەم جاپ-جارىق كوكشىل تۇسكە بولەنىپتى. سوندا دەيمىن، جامانداتقىر تورى دونەنى ەكى قۇلاعى تومەن سالبىراپ، قالشيىپ سىرەسىپ قاپتى. تەبىنسە دە، قامشىلاسا دا اياعىن ءبىر باسپاپتى. سوندا بارىپ ءبىلىپتى، جاقىننان جاي ءتۇسىپ، لەبىمەن اتتى سوققان ەكەن. بيمەندە نە ىستەسىن، جەرگە سەكىرىپ ءتۇسىپ، شىلبىرىن سۇيرەتىپ كەپ ءبىر بۇتانىڭ تۇبىنە وتىرادى. ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ. ەلسىزدە پانا قايدا. سودان تورى دونەن ءبىر شاي قايناتىم ۋاقىتتاي سىلەيىپ، مۇلگىپ تۇرادى. وقىرانادى. سول كەزدە بيمەندە نايزاعاي جارىعىندا كوز ۇشىنان ءبىر قىستاۋدىڭ سۇلبەسىن كورىپ قالادى.
دونەنىن جەتەكتەپ كەلىپ قىستاۋدىڭ بوساعاسىنا بايلايدى دا، ءوزى ىشىنە كىرىپ، ءبىر بولمەسىندە ۇيىقتاپ شىعادى.
ءبىر كەزدە دونەنى شۇرقىراپ ال، كىسىنەسىن!بيمەندە ۇشىپ تۇرادى. تاڭ اتىپتى. جالما-جان قامشىسىن قىسىپ ۇستاپ البارعا اتىپ شىعىپتى. دونەنى سىرتقى ەسىكتىڭ الدىندا ەكەن دەيدى. موينىندا قامىت! بۇل نەتكەن قامىت دەپ ويلايدى بيمەندە. ءوزى سىرتقا شىعۋعا جۇرەگى داۋالاماي، الباردا ءبىراز تۇرىپ قاپتى. الدەن ۋاقىتتا سۇمدىق داۋىس ەستىلەدى. "ويپىراي!" دەيدى بيمەندە. نە ادام ۇنىنە، نە اڭنىڭ ىرىلىنا ۇقسامايدى! سوندا دەيمىن، الگى داۋىس شۇرقىراپ شىققاندا، تورى دونەن كىسىنەيدى ەكەن. دىرىلدەپ، قالشىلداپ كىسىنەيدى...
بيمەندە جامان قورقىپتى. ەسىز قىستاۋدا جىن-پەرى كوپ بولادى دەۋشى ەدى، جالعىز ەكەنىمدى ءبىلىپ اينالدىرعان عوي دەپ ويلايدى. سودان توبىلعى ساپتى قامشىسىن قۇلاشتاي كوتەرىپ، اڭىرىپ تىسقا ۇمتىلادى. جالعىز باستى شاپپاسىمەن شىلبىرىن قيىپ جىبەرىپ، دونەنگە قارعىپ مىنەدى. سوندا قاراسا... ءۇي توبەسىندە، قۇداي-اۋ، جاربيىپ قۇبىجىق وتىر ەكەن!... كۇل تۇستەس شاشى دۋدىرىپ جايىلىپ كەتىپتى. توبەسىندە ەسكى قۇلاقشىن قوقيادى. قابات-قابات كويلەك، شەتىنەن قىرىق جاماۋ. كەمپىر!باياعىنىڭ مىستان كەمپىرى وسى بولار دەپ ويلايدى بيمەندە. ساۋساقتارى، — قۇداي باسقا سالماسىن، ءار قايسىسى ءبىر-بىر ساباۋداي. انىقتاپ بايقاسا ساۋساقتارىنا سورايتىپ قامىس كيگىزىپ قويىپتى. ءبىر كەزدە الگى كەمپىر ساقىلداپ كۇلەدى عوي. كەمپىر كۇلگەندە، دونەن شۇرقىراپ كىسىنەيدى عوي. بيمەندە سوندا ءبىر-اق تانىپتى. كەمپىر سول قىستاۋدىڭ بايىنىڭ كەدەي جىلقىشى جىگىتىنىڭ شەشەسى ەكەن. قيسىقتىڭ ءالىمى بايمەن قوسا كانپەسكەدە جىلقىشىنى دا بىرگە جەر ايداتقان. جالعىز بالاسىنان ءتىرى ايىرىلعان كەيۋانا كۇيىكتەن جىندانىپ كەتىپ ەدى. بيمەندە ايتادى: ەسكى شالبارعا قاۋقايتىپ ءشوپ تولتىرىپ، دونەننىڭ موينىنا قامىت قۇساتىپ بايلاپ قويىپتى دەپ... انە، قانداي جاعدايلار بولعان. كەمپىردى كونە قىستاۋدان قىستىڭ كۇنى مac بوپ قاتىپ قالعان جەرىنەن تاۋىپ العانبىز...
* * *
ىشقىنا سوققان جەل ەكىلەنىپ كەلىپ تەرەزەنى كەۋدەلەيدى. ەنتىگىپ كەيىن شەگىنەدى. ءالسىز ءدىرىل قاققان باسەڭ كۇلكىدەي كۇمىلجىپ بارىپ ءۇزىلىپ، ىزالى جەلدىڭ كەلەسى تۇيدەك تولقىنىن سابىرمەن كۇتەدى.
فيەۆرالدىڭ ورتاسىنان اۋا ۇيتقىعان بوران باسەڭسىگەن بە، الدە بۇرىنعىداي توپەلەپ قار جاۋماي ما، اسپان-جەردى ەسىرىك بيىمەن الاساپىرانداتاتىن اق تۇتەك ازايعان. ونىڭ ەسەسىنە قۇبىلاسىن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا كەزەك وزگەرتەتىن ىزعىرىق جەلدىڭ تاۋسىلماس ىزىڭى ۇزاق كۇيىن قۇلاق تۇبىندە كۇمبىرلەتىپ جاتاتىنىنا ماراتبەك تە ابدەن ۇيرەنىپ العان.
كۇپىسىن كيىپ، بەلىن بايلاپ الىپ، مالدى قورادان شىعارۋعا دالاعا كەتكەن ايكىجان ءبىراز كەشىكتى. ەكى قولدان ەرمەك قاشقان ماراتبەك ۇيرەنشىكتى ءتورت قابىرعانى كوزىمەن شولىپ ءوتىپ، قۇرعاق تاماعىن قىرىلداتتى.
باستالار باعىتىن اۋىستىردى ما، جەلدىڭ شۋىلى سايابىرلادى. تاڭدايى كەبەرسىگەن ماراتبەك ىشتەن تىنىپ، ءبىر جامباستاپ، سىرلى قاسىققا قول سوزدى. تۇكتى ورامالدى قوس ساۋساقپەن ءىلىپ الىپ، سەرپىپ تاستادى دا، بەتىندە قاراقوشقىل مايى كىلكىگەن قىسىردىڭ بالداي قىمىزىن ۇزاق ساپىردى. كوپىرشىپ جۇپار اتقان سۋسىننىڭ تاڭسىق ءيىسى تولقىندانىپ تاناۋعا ۇردى. سول تاڭسىق ءدام سىلەكەيىن شۇبىرتتى. اعاش قاسىقتىڭ تۇبىندە قالعان بىرەر تامشى سۋسىپ كەپ، سۇيرەگەن تىلگە تامدى. سۋىق قىشقىلتىم تاڭداي ءجىبىتتى. اش قارىن الداۋسىرادى. داتكە قۋات تاپقانداي تىمىرسىق وي ءبولىنىپ، ادام ساناسىنىڭ ەستەلىك جادىنان وتكەن كۇندەر سۋرەتىن ءتىرىلتىپ اكەلىپ قايتادان كوشىرىپ-قوندىرىپ جاتىر.
ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتاسى بولاتىن. ماراتبەك اۋىر سوستاۆتى جالعىز پاروۆوزبەن الىپ جۇرەتىن وزات ماشينيستەردىڭ باستاماسىن كوتەرۋشىلەردىڭ بىرەۋى ەدى. سودان با، كومەكشىسى مەن كوچەگارى ۇشەۋى دامىل تاپپاي مانومەتردى قاتتى قاداعالاپ، قازانداعى بۋدىڭ قىسىمىن تومەندەتپەۋگە تىرىسىپ، تەندەردەگى تاۋ بوپ ۇيىلگەن تاس كومىردى كەزەكتەسىپ وتتىققا لاقتىراتىن دا جاتاتىن.
جول بويى ەلسىز. بۇلار بارىپ سوستاۆ اۋىستىراتىن ستانسيامەن ەكى ارادا ەكى-ۇش-اق ەلدى مەكەن بار. كوپ رازەزدەر قاڭىراپ بوس تۇراتىن.
وسىنداي قاربالاس رەيستە الدەقالاي وڭ قاپتالداعى جالعىز قىزىل كازارمانىڭ تەرەزەسىنەن كۇزدىڭ ءبىر كۇنىندە بۇلدىراعان جارىق كورىنگەن-دى.
"كىم ەكەن؟ جالعىز ءۇي وتىرىپ بۇل شىركىندەر قالاي كۇن كورمەك" دەگەن جاۋاپسىز اۋەسقوي سۇراقپەن ماراتبەك تاڭ قالعان دا، ارتىنشا-اق ۇمىتىپ كەتكەن.
كەيىن وسى كازارمانىڭ تۇسىنان كۇندىز وتكەنى بار. سوندا... ماراتبەك وقىس ءدىر ەتتى. تەپكىشەكتە قالشيىپ تۇرعان ايەل تانىس سەكىلدى. "ياپىراي! ايىمشا ەمەس پە؟! سول ما ەكەن؟ ايدالادا نەسى بار؟ قوي، كىمدى ويلاساڭ سول ەلەستەيتىن بولار. قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا كىمنىڭ كىم ەكەنىن اجىراتا قويۋ دا وڭاي ەمەس. دۇنيەدە اقجاۋلىقتى ايەل از با؟ ." ءبىراق كەۋدەگە كىرگەن كۇدىك بوساتار ما، ماراتبەك جول بويى ءارى-سارى كۇيدە وتىردى.
ورالعان سوڭ دا كەلەسى رەيسكە دەيىن تاعات تابا المادى. كوز ۇشىنان قىزارىپ كورىنگەن جالعىز ۇيگە جانارىن سۋىرا قادالىپ، بۋدكا تەرەزەسىنەن كەۋدەسىن تىسقا تاستاپ، دەگبىرسىز كۇيگە ءتۇستى.
"شىعار ما ەكەن دالاعا؟ كورىنەر مە ەكەن تاعى؟ ايىمشا بولسا ءسوز جوق كۇتىپ تۇرادى. اپىراي، شىنىمەن-اق ايىمشا ما؟ ول ەمەس پە؟ سوندا مىناۋ ءۇيدى جالعىز مەكەندەي مە؟"
ون، قولى الدىندا سالبىراعان تۇتقاعا كىلت جارماسىپ، ايدالادا اڭىراتىپ نەگە گۋدوك بەرگەنىن ءوزى دە سەزگەن جوق. كومەكشىسى مەن كوچەگارى كۇيە جۇققان بەتتەرىن تەرمەن ايعىزداي جىلتىراتىپ "شەفتىڭ" مىنا وقىس قىلىعىنا تاڭدانا ۇرپيىسكەن.
"سول! ءدال ءوزى!!!"
قىناما قامزولىن بەلىن ۇزىلدىرە تۇگەل تۇيمەلەپ العان ايىمشا قابىرعاعا سۇيەنىپ تۇر ەكەن. ءسال ىلگەرى ۇمسىنىپ، ەلەگىزە جالت ەتتى. پاروۆوز زۋ ەتىپ، جەر سولقىلداتىپ قاسىنان وتە شىقتى.
سول ساتتە بىرىنە-بىرى قادالعان كوزدەرىندە بىرىنىڭ-بىرىنە دەگەن ساعىنىشى، بىرىنىڭ-بىرىنە دەگەن سالەمى، بىرىنىڭ-بىرىنە دەگەن ىقىلاسى ءبارى-بارى لۇپىلدەپ تۇرعان ەدى. جاناردان ۇشقىر نارسە جوق. جالت ەتكەندە بەت-جۇزدەگى ءتىلسىز تىلەكتى قاعىپ اكەتىپ جانىنىڭ جايلاۋىنا جايىپ جىبەرەدى.
دىرىلدەتىپ ماراتبەك ءبىر ادەمى اۋەندى باستادى قىر مۇرىننىڭ ەكى قاپتالىن قۋالاي ەكى تامشى دىرىلدەپ تومەن سىرعانادى. ءسال جۇمىلعان كوز كىرپىكتەرىن ايقاستىرىپ قالىپ، قايتا اشىلىپ كەتكەندە قاپ-قارا ءتۇتىننىڭ استىنان لاپىلداپ كوتەرىلگەن جالىنداي قاراشىقتا نۇر وينادى.
سارىارقانىڭ ساۋىعى-اي!
شاقىرار ونىڭ تاۋىعى-اي!
كۇندە جيىن، كۇندە توي
قىز-بوزبالا اۋىلى-اي!
ءدىرىل جوعالىپ، ىرعاققا ساعىنىش نازى، جۇبانىش پەن ىرزالىق لەبى قوسىلدى. جىلت-جىلت كورىنىپ، پاروۆوزدىڭ تابانىنا قاشىپ تىعىلىپ جاتقان شپالدار ءبىرازدان كەيىن وسىناۋ ءاندى مول ءۇندى حورمەن جاڭعىرىقتىرىپ جاتقانداي سەزىلدى.
سودان سوڭ-اق ايىمشا مەن ماراتبەكتىڭ قۇنارا اسىعىس بىرەر سەكۋندتىك ءۇنسىز كەزدەسۋلەرى جالعاسىپ جۇرە بەردى. تۇندە تەرەزەدەن شامى جىلتىراپ، كۇندىز ءوزى ەسىك كوزىنە شىعىپ تۇراتىن.
"ايىمشا-اي! ءقادىرىڭ ارتىق جان ەكەنسىڭ-اۋ! ەرتەرەك بىلسەمشى"، دەپ ارقىراتىپ گۋدوك بەرىپ، ايتا الماي كەتكەن وكىنىشىن، العىس-راقمەتىن كەڭ دالاعا پاروۆوزدىڭ اششى ۇنىمەن جاڭعىرىقتىرىپ جەتكىزەتىن. ءدۇرس-دۇرس ۇرعىلاعان دوڭعالاق تارسىلىنا جيىلەپ سوققان جۇرەك ءدۇرسىلىن تابىستاپ، سوناۋ كوز ۇشىندا قالىپ بارا جاتاتىن اق جاۋلىقتى ايەلدى قوزىكوش جەرگە شۇباتىلعان ۆاگوندارىنىڭ جۇيتكىگەن كولەڭكەسىمەن ءبىر-بىر سيپاپ وتەتىن.
"راقمەت! مەن ءۇشىن مىنا قۇلازىعان ۇيگە كەلدىڭ-اۋ. قاسىندا تىلدەسەر بىرەۋ بار ما ەكەن؟ بەتپە-بەت كەپ، اۋىزبا-اۋىز سويلەسە الماساق تا، وسىلاي ءبىر-بىرىمىزدى ىنتىعا كورىپ قانا قۋانىش تاپقانىمىز قانداي جاقسى ەدى! سونى ويلاپ شىعارعان، ايىمشا، سەنەن ارداقتىم بولار ما بۇ دۇنيەدە؟ اسىلسىڭ-اۋ! اسىلسىڭ!"
جالعىز ءۇي كوز قۇرتىنا اينالدى. جالعىز جان ىنتىزارى بولدى. بۇرىن رەيستەن ۇيىنە جەتكەنشە اسىعاتىن. ەندى ۇيىنە سىيا الماي رەيسكە شىققانشا قۇر جانى دوڭبەكشىپ بايەك تاپپايتىن بولدى. سوندايدا ايكىجاننىڭ بەتىنە قاراي الماي، وز-وزىنەن قاراپ تۇرىپ قۋىستانىپ، ال پاروۆوزدىڭ بۋدكاسىنا كىرىسىمەن جايناپ، قۇلپىرىپ سالا بەرەتىن.
"ەكى كوزدىڭ ءتورت بولعانى قيىن. تال بويىن كورىپ قاپ، جۇرەك لۇپىلىنەن كۇي اڭديتىن بوزبالالىق باياعىدا قوش دەمەپ پە ەدى. مەنىڭ موسقال تارتقان شاقتاعى ەندىگى ىزدەرىم نە؟ سوناۋ بۇتا-بۇدىرىنا دەيىن كوڭىل تابىنا ىستىق قولامتاداي باسىلىپ، تۇلا بويدى بەلگىسىز دىرىلگە بولەيتىن وقشاۋ ءۇيدىڭ جۇپىنى كورىنىسى بۇرىن نەگە ەلەۋسىز ەدى؟ الدە دۇنيەدەگى بار قىزىقتان باز كەشىپ، وڭاشا تىرلىكتىڭ مىلقاۋ تىلسىمىنا ءوز ەركىمەن بويسۇنعان ايەلدىڭ ەرلىگى مە ءتانتى قىلعان؟ مۇمكىن ايىمشا ءۇشىن قۇنارا جۇزدەسىپ قالاتىن ەكى-ۇش سەكۋند ۋاقىت الەمنىڭ بار شاتتىعىنان ارتىق شىعار. ەندەشە، مەن نەگە كۇدىكتەنەم".
گۋدوك... جالعىز ءۇي...جالعىز ايەل...گۋدوك.
ارادا جىل ءوتتى. كەزدەسەدى، تىلدەسپەيدى. جۇزدەسەدى، جاق جازىسپايدى. كەزدەسەدى، قۋانىسىپ قالادى. كەزدەسەدى، ساعىنىسىپ ايرىلىسادى.
گۋدوك. ايىمشا. گۋدوك. جالعىز ءۇي.
تارس-تۇرس رەلستى ويناتقان دوڭعالاق ارشىندى جۇرىسىنەن ءبىر جاڭىلعان ەمەس. قارا پاروۆوز بىردە-بىر رەت الگى ءۇيدىڭ تۇسىندا ءسال كىدىرىستەگەن ەمەس. تۇستىكتەن تەرىسكەيگە، تەرىسكەيدەن تۇستىككە قاراي جۇيتكيدى. گرافيكپەن سىرعاناپ، گرافيكپەن ۋاقىت توقايلاستىراتىن قاتاڭ تارتىپكە اسا مىعىم تەمىرجولشىلار ايدالاداعى جالعىز تۇتىنگە قالاي توقتاسىن!
"اپىراي! نەتكەن ءداتى بەرىك جان ەدى! مىنا تۇرعان جيىرما شاقىرىم جەردەگى ستانسياعا نەگە ءبىر كەلمەيدى؟ نەگە ءبىر سويلەسپەيدى؟ بىلەدى عوي، مەنىڭ سوندا توقتاپ، پاروۆوزعا سۋ تولتىراتىنىمدى. ەڭ بولماسا ءبىر رەت كەلسە عوي. ەمىن-ەركىن اڭگىمەلەسىپ، ماۋقىمىزدى باسار ەدىك".
ماراتبەكتىڭ ويى عانا. ىشىنەن بىقسيدى دا، ىشىنە ءبارىن كومە بەرەدى. ايتپەسە، ءبىر پاراق قاعازعا شيمايلاپ سىر توگىپ، الگىنى تاس وراپ تەرەزەدەن تاستاپ كەتۋىنە بولار ەدى. وعان بارمايدى. وعان بارسا، مىناۋ ءۇنسىز قالىپتاسقان توقمەيىل كۇيلەرىنە زورلىق جاسايتىنداي كورەدى.
اقشا بۇلتتاي جەلبىرەگەن اق جاۋلىق كوڭىلدىڭ رياسىز بەلگىسى بولىپ، ازاماتتىڭ ادال پەيىلىنە پانيدەگى راقات تۇيسىكتىڭ قۇدىرەتىندەي تانىلۋ ءۇشىن وسىناۋ ك،اس قاعىم ءسات ارقىلى ەلەستەيتىن شىعار.
ءومىردىڭ بۇكىل تىرەگى — ماحابباتتا عانا. كوكتەمنىڭ قاۋىز جارعان قىزعالداعىنداي جىلى پەيىل تىرلىك جولىڭنىڭ ءبىر قالتارىسىنان توسىپ تۇرسا، وندا كوك اسپاننىڭ ءمولدىر زاڭعارىنا قانات بايلاعانداي زىمىراپ، سامعاپ كەتكەنىڭدى سەزبەي قالاتىن كەزدەرىڭدى ءتاڭىردىڭ ءوزى دە باسىنان كەشتى مە ەكەن. وسىناۋ ساتتىك قۋانىشىڭ ءۇشىن-اق دۇنيەگە ادام بوپ جارالعانىڭ قانداي باقىت! ونداي جانعا ءولىم قورقىنىش اكەلە الار ما؟ قايدا! جۇرەك قانىنىڭ بۇلكىلى الەمنىڭ تىنىسىمنان دا ارتىق قوي. قينالا كۇلىمدەگەن ءاجىمدى ەزۋدەگى ريزالىقتى پاروۆوز بۋدكاسىنان اسىلا ەڭكەيىپ ايمالاعان قاراشىعىڭا ءسىمىرىپ اكەتسەڭ-ومىر اتتى شىتىرماننىڭ ءوزىڭ شەشە الماس تيتتەي كىلتيپانى قالار ما؟ قايدان قالسىن! ارىنداعان اساۋ پاروۆوز سول شاقتا جۇيتكىگەن ەكپىنىمەن جۇمىر جەردىڭ ەندىگى مەن بويلىعىن تەمىر دوڭعالاقتارىنا قىرىق قابات وراپ الىپ، بۇكىل بولمىستى كوز الدىڭا دىرىلدەتىپ جايىپ تاستاماي ما؟ جايىپ تاستايدى! ونداي شاقتا دۇنيەدە جابىق ەسىك، بىتەۋ كەۋدە كەزدەسۋى مۇلدە مۇمكىن ەمەس. شەكارالار جويىلىپ، سوعىس اتى ءوشىپ، قارۋ-جاراق بىتكەن مارتەندەردە قايناپ، الەمدى ءسابي كۇلكىسىنىڭ ەمىرەنگەن تازا سىڭعىرى بيلەپ الىپ كەتەدى. قۋانعان جاننىڭ جانارى-ىنتىماقتىق پەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ، سەزىم مەن ىنتىزارلىقتىڭ جارقىراعان ايناسى.
ازىناپ بوران ۇيىتقىسىن، شاتىرلاپ كۇن كۇركىرەسىن، نوسەرلەپ جاۋىن جاۋسىن، ىسقىرىپ جەل ۋىلدەسىن-كەۋدەدەگى ماحاببات كوكتەمىن ىعىستىرا المايدى. ويتكەنى ادەمىلىكتىڭ سىرىن بۇكىل بولمىسىمەن تاپقان ادام قانداي سۇراپىلعا دا توتەپ بەرە الادى. بۇرىنعى كۇيكى تىلەكتى سۇرامشاق كوڭىل ءومىر مەن ءولىم تايتالاسىن جەڭىپ تۋعان ىڭكارلىكتىڭ قۇدىرەتىن ءوز رۋحىنان كەزدەستىرگەندە ماحاببات ءلۇپىلىنىڭ نازىك تەربەلىسىن اجالدىڭ قۇرساۋلى شەڭگەلىنە قالقان قىپ توسەپ، اسقاقتاپ كەتەدى.
ماراتبەك سونداي الابۇرتقان كۇي كەشكەن ەدى. كوز الدىنداعى سەلدىر مۇنارلى پەردەسى تۇرىلگەندەي سەزىنىپ، كەلەر كۇننىڭ جۇمباق قاراكەتىنەن قاۋىپتەنبەي، كەزدەيسوق جولىعاتىن كۇدىك پەن قۋانىشتى ەش ويلاماي، ىشتەگى تولقىنداعان اسەم حالىنە بارىنشا بەرىلىپ الدى. دوڭعالاق تارسىلى، بۋ ىسىلى، جالىن شارپۋى، گۋدوك جاڭعىرىعى — ماراتبەكتىڭ كەۋدەسىندە تۋىپ، ماراتبەكتىڭ كەۋدەسىندە ۇمىتپەن تىرىلگەن ادەمى ءاننىڭ ۇزىلمەس قايىرماسىنا اينالدى. ول ءاننىڭ قينالىپ تۋسا دا قايىرىمدى باستاۋى بار. ول ءاننىڭ تۇلابويدى قاجىر مەن قايراتقا بوكتىرگەن، ۇزدىكتىرىپ اكەتىپ بارا جاتقان جالعاسى بار. ول ءاننىڭ شورت ۇزىلەر اياعى جوق. ءان ۇزىلسە، مىناۋ تامىر-تامىردا لىپ-لىپ جۇگىرگەن قان قۇيىنىمەن الەمنىڭ ماڭگى ولمەس ومىرشەڭ بولشەگىنە اينالعان ماحابباتشىل جۇرەك توقتاۋى مۇمكىن. ال، جۇرەك توقتاۋعا بولمايدى. وندا دوڭعالاقتار تارسىلى جوعالادى. جۇمىر جەر اينالماي قالادى. كۇن سونەدى. جوق، بۇل ءاننىڭ اياقتالۋى مۇمكىن ەمەس.
ماراتبەك اسپاندى دا، كۇندى دە العاش كورگەندەي ادەمى اسەردە ءجۇردى. قارسى بەتتەگى جىڭىشكە ەسىكتى اشىپ تاستاپ، اسپانداعى شاقىرايعان كۇنگە كىرپىك قاقپاي قادالىپ قالاتىن ادەتىن كومەكشىسى دە سەزىپ قالعان ەدى. وندايدا پاروۆوزدىڭ باسقارۋ ءپۋلتىڭ ءوز قولىنا الىپ، ماراتبەكتىڭ وزىمەن-وزى تەبىرەنگەن شاعىنا قيانات جاسامايدى.
" كۇن! قالاي بىلمەگەم؟ سوندا، سوناۋ ەسكى قىستاۋعا دالباڭداپ جۇگىرىپ جۇرگەنىمىزدە دە سەن ءدال وسىلاي قادالىپ تۇردىڭ-اۋ.
سول كەزدە ءدال مىنا قالپىنداعى ءۇنسىز تىلدەسەتىن مەيىرىمىڭدى قالاي ۇقپاعام؟"
ۋاقىت — زىمىراۋىق. كۇن مەن ءتۇن الماسقىش. ماراتبەكتىڭ كورەرى — كۇن عانا. الەمنىڭ جالعىز جارىق كوزىن سىرلاس سەرىگىنە اينالدىرىپ العان سوڭ، دەگبىرسىز ءىشتىڭ قۋانىش ىڭكارىن ءبولىسىپ، سابىر تاباتىن.
ايىمشا... گۋدوك... ايىمشا. جالعىز ءۇي.
زىمىراعان ۋاقىتتىڭ بادىرايعان بەدەرى دە، ىستىق بەلگىسى دە سولار. جۇمىر جەردىڭ ماڭگى جوعالماس كوركەم ەسكەرتكىشىندەي اپىل-قۇپىلدا ىنتىقتىرىپ كەزىكتىرەدى.
ءبىراق...
اسەم ءاننىڭ قايىرماسىنىڭ قوجىرايتىن شاعى جەتىپتى...
ماراتبەك كۇندەگىسىندەي رەيسكە اسىعىپ، قارا بۋدكاعا ەنىسىمەن اۋىر سوستاۆتى قىبىرلاتىپ قوزعاپ اكەتتى. جىلدامدىق ارتىپ جۇرەك ءانى تارسىل-گۇرسىلدى جاڭعىرىقتىرا كۇشەيتىپ ىلگەرى ارىنداتىپ كەلەدى. تالاي ستانسيا، تالاي رازەزد دە ارتتا قالدى.
تەمىر دوڭعالاقتاردا تىنىم جوق. اسىققان جۇرەكتىڭ الىپ ۇشقان ەكپىنىمەن زىمىرايتىنداي رەلستەردىڭ تۇيىسكەن تۇستارىندا تاق-تۇق تۇيگىشتەپ، ماراتبەكتىڭ قىبىن قاندىرا تۇسەدى.
ماشينيست الدىنداعى ەسىكتى اشىپ تاستادى.
تاۋدان اسىپ بارا جاتقان كۇن قارسى الدان ۇرىپ، رەلستىڭ قوس سىزىعىن قىزىل كۇرەڭ قوس تارتپاداي، ۇزارتا سوزىپ، ىلگەرى تارتىپ بارادى. ال، تاۋدىڭ وڭ جاق بوكتەرىندە، قاراۋىتقان قويناۋدىڭ ىشىندە، ايىمشانىڭ وڭاشا ءتۇتىن تۇتەتكەن مەكەنى بار. اناۋ اسىعىس زىمىراعان قوس سىزىق ءقازىر-اق دۇڭكىلدەپ، دۇبىرلەپ جار سالىپ جاتىر-اۋ!
قاس قارايىپ كەتتى. پروجەكتور سۇڭگىسى ۇيىپ تۇسكەن قويمالجىڭ قاراڭعىلىقتى تىلە جارىپ، جالعىز ءۇيدى بۇلدىراتىپ، بيلەتىپ ايقىنداي ءتۇستى.
"ءقازىر الدىمنان توسىپ تۇرادى. ءالى ۋاقىت ەرتە. جاتا قويعان جوق. كۇن اجەپتاۋىر جەلەڭ ەكەن. جەڭىل-جەلپى شىعىپ سۋىق تيگىزىپ الماسا".
انە-مىنە دەگەنشە پاروۆوز كازارماعا جاقىنداپ قالدى.
كۇندەگىدەي كۇلىمدەپ شىعاتىن ايىمشا دا، تەرەزەدەگى جارىق تا كورىنبەيدى.
"ايىمشا جوق! جوق! جوق!".
كەنەت... شىڭعىرعان داۋىس ەستىلگەندەي بولدى... جان ۇشىراعان ايەل داۋسى!..
ماراتبەك جۇرەك ءدۇرسىلىن باسا الماي ەنتىگىپ، قاسىنداعى سەرىكتەرىنە قارادى. كوچەگارى تەندەر مەن وتتىقتىڭ اراسىندا كەۋدەسىنە دەيىن جالاڭاشتانىپ الىپ، شاتقاياقتاعان اياعىن تالتىرەكتەي باسىپ، كۇرەكپەن كومىر تاسىپ ءجۇر. تەر ايعىزداعان بەت-اۋزىن سۇرتۋگە دە مۇرشاسى جوق. ەشتەڭەمەن جۇمىسى جوق. قاننەن- قاپەرسىز. ال، كومەكشىسى بۋدكانىڭ قارسى جاق تەرەزەسىنە ءۇڭىلىپ ۇيقىلى-وياۋ مۇلگىپ وتىر. جولدىڭ وسى تۇسىندا ماراتبەكتىڭ تىم سەرگەك بولاتىنىنا ابدەن سەنىپ العان جىگىت، بەس-ون مينۋت بولسا دا دامىلداۋدى ادەتكە اينالدىرعان ەدى.
"نە ىستەيمىن؟! داۋىستاعان — ايىمشا! ايىمشا! سونىڭ ءۇنى! ايتپەسە، كورىنەر ەدى. تەرەزەنىڭ الدىنا شامىن جاعىپ قويار ەدى. تەگىن ەمەس!"
تۇرتىنەكتەگەن قولدار ەرىكتەن تىس ۇمتىلىپ، تورموز تۇتقاسىنا تاقالىپ بارىپ قايتتى. دىرىلدەپ كەلىپ دەگبىرسىز ساۋساقتار فورمالى قالپاقتى ۋماجداپ ءبۇرىپ الدى. ماڭدايدى اۋىرتا سيپاپ ءوتىپ، سۋىق تەرمەن بەتتەگى كۇيەنى ايعىزدادى. قالپاقتى قايتادان توبەگە قوندىردى.
"ال، توقتاتتىم پويىزدى. باردىم دەيىن. سوندا نە ىستەيمىن؟ گرافيكتى بۇزام. بۇكىل جول بويىنداعى قوزعالىستى تەجەيمىن. داۋىس شە؟ جانۇشىراعان اششى داۋىستى انىق ەستىدىم عوي. الدانۋىم مۇمكىن ەمەس. ايدالاداعى جالعىز باستى ايەلدى الدەكىمدەر توناپ جاتسا شە؟ مۇمكىن قول-اياعى قوزعالتپاي، اۋىرىپ قالعان شىعار؟ مۇمكىن ءدال ءقازىر ماڭايىنان قول ۇشىن بەرەتىن جان تاپپاي، پويىز ءدۇرسىلىن دەنەسىمەن، جۇيكە تامىرىمەن سەزىنىپ، اسىعا كۇتىپ تۇرعان جوق پا ەكەن؟"
اينالاسىنا الاقتاپ، ابىرجىپ كوز تاستادى. وتتىقتىڭ اۋزىنان لاپىلداعان جالىن قىزىل تىلدەي سۋماڭداپ سىرتقا تاپ بەردى دە، لىپ ەتىپ ۇستىنە تۇسكەن كومىرمەن بىرگە كومىلىپ، بۋداقتاعان قارا قوشقىل اششى ءتۇتىنىن سوڭعى رەت اشىنا ىتقىتىپ قالىپ، سارت ەتىپ جابىلعان تەمىر قاقپاقتىڭ تاساسىنا قاشىپ تىعىلدى. ابدەن قالجىراعان كوچەگار بىلەگىمەن بەتىن ءسۇرتىپ، ماراتبەككە قاراپ ءۇنسىز جىميىپ قويدى.
"بۇل تۇك ەستىمەپتى. ەستىمەپتى. سوندا مەنىڭ الدانعانىم با؟ ول دا مۇمكىن-اۋ. ەسىك-تەرەزەسى تۇگەل جابىق ۇيدەن الدەكىمنىڭ ايقايلاعان جالعىز داۋسى مىنا تارسىل-گۇرسىلدى جارىپ جەتە قويۋى ەكىتالاي".
اسپان مەن جەردىڭ كوبەسىن قاق ايىرىپ باتىستان قياقتانىپ اي تۋىپتى. سىعالاپ وڭ جاق بۇيىردەن قۇرىق بويى قىلتيىپ كوتەرىلدى دە، الگىندەگى تۇتاسىپ تۇرعان قارا تۇنەكتى باياۋ عانا سەرپىپ جىبەردى.
ماراتبەك ءتوس قالتاسىنان "پاۆەل بۋرەسىن" سۋىردى. سىرت ەتكىزىپ قاقپاعىن اشتى. بار-جوعى ەكى-اق مينۋت ءوتىپتى. سەكۋند ءتىلى سۋماڭداپ، قىلت-قىلت جىلجىپ: "بول، بول!" دەيتىندەي سەكەڭدەپ شەڭبەر سىزا جونەلدى.
"ايىمشا! سول! سونىڭ داۋسى. مەنىڭ كەلە جاتقانىمدى بىلەدى. پاروۆوزىمنىڭ داۋسىن الىستان تانيدى. جانۇشىرا ايقايلاعانى دا سوندىقتان".
كوزىن جۇمدى. سەلك ەتىپ، الدىنا شۇقشيدى. "كىم بولسا دا، شىڭعىرعان ادام جاندالباسا ەتىپ، جاردەم سۇرايدى. سۇرايدى. سۇرايدى". سوڭعى ءسوزدى داۋىستاپ ايتتى.
كومەكشى ماشينيست جالت بۇرىلىپ، ماراتبەككە تەسىرەيدى. الدەنەنى ءتۇيسىندى مە، ۇندەمەي عانا كۇيبەڭدەپ ەندىگى جۇمىستى ءوز باقىلاۋىنا الدى.
"سۇ-رايدى. سۇ-راي-دى!". دوڭعالاقتار تۇس-تۇستان جامىراسا سويلەپ كەتتى. دوڭعالاقتار تارسىلى تاقىلداپ كەلىپ مي قابىعىندا جاڭعىرىقتى.
"ءدال ءقازىر نە بولىپ جاتىر ەكەن؟ ايىمشا بۇدان ەندىگى كۇدەرىن ۇزگەن دە شىعار. اپىر-توپىر جانتالاسىپ، كۇش-قايراتىن سارقا جۇلقىسىپ جاتىر ما؟ الدە... جو-جوق! ايىمشا ولمەيدى! ولمەيدى! ولۋگە ءتيىس ەمەس ول!".
ماراتبەك تورموز تۇتقاسىن جايلاپ سيپالاي باستاعان قولىن جۇلىپ الدى.
"مۇمكىن ايىمشا ءبىر جاققا جولاۋشىلاپ كەتكەن بولار. ءيا-يا. كەتۋى مۇمكىن. ەسىگى جابىق تۇردى عوي".
كوچەگار پەنجەگىن يىعىنا ءىلىپ اپتى. كۇرەگىنە سۇيەنىپ تەمەكىسىن جايباراقات سورىپ تۇر.
— سەن الگىندە ايقايلاعان داۋىس ەستىگەن جوقپىسىڭ؟... ەستىمەدىڭ بە؟.. جاي انشەيىن... قۇلاعىما شىڭعىرعان دىبىس جەتكەندەي بولعان سوڭ...
كوچەگار يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى. الاقانىنا تۇكىرىپ قويىپ، قايتادان تەندەرگە شىقتى.
"ءاي، ايىمشا-اي! جالعىز قونىستانىپ نەڭ بار ەدى؟ ەل-جۇرتتىڭ سىپسىڭ وسەگىنەن قورىقتىڭ-اۋ. ەل- جۇرتتىڭ سوندا بىزدە نەسى بار؟ ادام ءبىرىن-بىرى ۇناتقانى ءۇشىن دە كىنالى بولا ما؟ ۇمىتپاعانى ءۇشىن دە قىلمىستى سانالا ما؟ ونىڭ نەسى شام؟ بىر-بىرىمىزگە دەگەن تۇنىق نيەتىمىزدىڭ تۇزۋلىگى باسقاعا قانداي كەدەرگى، قانداي كەسەل تۋدىرۋشى ەدى. ادەپتەن اسپاۋ كەرەك دەيتىن جالپىلاما ءبىر ۇعىمدى ويدان جاسايمىز دا، وڭاشادا سونى ويىنشىق قىپ وينايمىز. پەرىشتەدەن اق، سابيدەن تازا بوپ كورىنگىش بايبالامشىل كەيبىرەۋ "ار، ۇيات، وجدان" دەپ دۇرسىلدەتىپ ومىراۋ قاققاندا، ءوز كۇدىگىن، ءوز كىناراتىن وزگەدەن جاسىرۋ ءۇشىن جاسايتىن بولار. ال، ءبىز ايىمشا ەكەۋىمىز نەمەنەگە جاسقانشاقتاندىق ەكەن؟ كوڭىلدە ينەنىڭ جاسۋىنداي ارامدىق جوق بولسا، ادالدىقتى، ادامدىقتى قىمتاپ ۇستاۋىمىز قالاي؟ قالاي؟ قا-لاي؟ قا-ا-لا-اي؟".
تاق-تۇق دوڭعالاق ەكپىنى وسى سۇراقتى رەلس توقپاقتاپ قايتالاپ جاتىر.
ماراتبەك سىرعىتىپ اينەكتى جاپتى. سىرعاناپ كەپ بەت الپەتى شىنىنىڭ ار جاعىنان شاعىلىسا بەدىرەيە قالدى.
"قانداي ۇسقىنسىز سۇرعىلت ءجۇز ەدى! قانداي مەڭىرەۋ ءپىشىن ەدى! قانداي مىلقاۋ تاس ءمۇسىن ەدى!".
وز-وزىنەن تۇڭىلە جەرىدى. سىرت اينالىپ، مانومەترلەردى باقىلادى. بۋدىڭ قىسىمى مولشەردەگىدەن اسىپ كەتكەن ەكەن، قازانداعى ارتىق بۋدى ىسقىرتىپ سىرتقا اتتى. شۇباتىلتىپ سوڭىنان ءبىراز ىلەستىردى. كومەكشىسىنىڭ قيمىلسىز بەتىنە قاراشىعىن سۇيىلتىپ، ۇزاق تەسىرەيدى.
"سۇپ-سۇر! ادام بىتكەن تەگىس سۇرعىلت تاسقا اينالعان با؟ سۋىق ىزعار شاشقان قاتىگەز ءمۇسىن بوپ بارا ما؟ جىلۋى جوعالعان با؟ جانارلار نەگە كۇڭگىرت؟ قۇلاق بىتەۋ، كوكىرەك تۇگەل جابىق. نەگە؟ نە-گە؟"
ۇيقى باسقان كومەكشىسىنىڭ شارشاڭقى ءوڭى ءبىرتۇرلى ەنجار، ءبىرتۇرلى بەيقام. "ال، وزىڭدىكى شە؟ ءوز ۇسقىنىڭا قاراساڭشى؟" تەرەزەگە بۇرىلدى. اينەكتەن ءارى سۇرعىلت، ءورى تۇنجىراڭقى، ءارى سابىرلى ءجۇز مازاقتاعانداي ءۇنسىز تەلمىردى.
"ال، ەندى سۋرەتىڭمەن ايتىسىپ كور. قاي تۇكپىرگە بەزسەڭ دە، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەل شارلاساڭ دا، وزىڭنەن-وزىڭ قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. قۇتىلىپ كورشى، ەر ەكەنىڭدى بىلەيىن!... تابانىندا جاتقان جالپاق پەدالدى باسىپ قاپ، زىمىراعان دوڭعالاق استىنا قۇم ساۋىلداتشى! مىنا ارىنداعان پاروۆوز قارقىنىن ءسال تەجەشى مىقتى بولساڭ. سودان كەيىن تۇسە سالىپ، كەيىن قاراي وكپەڭدى قولىڭا الىپ، قۇستاي ۇششى. تاس ەسىكتى جۇلقىپ اشىپ، ايىمشانىڭ قانى قاشقان ۇرەيلى جۇزىنە قان جۇگىرتشى. قۇتقارشى ازابىنان"...
— شەف، "جاسىل كوشە"! جول اشىق!
كومەكشىنىڭ داۋسى قازان استىنان قۇمىعىپ شىققانداي قۇلاعىنا تالماۋسىراپ ۇزىك-ۇزىك جەتتى.
دوڭعالاق استىنا سارىلداپ قيىرشىق قۇم قۇيىلدى. شاقىر-شۇقىر شايناسقان تەمىر مەن تاستىڭ اششى داۋىسى تاباننان جوعارى ورلەپ، توبە قۇيقانى شىمىرلاتتى. ءجۇرىس باسەڭدەدى. اۋىر سوستاۆ پاروۆوزدى لىقسي سوقتى.
ماراتبەك ورنىنان اتىپ تۇردى. باجىرايا قالعان كومەكشىسىنە ءلام دەمەي، جەزلو تاياقشانى قارىنا قىستىرىپ، ەسىككە ۇمتىلدى. لاپ ەتكەن اۋا تولقىنى ىشكە قاراي سەرپىپ قالدى. ماراتبەك ەسىك تۇتقاسىن ۇستاپ تۇرىپ كەۋدەسىن سىرتقا لىقسىتتى. قىزىل فۋراجكاسىن جەلكەسىنە شالقايتىپ جىبەرگەن ستانسيا كەزەكشىسى باياۋلاپ جاقىنداعان سوستاۆقا ۇرەيلەنە قاراپ، جەزلونى تىك كوتەرىپ، ەنتىگە ايقايلاپ جاتىر.
— بوگەلمە! كىدىرمە! تەزدەت! تەزدەت! سوڭىڭدا جولاۋشى پوەزى بار. توقتاتپا!
ماراتبەك قولىنداعى جەزلونى لاقتىرىپ تاستاپ، كەزەكشىدەگىنى ءىلىپ الىپ، تاق-تاق ايقايلادى.
— مىڭ ءتورتىنشى كيلومەتر! جالعىز ءۇي! حابارلاسىڭدار! كىسى ءولىمى بولۋى مۇمكىن. وتىنەمىن، يۆان كاليس- تراتوۆيچ!..
پاروۆوز قايتادان ءجۇرىسىن ۇدەتتى. دوڭعالاقتار تارسىلى ادەتتەگى ماشىقتى اۋەنىنە باستى.
"ال-عا! ال-عا! تەز! تەز!"
ماراتبەك اينەككە بۇرىلدى. شارشاعان جاناردان بولار-بولماس ۇشقىن نىشانى جىلتىراعانداي كورىندى.
"يۆان كاليستراتوۆيچ تىندىرىمدى ەدى. ەكى ەتكىزبەس. كومەگى تيەر. تيەر. ايىمشا-اي! قانداي جاعدايعا دۋشار بولدىڭ ەكەن؟"
دوڭعالاقتار تارسىلى قۇلاققا كىرەر ەمەس. كەۋدەدەگى تىنباي ورەكپىپ تۇراتىن تولقىن دۇرمەگى دە ازايىپتى. جو-جوق، ءان اياقتالمايدى. اياقتالمايدى. جۇرەك ءلۇپىلى ءالى توقتاعان جوق. ءالى تىنشىعان جوق.
ارقىراعان گۋدوك تۇنگى دالانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن كەزىپ كەتتى. سول گۋدوك ءۇنى جۇرەك جاڭعىرىعىنداي ارتتا قالعان جالعىز باراقتاعى ايىمشانى ىزدەپ بارادى.
* * *
اۋىز ۇيدەن ايكىجاننىڭ كوڭىلدى داۋسى ەستىلدى.
— كورىنبەي كەتىپ ەدىڭدەر. ەكەۋىڭنىڭ ءبىراز سىباعالارىڭدى بەرەدى. كۇندە ىزدەيتىندەرى سەندەر. مۇحيت-اۋ، جامان قوي ىسەگىندە قارتايادى دەپ، ءوزىڭ ابدەن موجىپ كەتىپسىڭ عوي. ءتۇۋ، ساقال-مۇرتىڭدى باسۋعا دا قولىڭ تيمەگەن بە؟
مۇحيتتىڭ اتىن ەستىگەندە ماراتبەك قاتتى ەلەڭدەپ، ورتاداعى ەسىككە قادالىپ قالدى. بۇرىنعىداي اپىر-توپىر تۇرىپ كەتۋگە شاما جوق، تەك داۋىستاپ ۇلگەردى.
— مۇ-حي-يت!
ەسىك سارت اشىلدى. بالبوپەگە سۇيەنىپ كىرگەن قۇرداسى تابالدىرىقتان اتتار-اتتاماستان ماراتبەكتى قۇشاقتاي قۇلادى.
— ءتول قۇرداسىم! ماراتبەگىم! ساعىندىم عوي.
يىعى سەلكىلدەپ، كەۋدەسى سىرىلداپ ءبىرازعا دەيىن باسىلعان جوق. ايكىجان مەن بالبوپە مۇحيتتى كەيىن سىرعىتىپ، كورپەگە جايعاستىردى.
— نەگە جاتىپ الدىڭ؟ ءوزىڭ كەلمەسەڭ، مىنا بالبوپە سۇلۋدى جىبەرمەيمىسىڭ؟ الدە باياعىداي ءالى قىزعانۋدان ساۋمىسىڭ، — دەپ ماراتبەك قۇرداسىنا شالقالاي قارادى.
— ە-ەي، ماراتبەك! مۇحيتتى سول بۇرىنعى مۇحيت كورەسىڭ عوي ءالى. اۋرۋ مەڭدەگەن سوڭ بۇل تىرلىكتى قويساڭشى. كەۋدەمدى سۇيرەتىپ جۇرگەنىم بولماسا، مەنىكى قاي ءبىر جەتىسكەن تىرلىك، — دەپ مۇحيت كوز ۇشىنداعى تامشى جاستى ساۋساعىمەن شەكىپ تاستادى.
— ءجا! مويىما! قاسىندا بالبوپە وتىرعاندا سەنى الا قوياتىن جاۋ جوق، — دەپ ماراتبەك ءوزى دە بوساپ بارا جاتقان كوڭىلىن بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ ازىلگە قۇرىق سوزدى. — الدە بۇل بويجەتكەنىڭ قالاعا قاشۋىن توقتاتقان جوق پا؟
بوپەشتىڭ ارقاسى عوي ءىلىنىپ-سالىنىپ جۇرگەنىم. ايتپەسە... — مۇحيت قولىن ىزالانا سىلتەدى.
— وزىڭە نە بولعان مۇحيت؟ سوعىستان جارالانىپ كەلگەندە دە ەشتەڭەگە مويىماي، جارقىلداپ ءجۇرۋشى ەدىڭ؟ اۋرۋ ابدەن تيتىقتاتقان با؟
— اۋرۋدى ايتپا. ول — كارىسەرىك قوي. مەنى قيناعان باسقا. ماراتبەك، قۇدايدان ۇل سۇراپ، تاڭىرىنە قىسقا كۇندە قىرىق جالىنعان ادامنان وتكەن اقىماق جوق ەكەن. بۇگىندە سوعان كوزىم جەتتى. مەنى ءولتىرىپ بارا جاتقان — تىلەۋبەگىم عوي، — دەگەندە مۇحيتتىڭ اقشۋلان ساقالى دىرىلدەپ، تەرەڭ اجىمدەرى ايعىزدالا قالدى.
ماراتبەك قۇرداس سىرىن تۇسىنەدى. مۇحيت پەن بالبوپە ءۇش قىزعا دەيىن ۇل كورمەي، وتاعاسى شاڭىراعى قۇلايتىنداي ءبىراز كۇيزەلگەن بولاتىڭ. بالبوپە ءۇشىنشى پەرزەنتىنە تولعاتىپ جاتقاندا مۇحيت ماراتبەكتەردىكىنە كەلىپ جاتىپ العان-دى.
— ۇل تۋسا، تايلى-تۇياعى قالماي مەنەن ءسۇيىنشى سۇراسىن. جيعان-تەرگەنىم قالاي شاشسام دا جەتەدى. بوپەش وسى جولى ءبىر قويشىبايدى دۇنيەگە اكەلسە، ءقازىر ءولىپ كەتسەم دە ارمانسىزبىن، — دەپ ءتوردىڭ الدىنا سۋلاپ ءتۇسىپ، التى جاسار سايلاۋبەكتى كەۋدەسىنە مىنگىزىپ الدى. بالانى بىرەسە الاقانىندا سەكىرتىپ قاقپاقىلداپ، بىرەسە "ناسىبايىنان" يىسكەپ جاتتى دا، ءبىر ءسات قاسىنا تىك تۇرعىزدى.
— قانە، سايلاۋجان، وڭ اياق بولشى. وزىڭە تارتىپ ءبىر تەنتەك تۋار ما ەكەن؟ اقىلدى عوي، بۇل سايلاۋبەك. بالبوپەنىڭ ءمامپاسي سالعان دورباسىن كورسەتىپ ەدىم عوي. سونى تۇپ-تۇگەل، دورباسىمەن اكەپ بەرەيىن. وڭ اياعىڭدى كوتەرشى!
سايلاۋبەك قاراپ تۇرىپ قاسارىستى.
— كوتەلمەيمىن. انەۋكۋنى قايىلجانعا ءۇش كامپيت بەلگەنسىڭ. ماعان ەكەۋ-اق. كەلەك بولسا، قايىلجان كوتەلسىن اياعىن.
مۇحيت ودان سايىن اينالىپ-تولعاندى.
— سايلاۋجان-اۋ، سەن مەنىڭ قۇس مىلتىعىمدى كوردىڭ بە؟ بىلتىر كوكەڭ جايلاۋبەك ەكەۋى قاراسۋدان ۇيرەك اتىپ اكەلىپ ەدى عوي. دەمالىستا ءوزىڭدى ەرتىپ شىعام. اناۋ قاراتۇمسىقتىڭ ەتەگىندەگى قوپادا بيىل قاز كەرەمەت كوپ دەيدى. باراسىڭ با؟
— بالام. ماعان مىلتىعىڭدى ۇستاتاسىڭ با؟ سوندا جايلاۋبەك ماعان تۇك تە ۇستاتپاعان.
— ارينە. ءداۋ بولعانىندا مىلتىقتى باسى ءبۇتىن بەرەم. ەندى اياعىڭدى كوتەرە قويشى.
— جوق. الداپ كەتەسىڭ.
— الدامايمىن، سايلاۋجان. قۇلدىعىڭ بولايىن.
— ءيا، ساعان. انەۋكۇنى لابيعا اجەمنىڭ سيىلىن ايداپ كەلگەنىمدە، سىقپا بەلمەك تۇگىل وزىمە ۇلىسقان. اجەم الدىمەن سىقپا بەلەم دەگەن. بۇزاۋدى ەمىزىپ قويدىڭ دەپ سونسوڭ ۇلىسادى ءوزى. ماعان بۇزاۋىن ايتقان جوق قوي. ۇلكەندەلدىڭ ءبالى الدايدى.
— قاپ، مىنا كۇشىك نەمەنى-اي! ماراتبەك-اۋ، ءوزىڭ بىردەمە دەسەڭشى! — دەپ مۇحيت كۇيگەلەكتەندى.
— قايتەسىڭ بالانى بوسقا اۋرەلەپ. سايلاۋبەك ءبىر قىڭىرايسا، كونبەيدى. قويا بەر. ويناسىن، — دەپ بالاسىن سىرتقا شىعارىپ جىبەرگەن ماراتبەك قۇرداسىنىڭ قاسىنا جانتايدى. — بالانىڭ ءبارى ءبىر. قىزدان بەرە مە، ۇلدان بەرە مە، نەسىنە تىزالاقتايسىڭ.
— انە. ءبارىنىڭ ايتارى وسى. ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ ويعانداي. اۋزىڭدى ۇرايىن، ەكى ۇلدى جەتەكتەپ، ۇشەۋ بولىپ كەلە جاتاتىندارىڭدى مەن كورمەي مە ەكەم. سونداي باقىتتى ماعان كوپ كورەسىڭ بە؟
— ءجا، اشۋلانبا! باتىر-اۋ، اياپ وتىرمىن با. ءسال شىداساڭشى. ءقازىر-اق سۇيىنشىلەپ جەتىپ كەلەر.
— شىركىن-اي، سول حاباردى ەستىسەم... ماراتبەك، تەنتەكتى... الگى كىشكەنتاي قويشىبايدى موينىمنان ءبىر تۇسىرمەس ەدىم. پويتىكشورتۋ اتادان جالعىزدىقتى مەنىڭ موينىما جازىپ قويسا دا. تىم ەركە قىلار ەدىم. بەتىنەن قاقپاس ەدىم. ۇل بالانىڭ ءبىر بەت وجەت بوپ وسكەنىنە نە جەتەر. زامان تىنىش. نە كيەم، نە ىشەم دەمەيسىڭ. مىنا مەنىڭ اكەدەن جاستاي جەتىم قالىپ، تەسىكوكپە بولىپ وسكەنىمدى ول بىلمەسىن.
قاراكولەڭكە بولمەدە وسىلاي قيال قۋالاعان مۇحيت ءبىر كەز سىرتتان سامبىرلاعان داۋىستى ەستىپ قالعان ەكەن، ورنىنان تۇرا بەردى دە، سىلق ءتۇستى.
— قاپ! تاعى دا تۇلىپقا موڭىرەدىم-اۋ!
— قوي ! ەستيىك تە الدىمەن.
— ەستى، ەستىمە، اناۋ شۋىل ونشا ءماز ەمەس. قۇداي سابيگە بىلدىرەدى عوي. سايلاۋبەك اياعىن كوتەرمەگەندە- اق سەزىكتەنگەم، — دەپ مۇحيت جىلاپ جىبەردى.
— ءاي، ماۋباس ەكەنسىڭ. قارتايىپ وتىرسىڭ با؟ بالبوپەدەي ايەل ءۇش ەمەس ون ءۇش بالا تاپسا دا بىلق ەتپەيدى. تۇر! ءسۇرت سوراڭدى! دۇنيەگە پەرزەنتىڭ كەلىپ جاتقاندا قورس-قورس ەتىپ جاماندىققا باستاعانىڭ نە؟ بار! ودان دا بالبوپەنىڭ قاباعىنا قاراساڭشى! — دەپ ماراتبەك جەكىپ تاستادى.
ءۇش قىزدان كەيىن بالبوپەنىڭ تاعى دا اياعى اۋىرلاپ، مۇرنىنىڭ ۇستىنە نوقتا تۇسكەلى مۇحيت ءتىپتى وبەكتەپ كەتتى.
— بايقاساڭشى، بوپەش! سول قازانى تۇسكىردى ماعان-اق كوتەرتسەڭشى. پاي-پاي! نەگە اسىقتىڭ؟
بالبوپەنىڭ ايى-كۇنى جەتىپ وتىرعاندا، اياق استىنان رۋدنيك پەن دەپونىڭ جۇمىسكەرلەرىن ون كۇنگە تاياۋدا عانا اشىلعان ۆولفرام كەنىنە كومانديروۆكاعا جىبەرگەن ەدى. ىشتەرىندە ماراتبەك تە، مۇحيت تا، سۇيەلباي دا بار. رۋدنيكتىڭ ساموحود ارباسىنا قوس ات جەگىپ ون شاقتى جىگىت اۋىلدان شىققان. ءويتىپ-بۇيتىپ ون كۇندى دە ارتتا قالدىرعان. ماراتبەكتىڭ سوندا قۇرداستارىنان كوڭىلى جامان قالىپ ەدى. ەكى اتقا سول ون كۇندە ماراتبەكتەن باسقا ەشقايسىسى ماڭايلامادى. وتقا قويىپ، سۋارىپ دەگەن سياقتى بارلىق ميحناتىن جالعىز كوتەرگەن ماراتبەك قۇرداستارعا قاتتى كەيىدى.
قايتاردا دا دەلبەنى ءوزى ۇستادى.
وكتيابردىڭ اياق كەزى بولاتىن. شاشادان كەلەتىن كۇرتىك قار بار. اۋىل كەن قازعان جەردەن قىرىق شاقىرىمداي. ازاننان جولعا تۇسكەن بۇلار اۋىلعا بەس كيلومەتر قالعاندا، ماراتبەك اتتاردى توقتاتتى.
— نەگە كىدىردىڭ؟
— توقتاتپا، ماراتبەك. اۋىلدىڭ توبەسى كورىندى عوي. كوز بايلانباي جەتىپ قالالىق، — دەگەن جىگىتتەردىڭ داۋرىعىسقان شۋىن تىڭداماي، ماراتبەك جەرگە سەكىرىپ ءتۇستى.
— اتتار ءبىراز تىنىقسىن. قۇلانىڭ تاماق باۋى بوساپ كەتىپتى. وزدەرىڭ ارىرەك شىعىپ، جەلپىنىپ كەلىڭدەر.
كۇنۇزىن جولسوقتى بولعان جولاۋشىلار قيرالاڭداي باسىپ اربادان اۋلاعىراق بارىپ، ىشقىرلارىن ەندى بوساتا باستاعاندارى سول ەدى، ماراتبەك ساموحودقا ىرعىپ ءمىنىپ دەلبەنى قاعىپ قالدى. اتتار جەلە جونەلدى.
— ويباي! كەتتى!
— قاپ! قۇرتتى-اۋ! ايدالادا قالدىردى-اۋ!
— باسە، ماراتبەك تەگىننەن-تەگىن نەگە اتشى بولا قالدى دەپ ەدىم، وسىنداي پالەسىن ادەيى ساقتاپ ءجۇر ەكەن عوي.
— ۇستاڭدار! قۋىڭدار!
— جەتكىزەر ول ساعان!
— ماراتبەك! قۇرداس! مەن — مۇحيتىڭمىن عوي. ماعان دا توقتامايمىسىڭ؟ — دەپ مۇحيت باسقالاردان وزىپ شىعىپ دالاقتاپ كەلەدى.
العاش تۇس-تۇستان قوسىلعان جىگىتتەر اۋىر كيىممەن قاشانعى جۇگىرە بەرسىن، ءبىرازدان كەيىن وكپەلەرى ءوشىپ اياڭ بۇلكىلگە اۋىستى. تەك مۇحيت قانا ءالى دە دامەلى. سىر-سىر ەتكەن وكپەدەن بۋداق-بۋداق بۋ اتىپ، قوس سىزىق بوپ تارتىلعان اربا ىزىمەن توقتاۋسىز بۇلكىلدەپ كەلەدى.
— ماراتبەك! ءولدىم عوي! توقتاشى! ءسال كىدىرشى! مەنى مىنگىزە كەت. انالار الىستا قالدى. قالسىن ءبارى. ولارعا سول كەرەك. سەن ەكەۋمىز ءبىرىڭعاي ەدىك قوي.
ماراتبەك مىرس-مىرس كۇلدى دە، بيشىك ءۇيىردى.
— جانىنىڭ ءتاتتىسىن! ءوزىن كىنالاماي، وزگەنى جازعىرعىش. سەن دە ولاردان اسىپ كەتكەن جوقسىڭ. ولمەيسىڭ. جۇگىر! جۇگىرە ءتۇس. ەكىنشى رەت سالدىق قۇرماسسىڭ.
اتتاردى اتقوراعا بايلاپ، ۇيىنە كەلىپ شايدى ەندى عانا الدىنا الا بەرگەندە سىرتتان مۇحيتتىڭ سامبىرلاعان اشۋلى داۋسى ەستىلدى. ماراتبەك پيماسىن اياعىنا سۇعا سالىپ سىرتقا اتىلدى. ونداعى ويى مۇحيتتىڭ اشۋى تارقاعانشا، قولىنا تۇسپەۋ.
ءبىراق مۇحيت قاقپا الدىندا قارسى كەزدەستى.
— ءاي، اۋزىڭدى ۇرايىن! سەن كىمدى تالكەك ەتەسىڭ. وسى تۇرعان جەرىندە بىت-شىتىندى شىعارايىن با؟ ادامنىڭ كوڭىلىن نەگە قالدىراسىڭ. ەكى تابانىم كۇلدىرەپ ءتۇسىپ قالىپتى، — دەپ جالاڭ اياعىنا تاس كەبىس ىلگەن مۇحيت كوزى قىزارىپ قارسى ۇمتىلدى.
— اپىراي، مۇحيت، سەنىڭ اشۋىڭ قاتتى ەدى. تىم قۋارىپ كەتىپسىڭ. اراشا بەرمەس ءتۇرىڭ بار، — دەپ ەكى قولىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الىپ، ەسىك الدىنداعى كۇرەسىنگە قاراي دەدەكتەتە سۇيرەي جونەلدى. — ارينە، سەنىڭ باسقا قۇرداستاردان ءجونىڭ بولەك. ەكەۋمىز، سەن ايتقانداي، ءبىر ىڭعاي ەدىك. ءبىراق مەنى باسىبايلى اتشىڭداي جۇمسادىڭ عوي.
— اۋزىڭدى ۇرايىن، مىنگىزە كەتكەنىڭدە حاندىعىڭنان تايامىسىڭ؟ ال، ەندى ساقتان.
جۇلقىنعان مۇحيت ماراتبەكتىڭ تاس قىپ قىسقان شەڭگەلىنەن بوساي الماي جانتالاسىپ جۇرگەندە ەكى كەبىسى ەكى جاققا ۇشتى. ەندى جالاڭاش تابان قىزىل شاقالانىپ توبىققا شەيىن قار ىشىندە تۇر.
— جىبەر قولىمدى. اۋزىڭدى ۇرايىن، بوسات!
— ويباي-اۋ، بوساتسام اۋزىمدى ۇرىپ، ءتىسىمدى قاناتاسىڭ عوي. نەگە بوساتام. تاستاي الماي جۇرگەن جانىم جوق. ءوزىڭ ءتىپتى تۇپ-تۋرا قاڭتارداعى بۋراداي جاراپ كەپسىڭ! شايناپ تاستاساڭ قايتەم، — دەپ ماراتبەك قۇرداسىن وپپا قارعا قاراي سۇيرەي تۇسەدى.
— ماراتبەك — ay، ايتپادى دەمە، بۇگىن مەنەن بىردەمە كورەسىڭ. اشۋىمدى كەلتىرىپ، جىنىڭدى قوزدىرما. قويا بەر! — ەكى اياعىن كەزەك كوتەرىپ جانى تىزالاقتاعان مۇحيت ءالى دە ايبارلانعانىمەن، دەسى قايتا باستاپتى.
— ءالى اشۋىڭ كەلمەگەن ءتۇرىڭ مىناۋ بولسا، جىنىڭ قوزعاندا وندا بۇكىل اۋىلدى قاراپ قىپ كەتەرسىڭ، دوس. قاپ! اياق استىنان ءبىر پالەگە قالعانىمدى-اي! اراشاعا كەلەتىن دە ادام جوق! ءوزىڭ ءورت سوندىرگەندەي تۇتىگىپ الىپسىڭ. ماعان دا جان ءتاتتى. بىرەۋ-مىرەۋ كەلگەنشە وسىلاي قولىڭدى ۇستاپ تۇرماسام، شىقشىتىمدى جەلكەمە جاماپ جىبەرەرسىڭ، — دەگەن ماراتبەك جورتا قورقاقتاپ، شەگىنشەكتەگەن كۇيى كۇرەسىننىڭ ءدال ورتاسىنا قۇرداسىن دەدەكتەتىپ اپاردى.
مۇحيتتىڭ العاشقى قارقىنى جوق. تاباننان وتكەن ىزعار بۇكىل دەنەسىنە دۋىلداي تاراپ، شاباقتاپ جاتىر.
— اۋزىڭدى ۇرايىن، بوسات!
— ە-ە، اۋزىمدى ۇرعىزۋ ءۇشىن بوساتۋىم كەرەك ەكەن عوي. قوي، مۇحيت، ول زورلىعىڭ وتپەس.
— اۋزىڭدى ۇرايىن-اۋ، ول ءسوزىمنىڭ ماتەلى عوي. تيىسپەيىن. جانىڭ امانات، — دەپ مۇحيت مۇلدە بوساڭسىدى.
— بوساتقان بەتتە ءبىر سوعىپ جالپ ەتكىزبەكسىڭ عوي.
— ايتتىم عوي، تيمەيىن.
— ەلدىڭ ءبارىن اڭقاۋ سانايسىڭ. جوق! بوسقا ارانداپ قالاتىن يلانعىش ماراتبەك جوق، — دەپ ادەيى قاسارىسا تۇسەدى.
— ءتۇۋ، ءتۇۋ، ناعىز ساپپاس ەكەنسىڭ. ءبىر شەرتىپ قالسام، ەكى دۇنيەدە وڭباي وتەيىن. بۇگىن ەندى ءبىر جولعى اشۋدى قۇرداستىققا بايلادىم. ەكىنشىدە وللاھي، ايامايمىن، — دەپ ەكى اياعىن كەزەك كوتەرىپ ساۋىسقانشا سەكىرگەن مۇحيت قولىن بوساتۋعا تىرىسىپ جۇلقىنىپ قويادى. — ارينە، بۇگىنگى قىلىعىڭا ەرەگىسكەندە ءبىراز تومپەشتەپ الۋعا بولاتىن ەدى... ءجا! قورىقپا. اشۋىم تارقادى.
— شىن تارقادى عوي.
— شىن تارقادى.
— سەنبەيمىن. ءتىسىڭ ساقىلداپ، اش قاسقىرداي تاپ بەرگەلى تۇرسىڭ. قويا بەرسەم، ءبىر-اق اتىلارسىڭ.
— ويباي-اۋ، نە دەپ قارعان دەيسىڭ ەندى! يت-اۋ، مەن سەنى قانشا جەردە الداپ ەدىم؟ ايتشى، ال!
— راس. الدامايتىنسىڭ. ءبىراق اشۋ — دۇشپان. ول ەشتەڭەنى ويلاتپايدى. مىنا قالشىلداپ، دىرىلدەگەنىڭە قاراعاندا، بۇل بەتىندە بۇگىن مەنى ءتىرى قالدىراتىنداي ءتۇرىڭ جوق.
مۇحيت تىزەرلەپ وتىرا كەتتى.
— وللاھي، تيىسپەيىن. ءوزىڭدى كورگەنشە ازۋ ەگەگەنىم راس. ەندى قايتتىم رايدان.
— سەن ءويتىپ مايموڭكەلەمە. ادەيى جۋاسىپ تۇرسىڭ.
مۇحيت موينىن ءۇي جاققا بۇرىپ، اشىنا ايقاي سالدى. ساقىلداعان تىستەرى بىرىنە-بىرى تيەدى.
— اي-كى-ى-جان! قايداسىڭ، ويباي! مىنا جىندى كۇيەۋىڭە قويا بەر دەسەڭشى!
ايكىجان ەسىكتەن باسىن قىلتيتتى.
— قۇداي-اۋ، مىناۋ ەكەۋىنە نە جەتپەي ءجۇر. مۇحيت- اۋ، قۇرداسىڭا سونشاما وشىككەنىڭ نە؟ ارالارىڭنان قىل وتپەيتىن تاتۋ ەدىڭدەر عوي. وزىڭە بىردەڭە كورىنگەن بە، اپاق-ساپاقتا ايقايلاپ كەلىپ ەلدىڭ زارە-قۇتىن ۇشىردىڭ عوي، — دەپ ەسىك پەن توردەي جەردە تۇر.
— قاپ! قىلدىڭ-اۋ، ماراتبەك! بۇلاردىڭ قاتىنىنا دەيىن ىمى-جىمى ءبىر. ءاي، ماراتبەك، ايتساڭشى، ەڭ بولماسا ءبىر شەرتىپ قالدىم با؟
— راس، قولىڭ تيگەن جوق. ءبىراق قويا بەرسەم عوي، تۇپ-تۋرا ءتۇتىپ جەيسىڭ. ايكىجان، سەن اناۋ جوعارعى اۋىلدان ەرمەكباي اقساقالدى تەز ەرتىپ كەلشى. سول كىسىدەن باسقاعا بۇگىن مۇحيتتىڭ اراشا بەرەتىن ءتۇرى جوق، — دەپ ماراتبەك ايكىجانعا كوزىن قىسىپ قالدى. ەرمەكبايدىڭ ءۇيى بۇل ارادان كەمىندە جارتى شاقىرىمداي جەردە. سۇيرەتىلىپ ەرمەكباي جەتكەنشە مۇحيت ون ءولىپ، تىرىلەرىن بىلەدى. ەندى ايكىجانعا جالىنا باستادى.
— ءاي، كەلىنشەك! ويپىر-اي، ءوزىڭ ءجون ءبىلۋشى ەدىڭ عوي. توقتاشى. اراشانى ساعان-اق بەردىم. بەرى، بەرى جاقىندا. مىنا جىندى بايىڭا قويا بەر دەشى. قۇلدىعىڭ بولايىن.
— جاقىنداما، ايكىجان. مۇحيتتىڭ قۋلىعىن بىلمەيسىڭ. قولى بوساسىمەن-اق ديۋداي الىسادى. و- و، بىلەم عوي بۇنىڭ سىرىن. ەشكىمدى ايامايدى، — دەپ ماراتبەك تەرىس اينالىپ، ىشتەي سىلق-سىلق كۇلدى.
— اينالايىن، ايكىجان! وتكەندە ءاشتايجاننىڭ كىندىگىن كەسە الماپ ەدىڭ. ەندىگى رەت وزىڭدىكى. بالبوپەگە ايتىپ قويعام. بولاشاق ۇلىمنىڭ كىندىك شەشەسى ءوزىڭ بولاسىڭ. كەل، بوسات مىنا پەرىنىڭ قولىن.
— توبەلەسپەيسىڭ عوي.
— ويباي-اۋ، ولتىرمەسەڭدەر، جەتتى ەندى. اياعىم ءۇسىپ كەتتى.
— كوتەك! كەبىسى مىندا جاتىر عوي. كوكەسى، جىبەر!
— ال، ايكىجان، وبالىم ساعان، — دەپ ماراتبەك قۇرداسىنىڭ قولىن بوساتا سالىپ ىرعىپ قاشقاندا، مۇحيت كەبىسىنە دە قاراماستان ۇيىنە قاراي بەزىپ بارادى. ۇرسىپ بارادى.
— قاپ، ماراتبەك يت! اسىقپا! ەندىگى ءىسىم سەنىمەن بولار. كەلتىرەرمىن الدىڭا. اۋزىڭدى ۇرايىن، ابدەن جەلىككەن ەكەنسىڭ. ءبىر قاتىرارمىن.
ەكى جەردە شەك-سىلەسى قاتىپ كۇلىپ قالعان ايكىجان مەن ماراتبەك سالدەن كەيىن ۇيگە كىردى.
— سەن دە قاتتى وينايدى ەكەنسىڭ؟ سۋىق ۇستاسا قايتەسىڭ، — دەپ ايكىجان كۇيەۋىنە كەيىدى.
— ساسپا، ايكىجان! مۇحيتتىڭ جاس كۇنىنەن جالاڭاياق باسىپ جۇرگەن قارى ەمەس پە. تۇك ەتپەيدى. دەگەنمەن... سەن ايكىجان، ۇيدە قويدىڭ قۇيرىعى بار ما ەدى. بالبوپەگە اپارىپ بەرشى. اياعىن سىلاسىن.
ەكى-ۇش كۇنگە شەيىن ماراتبەك پەن مۇحيت ءبىرىن-بىرى كورگەن جوق. ماراتبەك رەيستەن شارشاپ كەلىپ، تاماعىن ىشەر-ىشپەستەن ءتوردىڭ الدىنا كيىمشەڭ قيسايا كەتكەن.
بالبوپەنىڭ تولعاعى قىسقان با الگىندە ايكىجان كورشىسىنە اسىعىس جونەلگەن-دى. كەنەت ەسىكتى ويبايلاتا اشىپ، داۋرىعا سويلەپ مۇحيت كىرىپ كەلدى.
— ماراتبەك! Ay، ماراتبەك!! ۇيدەمىسىڭ؟
— نەمەنە؟ جاۋ شاپتى ما؟ كىسىگە مازا بەرەمىسىڭ وسى؟ كوزىم ەندى ءىلىنىپ بارا جاتىر ەدى.
— اۋزىڭدى ۇرايىن، ءالى رەنجىپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي. كىنا مەنەن. ءبىر جولعا وكپەڭدى قي. ساعان قالاي اشۋلانعانىمدى ءوزىم دە بىلمەي قالدىم، — دەپ ەكى قولىن سوزىپ، ءتونىپ كەلگەن مۇحيت ىرجيىپ تۇر.
— وي، سۋعا سۇڭگىپ شىققانبىسىڭ؟ باسىڭنان تامشىلاعان تاعى نە پالەڭ؟
— ماراتبەك، قولىڭ جەڭىل ەدى. شاشى قۇرعىر، ءوسىپ كەتىپ... قىشي بەرگەن سوڭ... ۇستاراڭ دا وتكىر، الىپ بەرشى.
— ءاي، سوندا باسىندى ۇيىڭنەن جۋىپ شىقتىڭ با؟
— جۋماي، ۋاقىت تىعىز. بالبوپە بايعۇس تولعاتىپ جاتقان سوڭ... بولساڭشى ەندى.
ماراتبەك ىرگەدەن ۇستاراسىن الىپ، بىلعارى بەلدىككە ەكى-ۇش جانىدى دا، تىرناعىنا سالىپ كوردى.
— وتىر. ەرەگىسكەندە قۇيقاڭدى ءتىلىپ-تىلىپ بەرەيىن.
— مەيلىڭ، ماراتبەك. قۇلدىق، اعاتاي.
— ءجا! بوسقا كىشىرەيمە. ءتۇۋ، شاشىڭ قۇرعاپ كەتىپتى- اۋ. شاينەكتى بەرى جىلجىتشى.
ماراتبەك قۇرداسىنىڭ ءبىر جاق شەكەسىنىڭ شاشىن سىپىرىپ بولا بەرگەندە، دالادان "سۇيىنشىلەگەن!" داۋىس دۇركىرەي جەتتى. سول-اق ەكەن، مۇحيت وتىرعان جەرىنەن قالاي ىرشىپ كەتكەنىن دە بىلگەن جوق. باسىنىڭ جارتى قۇيقاسى اعاراڭداپ ەسىككە جەتكەنشە ون ءسۇرىندى.
— ماراتبەك-اي! قۇرداس-اي! تىلەۋدى قۋداي بەردى عوي! بەردى عوي جاساعان. ءسۇيىنشى وزىڭدىكى! سەنىكى! ءجۇر! جۇرسەڭشى! اللاي، بۋىن-بۋىنىم بوساعانى نەسى! كوتەرشى، تۇرعىزشى، ماراتبەك! ريزامىن، ءتاڭىر! ريزامىن. ومىردەن تۇقىمىمدى جالعار ۇرپاق كورمەي كەتەم بە دەپ ۇرەيلەنۋشى ەدىم. ءبارى بەكەر ەكەن. ماراتبەك، الگىلەر نەگە كەشىكتى؟ نەگە كىرمەيدى؟ بوپەشتىڭ جانى امان قالدى ما ەكەن؟ جۇرسەڭشى!
ءبىرىن-بىرى سۇيەمەلدەپ ەكەۋى تىسقا شىققاندا، دالادا مۇحيتتىڭ قاي ۇيگە كىرىپ كەتكەنىن بايقاماي ەرسىلى- قارسىلى شۇبىرىپ جۇرگەن ايەلدەر، ايقايلاپ بەرى سالدى.
— ءسۇيىنشى، مۇحيت! ءسۇيىنشى!
— ۇلدى بولدىڭ — قۇندى بولدىڭ!
— تىلەگىڭدى بەردى — تىلەۋبەگىڭدى بەردى!
تۇس-تۇستان جارماسقان ايەلدەرگە ەسى شىققان مۇحيت قايتا-قايتا باس يزەگەندە، كۇبىرلەگەن ەرىندەرى "تىلەۋىم — تىلەۋبەگىم! تىلەۋبەگىم! اتى تىلەۋبەك بولسىن"، — دەپ جاتقان ەدى.
ايەلدەر ايت-ۇيتكە قارار ما، قوينى-قونشىن قول سالىپ اقتارىپ، مۇحيت بايعۇستىڭ كۇنى بۇرىن بولەك-بولەك ءتۇيىپ قويعان كىلەڭ جيىرما بەس سومدىقتارىن تاراتىپ اكەتتى. تۇلكىجان دەيتىن ادۋىن ايەلگە ەشتەڭە بۇيىرماعان با، الدە ءارقايسىسى ەكى جيىرما بەستىكتەن تۇراتىن تۇيىنشەكتى ازىرقاندى دا، مۇحيتتىڭ يىعىنداعى پيدجاگىن جۇلقىلاپ شەشىپ الدى.
— جانىڭ ادىرا قالعىر، جارتىباس! اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلاتىن كۇنى ساعان دۇنيە-بۇيىم جالكى ما؟
— ويباي، مۇحيت شىنىمەن جارتىباس!
— جارتىباس!
— جارتىباس قاينىم. تەز ءجۇر. كىشكەنە قويشىبايىڭنىڭ كورىمدىگىن ءوزىم الام.
— تىلەۋبەكتىڭ دەڭىز.
— نە؟ تىلەۋبەگى كىم؟
— ۇلىم! تىلەۋبەگىم — ۇلىم، — دەپ قۇيقاسى جارتىلاي اعاراڭداعان مۇحيت قاتىنداردىڭ اراسىندا كورىنبەي كەتتى.
سول تىلەۋبەك التى ايعا تولماي جاتىپ مۇحيتتىڭ موينىنا كوشىپ ەدى. وبەكتەگەن بايعۇس جۇمىستان كەلىسىمەن، تاماعىن ىشەر-ىشپەستەن ۇلىن موينىنا سالىپ الىپ، تومەنگى اۋىلداعى قۇرداستاردىڭ ءۇيىن تۇگەل ارالاپ شىعاتىن.
تىلەۋبەكتىڭ ەركەلىگى عالامات بولاتىن. اكەسىنە بەس مينۋت تىزە بۇككىزۋگە مۇرشا بەرمەي، قىڭقىلداپ جىلاپ ەرىكسىز تۇرعىزىپ اكەتەتىن.
— مۇحيت-اۋ، بۇل شىركىندى سونشاما ەركەلەتكەندە، ءمادى بولادى دەيمىسىڭ. قويا بەرسەڭشى، بالالارمەن ويناسىن. ءتىپتى ءسوز ەستىرتپەدى عوي، — دەپ كەيىگەن ۇلكەندەرگە مۇحيت كادىمگىدەي بۇرتياتىن.
— جالعىزىم كوزدەرىڭە تۇسكەن ەكەن. نەمەنە، توبەلەرىڭە ويناقتادى ما؟ وتىرسا، ءوز موينىمدا وتىر. كوتەرسەم، ءوزىم كوتەرەم. سەندەردىڭ نەلەرىڭ ءبۇلىندى.
— ءتۇۋ، بايعۇس. "بالانى باستان" دەگەن. پەيىشكە اپاراتىنداي-اق اۋەنىنە توڭكەرىلىپ... ايتپادى دەمە، مىنا وبەكتەۋىڭدى قويماساڭ، تىلەۋبەكتى ءوزىڭ بۇلدىرەسىڭ.
— اقىلدارىڭ وزدەرىڭە. قۇدايدان تىلەپ العاندا كىم كورىنگەننەن ءسوز ەستيىن دەگەم جوق، — دەپ مۇحيت تۇرىپ كەتەتىن.
ەكى-ۇش جاسار كەزىندە تىلەۋبەكتىڭ بەيپىل سوزبەن ءتىلى شىقتى. ۇلكەندى دە، كىشىنى دە جەتى اتادان سىباپ بەرگەندە بەت قاراتپايدى.
— مۇحيت-اۋ، جونگە سالساڭشى بالاڭدى. بۇل كۇشىك سوندا ەكەۋ بولادى دەيمىسىڭ. ونەگە تالىمدە ەمەس پە.
— قايتەسىز، اقساقال. ەس بىلمەگەن بالا ازىرشە نە ايتپايدى. اقىل توقتاتقان سوڭ ءوزى دە ۇيالادى. قۇر تۇرتپەكتەي بەرسەم — ميلاۋ بوپ كەتپەي مە، — دەپ مۇحيت قۇلاق اسپايدى.
ءبىرىنشى كلاستا ءۇش جىل وتىرعان تىلەۋبەك مەكتەپتىڭ بۇكىل مۇعالىمدەرىن قان قاقساتتى.
— حات تانىسا بولادى. وقىمىستى بولماي-اق قويسىن. اكەسى مەن دە بار-جوعى ەكى كلاسپەن-اق ەلدەن قالىپ وتىرعام جوق. زامان تىنىش. ەكى قولعا ءبىر جۇمىس. تىلەۋبەگىم ءتىرى بولسا، قاتارىنان كەم قالمايدى.
قاتارىنان كەم قالدىرماۋعا كوڭىلشەك اكە قولىنان كەلگەنشە تىرىسىپ باقتى. ونعا تولعاندا ۆەلوسيپەد ساتىپ اپەردى. ون بەسكە شىققاندا موتوسيكل سىيلادى.
— مالدى جانعا جينايدى. تىلەۋبەگىمنىڭ ءبىر كۇنگى كورگەن قىزىعى — ءومىرىمنىڭ قۋانىشى. پويتىك-شورتۋ ءبيتىن سىعىپ، قانىن جالاعان ساراڭدار وزىمەن كەتسىن. بوپەش، قىزىل سيىردى بۇزاۋىمەن ەتكە وتكىزەيىك. دۇكەنگە ماتەسەكىل كەلەدى دەيدى. تىلەۋبەكجان قىڭقىلداپ ءجۇر. قاتارىنان قالماسىن.
— وسى ءسوزىڭ بالاڭنىڭ تۇبىنە جەتەدى. قاتارىنىڭ قايسىسىندا موتوسيكل بار ەدى؟
— ءوي، پويتىك-شورتۋ، قاتىن! مۇرنىڭا تۇكتىڭ ءيسى بارمايدى-اۋ. مۇحيتتىڭ جالعىزى قاتارىنان قالىپ ەمەس، وزىپ ءجۇرۋى كەرەك. ەستىدىڭ بە؟ ەرتەڭ قىزىل سيىردى ورىسكە جىبەرمەي الىپ قال. زاگوتسكوت ادامدارى كىرىن قۇرىپ جاتقان اناۋ سكلاد جانىنا.
قىزىل سيىر بۇزاۋىمەن ەتكە وتكەندە، قارا موتوسيكل مۇحيتتىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا تۇردى. قياق مۇرتىنىڭ بوز قىراۋ شالعان شالعىسىن شيراتقان مۇحيت بەلىن مىقىنداندى.
— پاي، پاي! تىلەۋبەكجان، اكەڭنىڭ ارقاسىندا سايرانداپ ب ا ق! اناۋ ناشاندىكتىڭ ۇلى دا مىنبەگەن ماتاسەكىل بۇل!
— ءيا، ساعان. ولاردىڭ كوك "موسكۆيچى" بار. جامان دىرىلداقتى سونشاما بۇلداپ، — دەپ دوڭگەلەكتى تەۋىپ-تەۋىپ جىبەرگەن تىلەۋبەككە اكەسى العاش رەت شىتىناي قارادى.
— ءاي، ءوزىڭنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا؟ ناشاندىكپەن مەنى سالىستىرعىڭ كەلگەن ەكەن عوي. ونداي دامەڭ زور بولسا، مەكتەپتى نەگە تاستاپ كەتتىڭ، سەن كۇشىك!
— باسىمدى اۋىرتپاشى! ءما! دىرىلداعىڭ قاجەت ەمەس، — دەپ بالاسى كىلتتى لاقتىرىپ ءجۇرىپ كەتتى.
ءبىراق موتوسيكل ەرتەڭىندە-اق تىلەۋبەكتىڭ تاقىمىنان ءبىر بوسامادى. تالاي تاۋىق جولىندا دومالاپ قالدى. تالاي رەت ءوزى دومالادى. جىل جارىم ىشىندە ەكى دوڭگەلەكتى موتوسيكلدىڭ ساۋ-تامتىعى قالماعانشا تىلەۋبەكتىڭ دە جاساماعانى بولمادى.
ءتورت كلاستى ءتامامداماعان ۇلاندى اسكەرگە دە المايدى ەكەن. جۇرتتىڭ بالالارى ءبىرى وقۋعا ءتۇسىپ، ءبىرى جۇمىسقا ورنالاسىپ، ءبىرى مىندەتتى اسكەري بورىشىن وتەۋگە اتتانىپ جاتقاندا، مۇحيتتىڭ ۇلى ەكى قولدى الدىنا سىيعىزا الماي، تومەنگى اۋىل مەن جوعارعى اۋىلداردى دۇرلىكتىرۋدەن جاڭىلعان جوق.
"كۇشىكتىڭ موينىنا قامىت كيگىزىپ، اياعىن تۇساپ قويايىن" دەگەن دالباسامەن جيىرماعا جەتپەگەن تىلەۋبەگىن ۇيلەندىرگەن ەدى. كەلىنشەگىن كۇندە ۇرىپ شىداتپاي قويعان سوڭ، اقىرى اجىراسىپ تىندى.
بار بىلەرى — ىشىمدىك. دالادا ءىشىپ، دالادا تۇنەپ قالۋ — ەكى كۇننىڭ بىرىندەگى ادەتى. ءار جۇمىستىڭ باسىن ءبىر شالعانىمەن بەرەكەلى بايىز تاپپادى. وتىزعا جاقىنداپ قالسا دا، باياعى ءسابي كەزىندەگىدەي مۇحيتتىڭ موينىندا ءجۇر.
اراق جۇرگەن جەردە الەك جۇرەتىنى بەلگىلى. العاش توبەلەسىپ، جولداسىن پىشاققا جىعىپ، اعايىن جولىمەن سوتتالۋدان امان قالىپ ەدى. ءبىراق جەتەسىزگە جەتپەيدى ەكەن. اكەنىڭ الدىنداعى ەكى-ۇش قارانى تاۋسىلماس بايلىق كورە مە، ءالى دە ەلتەك-سەلتەك قالپى. تاياۋدا عانا ءبىر تويدا قوناققا كەلگەن ءبىر قىزدى اۋرەلەمەك بولعاندا ۇستالىپ قالىپتى. سودان بەرى تۇرمەدە جاتىر. مۇحيتتى قاجىتقان دا، قارتايتقان دا "تىلەپ العان تىلەۋبەگى". ماراتبەك ۇندەگەن جوق. كەزىندە ايتقان ءتىلدى الماي، اقىل سالعان اداممەن ۇستاسقان قۇرداسى، ەندى مىنە، بارماق تىستەپ وپىنىپ وتىر.
— قۇرتقاندا قۋ ۇل قۇرتتى عوي، ماراتبەك. بالا بولماي، بالە بولىپ وتەرىن بىلگەندە، قۇدايدان زارىعا تىلەپ نەم بار ەدى، — دەپ بوي-بوي بوساعاندا ساقالىنا ەكى-ۇش تامشى سەلدىر كىرپىكتەن ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ ءتۇستى.
— بەرىك بول، مۇحيت! امال نە؟ وكىمەت تاربيەسىن كورىپ، وڭالىپ كەتەر. جاس قوي ءالى. ايتەۋىر، ءتىرى ءجۇرسىن دە، — دەپ تامسانعان ماراتبەك ايكىجانعا قارادى. بايبىشەسى تۇسىنگەن ەكەن، جالما-جان قاسىقپەن اۋزىنا اق تامىزدى.
تاڭدايىن جىبىتكەن سوڭ ماراتبەك قۇرداسىنا قايتا بۇرىلدى. شۇڭىرەك كوزدەردە باياعى ءبىر قۋتىڭ كۇلكىنىڭ بولار-بولماس ويناقى تابى ءبىلىندى.
— ءاي، ءوزىڭ ناعىز تەكە ساقال بولىپسىڭ-اۋ. ءمانىڭ مەن ءسانىڭ كەتىپ قاپتى عوي مۇلدەم. مىنا قالپىڭمەن بالبوپەنىڭ جۇرەكقابىن قالاي جارىپ جىبەرمەي ءجۇرسىڭ.
— كۇل، كۇلىپ قال، ماراتبەك. بۇگىندە مەنى تابالامايتىن جان قالمادى، — دەپ مۇحيت ەڭسەسى ءتۇسىپ بارادى.
— قوي، مۇحيت! ساعان كۇلگەندە نە تابام. كوڭىلىنە الما. مەنىكى ۇيرەنگەن اۋىزدىڭ ادەتى دە. ايكىجان، سۇيەلبايعا ۇسىنعان قىمىزدى قۇرداستان ايايمىسىڭ. اپەر توستاعاندى مۇحيتقا، بالبوپە ەكەۋى ءبولىپ ءىشسىن.
— ءتايت! سەنىڭ ءبىر قاسىق ءناپاقاڭا تالاسىپ مەنى جىن ۇرىپ پا؟ وسى ۇيدەن ەت پەن شاي ءىشىپ، ءوزىڭنىڭ قاسىڭا تۇنەپ كەتۋگە ادەيى كەلىپ وتىرمىز. بوپەش، سولاي عوي.
— ءيا. بۇگىن تورتەۋمىز باياعىنى ەسكە ءتۇسىرىپ تۇنىمەن شەرقۇماردان ءبىر شىعايىقشى، — دەپ بالبوپە سىڭعىر كۇلكىسىنىڭ جوباسىن جاڭعىرتتى.
— ايكىجان، تۇر. قازانىڭدى قايتا اس! — دەپ ماراتبەك كادىمگىدەي كوڭىلدەنىپ قالدى..
— جو-جوق! بىزگە بولا اۋرەلەنبە! — دەپ مۇحيت بەزەكتەپ ەدى، ايكىجان بولمادى.
— قۇرداس، اس-سۋعا ارالاسپا. سىباعاڭدى وسىندايدا جەمەگەندە قايدا جەيسىڭ. ءجۇر، بوپەش، ەكەۋىنىڭ وڭاشا ايتار قۇپيالارىنا بوگەت جاسامايىق. قاراشى، جىگىت كەزدەرىندەگىلەرىن ەسىنە تۇسىرگەندەي مىنا ەكەۋىنىڭ قۋتىڭداپ كەتكەنىن.
بالبوپەلەر شىعىپ كەتىسىمەن مۇحيت ءبىر جىلجىپ ماراتبەكتىڭ قاسىنا جانتايدى.
— ال، قالايسىڭ؟ كۇنى بويى دۇرىستاپ كوڭىلىڭدى دە سۇراماپپىن. اق ءوتىپ تۇر عوي.
— مۇحيت، سەنەن نەسىن جاسىرام. كۇن سايىن ءال-قۋات ازايۋدا. جازعا جەتسەم...
— قوي!... ايتپاقشى، ماراتبەك-اۋ، مەن ءبىر ەم ەستىدىم. سونى بايقاساق قايتەدى، ءا؟ قۇداي شيپاسىن سالار، دەم مۇحيت شوقيىپ وتىرىپ الدى. — جىلان شە؟ الگى قاراشۇبارى بار عوي. سونى ۋىن توككىزبەي ءولتىرىپ، وتقا قاقتاپ جەسە.. مىڭ دا ءبىر ەم دەيدى. سونى دا ءبىر كورسەڭشى.
— ونى قايدان تابام؟
مۇحيت ەڭبەكتەپ بارىپ تابالدىرىقتىڭ الدىندا جاتقان ەسكى كارزەڭكەنى سۇيرەتىپ كەلىپ، اۋزىن اشىپ كورسەتتى.
— مىنە! قايدان تابام دەپ ءجۇر ەدىم، ءساتىن سالعاندا وپ-وڭاي كەزدەسكەنى. ماراتبەك-اۋ، ءوزىڭ باياعىدا ايتىپ ەدىڭ عوي "ۇلدان بەرە مە، قىزدان بەرە مە" دەپ. مەنىڭ اشكەنجانىم ۇلكەن مەدەۋىمىز بولىپ تۇر. كۇيەۋ بالامىز دا جاقسى جىگىت. ءۇيدى ۇستاپ تۇرعان سول ەكەۋى. مىنا مەن كۇركىلدەپ جاتىپ قالعاندا، بوپەش ۇلىن ۋايىمداي ما و دا بۇرىنعىداي ەمەس. اشكەنتاي كەشە مالدارعا ءشوپ سالايىن دەپ قوراعا بارسا، ءشوپتىڭ اراسىنان مىنا جىلاندى كورىپ قالىپتى. ءوزى وجەت-اق! ايىرمەن باسىنان شانشىپ ءولتىرىپتى. الگى ەم بولادى دەگەندى ەستىگەلى قايدان تابام دەپ كۇيگەلەكتەنىپ ءبىتىپ ەدىم. جازىلادى ەكەنسىڭ، ماراتبەك! ويباي-اۋ، قىستىڭ ىشىندە بۇل ءتۇسى سۋىق پالەندى ءدال ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن كەزدەستىرگەن جاساعانعا قالاي يلانباسسىڭ. كوردىڭ بە؟
— ءيا. ءارى اكەتشى!
— ءاي، ماراتبەك، سەن جەرىنبە دەيىم. قۇداي ءساتىن سالايىن دەپ تۇر.
— جارايدى. سۋىق جەرگە قويعىزساڭشى ونىڭدى ەندى.
مۇحيت بالبوپەنى شاقىرىپ، قولىنا كارزەڭكەنى ۇستاتا سالدى.
— شوشالاعا قويىڭدار. تاڭەرتەڭ ءوزىم ءبىسمىلدا دەپ ەم جاسايمىن. سويتەم.
بالبوپە شىعىسىمەن ماراتبەك باس جاعىنداعى دويبىنى الدى.
— كەل، ءبىر ويناپ جىبەرەيىك.
— وينايىق.
سالدەن كەيىن ەكەۋى داۋلاسىپ قالدى.
— ولاي جەۋگە بولمايدى. ەكى جەيتىن جەردەن نەگە قاشاسىڭ. ءتارتىپ بۇزبا.
— اۋزىڭدى ۇرايىن-اۋ، سوندا كورىپ تۇرىپ زاكوتكە ءوزىم بارماق ەكەنمىن-اۋ.
— ويىننىڭ ءتارتىبىن بىلمەيسىڭ.
— سەن-اق بىلە بەر.
— جوق، سەن دۇرىستاپ ەكى اسا.
— المايمىن. جەمەيمىن. سەنىڭ جامان تاسىندى.
— مۇحيت، قاراۋلىق جاساما.
— ەرەگىسكەندە سول تاسىندى جەمەدىم. نە ىستەيسىڭ ال. كەرەك بولسا زاپۋك ال.
ەسىك ساڭىلاۋىنان سىعالاعان ايكىجان مەن بالبوپەنىڭ كوزدەرىنەن سورعالاعان جاستارى ءاجىمدى جۇزدەرىندە كىلكىپ قالىپتى. كىم ءبىلسىن، ەكەۋى دە سوناۋ ءبىر ۋايىمسىز، قامسىز جاس كۇندەرىندە مىنا قۇرداس كۇيەۋلەرىنىڭ ءدال وسىلاي شيقىلداسا تالاسىپ دويبى وينايتىن كەزدەرىن ەسكە ءتۇسىرىپ تۇر ما ەكەن. مۇمكىن سول ءبىر قايتا ورالماس قىزىقتى كۇندەردەن الىستاپ كەتكەن شاقتارىندا اناۋ ساناۋلى ساعاتتارى عانا قالعان قوس اۋرۋ شالدىڭ بۇكىل كەسەلدى ءسال دە بولسا ۇمىتىپ، جارىق جالعاننىڭ ءار سەكۋندىندە تۇرعان ءومىر شۋاعىن، ءومىر ءنارىن قۇنىعا سورىپ، قۇنىعا جۇتىپ جاتقاندارىنا تاۋبەلىك تانىتا ما، قيمىلدايتىن ەمەس.
— جەڭىلدىڭ ءبارىبىر.
— قايتا وينايىق. بۇنىم ويىن جولى.
— كەل وندا.
جاز. سايلاۋبەك
سايلاۋبەكتىڭ قويىن داپتەرىنەن
— قاراعىم، ءبىر سۇراعىم بار. وزىڭدەي كوزى اشىق، سالاۋاتتى جىگىت كەزدەسە بەرمەيدى. ايتپاعىم مىناۋ ەدى. مەن سوۆحوزدا ىستەيمىن. مەحانيزاتورمىن. الاكوبەدەن تاڭمەن تالاسا تۇرام... سودان، ايتەۋىر، ەڭبەك، جۇمىس دەپ قىبىرلاپ جۇرگەنىمىز. قۇدايعا شۇكىر، اتاق-ابىرويسىز ەمەسپىن. وتكەن بەسجىلدىقتىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، ومىراۋىما وردەن تاقتىم.
ايتايىن دەگەنىم: ءبىز ءوزى نەگىزىندە مال شارۋاشىلىعىمەن ايلانىساتىن سوۆحوزبىز. كۇزگە قاراي مىڭداعان قويدى كومبيناتقا ەتكە وتكىزەمىز. جوسپارىمىز ورىندالىپ جاتادى... ايتايىن دەگەنىم... قيپاقتاپ بارام با... تاۋەكەل. وسى بيىل جەكە مەنشىكتەن ەتكە مال جينادى. ارينە، وكىمەت قاۋلىسىمەن ارتىعىن جينايدى عوي. سوندا دا ويدا جۇرگەن ساۋالدارىم بار. ءبىر شاڭىراققا ءبىر سيىر، ءبىر بيە ءۇش-تورت ۋاق جاندىق قانا ۇستاۋعا رۇقسات ەتىلەدى.. ال، ەندى مەنىڭ وتباسىمدى الايىق. ون ءۇش بالام بار. كارى شەشەم بار. جەڭگەڭنىڭ اياعى اۋىر. سوندا ون ءتورت-ون بەس باسقا الگى اتالعاندار جۇمىرىنا جۇعىن بولا ما. ءبىر سيىردىڭ ءسۇتى شايعا دا جەتپەيدى. بەس-التى قويدى دومالاتىپ سويىپ جەسەك، ءۇش ءتورت ايدا تاۋىسىپ الادى ەكەنبىز. سوندا شاڭىراق دەگەندە، سول ۇيدەگى ادام سانىن نەگە ەسكەرمەسكە. بىلاي قاراعاندا مەن ءوزى، سول مالدى ۇستاۋعا ونشا قۇلقىم دا جوق. سۋى، ءشوبى ءبىر ماشاقات! ساي-سايدى ارالاپ، بىرەر ارقا ءشوپتى قول شالعىمەن سيپالاپ جۇرگەنىڭ. "ەت تۋراعان بارماعىن جالايدى" دەيدى. راس ءسوز. شىركىن، دەيمىن، بىزدەن ەتكە الاتىن قويدىڭ ەڭ بولماسا ەكى-ۇش ءجۇزىن ءوزىمىزدىڭ دۇكەنگە ءتۇسىرىپ وتىرسا عوي. سوناۋ جەر تۇبىنە ايداپ اۋرە بولماس ەدىك. كوجەقاتىقتا بولىپ تۇرار ەدى. قولىمىز دا بوسار ەدى. ايتپەسە نەمەنە، ءوزىڭ وسىرەسىڭ، ءوزىڭ اقشاڭا ساتىپ جەي المايسىڭ. قاراعىم، ءجون بىلەتىن جىگىت سياقتىسىڭ، كەرەكتى كىسىلەرگە قۇلاق-قاعىس قىپ ەسكەرە جۇرسەڭدەر دەپ ەدىم.
* * *
دەمالىسى بولعان سوڭ سايلاۋبەك بۇگىن كەش تۇردى. قاپىرىق بولمەدە ەزىلىپ جاتا بەرگىسى كەلمەي، دۋشقا جۋىنىپ كەلدى. ۇستىنە جەڭسىز تور كوز جۇقا جەيدەسىن كيىپ، تىسقا بەتتەدى. كەشە جەڭگەسى تەلەفون سوققان. قوناق قابىلدايتىندارىن ايتىپ، جازۋشى قاينىسىنىڭ بىرگە بولۋىن كادىمگىدەي قيىلىپ وتىنگەن.
"بارسام با ەكەن؟ بارايىن. سەرىكتى كورمەگەلى دە كوپ بولدى. تۋعان اعامنىڭ ءۇيى عوي. نەمەنەگە بالدەنەم. ءاي، ءبىراق جايلاۋبەك وزگەرىپ كەتىپتى. ونىمەن كەيىن، وڭاشا سويلەسۋىم حاق. سويلەسپەي بولمايدى... قايدان شىققان تورە؟! ماعان ءوزى سولاي دەپ ەدى-اۋ. سوندا تورە كىم؟ مەن بە، اعام با؟"
قوڭىراۋدى باسقانى سول ەدى،ار جاقتان ەدەندى تارسىلداتا جۇگىرگەن اياق تىقىرى ەستىلدى دە، ەسىكتى تەپ-تەز اشىپ جىبەردى. اعاسىنىڭ بالالارى ەكەن. ۇلكەنى — دوڭگەلەنگەن قارا كوزدەرى ءاردايىم كىسىگە ءبىرتۇرلى تاڭدانا قارايتىنداي كەڭ اشىلىپ تۇراتىن ون جاسار ەلميرا دا، كىشىسى — كەكىلى جالدانىپ قارسى تىكىرەيگەن بەس جاسار سەرىك تە قۋانا ايقايلاپ اعاسىنىڭ موينىنا اسىلا-اسىلا كەتىستى.
— ۋرا! دياديا سايلاۋبەك پريشەل!
— ماما! دياديا، موي دياديا زدەس!
اسۋي جاقتان مامىرلاي باسىپ قاليمان شىقتى. قاليماننىڭ تۇلا بويىندا ماي باسپاعان ءبىر مۇشەسى قالماعان. ءتىپتى بۇرىنعى دوڭگەلەنگەن كەڭ كوزدەرىنىڭ الدىنا دا كىلكىلدەپ ماي جينالىپ، سىعىرايىپ قارايدى.
— قاينىم-اۋ، مىناۋ ءتۇرىڭ قالاي؟
— ە-ە، نەمەنە، ۇناماي تۇرمىن با؟ — دەپ سايلاۋبەك سەرىكتى موينىنا مىنگىزىپ الدى.
— ينتەلليگەنت ادام قوناق شاقىرعان ۇيگە گالستۋك تاعىپ، كوستيۋمىن كيىپ كەلمەي مە؟
— كۇن ىستىق، قاليمان. گالستۋك تاعىپ قىلعىنعاندا بىردەمە تۇسە مە؟
قاليمان ءلام دەمەي قاينىسىن جاتىم بولمەگە قولىنان تارتىپ جەتەلەي جونەلدى. كىرگەن بەتتە اقشىل شيفونەردى اشىپ، جايلاۋبەكتىڭ قاز-قاتار ءتىزۋلى تۇرعان كوستيۋمدەرىن الاقانىمەن ءبىر سيپاپ ءوتتى.
— ۇياتتى كىسىلەر كەلەدى. ءبىر ۇنامدىسىن تاڭداپ ال.
— قاليمان-اۋ، ول كوستيۋمدەرىڭە مەندەي ءۇش سايلاۋبەك قاتار سيادى عوي. نەگە اۋرە بولدىڭ؟
— قاپ! وزىڭە وسى قاشان شىر بىتەدى؟
— مەنى بورداقىلاپ ءبىر جاققا وتكىزبەكپىسىڭ؟
— ءجا، قاينىم. ۋاقىتىم جوق. استاناداعىلار شەتىنەن سەندەي بەزالابەرنىي ما ەكەن. الدە سەن عانا ەلدەن ەرەكپىسىڭ، بىلمەيمىن. بويداق جىگىت، مەجدۋ پروچيم، جازۋشى ادام، كاك پرينس كيىنۋى كەرەك. بۇگىندە جۇرت بىلىمگە ەمەس، كيىمگە قارايدى.
— جارايدى، قاليمان. اقىلىڭ ەستە بولسىن. ەندى ماعان مىنا سەرىك پەن ەلميرا ەكەۋىمەن سويلەسۋىمە رۇقسات ەتەسىڭ عوي.
— زالعا كىرمەڭدەر. وندا ستول جابدىقتاپ جاتىر. دەتسكييدە وتىرا تۇرىڭدار.
سالدەن كەيىن ۇشەۋى بولمەنىڭ استان-كەستەڭىن شىعاردى. اسىرەسە سەرىك ءماز.
— دياديا سايلاۋبەك، تەپەر مويا وچەرەد! مەنيا ۆوزي!
كىلەم ۇستىندە تىزەرلەپ تۇيە بوپ ارقاسىن توسەگەن سايلاۋبەك قارا تەرگە ءتۇستى.
— جەتەر. شارشادىم، سەرىك.
— نە پونيمايۋ. تى چتو، دياديا. پوچەمۋ پو-كازاحبايسكي گوۆوريش، — دەپ سەرىك وكپەلەپ قالدى.
— نە دەدىڭ؟ چتو زا سلوۆو پو-كازاحسبايسكي؟ كتو تەبيا ناۋچيل، تاك گوۆوريت؟ — دەپ سايلاۋبەك كىلت اشۋلانىپ، ءىنىسىنىڭ يىعىنان جۇلقىپ-جۇلقىپ جىبەردى.
— ماما! ونا نام نە رازرەشاەت گوۆوريت پو- كازاحبايسكي. پو-كازاحبايسكي گوۆوريت تولكو چابانى. تاك، ۆەد، ميرا؟ ماما توگدا ناس زدوروۆو رۋگالا، كوگدا مى پو-كازاحبايسكي حوتەلي وتۆەچات.
— ماماڭ بار بولسىن سەنىڭ.
سايلاۋبەك اياق استىنان شىرت ەتتى. موينىنان قۇشاقتاپ، بەتىنە بەتىن تيگىزگەن ىنىسىنە دە يلىككەن جوق.
" قازاقبايسكي!.. .ءتىپتى قازاق دەۋگە دە ارلانعانى عوي. ءوز ءتىلىن ءوز بالالارىنا وگەي ەتكىزگەندە سوندا بۇل جەڭگەم نە تاپپاق؟ انا ءتىلىن ارداقتاپ ءوتۋ — قاي ازاماتتىڭ دا پەرزەنتتىك بورىشى ەمەس پە. "قازاقبايسكي ءتىل شوپان، قويشىنىڭ ءتىلى" دەپ كەمسىتۋى قالاي؟ ينتەرناتتا تاربيەشى بولىپ ىستەيتىن پەداگوگ جەڭگەمنىڭ ونەگەسى وسى بولسا، باسقالارعا نە جورىق. قازاقباي تىلىمەن قازاق دالاسىنىڭ كوركى — ءتورت تۇلىك مالىن مىڭعىرتىپ ءوسىرىپ، مىناۋ باي داستارقاننىڭ ءتۇرلى تاعامىن دايىنداۋعا مۇمكىندىك تۋعىزعان اۋىل ەڭبەككەرلەرىنە مۇرىن ءشۇيىرۋدى قاليمان قايدان ۇيرەنىپ ءجۇر "سيىر سۋدان، سۋ سيىردان جيىركەنەدى" دەگەندەي ءوز بويىنداعى ءمىنىن كورمەي، سىلاڭداپ كيىم جاڭارتقانىن مادەنيەتكە بالاعانى عوي. اپىراي، وسىلاي ءوز سەمياسىندا ورىسشا عانا سويلەيتىن تالاي قۇربىلارى الماتىدا دا جەتكىلىكتى ەدى. مۇمكىن سولاردا دا قازاقبايسكي دەپ مۇرىن ءشۇيىرۋ جوق ەمەس پە ەكەن. ورىسشا ءتىلدى ۇيرەنبە دەمەيمىن. بىلگەن جاقسى-اۋ. ءبىراق تۋعان اناڭدى مەنسىنبەگەندەي، ءوز ءتىلىڭدى بوساعادان ەنگىزبەي سىعالاتىپ قويعاننان ارتىق سۇمدىق بولار ما. ءبىر كەزدە ورىس دۆورياندارى فرانسۋز ءتىلىن داڭعازا كورىپ، ورىس ءتىلىن — مۇجىق ءتىلى دەپ ءبىراز جاتسىنعانى راس. ول وتكىنشى قۇبىلىس ەدى. ورىس ءتىلى بۇگىندە حالىقارالىق تىلدەردىڭ بىرىنە اينالدى. وسى ءتىلدىڭ يگىلىك شاراپاتىن سوۆەت ەلىنىڭ بۇكىل حالقى كورۋدە. ءبىراق ۇلت تىلدەرىنە وزگەدەن ونشا بوگەت قويىلماي وتىرعان كەزەڭدە، ءوزىمىزدىڭ وكپەلەتۋىمىزگە جول بولسىن. قۇر وكىرەكتەگەندە تامىرىمىزعا بالتا شاباتىن قىلمىس جاساپ جۇرگەنىمىزدى تۇسىنبەي مە ەكەنبىز. مادەنيەتتىڭ باستاۋى — انا تىلدە، ۇلتتىق داستۇردە عوي. ونىڭ بارىنەن جەرىنىپ شىعا كەلسەك، اسپان مەن جەردىڭ اراسىندا سالبىراپ ءجۇرىپ قانداي قۇدىرەت، قانداي ءلاززات الماقپىز. سونىڭ ءوزى ءلاززات بولا قويار ما ەكەن؟
مەن تورت-بەس كىتاپ شىعارىپپىن. ءالى ورىسشاعا بىرەۋى دە اۋدارىلعان جوق. مەنىڭ جازعانىمدى مىناۋ سەرىك پەن ەلميرا وقي الماسا، وندا مەن نەمەنەگە تىراشتانام؟ كىم ءۇشىن سونشاما جىلدان بەرى ءوزىمدى-وزىم قيناپ، ءوزىمدى-وزىم نەگە قاناعام؟ الدە قولدان كەلسىن-كەلمەسىن بىردەن ورىسشا جازۋعا تالپىنسام با ەكەن؟ ونىڭ ءبىراق قاجەتى قانشا؟
اۋىلدىق جەرلەردە قازاقشا مەكتەپتەردى كوپتەپ جاۋىپ، ەندى ورىسشا مەكتەپتەر اشۋدا. ءبىراق ونىڭ قاجەتى قانشا؟ كادر جەتكىلىكتى ەمەس. سول بۇرىنعى قازاقشا وقىتىپ جۇرگەن مۇعالىمدەر ەندى ورىسشا وقىتپاق. وعان ءبىلىمى جەتكەنىمەن ءتىلى، ديكسياسى جەتە مە؟ شاكىرتتەردىڭ وبالىنا قالىپ جۇرگەن جوقپىز با؟ وقۋلىقتى دۇرىس وتپەگەن وقۋشى، كوركەم ادەبيەتتى اشا قويار ما ەكەن؟ وندا مەنىڭ جازۋشىلىعىمنىڭ ءقادىرى دە تومەندەيدى-اۋ!...
ءاي، قاليمان! انا تىلىندە-اق مەكتەپ ءبىتىرىپ، انا تىلىندە-اق ينستيتۋت ءتامامداماپ پا ەدىڭ؟ قىرىققا تاياعاندا جالت بەرۋىڭ قالاي؟ مىنا قالپىڭمەن سەرىكتى اجەسىمەن ءتىلماش ارقىلى سويلەتەرسىڭ سەن! سويتەرسىڭ!"
— ديادا، ميلەنكيي، تى نە سەرديس نا سەريكا. ون ەششە گلۋپىش.
— يا گلۋپىش؟ ا تى دۋرا! — دەپ سەرىك اپكەسىنە شاق ەتە قالدى.
سايلاۋبەك بىر-بىرىنە شاقىلداعان قارىنداسى مەن ىنىسىنە ءبىرتۇرلى جاقتىرماي قاراپ، باسىن شايقاپ، بولمەدەن شىعىپ كەتتى.
دالىزدەن بوتەن كەلىنشەكتى كەزدەستىردى:
— ءسالاماتپىسىز.
— شۇكىر. ءا ءسىز، سايلاۋبەكسىز عوي، جازۋشىسىز، جايلاۋبەك ماراتبەكوۆيچتىڭ ءىنىسىسىز، ءا!
— ءيا. ءسىزدى تانىمادىم.
— مەن ينتەرناتتا ىستەيمىن. ءۇي سىپىرۋشىمىن. قاليمان اپاي قوناق شاقىرعاندا وسىلاي كومەكتەسەم. ول كىسىگە قيىن. دەنەسى اۋىر.
— قاليمان قايدا؟
— ءقازىر كەلەدى. بالكوننان قوناقتارىن كورىپ ەدى. الدىنان توسىپ الۋعا شىقتى.
— ەسىمىڭىز كىم؟
— مەنىڭ بە؟ باعداگۇل. ونى نەگە سۇرادىڭىز؟
— باعداگۇل، ءسىزدى قاليمان كومەكتەسۋگە شاقىردى ما؟
— ءيا. ءقازىر ينتەرنات جابىق. قول بوس. ونىڭ ۇستىنە بەس سوم دا ءبىراز اقشا.
— بەس سوم دەيمىسىز؟
— قاليمان بۇرىن ءۇش سوم بەرەتىن. جايلاۋبەك ماراتبەكوۆيچ سەح باستىعى بولعالى قولى اشىلدى. بەس سوم مەن ءۇشىن از ەمەس.
سايلاۋبەك باعداگۇلگە تاڭىرقاپ قاراپ قالىپتى.
— قورلانبايسىز با؟
— نەمەنەگە؟
— قاليماننىڭ سىزدەن قاي جەرى ارتىق؟
— ايتاسىز-اۋ. قاليماننىڭ كۇيەۋىندەي باستىق بايىم بولسا مەن دە تىپ-تىنىش وتىرار ەدىم. ول قايدا؟ بۇل كۇندە جاتاقحانادا تۇراتىن ايەلگە كۇيەۋگە شىعىپ، تۇرمىس قۇرۋ قيامەتتىڭ قيىنى.
— تۇسىنبەدىم، باعداگۇل.
— تۇسىنبەيتىن تۇگى جوق. كۇيەۋىمنەن ايرىلىسىپ كەتكەم. ماسكۇنەم بولاتىن. قولىمدا بەس جاسار، اناۋ سەرىكتەي ۇلىم بار. كيىندىرۋ كەرەك. جەتپىس سوم نەگە جەتەدى. سونسوڭ ءوستىپ قولقابىس ەتەم. قاليمانعا راقمەت. دەمالىس سايىن قوناق شاقىرادى. سوندا ايىنا جيىرما سوم تابادى ەكەم. ونى كىم بەرىپ جاتىر. ءويبۇي، كاستريۋل تاسىپ كەتتى-اۋ! قاپ! — دەپ باعداگۇل اسۇيگە تۇرا جۇگىردى.
قوناقتار ۇزدىك-سوزدىق جينالدى. ەڭ سونىڭدا جايلاۋبەك مامىرلاعان ەكى كەلىنشەك پەن مارقاسقا جىگىت اعاسىن ەرتىپ كىردى. جينالعانداردىڭ بۇكىل ىقىلاسى سوڭعى كەلگەن ۇشەۋگە تۇگەل اۋىستى.
— ىرىسەكە، اسسالاۋماعالايكۋم!
— ءنۇربيبى جەڭەشەمە سالەم!
— وۋ، كۇنبيبى قارىنداس تا كەلىپتى عوي. بەرى ءوتىڭىز.
— ىرىسەكە! شارشاعان جوقپىسىز. كۇن كۇيىپ تۇر-اۋ.
— جەڭەشە، كانە. بىلاي ءجۇرىڭىز. ءبىز سىزدەردى ەندى كەلىپ قالار دەپ... قانداي توچنىي ەدىڭىزدەر. ءبىز عوي شابان ۇيرەك بۇرىن ۇشاردىڭ كەبىمەن ەرتەلەپ جەتىپ قالعان... ءا-ا، سومكەڭىزدى...سومكەڭىزدى...كەرەك دەيمىسىز؟.. دۇرىس ەكەن.
سايلاۋبەك الماتىدا تالاي قوناقتا بولسا دا، ءدال مۇنداي جالپى ەتەكتىكتى ونشا كەزدەستىرمەپ ەدى، ىشىنەن مىنا ەبەلەك بولىپ ۇشىپ-قونعان ايەل-ەركەكتەرگە ىزا بوپ تۇر. اسىرەسە قاليمان مەن جايلاۋبەك مىنا ارادا سونشاما بوربيىپ ءىسىنىپ كەتكەن دەنەلەرىنەن ۇيالعانداي، قولدارىنان كەلگەنشە ءيىلىپ-جايىلۋدان ايانباي-اق ءجۇر.
جايلاۋبەك ءىنىسىن ەندى عانا كورىپ قالعان ەدى، ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتە ىرجيدى.
— ىرىسەكە، تانىسىپ قويىڭىز. مىناۋ — مەنىڭ الماتىدا تۇراتىن سايلاۋبەك دەيتىن جازۋشى ءىنىم. سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. گازەتتەردە ىڭعاي ماقتاپ جاتادى. بىلتىر ءبىر پەساسىن الماتىنىڭ ارتيستەرى موسكۆادا دا قويىپ كەلىپتى.
ىرىسەكەسى ىڭىرانىپ قالىپ، قاباعىن ءسال كوتەرە، ساۋساقتارىن سەلسوق ۇسىنىپ، ۇشىن تيگىزگەن بولدى.
— ىرىسباي...
سايلاۋبەك الاقانىن جۇمعان جوق. سەلسوق ساۋساقتارعا بۇ دا سالعىرت ساۋساقتاردى بولار-بولماس جاناستىردى دا، بۇرىلىپ كەتتى.
ءنۇربيبى تىكسىنىپ قالدى.
— جازۋشى قاينىم ءبىزدى مەنسىنبەگەنى مە؟
سايلاۋبەك نارتتاي قىزاردى.
— كەشىرىڭىز، جەڭگەي! تار جەردە كورمەي جاتقان شىعارمىن. كىنا مەنەن. كەيدە ءورشىل كەۋدەنىڭ تەرشەڭ الاقانىن جاقتىرمايتىنىم بار ەدى. تاعى دا كەشىرىم وتىنەم، — دەپ ءنۇربيبىنىڭ الاقانىن ەكى قولىمەن بىردەي كوسىپ الدى.
— مولودەس! ىرىسباي، ساعان سول كەرەك! باسە، تەگىن ادام جازۋشى بولا ما. پەريفەرياداعى ءبىز وسىلاي ازداپ بيۋروكراتتاۋ بولامىز. كورگەنىڭ قانداي جاقسى. كەل، مەن سەنى سىڭىلىممەن تانىستىرايىن، — دەپ ءنۇربيبى بيلەپ-توستەپ كەتتى. جۋان داۋسى ءتورت بولمەنى سىلكىلەپ، جاڭعىرتىپ جاتىر. — كۇنبيبى! قايداسىڭ؟ تەز بەرى جاقىندا. سايلاۋجان، سىرتىڭنان قاليمان ارقىلى سەن تۋرالى كوپ بىلەمىز. بروشۋراڭدى دا اقتارىپ كورگەم. بەتىڭ دۇرىس. مىنا ءسىڭىلىمنىڭ دە ءوزىڭ دەگەندە.. ا-حا-حا! ۇيالتپايىن، ۇيالتپايىن. ۇسىن قولىڭدى. جازۋشىنىڭ قولىنان ۇستاساڭ... ا-حا-حا! ايىرىلىپ قالما.
داستارقان باسىنا جاقىنداعاندا سايلاۋبەك ءوزىنىڭ كۇنبيبىمەن قالاي كورشىلەس بوپ قالعانىن ءبىر-اق كوردى. جاس شاماسى جيىرمانىڭ ورتاسىنداعى تالدىرماش دەنەلى بويجەتكەن قىسىلار ەمەس.
— قول جالعاپ جىبەرىڭىزشى!
— اناۋ سالاتتى بەرى اپەرىڭىزشى!
— جىگىتكە ءوزىم ۋحاجيۆات ەتپەسەم بولماس، — ءتارىزدى سوزدەردى قۇلاق تۇبىنە ويماقتاي ەرىندەرىن تاقاپ اكەلىپ، قۇمىعا سىبىرلايدى.
كۋنبيبىگە الاڭدايمىن دەپ وتىرىپ، سايلاۋبەك تامادانىڭ قاي ۋاقىتتا سايلانىپ، قاي مەزگىلدە ءسوز العانىن سەزبەي قالىپتى. جايلاۋبەكتىڭ شانىشقىسىمەن فۋجەرىن شىڭىلداتىپ تىنىشتىققا شاقىرعان بەلگىسىمەن قارسى الدىنا نازارىن اۋداردى. تامادا جالبىر شاشىن جالبىراعان ويما تازىنا جابۋلاپ، كەيىن قايىرىپ اكەپ، جىلميتا قويعان، ۇرى ءتىسى سورايعان جالاڭ سارى ادام ەكەن. ەسىلىپ بارادى.
— ...ىرىسەكەڭ — قالامىزدىڭ ىرىسى. وسىناۋ كولدەي داستارقاننىڭ باسىندا ىلعي اق نيەتپەن جينالعان دوستاردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ۇيتقىسى دا ىرىسەكەڭ. ىرىسەكەڭ تابالدىرىعىنان اتتاعان ءۇيدىڭ بەرەكەسى تاسىپ سالا بەرەدى. ارينە "ادامنىڭ كۇنى اداممەن" دەگەن قاعيدامىز بار. ول وتە دۇرىس. كەيبىر ازاماتتار شىنار ءزاۋلىم بايتەرەك ىسپەتتەس. كولەڭكەسى كۇندىك جەرگە جەتەدى. سونداي الىپ بايتەرەگىمىز — ىرىسەكە، ءوزىڭىز. ءسىزدىڭ كولەڭكەڭىزدى سايالاعان مىنا جايلاۋبەك تە، بىزدەر دە اق كوڭىلىمىزدى ءاماندا اق داستارقانداي جايىپ تاستاۋدان جالىقپايمىز. نەگە جالىعايىق. ىرىسەكە، وسىلاي وڭ قاباعىڭىزدى عانا تانىتىپ، الدىمىزدا اق سەركەدەي ويقاستاپ جۇرسەڭىز، بىزدە باسقا قانداي تىلەك بولسىن. ءسىزدىڭ مارتەبەڭىزدىڭ بۇدان گورى مىقتى بولا بەرۋى ءۇشىن مەن مىنا توستى وسى وتىرعان تىلەكتەس دوستارىڭىزدىڭ تىك تۇرىپ ءىشىپ قويۋىن...ءبىر تامشىسىن قالدىرماي كوتەرىپ قويۋىن قالار ەدىم!
وتىرعاندار سول-اق ەكەن ورىندىقتارىن سىرعىتا اتىپ-اتىپ تۇرىستى. حرۋستال ريۋمكالار سىڭعىرلاي سوعىستى. ءتوردىڭ ءدال توبەسىندە نىعىز وتىرعان ىرىسبايعا كوزدەر دە، كوڭىلدەر دە، ريۋمكالار دا ماگنيت تارتقانداي جالت-جالت ءيىلىپ-يىلىپ ءوتتى دە، ارتىنشا-اق بۇلكىلدەپ جۇتقىنشاقتار جۇگىرىپ ىدىستارداعى سوڭعى تامشىلاردى قۇرعاتىپ جاتتى.
تارەلكالارعا تاق-تۇق تيگەن شانىشقىلاردىڭ قيمىلى باسەڭدەگەندە جالبىر شاش تامادا ورنىنان قوپاڭ ەتە قالدى.
الگىنىڭ قيمىلىن اڭدىپ وتىردى ما، الدە ادەتى سول ما، ىرىسباي قولىمەن كەۋدەسىن ءتۇرتىپ قالىپ، باسىن ءسال شايقادى.
— ءا-ا، ىرىسەكە، دۇرىس ەكەن. وندا ءسىز ارتىنان...سوڭىنان ءوزىڭىز تۇيىندەرسىز. ەندەشە مەن ەندىگى تىلەك ايتۋدى قالامىزدىڭ ماڭداي الدى ازاماتتارىنىڭ ءبىرى — تىلەكتەسكە بەرەم. تىلەكتەس، سويلە.
تىلەكتەس جايلاۋبەك قاتارلاس ادام ەكەن. ينە جۇتقان يتتەي ءىلىنىپ قالعان تۇرىنە قاراعاندا، قارنىنىڭ ءبۇرى كەتكەن گاستريت اۋرۋلى بىرەۋ بولسا كەرەك. سايلاۋبەكتىڭ جورامالىن راستاعانداي الدىنداعى مينەرال سۋ قۇيىلعان فۋجەرگە ۇمسىنىپ بارا جاتىر ەدى، سول جاعىندا وتىرعان جۇبايى كونياك قۇيىلعان كىشىرەك ريۋمكانى ۇستاتا سالدى. ۇستاتا سالدى دا، ەرىنە قاباق تۇيە قارادى. سول قالپى: "ەسىڭ دۇرىس پا؟ ىرىسەكەڭنىڭ الدىندا ءولىپ كەتسەڭ دە كوتەرەسىڭ!" — دەيتىن قايراۋىنداي.
تىلەكتەس تاماعىن قىرنادى.
— قۇرمەتتى ىرىسەكە! ءقادىرلى ءنۇربيبى جەڭگە! جاڭا بولەكباي دۇرىس ايتىپ كەتتى. ءسىز، ىرىسەكە، قالامىزدىڭ ناعىز كوركىنە، تىرەگىنە اينالدىڭىز. بۇرىن ءبىز كىم ەدىك؟ ءبىزدى كىم ەلەۋشى ەدى؟ ءقازىر كىم بولدىق؟ بولەكباي ون جىلدان استام ءبىر ورىندا ىستەپ جىلجىماي قويعان. ەندى ترەست باستىعى. جايلاۋبەك سەح باستىعى. مەن دە ءبىر ستولعا يە بولدىم. سونىڭ ءبارى ءسىزدىڭ ارقاڭىز، ىرىسەكە. وسى بىرلىگىمىز، وسى اعايىندىعىمىز اينىماسىن. كولەڭكەڭىز كوبەيە بەرسىن. ساياڭىز مولايا بەرسىن. سايالايتىن ءبىز سياقتى ىنى-كەلىندەرىڭىز ءسىزدىڭ مارتەبەڭىز بەن دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن كوتەرە بەرەيىك، — دەپ ريۋمكاسىن كومەيىنە توڭكەرە سالدى دا، قاباعى تىرجيىپ، ورنىنا سىلق ءتۇستى. جالما-جان قالتاسىنان بىلدىرمەي الدەبىر تابلەتكا سۋىرىپ الىپ، ءتىل ۇشىنا تاستاپ جىبەردى.
ودان كەيىن سويلەگەن ەكەۋدىڭ ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي "ىرىسەكەلەگەن" ديفيرامباسىنان جالىققان سايلاۋبەك ەشتەڭەگە زاۋقى سوقپاي جىم-جىرت قالدى.
"بەكەر كەلگەن ەكەم. ودان دا لەنيامەن بالىق اۋلاۋعا شىققانىم دۇرىس بولاتىن ەدى. تۇرىپ كەتۋ دە ىڭعايسىز. جايلاۋبەك وكپەلەپ قالادى. مىنالاردىڭ كۇندەگىسى وسى ما ەكەن؟"
— جازۋشى جولداس، نەگە تاماق الماي وتىرسىز. ريۋمكاڭىز دا قاڭتارىلىپ قالىپتى.
سايلاۋبەك كورشىسىنىڭ بەتىنە باجايلاپ قارادى. ءبىر كورگەنگە ءتاپ-تاۋىر-اق. مۇرنى، كوزى، قاسى ءبارى-بارى ورنىندا. سۇيكىمدى-اق. ءبىراق ادامدى تەز جالىقتىراتىن الدەبىر ەرەكشەلىگى دە بار ءتارىزدى. مۇمكىن ول ىرىسباي سياقتى وركوكىرەك جاننىڭ ەركە بالدىزىنا لايىق مەنمەندىك پە؟ جۇرتتىڭ بارىنە تاكاپپارلانا قاس كەرەتىن ءوزىمشىل مىنەز بە. ول اراسىن سايلاۋبەك ازىرشە اجىراتا قويعان جوق.
— كۇنبيبى، جەزدەڭ كىم بولىپ ىستەيدى؟ ايتىپ ءولتىرشى!
كۇنبيبى سىلق-سىلق كۇلدى. سىڭعىرلاپ باسىلدى.
— پالە! قايدان تۇسكەنسىڭىز! ول كىسى قالالىق اتقارۋ كوميتەتى پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى. زامەستيتەل مەرا! ەندى ءبىلىپ قويىڭىز!
ءۇزىلىس كەزىندە سايلاۋبەك باسقا بولمەگە وڭاشا شىعىپ كەتتى. دالىزدە ادام اياعى سيرەگەن كەزدە ەسكەرۋسىز كەتىپ قالماقشى بوپ وتىرعان. ۇستىنە جايلاۋبەك كىردى:
— نە عىپ جەكە وتىرسىڭ؟
— جاي، زەرىگىپ كەتتىم.
— ءجۇر. ۇيات بولادى. ىرىسەكەندەر سىزىپ جاتىر. ءبىر قول بولايىق. اقشاڭ بار ما ەدى؟
— وزىمە جەتەدى.
— سايلاۋ، ءالى دە بالا ەكەنسىڭ. ءما، ۇستا.
— بۇنىڭدى قايتەم!
— قايتكەنى نەسى. وينايسىڭ.
— ويناسام، ۇعىپ المايمىن با؟
— ويباي! اتاما ونىڭدى! قوناققا شاقىرعان ءۇي يەسى ءسوزسىز ۇتىلۋى كەرەك. ءتارتىپ سولاي. سەنى مەن مەنى ولار ايىرمايدى. ولار ءۇشىن ەكەۋمىز دە ماراتبەكوۆپىز.
سايلاۋبەك "باسىم اۋىرىپ وتىر" دەگەندى سىلتاۋراتىپ اعاسىنا كونبەدى.
سالدەن سوڭ مامىرلاي باسقان قاليمان ەسىكتەن ارەڭ سىيدى.
— سايلاۋ-اۋ، جازۋشى — ينتەللەكتۋال دەۋشى ەدىڭ. سونىڭ بوس ءسوز ەكەن.
— نەگە؟
— ويباي-اۋ، كۇنبيبىنىڭ وزىڭە دەگەن ىقىلاسىن قالاي سەزبەدىڭ؟ باسى بوس، ديپلومى قالتاسىندا. بۇرىن ەشكىمدى مەنسىنبەي وسقىرىنىپ تۇراتىن. بۇگىن ساعان ءىلتيفاتى ءتۇزۋ. الگىندە ءنۇربيبى مەنى وڭاشالاپ: "ەكەۋى بىر-بىرىنە سونداي لايىق ەكەن" دەدى. بۇدان ارتىق نە كەرەك ەندى. وسىنشا ۋاقىت ۇيلەنبەگەنىڭ دە جەتەر.
سايلاۋبەك تۇتىگىپ كەتتى.
— جايلاۋبەك ەكەۋىڭ مەنى قايتا-قايتا نەگە شاقىرىپ كەتتى دەسەم، وسىنداي ەسەپتەرىڭ بار ەكەن عوي.
— نە ەسەپ؟ ءوزىڭ پالە ىزدەپ جۇرەدى ەكەنسىڭ، قاينىم.
— ولاي قيتۇرقىلانبا، قاليمان! قيتۇرقىلانبا! مەن سەنىڭ...سەندەردىڭ جەتەكتەپ قوساتىن تازىڭ ەمەسپىن. ىرىسبايمەن قۇدا بولىپ، قۇدىرەت تاپپاق بولعاندارىڭدى سەزبەيتىندەي سۋمي دەپ پە ەدىڭدەر.
— ويباي، قاينىم-اۋ، نە جازدىق. نە جازىپ قالدىق؟ بويداق جۇرگەن سوڭ... كۇنبيبى وزىڭە ۇناي ما دەپ... قازاقتا قاينىسىنىڭ سىرىن جەڭگەسى بىلەتىن. كەرەك دەسە اكە-شەشەسىنەن بۇرىن جەڭگەسى ۇيلەندىرەتىن، — دەپ قاليمان ديۆانعا وتىرىپ، سايلاۋبەكتىڭ بۇيرا شاشىنان سيپاپ قويدى.
— قازاق عۇرپىن بىلگىش بولساڭ، وندا بالالارىڭا قازاقبايسكيي ءتىلدى نەگە قۇبىجىق تانىتاسىڭ؟
قاليماننىڭ ءۇنى ءوشتى. دەمى اتقىلاي شىعىپ، ۇيىڭدە ءبىر قورا قوناق وتىرماسا، اتتانداپ ايقاي سالۋعا دايىن ەدى. امالسىز بۋلىعىپ، بۇكىل دەنەسىمەن قالشىلدادى. ديۆاننان تىپىرلاپ ارەڭ تۇرىپ، كەتە بەرىپ ىسىلداعان ءزارلى ۇنمەن سىبىرلاپ ۇلگەردى:
— ءدامىم اتسىن! باسقا ايتارىم جوق.
سايلاۋبەك سالدەن كەيىن بولمەدەن شىعىپ، سىرتقى ەسىككە بەتتەپ ەدى، كۇنبيبى قارسى كەزدەستى:
— قايدا جوعالىپ كەتتىڭىز؟ كارتا وينامايسىز عوي. ونىڭىز جاقسى ەكەن.
بالدىزىمەن بىرگە كىرگەن سايلاۋبەكتى كورگەندە ىرىسباي وزىمسىنە كۇلىمسىرەدى. ءسىرا، "قولى شىعىپ"، كوپىرتە ۇتىپ وتىرسا كەرەك، كادىمگىدەي "كوڭىل اۋداردى".
— كەل، ىنىشەك! ريۋمكاڭ قايدا؟ ەكەۋمىز سوعىستىرىپ ءبىر الىپ جىبەرەلىك.
— الگى ميزەر ءۇشىن!
— ىرىسەكەڭنىڭ تۇتىلماي كەتكەنى ءۇشىن!
— وسىلاي جەڭە بەرۋى ءۇشىن!
ريۋمكاعا ەرنىن تيگىزىپ، ورنىنا قويعان ىرىسباي، اۋزىن بىلەگىمەن ءسۇرتىپ تاستاپ، كوز الدىنا ءبىرى قازى، ءبىرى قيار، ءبىرى ماي تۇيرەپ ۇيمەلەگەن شانىشقىلاردى ەلەگەن دە جوق.
— زاۆودقا ورنالاستى دەپ ەستىپ ەم... كۇن ىستىقتا ىستەي الىپ ءجۇرمىسىڭ؟
— "كوپپەن كورگەن — ۇلى توي" دەمەي مە؟ شىدايتىن شىعارمىن.
— دۇرىس ەكەن. جازۋشىلاردىڭ ءبارى سويتە مە؟
— جوق. ءبىراق اركىمنىڭ ءوز جۇمىس ءتاسىلى بار. قاراپ جۇرەتىندەرى از.
— جازا بەرىڭدەر. سەندەر جۇمىسشىلارىمىزدى ماداقتاپ جاتساڭدار، بىزدەرگە دە ءتيىمدى بولار. كەيىن، قايتارىڭدا ماعان كىرىپ شىعارسىڭ. وكپەلەتپەسپىز.
— راقمەت. كەزىندە كورەرمىز.
جايلاۋبەك ىرىسبايدىڭ ىنىسىنە ىقىلاسى تۇسكەن ءساتىن پايدالانىپ قالعىسى كەلدى. وسىنداي رەتى كەلگەندە قاپىسىن جىبەرمەۋدى ابدەن قاداعالاپ ۇيرەنىپ قالعان-دى.
— ىرىسەكە، سايلاۋ ەكەۋمىزدىڭ ەلدە قارت اكە-شەشەمىز بار. اۋىلدىڭ ادامى قالانىڭ بيىك ۇيىنە ۇيرەنىپ كەتە قويار ما. سايلاۋ ءالى بويداق. اكەي مەن شەشەيدى قاليمان ەكەۋىمىز اقىلداسىپ قولعا الساق پا دەپ ءجۇرمىز. ارينە، كەمپىر-شالعا اۋلاسى، قوراسى بار دەگەن سياقتى جەكەلەۋ جاي بولعانى دۇرىس. وتكەندە الەكەڭە دە قۇلاققاعىس ەتىپ ەدىم. كوتتەدج ماسەلەسىن ءسىز قارايدى دەپ... ول كىسىنىڭ دە ۋادەسى تولىق... سوعان... ءوزىڭىز ەسكەرە كەتسەڭىز...
ىرىسباي قولىن سەرمەدى. ىڭىرانىپ شالقايدى.
— نۋ، جايلاۋبەك، ءبىر كوتتەدجدى سونشاما ءسوز عىپ... الاسىڭ! بەرگىزەم! كەمپىر-شال دەگەنىڭ دۇرىس. قارتايعان كىسىلەرگە قامقورلىق قاجەت.
قاليمان اۋىر دەنەسىن ۇرشىقشا ويناتتى. ءدال مىنا حاباردى وسىلاي تەز ەستي قويام دەپ كۇتپەدى مە، تاناۋى قۋسىرىلىپ، داۋىسى ىقىلىق اتىپ تۇر.
— ى-ىرىس-ەكە! ىستىق اس دايىن!
— ال، داستارقانعا جاقىندايىق.
بىرەر ادامنان كەيىن جالبىر شاش تامادا جۇرت ىڭعايىن باعىپ سايلاۋبەككە ءسوز بەردى.
— ءبىز وسى سالدىر-كۇلدىر سويلەپ ۇيرەنىپ قالعانبىز. "داريانىڭ جاعاسىندا قۇدىق قازبا" دەيدى عوي. ارامىزدا پىلدەي جازۋشى جىگىت وتىرعاندا كوپ دابىرلاپ كەتكەنىمىز دە كەلىسپەيتىن ءتارىزدى. دەگەنمەن قۇلاق قۇرشىن قاندىراتىنداي ادەمى تىلەكتى وزىڭىزدەن ەستىسەك دەپ ەدىك. ىرىسەكە، سولاي عوي.
سايلاۋبەك ورنىنان تەز كوتەرىلدى.
جۇرت بىتكەن جازۋشىنىڭ اۋزىنا قارادى.
— قاليمان، وسى ۇيدە باعداگۇل دەيتىن كەلىنشەك ءجۇر ەدى عوي، — دەپ جەڭگەسىنە قارادى. — كەتكەن جوق پا؟
— وسىندا. اسۇيدە...
— بارىپ، شاقىرىپ كەلشى.
قاليمان تىكسىنىپ جايلاۋبەككە بۇرىلدى. كۇيەۋى تومەن ءۇڭىلىپ، تىزەسىن سيپالاپ قالدى.
— قاينىم-اۋ، باعداگۇلدى قايتەسىڭ؟ ۇلكەن كىسىلەردىڭ الدىن كورمەگەن بايعۇس ەدى. ۇيالىپ جۇرەر.
— كورمەسە كورەدى. ەرتىپ كەل.
قاليمان قينالا تۇرەگەلىپ، شىعىپ كەتتى دە، باعداگۇلدى ەرتىپ ورالدى.
— وتىرىڭىز. داستارقانعا جاقىنداڭىز، — دەپ سايلاۋبەك كەلىنشەككە باسىن يزەدى. — ال، اعايىن، ارالارىڭىزدا بۇرىن-سوڭدى داستارقانداس بولماعان ەكى ادام وتىرمىز. ولار — باعداگۇل ەكەۋىمىز. بۇگىن ءپانايى سەبەپتەرمەن كەزدەسىپ قالدىق. بايقايمىن، ءالى دە بولسا سىزدەردىڭ سونداي "ۇيىمشىل" — ورتالارىڭىزعا ءبىز سياقتى قارابايىر جاندارعا كىرىگىپ كەتۋ وڭاي بولمايتىن ءتارىزدى. ماسەلە وندا ەمەس. بىر-بىرىنە وت باسىن كورسەتىپ، ءىلتيفات ءبىلدىرۋ — قازاق قانىنا سىڭگەن جاقسى ادەت. ءبىراق بۇگىندە سونىڭ ءتۇرى ساقتالعانىمەن، مازمۇنىنا ءبىراز وزگەرىس ەنگەن بە دەپ قالدىم. ونى دا سىزدەردىڭ ەنشىلەرىڭىزگە قيايىن. مەن تۇزەپ، مەن جوندەيمىن دەۋدەن اۋلاقپىن.
ىرىسەكە، ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن ءدال بۇگىن ءبىراز ادەمى تىلەكتەر ايتىلدى. وعان قوسىلام. ازامات ءۇشىن اق كوڭىلدىڭ ىقىلاسىن بىلدىرۋدەن ارتىق عانيبەت جوق. ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن ءبىراز دەنساۋلىق قۇربانعا دا شالىندى. ونى دا ءتۇسىنىپ وتىرمىن. قياداعى كوزگە ءتۇسۋ ءۇشىن قيالداعى ارمان ادامعا نە ىستەتپەيدى. تەك، باس شۇلعىپ، يەك قاعىپ، شاشپاۋ كوتەرىپ جۇرەتىن بولىمسىز "جوراكىماللاشىلاردان" ساق بولساڭىز دەر ەدىم.
ءسال سابىر ەتىڭىزدەر.ءسوزىمدى ءقازىر اياقتايمىن. ىرىسەكە، بىزدە ادام مەن ادام دوس، تۋىس، باۋىر دەگەن مورالدىك كودەكسكە جازىلعان قاعيدامىز بار. سونى قاي ورىندا، قاي وتىرىستا بولماسىن ۇنەمى ەستە تۇتۋدى ازاماتتىق پارىز دەپ ۇعىنعانىمىز ابزال عوي. كەي-كەيدە سونى ۇمىتىپ كەتەتىن اعالاردى دا كەزدەستىرىپ قالعاندا، ەرىكسىز سابامنان شىعىپ كەتەم.
ىرىسەكە، ءسىزدىڭ مىنا مەنىڭ اعام — جايلاۋبەككە پەيىلىڭىز ءتۇسىپ جۇرگەن كورىنەدى. وعان باۋىرى رەتىندە قاتتى قۋانام. ازاماتتىعىن ارقالانسا، ەڭبەگى سوعان تاتيتىن شىعار. ءبىراق كوڭىلىمە دىق الىپ قالعان جايدى دا بۇگىپ قالۋدى ءجون كورمەي تۇرمىن. الگىندە ءسىز جايلاۋبەككە كوتتەدج بەرۋگە ۋادە ەتتىڭىز. مۇمكىن ول ءسىزدىڭ ادام كوڭىلىن قالدىرعىڭىز كەلمەيتىن كوڭىلشەكتىگىڭىزدەن دە بولار. ءبىراق ءتورت كىسىگە ءتورت بولمەلىك پاتەر ازدىق ەتەر مە ەدى. سول اراسىن ويلادىڭىز با؟
مەن باعداگۇل ءۇشىن كوتەرەم مىنا توستى. ادامنىڭ ازاماتتىق جاعدايىن شىن ويلايتىن بولساق، ءالى كۇنگە دەيىن بالاسى ەكەۋى جاتاقحانانىڭ ءبىر بولمەسىندە تۇرىپ كەلە جاتقان جالعىز باستى انالاردىڭ الدىندا باس ءيۋىمىز قاجەت. باعداگۇل، ءسىز ءۇشىن كوتەرەم.
سايلاۋبەك ريۋمكاسىن كومەيىنە توڭكەرە سالدى دا، ورىندىعىنا سىلق ءتۇستى. باسقا توستاردان كەيىن جاپاتارماعاي قيمىلدايتىن قوزعالىس بىلىنگەن جوق.
"قاتتى كەتتىم بە؟ ءبارىبىر ەندى. ايتىلعان ءسوز — اتقان وقپەن تەڭ. ءبارىمىز كۇنۇزىن داستارقان باسىنان شىقپاعان كەزدە باعداگۇل اسۇيدە ىدىس-اياقپەن ارپالىسىپ جاتتى. قايسىمىز ەلەدىك. وتىرسىن. مىنا ىركىلدەگەن بايىنا ەركە ايەلدەردەن بەس ەسە، ون ەسە ارتىق ول. ول باستا جولداسى دۇرىس كەزدەسىپ، اراققا سالىنىپ كەتپەسە، وسىلاي سالپاقتاپ جۇرەر مە ەدى؟ "ۇلكەن ادامداردىڭ الدىن كورمەگەن دەيدى". سونداعى ونەگەلەرى وسىلاي ەسەپ سالىستىرۋ ما؟ پايدا كوزدەۋ مە؟ كوتتەدجشىلىن! پاتەر تيەسىلى ادامدارىنا دۇرىس ءبولىنۋ كەرەك. ايتپەسە، ءيتى مەن مىسىعىنا دەيىن جەكە-جەكە بولمە سۇراپ، مەستكوم ماسەلەسىن داستارقان باسىندا وتكىزۋدى ادەتكە اينالدىرىپ، ابدەن جامان ۇيرەنىپ العان".
سايلاۋبەك سەلك ەتتى. كۇنبيبى تىزەسىنەن قىسىپ قالدى.
— كەل، سايلاۋ، ءسىز ەكەۋمىز برۋدەرشارف جاسايىق.
— نە ءۇشىن.
— الگىدەگى ادەمى ءسوزىڭىز ءۇشىن. جەزدەمدى قاتىرعانىڭىز ءۇشىن.
— جەزدەڭە جانىڭ اشىماي ما؟
— دا نۋ ەگو! ول بۇل جەردە عانا مىقتى. باسقا ارادا كورسەڭ عوي.. — كۇنبيبى سىلق-سىلق كۇلدى. — ىشەمىز بە؟
— ىشەيىك. جاي ىشەيىك.
— بولسىن. قولىڭىز تيە مە؟
— جايشىلىق پا؟
— وزىڭىزبەن وڭاشا سويلەسسەم...الدە قورقاسىز با؟
— ەركىڭىز ءبىلسىن...قوناقۇيدە تۇرام.
— كەلىستىك. ءوزىم كەرەك كەزدە تاۋىپ الامىن.
داستارقاننىڭ بەرەكەسى قاشتى. ءنۋربيبىنىڭ باسىنىڭ ساقيناسى بار ەكەن، اياق استىنان "ۇستاپ قالعانى".
— قاليمان، تەرەزەدەن قاراپ جىبەرشى. ماشينا تۇر ما؟ كەلىپ پە؟
— جەڭەشە، قايدا اسىقتىڭىز؟- دەپ جايلاۋبەك قوپاندادى.
— مازام بولماي وتىرعانى. ساقيناسى قۇرعىر... ىرىسەكە، نە عىپ وتىرسىڭ. قوزعالالىق.
ابىر-سابىر جينالعان قوناقتار شايعا قارامادى. ىرىسبايلار شىعىسىمەن-اق قالعاندارى دا كەتۋگە قامدانا باستادى.
— ءبىراز وتىردىق قوي!
— ۇيدە دە جۇمىس تولىپ جاتىر.
— ناعاشىمنىڭ بولەسى كەلىپ ەدى، توسىپ وتىر، — دەسىپ ەلپىلدەگەن جايلاۋبەك پەن قاليماندى تىڭدار ەمەس. اقىرى بولماعان سوڭ پودنوسقا ريۋمكالاردى ساۋدىراتىپ جايلاۋبەك ەسىك كوزىندە الدارىنان توستى.
— پوسوشوك!
— ءجا، جايلاۋبەك! جەتەر!
جالبىر شاش تامادانىڭ ءدال وسىلاي وقىس شاقىلدارىن سايلاۋبەك كۇتپەپ ەدى. ەندىگى "ىرىسەكەڭ" مەن دەيتىندەي توبەسىن الاقانىمەن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەرىپ، جابۋىن ىدىراتىپ، ويما تازىن جارقىراتتى.
— جەتەر! ۇيىڭنەن ماس قىلىپ شىعارماساڭ، كوڭىلىڭ كونشىمەي مە. الدە قاستىعىڭ بار ما؟
— بولەكە، ويباي-اۋ، كۇندەگى ادەتىمىز بولعان سوڭ... ءا-و، كەشىرىڭىز. قاليمان، ءما، ءارى اكەتشى. الشى مىنا پودنوستى. جەڭەشە، مەن اشىپ جىبەرەيىن ەسىكتى.
سايلاۋبەك تە كەتكەنشە اسىقتى.
اعاسى مەن جەڭگەسى قوناقتارىن ەسىك الدىڭدا ماشينالارىنا مىنگىزىپ جاتقاندا، بۇل بولەك، جەكە كەتتى.
"جايلاۋبەك جايشىلىقتا عانا مىعىم ەكەن عوي. انالاردىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاپ، ءارقايىسىسىنىڭ كەزەك-كەزەك اۋەنىنە توڭكەرىلدى. ءسويتىپ تە بەدەل جيناماق پا؟ اپىراۋ، سوندا ءوزىنىڭ ادامگەرشىلىك ابىرويىن اياق استى ەتكەنىن تۇسىنبەي مە؟ بىلە تۇرا سويتە مە؟ يەسىنەن سۇيەك دامەتكەن كۇشىكتەي كوزىن ساتقاندا تاباتىن ۇشپاعى، الاتىن قاسيەتى نە؟ كەيبىر قالامداس دوستارىم كىتابىن سىناعان ساقالدى سىنشىنىڭ تابالدىرىعىن توزدىرۋشى ەدى. سولاردىكى دە مىنا جايلاۋبەكتىڭ تىرلىگىمەن توركىندەس تومەنشىك قىلىق ەكەن-اۋ. "ەندىگىدە ەسكەرە جۇرەر، ەلەۋسىز قالدىرماس" ءتارىزدى بيشارالىق بولعانى-اۋ! ءاي، جايلاۋبەك! قالاي قۇلدىراپ كەتكەنسىڭ؟"
بۇرىشتى اينالا بەرگەندە الدەكىم جولىن بوگەدى.
— توقتاشى!
داۋىس اشۋلى. باسىن كوتەرگەن سايلاۋبەك سۇپ-سۇر بوپ قالشىلداپ تۇرعان باعداگۇلدى كوردى.
— ءاي، شىراق! مەن ساعان قاشان ادۆوكات بول دەپ ەدىم، ءا! نەگە جايىڭا قاراپ جۇرمەيسىڭ، ءا!
— ءسىز...ءسىز... باعداگۇل، نە بولدى سىزگە؟
— اۋلاق، اۋلاق ءارى. مەنىڭ ءجونىمدى سەن جوندەمەي-اق قوي. مەن سەنەن قاشان پاتەر سۇرادىم. نەڭ بار مەندە؟ جانى اشىعىشىن! ادىلەتشىلىن. ادىرام قالسىن ءويتىپ قامقور بولعانىڭ!
سايلاۋبەك ىڭعايسىزدانا باستادى.
— تۇسىندىرسەڭىزشى. مەنىڭ جازىعىم نە؟
— ءا-ا، ەندى وسىلاي جالت بەردىڭ بە. جازىعىم جوق دەيدى-اۋ. ەششە جازۋشى! قاراپ وتىرماي بەس سومنان قاعىپ... قاليمان ەندى مەنى ماڭايىنا جۋىتار ما؟ ايداپ شىقتى.. ويباي-اۋ، وزىممەن-وزىم جۇرگەن نەڭ بار ەدى مەندە. مىقتى بولساڭ ءبارىن جونگە سال. ايتپەسە...
باعداگۇل وكسىپ جىلاپ جىبەردى. كىبىرتىكتەپ كەتىپ بارادى. وكىنگەن، قاپالانعان جاننىڭ جاۋىرىنى دا سوزشەڭ. ءبارىن ايتادى. سايلاۋبەك قۋىپ جەتتى.
— باعداگۇل... ءسىز...كەشىرىڭىز مەنى. ۋادە بەرە المايمىن. ءبىراق پاتەر الۋىڭىزعا قولىمنان كەلگەنشە جۇگىرەرمىن.
باعداگۇل جاپاق-جاپاق قاراپ قالىپتى.
سايلاۋبەك كەلىنشەكتىڭ قولىنا قىزىل ون سومدىقتى شيىرشىقتاپ ۇستاتا سالدى دا كىلت اينالىپ اسىعا باسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
"قاپ! قۇرىپ قالعىر ساۋساعىما قايدان ءىلىنىپ ەدى؟ قالتاما قول سالعان جوق ەدىم عوي. سالماسام...جوق. ارىڭدى اقشامەن ساتىپ العىڭ كەلدى. كەلدى عوي. ايتپەسە ون سومدىقتى نەگە ۇستاتا سالدىڭ؟"
بارىنەن دە باعداگۇلدەن قاتتى قىسىلدى. ارتىنان ايقايلاعان داۋىس شىعار ما دەپ كوشە اينالعانشا اياعى-اياعىنا تيگەن جوق.
سايلاۋبەكتىڭ قويىن داپتەرىنەن
— سولاي، سايلاۋبەك، سولاي. دۇنيەدەگى ەڭ كوپ زەرتتەلىپ، ءبىراق ەڭ از تۇسىندىرىلگەن قۇپيا ول — ادام. عالىمدار ادامدى تابيعات پەن تاريحتىڭ پرودۋكسياسى دەپ ءجۇر عوي. مۇمكىن راس تا شىعار. گيۋگو: ادام رۋحىن سان، ءارىپ جانە نوتا دەپ اتالاتىن ءۇش قانا كىلتپەن اشۋعا بولادى" دەيدى. سانمەن ءبىلىمىن، ارىپپەن ويىن، نوتامەن ارمانىن بىلدىرەتىنىن مەڭزەگەن بولار. ءبىراق ادام تابيعاتىنىڭ تار شەڭبەرگە يىلمەيتىن كەزەڭدەرىن دە ەستەن شىعارماۋ قاجەت-اۋ. اۋلەمەتتىك ءھام ساياسي پروبلەمالاردى شەشپەك بوپ جانتالاسقان تالاي دانىشپاندار كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىگىندە وزدەرىنىڭ تەحنوتروندىق قوعامدا بولمىستىڭ قولبالاسىنا قالاي اينالىپ كەتكەنىن بىلمەي قالاتىنىن دا ەسكەرسەك دەيمىن. ويتكەنى ادام-بەينەنىڭ ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتانىڭ ديناميكاسىنا، اۋەنىنە، قۇبىلۋىنا سايكەس تەز بەيىمدەلگىش قاسيەتىن قايدا قوياسىڭ. وسىنىڭ ءوزى انتروپولوگيالىق، ەتنيكالىق كەرەك دەسەڭىز، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپتىق مىنەزدەردىڭ بەرىكتىگىنە قارسى شابۋىل ەمەس پە. ولاي بولسا، سايلاۋبەك، ادامدى ابستراكسيالىق ۇعىمنان اجىراتا قاراپ، الەمنىڭ جوعارعى ماتەريالىق بولشەگى رەتىندە زەرتتەۋ ابزال بولار.
"بۇنى نەگە ايتىپ وتىر؟" دەپ ويلاۋىڭ مۇمكىن. ويلاۋىڭ حاق، سايلاۋبەك. عىلىمدا كومەكشى عالىم بولادى. ول ءسوزسىز. ادەبيەتكە كومەكشىلىك وتپەيدى. ءار جازۋشى — جەكە لابوراتوريا. جەكە ينستيتۋت. ونىڭ پرودۋكسياسى — شىعارماسى. لابوراتورياسى — كابينەتى، جۇمىس ستولى. كەرەك دەسەڭىز، ەڭ جاقىنى — زايىبى دا شايىن قايناتىپ، تاماعىن دايارلاپ، بالالارىن شۋلاتپاۋدان باسقا جاردەم كورسەتە المايدى. مەن بۇل جەردە تۆورچەستۆولىق جەكەلىكتى ايتىپ وتىرمىن.
كەزىندە مەنىڭ ءبىر جولداسىم بولعان ەدى. كيگەن كيىم، ءجۇرىس-تۇرىسىندا مەنى قايتالايدى دەگەندى تالايدان ەستىگەم. انەكدوتتىق جايلارىن دا بىلەم. رەستورانعا كىرسە، وفيسيانتتاردى جاعالاپ ءجۇرىپ، مەن وتىرىپ كەتكەن ستولدى تاۋىپ الادى ەكەن. مەن بەرگەن زاكازداردى قايتالاتادى ەكەن. ءبىر كەلىنشەكپەن ارامىزدا ازداپ... جاستىقتى ءبىز دە باستان كەشىرگەنبىز، سايلاۋبەك... سول كەلىنشەكپەن ءتىل تابىسام دەگەن بە، جىگىتى قىزعانشاقتاۋ ەدى، باسىن دا جارعىزعان بولاتىن.
بۇگىن دە سول ۇلكەن جازۋشى سانالادى. ارينە كومەكشىدەن بىلگىر قالامگەر شىعۋى ەكىتالاي. ءبىراق ورنىن تاپسا، قاي ماماندىقتىڭ دا ورايىن وڭتايىمەن كەلتىرەتىن پىسىقتار كوبەيدى عوي.
جو-جوق، شىراق، باياعى باس ءيىپ، ەتەككە ورالىپ، جولىمنان توسۋشى شۋىلداق تىلەكتەستەردى اڭسامايمىن. ۋاقىتىسىندا ءبارىن كورگەم، ءبارىن العام. ءبىراق...
مەن تاياۋدا الگى جولداسىمنىڭ كەڭسەسىنە كىرىپ شىقتىم. اقىلداساتىن ءبىراز شارۋالار بار ەدى. نە كەرەك... ادامدى ابستراكسيالى سۋبستانسيادا ىزدەمەۋ قاجەت دەيمىز. مۇمكىن ادام بويىنداعى تەرەڭ قاسيەتتەر ءسات سايىن كەزىگىپ وتىراتىن سۇلۋلىقتان كوز جازىپ قالسا، توعىشارلىقتىڭ بۇعاۋىنا شىرمالىپ قالارىن سەزبەيتىن دە شىعار. سودان كەيىن-اق ءوزىنىڭ جاسامپاز قۇدىرەتىن ۇمىتىپ، قول جايعىش تۇتىنۋشىعا اينالعانىنا ۇيالار ما؟ قايدان ۇيالسىن! تەحنيكاداعى راسيونالدىقتى سەزىمسىز قابىلداپ، قۇلقىننىڭ ق ۇلى بوپ جۇرە بەرەر.
ارينە، باسقا بىرەۋدى جازعىرۋدان وڭاي نارسە جوق. سىرت كوز كەمشىلىكتى كورگىش كەلەدى دەگەندە ءبارىمىز شۋلاي يەك قاعۋعا ابدەن داعدىلانىپ كەتكەن ءتارىزدىمىز. ايتپەسە ناعىز ۇيىمشىل، ەڭبەكقور قوعامىمىزدا، ناعىز ەڭبەك سۇيگىش، ادال نيەتتى، جوعارى سانا-سەزىمدى ادامداردىڭ ءومىر سۇرەتىنىن مەن دە، سەن دە جاقسى بىلەمىز. ەندەشە اركىم ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى مەن ازاماتتىق ابىرويىن قوعامدىق مۇددەگە لايىقتاۋى قاجەت. سوندا عانا الگىندەگى ادەبيەتتەگى كومەكشىلەر قاتارى ازايا تۇسەدى. تۆورچەستۆوداعى ساۋدا جويىلادى.
تاماق المادىڭ عوي. داستارقان ءماز ەمەس، كورىپ وتىرسىڭ. ەت جوق. دۇكەنگە كەزەككە تۇرۋعا جەڭگەڭنىڭ مۇرشاسى از. ىڭقىل-سىڭقىلى كوبەيدى. كەيدە ويلانام. جامان-جاقسى اتاعىم بار. كىتاپتارىمدى ەل بىلەدى. ارىپتەستەرىم ەسىك اشۋدى سيرەتكەنمەن، اۋىلدان كەلگەن وقىرماندارىم ءالى دە قاقپامدى تىقىرلاتقىش. سوندايدا، سايلاۋبەك، شىنىمدى نەگە جاسىرايىن، بەتىمدى باسارداي جەر بولام. قوناقاسى — قازاقتىڭ بولىنبەگەن ەنشىسى. اسۇيدەن قازى-قارتانىڭ بولماسا دا، بىلبىراپ پىسكەن ەتتىڭ ءيىسى مۇرنىڭا كەلىپ تۇرسا....قوناقتارىمدى وسىلاي ءشوپ-شالام، سەلەدكامەن سىيلاپ قايتارام. ءوز اقشاڭا ەت تابا الماعانىڭ قينايدى-اۋ. كەيدە قالانىڭ بىلىكتى جىگىتتەرىنە رەنجيمىن. جايىمىزدى بىلەدى. كەشە قىدىرىپ، دۇكەن ارالاپ جۇرە المايتىنىمىزدى سەزەدى. اۋ، ازاماتتى قادىرلەۋ — اتاق بەرۋ، دەپۋتات سايلاۋ، لاۋرەاتقا ۇسىنۋ عانا ەمەس كۇندەلىكتى تۇرمىسىنا قاجەتتى ۇساق-تۇيەكتى دە ەسكەرۋ عوي. كەي رەسپۋبليكالاردا جازۋشىلاردى اۋىل شارۋاشىلىق ارتەلدەرىنە تىركەپ، بەلگىلەپ قويعان دەپ ەستيمىن. سول دۇرىس سياقتى. بىرىنشىدەن قالامگەر ەڭبەك ادامدارىمەن ءجيى جۇزدەسەدى، ءومىر ورتاسىنا جاقىندايدى. كەرەك دەسەڭىز سول ەڭبەكشىلەردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جەتكىزەر رۋپورىنا دا اينالادى. ەكىنشىدەن، ءوز اقشاسىنا كەرەكتى ازىق-تۇلىگىن قينالماي ساتىپ الادى.
ءا-ا، جوعارى ماتەريانى ءسوز ەتىپ وتىرىپ، ءوزىم دە تومەن قۇلدىراپ كەتكەنىمدى بايقاماپپىن-اۋ. لەوناردو دا ۆينچي: "قۇستىڭ ۇلكەنى عارىشتى ءسۇيسىنتىپ، ەڭ الدىمەن ۇشادى" دەگەندى مىنا مەن سياقتىلارعا باعىشتاماعان بولار. ادام بويىنداعى ادەمى قاسيەتتەردى كۇيكىلىككە الماستىرىپ العانىمىزدى سەزبەيمىز دە، كۇڭكىلدەۋدى كوبەيتەمىز. سەن، سايلاۋ شىراق، وسىلاي كەلىپ تۇر. عىلىمي-تەحنيكالىق ريەۆوليۋسيانىڭ نەگىزگى تىرەگى دە ادامدا. ادام ويىنىڭ اسقاقتىعىندا. ادەمىلىگىندە. كنوپكادا جاتقان ساۋساقتى قانداي ماقسات بيلەيدى؟ گاپ سوندا عانا. ناسىلدىك وشپەندىلىك، سوعىسقۇمارلىق، ەڭبەك ادامىنا دەگەن اسقاقتىق مەڭدەگەن كەۋدەنىڭ الاقانى ول كنوپكاعا جولاماۋى ءتيىس. ول ءۇشىن ءبارىمىز جاۋاپتىمىز. ويىڭ، ءنارىڭ، شىعارماڭ — وسى قۇبىلنامانى بەتكە ۇستاسا، ادام رۋحى جەڭبەيتىن قيىندىق جوق. تەك، تىلەگىڭ تازا بولسىن. ىڭكارىڭ ايشىقتى بولسىن. ايتپەسە...
كەل، ءار بۋىن ۇرپاقتاردىڭ بەرىك ىنتىماعى ءۇشىن... ساباقتاستىعى ءۇشىن. زارىقتىرماي، قۇداي تۇتىپ، وڭاشا اۋلاقتاتىپ تاستاماي، وسىلاي قاقپامىزدى ءجيى قاعىپ تۇرۋلارىڭ ءۇشىن!..
* * *
نومەرىندەگى ستولى ات-كوپىر. قولجازبا دا، كىتاپتار دا، سيگارەت قوراپتارى دا ارالاسىپ كەتكەن. سمەنا اۋىسقان كەزدەگى ەكى كۇندىك دەمالىسى وسىنداي قاۋىرت جۇمىس ۇستىندە وتەدى. بۇرىن جاز ايلارىندا جازۋعا ونشا ماشىقتى ەمەس ەدى، دەنە جۇمىسىمەن شۇعىلدانعالى تۆورچەستۆوعا دەگەن قابىلەتىنىڭ ەسەلەي تۇسكەنىن كادىمگىدەي اڭعارادى.
قويىن داپتەردىڭ ەكى-ۇشەۋىن تولتىرىپ تاستاپتى.
ءبىراق ءالى جۇيەگە ءتۇسىپ، باس-اياعى ىڭعايلانىپ، ميدا پىسكەن كىتاپ جوق. ول الداعى كۇندەر ەنشىسى. الماتىعا جەتىپ، ۇيرەنشىكتى پاتەرىنىڭ بۇرىشىنداعى كانىگى ستولىنا قونجيعان ساتتە قالامىنىڭ جۇيتكي جونەلەرى حاق. وعان جيناعان ماتەريالدارى دا، العان اسەرلەرى دە جەتكىلىكتى ءتارىزدى.
"قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان..."
جوق، ءالى قارتايۋدان الىس. مۇرىننان ىڭىلداعان كۇيى سەرگەكتىك سەزىنەدى.
"كۇن سايىن، ساعات سايىن ۇلعايدى ارمان..."
باسە، سولاي بولسا كەرەك. ءسات سايىن ۇلعايعان ارمان بايىز تاپتىرماعاندا عانا قالامگەردىڭ جان-دۇنيەسى شيرىعا، جاندانا، جاڭعىرا تۇسەدى. وندايدا تاۋ قوپارىپ تاستايتىنداي وز-وزىنەن لەپىرىپ، الىپ ۇشقان كوڭىلمەن ەلەگىزي اسىعادى. قۋانا اڭسايدى.
سايلاۋبەكتە بۇ كۇندەرى سونداي تىنىمسىز قۇشتارلىق بار.
قاعازدارىن جيماستان ورنىنان اتىپ تۇردى. قولدارىن قايشىلاپ، بۇگىلىپ-جازىلىپ ءبىراز جاتتىعۋ جاسادى.
"نەسىپبەكتى تاۋىپ الۋىم كەرەك. سۋلتان اقساقال ول جىگىتتى ماعان تەگىن ايتقان جوق".
دۋشقا ءتۇسىپ كەلىپ، شيفونەردەن قارا كوستيۋمىن الدى. ءتۇيىنىن توقپاقتاي ەتىپ، قىزىل گالستۋگىن تاقتى. ەندى اينا الدىنا كەلىپ وزىنە-وزى قاراپ تۇر.
— "كۇيەۋ جىگىت! كۇنبيبى كورەر مە ەدى؟ كورسىن، ال. سوندا قالاي، ءوزىڭنىڭ دە ويىڭ سونى قالاي ما؟".
— "سايلاۋبەك، سەن كىدى بوپ باراسىڭ؟ ءار نارسەدەن ىلىك ىزدەگەندە نە تاپپاقسىڭ؟ كىسىدەن كەمشىلىك ىزدەيتىندەر وزدەرى اۋليە بولار دەپ ويلايمىسىڭ؟".
— جوق. ونداي قۇپياڭا جەتەلەمە، مەنى، سايلاۋبەك.
مەن مىنا قالپىمدا كۇنبيبىگە كورىنسەم، بىردەن زاگسكە ەرتىپ كەتپەس پە ەكەن دەيتىن جەڭىل قيالعا عانا ەلىگىپ تۇرمىن".
— "ۇيلەنۋ — جەڭىلتەكتىك پە ەدى؟".
— "ۇيلەنۋ بار دا، ۇناتۋ بار. ەكەۋى ەكى باسقا. كەيدە جەڭىلتەكتىكپەن ۇيلەنۋشىلەر كەزدەسەدى. ءبىراق ماحاببات، مەنىڭ بىلۋىمشە، جەڭىل ۇعىم ەمەس".
— "سەن ايىمگۇلدى ۇمىتىپ كەتتىڭ عوي".
— "ولاي اياقتان شالما".
— ايىمگۇلدى ارالاستىرما. ول — پاكتىكتىڭ بەلگىسى. ول — سەزىمنىڭ شىنايلىعى".
— "سول ەكەن عوي كۇنبيبىنى ەرمەك ەتكىڭ كەپ تۇرعانى".
سايلاۋبەك الاقانىمەن بەتىن ۋىستاي بۇركەدى. ايناداعى ءتىلسىز ايتىسقان قارسىلاسى — ەكىنشى ءوزى جوعالىپ كەتتى. كوستيۋمدى، گالستۋكتى شەشىپ، كەرەۋەت ۇستىنە لاقتىرعان سايلاۋبەك ورىندىق ارقاسىندا تۇرعان سۇر شالبارى مەن شولاق جەڭ جەيدەسىن اسىعىس كيىپ سىرتقا بەتتەدى. ايناعا ءبىر قىرىنداپ ءوتتى.
جاياۋ ايانداپ زاۆودقا تارتتى.
مەحسەحتى ارالاپ كەلەدى. تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقان الدەكىمدى توقتاتتى.
— كەشىرىڭىز. نەسىپبەك دەيتىن توكاردىڭ قايدا ىستەيتىنىن كورسەتىپ جىبەرمەيسىز بە؟
— نەگە كورسەتپەيىن، كورسەتەم. ءبىراق ول ادامنىڭ سىزگە قاجەتى قانشا؟
— كەرەك ەدى. جاقسى توكار دەپ ءجۇر عوي.
— نەسىپبەك جولامانوۆ پا؟ ءيا، توكار ەكەنى راس. مىقتى-اق توكار. ونەرتاپقىش. ءبىراق، — الگى ادام الدەنەگە تاناۋىن تىرجيتتى. — ءسىز جۋرناليست ەمەسپىسىز وسى؟
— قاتەلەسكەن جوقسىز. تانىسىپ قويالىق. ءاتى-جونىم — سايلاۋبەك ماراتبەكوۆيچ. ءوزىڭىز كىم بولاسىڭ؟
— مەن سەح باستىعىنىڭ ورىنباسارىمىن. فاميليام — كراسنوۆسكيي. ۆالەنتين كونستانتينوۆيچ. سىزگە قالاي تۇسىندىرسەم ەكەن. جولامانوۆتى جازۋدىڭ قاجەتى جوق... نەسىپبەك كۇشتى سپەسياليست، باسى قاتتى جۇمىس ىستەيدى، ال.. — كراسنوۆسكيي قولىن سىلتەپ، كۇمىلجىپ قالدى.
سايلاۋبەك ءسوزىن ءبولدى.
— باسى ىستەيتىن بولسا، وندا نەسىنە بوگەلەمىز؟
— جو-جوق. جولامانوۆ بار عوي ميىن كەرەكسىز نارسەمەن بوسقا قاتىرىپ ءجۇر، — دەپ ورىنباسار قولىن تاعى دا ىزالانا سەرمەپ قالدى.
— سوندا قالاي؟
كراسنوۆسكيي يىعىن قيسايتىپ، جىپىلىقتاعان كوزىن قيعاشتاي قاداپ ءوتتى. جۇپ-جۇقا ەرىندە بولار-بولماس كۇلكى كولەڭكەسى قالقىپ شىعىپ ەدى، الگىندەگى قىبىرسىز ءجۇزى زاماتتا قۇبىلىپ: "شىراعىم، سەن تاس ساناعان بولساڭ، مەن قۇم ساناعان جانمىن. وڭايلىقپەن ۋىسىڭا تۇسىرە المايسىڭ، بوسقا اۋرەلەنىپ قايتەسىڭ" دەگەن سىڭايدى انىق تانىتتى.
— قالاي دەيمىسىز؟..جاقسى دەدىم عوي. نەسىپبەككە ەشقانداي سىلتاۋىم جوق كىنا تاعاتىن. ارينە، كەي-كەيدە... بىلەسىز بە، ستانوگىن توقتاتىپ قويىپ، الدەنەنى جازىپ جاتقانى؟ "جولامانوۆ دەيمىن، ارىز جازىپ جاتىرسىڭ با؟ مۇمكىن، مەنىڭ ۇستىمنەن دومالاتىپ جاتقان شىعارسىڭ. قاعازدى بوسقا شىعىنداماي وندا تۇپ-تۋرا وزىمە ايتقايسىڭ". "جوق، دەيدى، ۆالەنتين كونستانتينوۆيچ، ءبىر يدەيانىڭ وسى عانا ورالا كەتكەنى". "ال سەن، جولامانوۆ، دەيمىن وعان مەن، يدەياڭدى جۇمىستان بوس ۋاقىتىندا ويلا. قاجەت دەسەڭ، يدەيانى سەنەن باسقا دا تاباتىندار كوپ. ستانوكتى بەكەر توقتاتپا. بىلەسىڭ بە، بىزگە جوسپار كەرەك"، دەيمىن. سونىمەن، بۇل اڭگىمەنىڭ سىزگە قاتىسى جوق. ال، جولامانوۆ انە، اناۋ بۇرىشتا. ءجۇرىڭىز، تانىستىرايىن.
ەكەۋى جولامانوۆتىڭ قاسىنا جاقىندادى.
— جولامانوۆ! — ستانوكتىڭ شۋلى گۇرىلىن باسىپ، كراسنوۆسكييدىڭ داۋسى قاتتىراق شىقتى. نەسىپبەك باسىن وقىس كوتەرىپ الدى. سايلاۋبەك جىگىتتىڭ قارا كوزدەرىنەن تۇتانا بەرىپ، جاسقانىپ بارىپ ءوشىپ كەتكەن ءبىر شوقتى شالىپ قالدى.
— جاي ما، ۆالەنتين كونستانتينوۆيچ؟ — دەپ قارلىعىڭقى ۇنمەن جاۋاپ قاتقان نەسىلبەك ستانوگىن دەرەۋ توقتاتتى.
— بىلاي ەدى، جولامانوۆ. ساعان جۋرناليست جولداس كەلىپ وتىر. وزىڭمەن سويلەسپەكشى ەكەن. سەن كوپ سوزباي، دۇرىستاپ سۇراقتارىنا ورنىقتى جاۋاپ بەر.
— ماقۇل. كوپ سوزبايىن.
كراسنوۆسكيي باس يزەپ، كەتىپ قالدى. نەسىپبەك قالىڭ قاباعىنىڭ استىنان قوس سىزىق بوپ كەرىلگەن كوزدەرىن سايلاۋبەككە تىكتەدى. ۇندەمەي ماتا قيقىمىمەن ماي جۇققان قولىن ءسۇرتتى.
— سىزگە سۇلتان اقساقال سالەم ايتىپ ەدى، — دەدى سايلاۋبەك، قاسىنداعى سەرىگى جۋىق ارادا ءوز بەتىمەن جاق جازا قويماسىن سەزىپ.
— سۇلتان اقساقالدى بىلەدى ەكەنسىز عوي. اۋىرىپ جاتىر دەپ ەستىپ ەم، قول تيمەي بارا الماي ءجۇرمىن. ماعان ول كىسى وكپەلەگەن جوق پا ەكەن؟
نەسىپبەك ەندى سايلاۋبەككە بارلاي قارادى.
— سىزبەن تانىس دەپ سۇلتەكەڭ ايتىپ ەدى.
— مەن جۇمىسىمدى جالعاستىرايىن. ايتپەسە، نورمامدى ورىنداي الماي قالارمىن. — نەسىپبەك ستانوگىن جۇرگىزدى.
سايلاۋبەك ەڭبەك ادامىنىڭ ون ساۋساعىنا تاپ ءبىر قۇدىرەت كورگەندەي قادالىپ قالدى. قول! ادامنىڭ كوزى — ايناسى. ول راس. قۇبىلىپ بەتىنە ويناقتاپ شىعاتىن ىشكى سىر اقشيعان جاناردان اشۋ مەن ىزا بوپ توگىلسە، كۇلىمدەگەن قاراشىق تۇڭعيىقتاي تارتىپ، ەلجىرەگەندە وزىنە عاشىق قىپ قويماي ما! ال، قول دەگەنىڭىز، بىلگىڭىز كەلسە، ناعىز شەبەر. ول قيمىل-قوزعالىستىڭ ءتىلسىز سيمفونياسىن تۋدىراتىن نازىك نوتالار. ساۋساقتار جىبىرلاپ جۇگىرىپ كەتكەندە تولقىندى تولقىن قۋالاپ، تەڭىز ورىندە دۋ-دۋ دۇرمەك ورگىزەتىن سيقىر عوي.
نەسىپبەك ساتتە وزگەردى. سەحتىڭ ءارتۇرلى ىزىڭدى سارىنىنان ەرەكشەلەنىپ، ستانوگىن بيپىل اۋەزدى ءبىر زىرىلعا ەنگىزدى دە... تۇلا بويدى ەرىكسىز شىمىرلاتا تەبىرەنتىپ، ءبىر اسەم كۇيدى كۇمبىرلەتە جونەلدى. الگىندەگى سامارقاۋ كەيىپ اپ-ساتتە جوعالىپ، كۇرەڭ جۇزگە الاۋلاپ قان تەپسىدى. قىسىق كوزدەر بۇرىنعىدان دا سىعىرايا ءتۇسىپ، پاترونعا قىستىرعان تەمىر دەتالعا مەيىرىممەن قادالدى.
قول — ساۋساقتىڭ اناسى، الاقاننىڭ باستاۋى. بۇكىل ىنتا جورعالاعان ساۋساق ۇشىمەن جۇدىرىقتاي كەسەك تەمىردى ايمالاپ، ءسات-سات سايىن الگىگە دەم سالىپ، جان ءبىتىرىپ بارا جاتىر...
ەكەۋى جۇمىستان بىرگە قايتتى.
— جاڭاعى ستانوگىنداعى پاترونىڭ ەرەكشە عوي، نەسىپبەك، — دەپ سايلاۋبەك سوزگە تارتتى.
— ءوزىمنىڭ جاساعانىم! العاشقىدا ءبارى ماقتاعان! — سايلاۋبەك جالت بۇرىلىپ سەرىگىنىڭ بەتىنە ءۇڭىلدى. "ءبورى ماقتاعان!" دەگەندە نەسىپبەك سۇرعىلت كەپكاسىن ءبىر نۇقىپ، جەلكەگە قاراي شالقايتا سىرعىتىپ جىبەردى. سول تۇرىسى، سول كەيپى "قالاي كورسەڭ دە بار تۇلعام، بار قالجام وسى. ماقتاندى دەسەڭ دە، ماساتتاندى دەسەڭ دە ەركىڭ ءبىلسىن" دەگەندى ايتقىزباي ۇعىندىرعان ەدى. ادام بويىنداعى بار جاقسىلىعى بۇكىل بولمىسىنداعى كەرەكتى-كەرەكسىز مىنەز-قۇلقىمەن تۇگەل جارق ەتىپ كورىنەتىن ءسات بولادى. وندايدا ول بالا كوڭىلدەي اڭقىلداق. قۋانىشى دا، ەپ-ەرسى ماقتانۋى دا ورەسكەل بولسا دا، ورشەلەنىپ بەتكە تەبەدى. نەسىپبەك تە كوز قيىعىنداعى جىلت-جىلت تۇتانعان كۇڭگىرت شوقتى جاسىرماي، جانارىن ءبىراز تىكتەپ تۇردى دا، ارتىنشا-اق قۇرعاق وتىننىڭ مازداعان الاۋىن ءبىر جەلپىپ ءوشىرىپ تاستاعانداي الگى شوقتى قارا كىرپىكتەرىمەن كوسەپ-كوسەپ قاپ، قۇرتىپ جىبەردى.
— ءقازىر ول پاتروندى ءبارى قولدانادى. قانشاما ۋاقىت ۇتامىز. عىلىمي-تەحنيكالىق ريەۆوليۋسيا دەگەنىمىز، مەنىڭشە، ساكە، ول ءوزى، دالدىك، جۇمىس ورنىنداعى تازالىق جانە ۇقىپتىلىق. ال، ەندى پاترون دەتالدى قىسىپ ۇستاپ تۇرادى. ءار جازىقتىقتا تەز قيۋلاستىرادى. ەڭبەك ونىمدىلىگى — ۋاقىت ۇنەمدەۋ. ول — تابىستىڭ بىردەن ءبىر كەپىلى.
نەسىپبەك تاعى دا ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز قالدى. يىعىنا اسىپ العان تور كوز پيدجاگىن ەكى بۇكتەپ قارىنا قىستىردى. Tic اراسىنان ىسقىرتا تۇكىرىك اتىپ، جول شەتىندەگى مايدا توپىراقتى تىرس-تىرس تەستى. قايىرىلىپ بارىپ، تابانىمەن دىمقىل شاڭدى بۇرق ەتكىزىپ تەۋىپ جىبەردى.
— بىلەسىز بە، الگى پاترون وتىز ءتۇرلى ۇستاعىشتى جالعىز ءوزى الماستىرادى. بۇرىن ءار دەتالعا ءارتۇرلى ۇستاعىش ورناتاتىنبىز. قانشاما ۋاقىت ۇنەمدەلەدى. ەندى ۆالەنتين كونستانتينوۆيچكە تەك جوسپار عانا كەرەك. يدەيالارىڭمەن باسىندى قاتىرما، جۇمىسىڭدى توقتاتپا دەيدى. ال، مەن جاساعان پاتروننىڭ پايداسىن بۇكىل وتان كورۋدە، — قولىن سىلتەپ قالدى.
سايلاۋبەك ۇندەگەن جوق. ادام — جۇمباق دەگەن وسى. ارمانسىز ءبىرى جوق. ءبارىن العا جەتەكتەيتىن ءۇمىت. ءبىرى قايتالاعاندى ەكىنشىسى قايتالايدى، وزىنشە قايتالايدى. اركىمنىڭ ءوز جەڭىسى، ءوز قاتەسى بار. ادام قاسيەتىنىڭ ءوزى سوندا جاتپاسىن كىم بىلگەن.
جوق، مىناۋ سەرىگى ادەيىلەپ ات-اتاق ىزدەمەيدى. بۇنىكى ازدى-كوپتى سەپتىگىم ءتيسىن، وندىرىستەگى ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋعا قول قيمىلىمەن بىرگە مي قاتپارىن دا جۇمىسقا قوسايىن دەيتىن ىزگى نيەت. مۇمكىن نەسىپبەكتىڭ سول تالابىن ەسكەرگىسى كەلمەيتىن كەيبىرەۋلەر جاياۋدىڭ اتتان وزباس كۇيىن ىلگەشەك ەتىپ العا ۇستايتىن شىعار. قاراپايىم جۇمىسشىنىڭ ديپلومدى ينجەنەر شىققان بيىككە قول سەرمەۋىن ۇناتپايتىن شىعار. ءبىراق قازىرگى ادامزاتتىڭ ءوي-ورىسى وسكەن زاماننىڭ جۇمىسكەرلەرىنىڭ ينجەنەرلىك تالعاممەن تايتالاس ءتۇسىپ جاتاتىنىن نەگە بىلمەيدى ەكەن.
— سايلاۋبەك، ۇيگە كىرىپ شىعارسىز؟
— جەڭگەيدى مازالاپ قايتەمىز. وسى ارادا-اق سويلەسەيىك.
— جەڭگەڭ جوق. مەن جالعىزبىن.
نەسىپبەك جاتاقحانانىڭ اۋلاسىنداعى ءبىر بولمەلى ەسكى ۇيدە تۇرادى ەكەن. قوناعىن ىشكە كىرگىزەرىن كىرگىزگەنىمەن، ازداپ ىڭعايسىزدانىپ قالدى.
— كوپ ۇزاماي پاتەر الامىن. ازىرشە ءۇي-جايىم وسى. جوعارى شىعىڭىز. شاي قويىپ جىبەرەيىن.
نەسىپبەك شارۋا ىڭعايىمەن سىرتقا شىعىپ كەتىسىمەن سايلاۋبەك بولمە ىشىنە كوز جۇگىرتتى. جىڭىشكە تەمىر كەرەۋەت، كىتاپ سورەسى، ۇستەل، ەكى-ۇش ورىندىق. بار جيھاز وسى. ءبىراق كىتاپتارى كوپ ەكەن. تەحنيكالىق وقۋلىقتار ما-اۋ، عىلمي-كوپشىلىك بروشيۋرولار ما- اۋ، كوركەم ادەبي كىتاپتار ما-اۋ، جارتى قابىرعانى الىپ سىعىسىپ تۇر.
"جايساڭ جىگىت-اۋ!" سايلاۋبەك ءۇي يەسىنە ءتانتى بوپ وتىر.
ىستىق شايدى ەكەۋى ۇزاق سوراپتادى.
— نەگە ۇيلەنبەي ءجۇرسىز؟
نەسىپبەك قوناعىنا جالت قارادى.
— شىنىمدى ايتايىن با؟.. (ءۇنسىز قالدى). ءبىر قىزبەن تانىسقام. ءتورت جىل بۇرىن بولاتىن. سول كەزدە راسپرەدلوجەنيەم ءۇشىن تەڭىز جاعاسىنداعى كۋرورتقا جولداما بەرگەن. سوندا كەزدەستىردىم. ول مەنى ۇناتتى ما، ول اراسىن جەتە بىلمەيمىن. ال، مەن ونى كورە الماسام وتىرا المايتىنمىن. الدەقانداي سىلتاۋمەن سول قىز كۋرورتتان تۋرا وسى قالاعا مەنىمەن بىرگە كەلدى.
نەسىپبەك ۇزىن تەمەكىسىن تۇتاتتى. توقپاقتاپ ۇرىپ قاپ باس جاعىنداعى ديناميكتى سويلەتتى. راۆەلدىڭ "بولەروسىن" بەرىپ جاتىر ەكەن، تىڭداپ ءبىراز وتىردى دا، جۇدىرىقپەن ءبىر ءتۇيىپ راديونىڭ ءۇنىن ءوشىردى. بۇرق ەتكىزىپ تەمەكى ءتۇتىنىن اۋزى-مۇرنىنان جالپىلداتا ىتقىتتى دا، تەمەكى تۇقىلىن قازاندىق اۋزىنا شيىرىپ جىبەردى.
— جارتى جىلدان استام ەكەۋمىز ۋادەمەن جۇردىك. سەكحوم ماعان پاتەر بەرمەكشى بولدى. سول كەزدە تويىمىزدى ءبىر-اق جاساماق بولىپ ەدىك... ءۇي ءبولىندى. نە كەرەك. ءارتۇرلى جاعدايمەن ماعان پاتەر تيمەدى. ناعيما وسىنداعى ءبىر ينجەنەرگە تۇرمىسقا شىعىپ كەتتى. مەن جالعىز قالدىم.
سايلاۋبەك سىرت اينالىپ، تەرەزەدەن تىسقا ءۇڭىلدى. جاتاقحانا اۋلاسىندا ۆولەيبول ويناپ جۇرگەن جاستاردىڭ ازىل-كۇلكىسى سامبىرلاپ جەتتى. قۇددى وسىناۋ بولمەدەگى كوڭىلسىز اڭگىمەنى مازاقتاپ جاتقانداي.
— ناعيمانىڭ ءقازىر ۇلى بار. تومپاڭداپ جۇگىرىپ ءجۇر. كىم ءبىلسىن، سول بالا ناعيما ەكەۋمىزدىڭ ۇلىمىز بولار ما ەدى؟ سىرتىنان كورىپ قويام. اكەسى سياقتى، كوزى الاقانداي. ءبىر كۇنى دۇكەننەن ويىنشىق اۆتوبۋس ساتىپ اپارىپ ەدىم، ناعيما بالا باقشاداعى تاربيەشىدەن كىم بەردى دەپ سۇراپ، الگى ويىنشىقتى لاقتىرىپ تاستاپ كەتىپتى. ويىنشىقتا نە تۇر ەكەن! بالانىڭ كوڭىلىن قالدىرعانىن بىلمەدى مە؟
تەرەزەدەن ماقتالانىپ بۇلت كوشىپ جاتىر. كىلكىلدەگەن اپپاق تۇمان جوعارىدان ءتونىپ كەپ، سايلاۋبەكتىڭ كەۋدەسىنە قوناقتاعانداي. "اپىراي، ادام تاعدىرى دا سوناۋ ويىنشىقتاي بولعانى ما؟ كىشىگىرىم ءتورت قابىرعالى پاتەر ءبىر سەميانىڭ كەلەشەگىن قالاي ويرانداپ كەتكەن؟ الدە ناعيما قىز كىنالى ما؟ مىناۋ الدىمدا وتىرعان ۇلكەن جۇرەكتى جىگىتتىڭ تار بولمەگە سىيمايتىنىن بىلمەي قاپ، ءوزىن-وزى الداپ، بەكەر اداسىپ كەتپەدى مە ەكەن؟"
نەسىپبەك تاعى سويلەدى.
— اناۋ... ينجەنەر ناعيمانى تاستاپ كەتتى... مىنەزىمىز ۇيلەسپەيدى دەيتىن كورىنەدى. بالاسىن ءتىرى جەتىم قالدىرۋعا ءداتى قالاي شىدايدى ەكەن؟ كەلىڭىز، ساكە، تاعى ءبىر كەسە قۇيايىن. سۋىپ تا كەتتى. ىسىتىپ اكەلەيىن بە؟
— جوق. قاجەت ەمەس. مەن قايتايىن.
سايلاۋبەكتىڭ قويىن داپتەرىنەن
— سەندەردە پروزا، پوەزيا، سىن، دراماتۋرگيا ءتارىزدى ءارتۇرلى ادەبي جانر بار. ال، ءبىز — درامالىق گەرويكالىق، كومەديالىق ارتيستەر بولىپ بولىنەمىز. اركىم ءوز شاماسىنشا ەڭبەك ەتەدى. ويتكەنى، كىم دە بولسا وڭ جامباسىنا ءدوپ كەلەتىن ىسپەن اينالىسادى. ال، سەن ايتشى، سايلاۋبەك، اقىندى دراماتۋرگتەن، نەمەسە سىنشىنى پروزايكتەن بولەكتەمەيسىڭدەر عوي... ولارىڭ ابدەن دۇرىس. اركىم ەڭبەگىنە قاراي ءوز ورنىن الادى، قۇرمەتكە بولەنەدى دەيسىڭ. ال، ەندى بىزدەر شە؟...
ماسەلەن، مىنا مەن — كومەديينىي اكتەرمىن. ون بەس جىل بولدى، ساحنادا جاپال بولىپ جارتاس قۇشاقتاپ جار ىزدەيمىن — جىلاتامىن دا كۇلدىرەمىن. ون بەس جىل بولدى، توعىشاردى توپىرلاتىپ كوز الدارىڭنان وتكىزەمىن دە كۇلدىرەمىن. كۇلدىرەمىن دە ويلانتامىن. ون بەس جىل بولدى، ءار كەش سايىن ىشمەرەزدىڭ ىشىنە ۇيىپ قاتقان قاندى ۋىتىن بەتىنە باسۋمەن كەلەم. كۇنشىلدىڭ كەۋدەدەگى قىجىلىن، جاعىمپازدىڭ جارامساقتانۋىن، توپاستىڭ توڭمويىندىعىن، دارىنسىزدىڭ داراقىلىعىن اشكەرەلەۋمەن كەلەم. ارينە، كەيدە ارتىق كەتىپ، كەيدە جەتپەي جاتۋىم دا مۇمكىن. ءبىراق قولدان كەلگەنشە ايانىپ قالعان جەرىم جوق. كەيدە زالداعى جۇرت جىرتىڭداپ كۇلگەندە جىلاعىڭ كەلەدى. "تۇسىنسەڭدەرشى مەنى، سەندەردى قىتىقتاپ وتىرعام جوق، ساقتاندىرىپ وتىرمىن. مىناۋ سوراقىلىقتان، نارسىزدىكتەن، السىزدىكتەن، بيشارالىقتان جيىركەندىرىپ وتىرمىن! سەندەر بيىك بولىڭدار! ازامات بولىڭدار!" — دەپ ايقاي سالعىم كەلەدى.
ءيا، مەن — كۇلكىنىڭ اكتەرىمىن. ءبىراق، مەنىڭ اتىم ەستىلگەندە، جەڭىل-جەلپى ەزۋ تارتا سالىپ، ۇمىتىپ كەتىپ جۇرمەڭدەر. ومىردە جىلاتۋ وڭاي،رەنجىتۋ وڭاي، كۇلدىرۋ قيىن. كۇلكىمەن ەمدەيتىن ەمشىنىڭ دە ەڭبەگىن باعالاي ءبىلۋ كەرەك. ونىڭ دا جانىنا شۋاق قۇيۋ كەرەك. كوڭىلىنە كوكتەم كىرگىزۋ كەرەك... ارينە، قۇرمەتتى اتاق تەگىن بەرىلمەيدى. ءبىراق ەڭبەگىڭ ەلەنبەي جاتسا، ءىشىڭ اشىماي ما...
* * *
— ماشينا الايىق، — دەدى سايلاۋبەك.
— الايىق!
— ويىنشىق اۆتومات بار ەكەن.
— الايىق!
— سامولەت، پيستولەت...
— الايىق، الايىق!
نەسىپبەك ەكەۋى ۋنيۆەرماگ ىشىندە ەل كوشىرگەندەي بولدى. ارتىنىپ-تارتىنىپ، قوينى-قونىشىن وراۋ، بۋماعالىق تولتىردى. ەكەۋى دە پورا-پورا تەرلەدى. ەكەۋى دە ابدەن شارشادى.
— ەندى دومبىرا الساق قايتەدى؟ — دەدى دە، نەسىپبەك دەرەۋ، كوزىن الا قاشىپ، بۇرىلىپ كەتتى. ايتارىن ايتىپ قاپ، ءوزى ودان قىسىلاتىن ءتارىزدى.
— نەسى بار، الۋ كەرەك. ءوزىڭ شەرتۋ بىلەمىسىڭ؟
— ازداپ.
تاكسيگە وتىرىپ، ەسكى قالاعا تارتتى.
سالدەن كەيىن كوك "ۆولگانى" ءبىر قابات ءۇيدىڭ الدىنا قايقاڭداتا توقتاتتى.
— الدىمەن سەن كىر، سايلاۋ.
— ەكەۋمىز بىرگە بارامىز. ءسوزدى قوي، نەسىپبەك، قانە، باستا.
بۇرالاڭ بۇرىلىسى كوپ ۇزىن قوريدوردى ۇزاق جاعالاپ، ەكەۋى ءبىر كەزدە شاپ-شاعىن بولمەگە كىردى. شىبىن كىرمەسىن دەي مە، اپتاپ ازايسىن دەي مە پەردەنى ءتۇسىرىپ قويىپتى، ءۇي-ىشى كوز تۇسارداي الاكولەڭكە.
كەرەۋەت سىقىر ەتتى. حالاتتىڭ اشىق وڭىرىنەن توسەكتەن سىرعىپ تۇسكەن اپپاق ساننىڭ نوبايى شالىندى.
سايلاۋبەك كىبىرتىكتەپ ىلگەرى اتتاپ، داۋىستاپ سالەمدەستى.
— جوعارى شىعىڭىز، — دەگەن ءۇن باياۋ ەستىلدى.
كەلىنشەك جالما-جان پەردەنى اشتى. كەشكى سارعىلت ساۋلە تار بولمەگە قۇيىلىپ كەتتى.
— نا-ا-عيما! مىنا كىسىمەن تانىسىپ قوي. جازۋشى.
سايلاۋبەك ماراتبەكوۆ، — دەپ نەسىپبەك وز-وزىنەن ابدىراپ، قولىنداعى بۋعان-تۇيگەن زاتتارىن قاسىنداعى پليتانىڭ ۇستىنە قويا سالدى. — سامات قايدا؟ جىگىتتىڭ بۇگىن تۋعان كۇنى بولعان سوڭ قۇتتىقتايىق دەپ...
"جىگىت" توسەكتەن جىلاپ تۇردى.
ناعيما ءۇش جاسار بالاسىن باۋىرىنا باستى. ەرنىن كۇبىرلەتىپ "وتىرىڭىزدار!" دەدى. باسىن كوتەرمەيدى. ماشينا جىپتەي تارامدالىپ كوز اينالاسىنان تىك ورىلگەن ۇساق ءاجىم سىزىقتارى ءتۇيىلىپ جاتقان قوس قاباقتىڭ اراسىندا ايقىندالا ءتۇستى. جىمقىرۋلى ەرنىن اشىپ ۇلىنىڭ شاشىنان ءسۇيدى. جالت ەتكىزىپ كىشىرەك قوي كوزدەرىن سايلاۋبەككە تىكتەپ ءوتتى دە، اق تىستەگى دىمقىلدا كۇن ساۋلەسىن ويناتىپ، بولار-بولماس ەزۋ تارتتى.
— راقمەت! بالامنىڭ تۋعان كۇنى ەكەنىن دە ۇمىتىپ كەتىپپىن. جۇمىستان شىعىسىمەن بالا باقشادان ساماتتى الىپ كەلىپ، قيسايىپ ەم، قالعىپ كەتكەنىمدى دە بايقاماپپىن.
ناعيما ۇلىن كەرەۋەتكە قايتا جاتقىزىپ، دالىزگە شىعىپ كەتتى.
سايلاۋبەك اكەلگەندەرىن اشىپ، ساماتتىڭ ماڭايىنا ويىنشىقتاردى ءۇيىپ تاستادى.
— مىناۋ — سامولەت! سەن ۇشقىش بولاسىڭ عوي، سامات؟
— ءيا!
— ال، مىناۋ — اۆتومات. مىنە، مىناۋ تراكتور.
— سەن كىمسىڭ؟
— مەن بە؟ پاپاڭنىڭ دوسىمىن، سامات.
— پاپام قايدا؟
سايلاۋبەك ءا دەگەندە ساسىپ قالدى. كوز قيىعىمەن كومەك سۇراعانداي نەسىپبەككە قارادى. نەسىپبەك بولسا ساتتە كۇرەڭىتىپ وكپەسىنە اۋا جەتپەگەندەي القىنىپ بارادى ەكەن.
— پاپاڭ با؟! پاپاڭ — مىنە وتىر...
سايلاۋبەك وسى سوزدەردىڭ اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلگەن جوق. سول-اق ەكەن مانادان جاتىرقاپ وتىرعان بالا توسەكتەن قارعىپ ءتۇسىپ، نەسىپبەكتى باس سالدى.
— پاپا-ا-ا!
سايلاۋبەك كوزىنەن ىتقىپ كەتكەن اۋىر تامشىنى ساۋساعىمەن شەكىپ ءتۇسىردى. الاقتاپ جان-جاعىنا قارادى. ەسىك جاقتاۋىنا سۇيەنىپ، ەكى يىعى سەلكىلدەپ تۇرعان ناعيمانى كوردى. ءبىرتۇرلى ۇياڭ مۇڭمەن جاساڭعىراعان كوزدەرى ۇشقىن اتىپ تۇرعانداي. كەۋدەسى كوتەرىلىپ-باسىلىپ، دەم الىسى جيىلەپ قالىپتى.
سايلاۋبەك ورنىنان تۇردى. بالدىرعانعا قول سوزدى.
— كانە، سامات، ەندى ماعان كەل.
ناعيما بالانى ورتا جولدان ءىلىپ اكەتتى.
— ساماتجان، ەسىك الدىنا ءبىراز ويناپ كەل. الىسقا كەتىپ قالما، قۇلىنىم!
سامات سىرتقا قاراي تومپاڭداي جونەلدى.
سودان كەيىن كەلىنشەك سايلاۋبەككە بۇرىلدى. زاماتتا ءتۇسى بوزارىپ، قۋقىل تارتىپتى.
— ءسىز...ءسابيدى نەگە الدادىڭىز؟
— كەشىرىڭىز، بايقاماي...
— نەسىپبەك، ءسىز ادۆوكات جالداپ جۇرگەننەن ساۋمىسىز؟
— جو-جوق! ناعيما، مەن سەنىڭ تۇرمىسىڭا...ءا، ومىرىڭە ەش ارالاسايىن دەمەپ ەدىم. دەگەنمەن.... ساماتتىڭ تۋعان كۇنى بولعان سوڭ...
— ساتىپ العىم كەلدى دەڭىز.
— ءتىپتى ويىمدا ونداي ەشتەڭە جوق ەدى... — دەپ نەسىپبەك قيپاقتاپ ورنىنان تۇرىپ، كەپكاسىن ءبىر شەشىپ، ءبىر كيدى.
— وندا نەگە قىر سوڭىمنان قالمايسىز؟ نەگە كەلە بەرەسىز؟ ماعان ەندى ەشكىمنىڭ دە، ەشتەڭەنىڭ دە كەرەگى جوق!
— ناعيما، ءسىز رەنجىمەڭىز. مەنىڭ ادۆوكات بولۋ ويىمدا جوق ەدى، — دەپ سايلاۋبەك ساسقالاقتادى.
— ەندەشە، بايى تاستاپ كەتكەن ايەلدى مۇسىركەۋ ءۇشىن كەلدىڭىز بە؟ الدە جازۋشى بولعان سوڭ بولاشاق كەيىپكەرىڭىزدىڭ ءبىر ءتۇرىن مەنەن ىزدەپ ءجۇرمىسىز؟
— عافۋ ەتىڭىز! ادام تاعدىرى — ويىنشىق ەمەس.
— ءيا، ادام تاعدىرى — ويىنشىق ەمەس. ونى بىلسەڭىزدەر... و باستا شىن ۇناتسا، دوسىڭىز مىقتاپ ۇستاۋى كەرەك ەدى... ۋىسىنان شىعارماۋى كەرەك ەدى... كوڭىل توقتاتپاعان جاس قىزعا الدىنان توساتىن قۇبىجىقتى كىم سەزدىرەدى؟
— بىلمەيمىن.
— ەندى ماعان ءبارىبىر. ءبىر رەت الدانعام — ومىرلىك تاجىريبە جينادىم. "اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى". بۇگىڭدە اياق باسسام — تابانجولعا ۇڭىلەم.
— ادامنىڭ ءبارى بىردەي ەمەس. الاسى دا، قۇلاسى دا ىشىندە. ءبىراق جاۋىزدىق ىزگىلىكتەن وزبايدى.
— ايتۋعا وڭاي ول. جاستىعىمدى جاسپەن شىلاعان تۇندەرىمدى كورگەن جان بار ما؟ قىلدان تايساق، قياناتتى ۇستىمىزگە ۇيىپ-توگەتىن كولدەنەڭ كوزدەردىڭ ۇرەيلى سۇسىن ۇقساڭىز عوي.
— ۇرەيلى سۇس ۇركەك جاندارعا عانا ءتان بولار. كەشىرىمشىل كوڭىل باسقادان كەمىستىك ىزدەمەيدى.
— ال، بالامنىڭ تۋۋ كۋالىگىندە اكەسىنىڭ اتىنىڭ ورنىندا قۇر سىزىق تۇر. باسقانىڭ كەشىرىمشىل كوڭىلىنەن پايدا نە ماعان؟
نەسىپبەك جوتەلدى. سۇلۋ ءجۇزى سۇرعىلت تارتىپ، قۇبىلىپ كەتتى.
— ناعيما... عافۋ ەت...سەنى، ساماتتى كورە الماسام... ءبىرتۇرلى ەلەگىزىپ... وكپەلەتەيىن دەگەن جوق ەدىم... ونىڭ ۇستىنە سەنىڭ مىنا قينالعانىڭ... كۇيزەلگەنىڭدى ايتام... مەن كىنالى شىعارمىن. ءبىر كەزدە باتىلدىق كورسەتە المادىم با، بىلمەيمىن. ەندى... جىلاماساڭ... جىلاعانىڭدى كورمەسەم، قولىمنان كەلگەندى اياماس ەدىم... كەلىپ قالدىق... ءاي، ءبىراق!..
نەسىپبەك بۇگجەڭدەپ ەسىككە بەتتەدى. جەتە بەرىپ قالت توقتادى. قارسى الدىنان سامات جۇگىرىپ كىردى. ارسالاڭداپ نەسىپبەكتىڭ موينىنا اسىلدى.
— پاپا! پاپا-تاي!
نەسىپبەك بالانى تىك كوتەرىپ الدى. تارام-تارام اققان جاس ەكى بەتتىڭ ۇشىن سىزىپ، كەمسەندەگەن ەرىنگە جيىلدى.
— پاپا، سەن نەگە جىلايسىڭ؟
— قۋاندىم عوي، ساماتجان! قۋانعان ادام كوز جاسىنا يە بولا المايدى.
بەتىن قۇشاعىنداعى بالانىڭ كەۋدەسىنە كومىپ، ەكى يىعى سەلكىلدەپ تۇر.
ناعيما ەرنىن تىستەلەدى. يەكتەن دىرىلدەپ باستالىپ، جوعارى جۇگىرگەن ءبىر تولقىندى قۋالاعان الاقانىمەن بەتىن سيپالادى. اۋىر كۇرسىندى.
— وسىلاي تۇرا بەرەمىز بە؟ سامات، قۇلىنشاعىم، تۇسە عوي. پا... (ءسال كىدىردى). پاپاڭ دەم السىن.
نەسىپبەك ناعيماعا جالت قارادى. قارا كوزگە العىس تا، مەيىرىم دە، قۋانىش تا قاباتتاسا كەلىپ، ءبىر ساتتە ءجۇزىن الاساپىران تولقىتىپ جىبەردى.
— ساماتىم! وتىرا-اي-ىق!
تالتىرەكتەپ كەتكەن جىگىتتى سايلاۋبەك سۇيەپ قالىپ، ورىندىققا جايعاستىردى.
داستارقان جايىلدى. سويلەپ جاتقان جالعىز سامات قانا. ءار ويىنشىعىن ءبىر ماقتايدى. پاپاسى مەن ماماسىنا كەزەك ماقۇلداتادى.
ءبىر كەز نەسىپبەك دومبىرانى الدىنا وڭگەردى.
قاتقىل ساۋساقتارى پەرنەلەردى تۇزەتىپ، تيەكتى دۇرىستادى. قۇلاق كۇيىن قايىردى.
ىقىلاستى اۋەن بىردەن ورالا قويمادى.
نەسىپبەك ىڭىراندى. كوزى جۇمىلىپ كەتتى.
ساۋساقتار سالدەن سوڭ كىبىرتىگىن جازدى. كۇي كەتتى اڭىراپ. سايلاۋبەك ەكى ىشەكتەن ۇزدىگە بەبەۋلەگەن "قايران شەشەمدى" ءقازىر مۇلدە باسقاشا ۇعىپ وتىر. نەسىپبەك باۋىرىنا دومبىرانى ەمىنە قۇشاقتاپ، نۇرلانا اجارلانىپ الىپتى. اناۋ كوز ىلەسپەي جۇگىرگەن ساۋساقتار كۇي ىرعاعىمەن جازۋشى كوڭىلىندە جىر تولقىتىپ: "قايران بالام! بالام مەنىڭ! اكەڭ بولسام — سۇيەر مەڭ. بالام مەنىڭ، سامات جانىم! ەمىرەنىپ سىر توكتىم! جان كۇيىمدى ۇعارمىسىڭ، شەر-شەمەنىم تارقار ما! الدە ءبىر كۇن ءبارىن بىلسەڭ، ءومىر كۇدىك ارتار ما. بالام مەنىڭ! بال قىزىعىم! پاپا دەدىڭ بىلدىرلاپ. كوكىرەگىمە قۇيىلعانداي ءتاتتى ءبىر كۇي سىڭعىرلاپ! بالام مەنىڭ! بال تىلەگىم! بار تىرەگىم، قىزىعىم! مەيىرىمدى قاندىرعانداي "پاپا" دەگەن ۇزىك ءۇن! قايران بالام! قايران ۇلىم! ءومىرىمنىڭ جالعاسى! پاپا دەگەن كەرەمەتتى عۇمىر بويى ارناشى! قايران بالام! سامات جانىم! ەركەلەشى، قۇلىنىم! ءبىر جالت ەتىپ جوعالماسىن مىناۋ شاتتىق بۇگىنىم!" دەيتىندەي. سايلاۋبەك تەرىس اينالا بەرىپ، وز-وزىنەن بوساعان كوڭىلىن جاسىرىپ، كوز قۇيرىعىن شىناشاعىمەن ەكى مارتە ەلەۋسىز سيپاپ ءوتتى.
ناعيما سولىقتاي كۇرسىندى. ۇزىن كىرپىكتەرىن توڭكەرىپ قالىپ، ەكى تامشىنى وڭىرىنە ءتۇسىردى. كۇلىمدەپ نەسىپبەككە ۇزاق قارادى. كىشكەنە قۇلاعىن جابا سالبىراپ تۇرعان بۇيرالانعان تۇلىمدى سۇق ساۋساعىنا شيىرشىقتاي ورادى. جۇقا شىقشىتتاعى كوكشىل تامىر بۇلك-بۇلك سوقتى. كۇي ءبىتتى.
— تاماق سۋىپ كەتىپتى، — دەدى ناعيما.
— ءيا! مىنا كۇي ءۇشىن ءبىر كوتەرىپ تاستاساق دەيمىن، — دەپ سايلاۋبەك ۇسىنىس ءبىلدىردى.
مامىرلاي قوزعالعان تولىق ايەل ءبىر كەز ءدۇرس-دۇرس باسىپ، تابالدىرىقتان اتتادى.
— بۇ نە؟ قاشاننان بەرى مەنىڭ ءۇيىم جىنويناقتىڭ ورتاسى بولىپ ەدى؟
— كەشىرىڭىز، اپاي! بۇگىن ساماتجاننىڭ تۋعان كۇنى بولعان سوڭ...
— شاپتىقپا، سەن كەلىنشەك، شاپتىقپا! سەنىكى بالا بولسا، مەنىكى پالە مە؟ مەنىڭ ۇلىم جاڭا عانا كوز شىرىمىن الدى. مازا بەرىڭدەر.
— جاقسى، ءبىز ونشا شۋىلداعان جوق ەدىك.
— جەتتى! شۋىلداماساڭدار، شۋىلدايسىڭدار. مىناۋ نە، اراق پا؟ بۇنى ىشكەن سوڭ قالاي شۋىلداماي وتىراسىڭدار.
ايەل ورتا ستاكان اراقتى ستول ۇستىنەن الىپ، وڭەشىنە قۇيا سالدى. قۇيا سالدى دا، تىجىرىنىپ تۇرىپ، كۇيە جۇققان ساۋساقتارىن تارەلكاداعى تۇزدالعان قياردىڭ سولىنە ماتىرا ءبىر قياردى ءبۇرىپ الىپ، كۇتىر-كۇتىر شاينادى.
— ايتتىم، ءبىتتى! شۋىلداماڭدار! ايتپەسە، سەن كەلىنشەك، بۇگىننەن باستاپ باسقا پاتەر ىزدە. مەن ءۇيىمدى قىزويناققا اينالدىرتا المايمىن....مىنالارىڭ كىم؟ — دەپ سۇق ساۋساق پيستولەت ۇڭعىسىنداي نەسىپبەك پەن سايلاۋبەكتىڭ كەۋدەسىنە كەزەك-كەزەك وقتالىپ ءوتتى.
— تانىس...تۋىس...
— "تانىس، تۋ-ىس". ەشقانداي تانىس، ەشقانداي تۋىستىڭ قاجەتى جوق. سەنى پاتەرىمە جىبەرگەندە تانىس-تۋىسىڭ قوناققا كەلىپ، ات-كوپىر قىلىپ جاتسىن دەگەم جوق. قايتار جىلدام.
ايەل شىعىپ كەتتى.
داستارقاندى كوڭىلسىزدىك جايلادى.
ەشتەڭەگە ءمان بەرمەگەن سامات اسىر سالىپ وتىر ەدى. ۇشىپ تۇرىپ دومبىراعا ۇمتىلدى. الدەڭەگە ءسۇرىنىپ قۇلاپ ءتۇستى. نەسىپبەك پەن ناعيما بالاعا بىردەي جۇگىردى. تومەن ەڭكەيگەندە باستارى سوقتىعىسىپ قالدى. نەسىپبەك ساماتتى جەردەن كوتەرىپ الدى.
— ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ قالعان جوق پا، ساماتجان!
— جوق، پاپا!
ناعيمانىڭ جۇزىنە قان جۇگىردى.
سايلاۋبەكتىڭ قويىن داپتەرىنەن
— ءومىر دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ بىلسەڭ، ايتا عويشى، جازۋشى جولداس. انە، ويلانىپ قالدىڭ. ءوز قولىڭمەن ۇستاپ، باسىڭنان كەشىرمەگەننىڭ ءبارى — بوس ءسوز. ونداي قيالي ەرتەگىگە وڭاي سەنە قوياتىن الاڭعاسار اڭقاۋىڭ مەن ەمەسپىن. مەن كوز كورگەندى عانا مويىندايتىن جانمىن.
مەن ساعان ءبىر قىزىق وقيعا ايتايىن. ءتىپتى بىلاي قاراساڭ، قىزىق تا ەمەس، قورقىنىشتى وقيعا.
وتكەن جازدا ەلەڭ-الاڭمەن اڭعا شىقتىم... اڭعا ەمەس، ارينە، براكونەرلەردى اڭدۋعا شىقتىم... ءقازىر جاز بولسا دالاعا تۇس-تۇستان اڭشىلار قاپتاپ كەتەدى.
سودان اتىمدى بۇلاڭ قۇيرىققا سالىپ كەلە جاتسام، الدىمنان ءبىر اقساق كيىك كەزدەسە كەتكەنى. قۋعىنشى كورىنبەيدى.
الگى كىناسىز جانۋاردى قاتتى ايادىم. قوساۋىزىمدى يىعىمنان جۇلىپ الىپ، كوزدەي بەردىم دە، ءوزىمدى-وزىم توقتاتتىم. ولتىرۋگە قيمايمىن. اتپاۋعا تاعى بولمايدى. ءبارىبىر اناۋ شويناڭداپ ءجۇرىپ، يت-قۇسقا جەم بولارى ءسوزسىز.
سودان... مىلتىعىمنىڭ پاترونىن الىپ، قايتا وقتاپ يىعىما اسىپ الدىم دا، كيىكتىڭ قاسىنا كەلدىم. وق قوس وكپەسىنەن تيگەن ەكەن، ءمۇلت كەتپەيتىنىمدى ءوزىم دە بىلەم... مىناۋ مەدالدى سوعىستا تەگىن بەردى دەيمىسىڭ؟
بايعۇستىڭ كوزى-اي! ءمولت-مولت جاسى تامىپ ماعان موليە قارادى دەيسىڭ. ءداتىم شىدامادى. سىرت اينالا بەرىپ، قونىشىمنان باكىمدى سۋىردىم. كوزىنە تۋرا قاراماۋعا تىرىسىپ، ءبىر قىرىنداپ جاقىندادىم. قارسىلاسپاق تۇرماق، بيشارا تۇياق سەرىپپەيدى. تۇمسىعىن قۇبىلاعا بەرىپ، باۋىزداپ ەدىم، جانى شىعار ەمەس. سودان باستى بولەك الىپ تاستادىم...
ويپىر-اي! سونداعى قورىققانىم! ءسۇت پىسىرىمگە دەيىن كەۋدەسىنەن جانى شىعادى. دەنەسى تىپىرلاعاندا، اناداي جەردە جاتقان باس كادىمگىدەي يەگىن قاعادى. باس يەك قاققاندا، مۇنداعى دەنە تىپىرلايدى.
سودان... قاڭتارىپ قويعان اتىما جەتە السامشى... ۇزەڭگىگە اياعىم تيىسىمەن دىك ەتىپ ەرگە قونعانىمدى بىلەم. شەك قارنىم اقتارىلىپ كەتەردەي ال كەپ لوقسيىن. كەيىن كورسەم، اتىمنىڭ جالى ءجيدىپ ءتۇسىپتى.
سودان ەگەرلىك جۇمىسىمدى اۋىستىردىم. بۇگىندەرى كيىكتىڭ قاراسىن كورسەم، انادايدان بەزەم...
انە، ءومىر دەگەنىڭ. قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورمەسەڭ سەنۋ قيىن...
* * *
جازۋ ستولىنىڭ ۇستىندەگى كوكشىل اباجۋرلى شامدى جاعىپ الىپ، سايلاۋبەك قويىن داپتەرىنە ءۇڭىلىپ وتىر. بۇرىن ءارتۇرلى قاعازعا جازعاندارىن داپتەرگە كوپ تۇسىرمەيتىن. وسى جولى ول ادەتىنەن ادەيى اينىعانداي. كوپ ءتۇرتىپ، كوپ شيمايلاپتى. ءار بەتتە ءار كۇنى. كەزدەسۋى، ويى، تولعانىسى. ەلەڭدەپ كەلىپ ەدى، ەلەگىزىپ قايتقالى وتىر. قيماس دوس، ءقادىرلى تۋىسقا اينالعان جولداستارى قالىپ بارادى.
ادام جانى دومبىرا ىشەگى تەكتەس. ءسال نارسەدەن ىرعاق تاۋىپ، شەرتىپ تۇرادى. قۋانىشى دا، رەنىشى دە جۇرەك قىلىنىڭ باياۋ دىرىلىمەن بۇكىپ تۇلابويىنا دۋىلداپ تارايدى. ىڭىلداتىپ ءان سالعىزادى، ۋھىلەتىپ قابىرعاسىن سوگەردەي قينالتا كۇرسىنتەدى. ول وتكەن كۇندى وگەيسىمەيدى، سول وتكەن كۇندەردە ەستە قالعان ۇمىتىلماس ساتتەردى قۇشتارلىقپەن اڭسايدى. وسى ساتتەردەگى قۋانىشقا تولى ساعاتتى كوز الدىنان ءتىزىلتىپ قايتا وتكىزەدى.
سايلاۋبەك ەرتەڭ الماتىعا ءجۇرىپ كەتپەك. نە تىندىردى، ونى بولاشاق تۆورچەستۆوسى كورسەتەر. نە جوعالتتى؟ بالكي شىدامسىزدىعىن تەجەگەن بولار. بالكي مەنمەندىگىن ازايتىڭقىراعان بولار. بالكي ءوزىمشىل مىنەزدەن وپىق جەپ، وكىنگەن دە شىعار. ءبىراق بۋلار جوعالتقانى ما؟ Aل تاپقانى نە؟ تاپقانى — دوستىق، تاپقانى — سەنىم، تاپقانى — تىلەكتەستىك. بۇنى ۇققان ادامدى ءوزى ۇقتى. ارقادان قاعار قولپاشتاۋ ەمەس، كوزبەن ىرزالىق تانىتار قادىرلەۋدى كوردى. جۇمىسشىنىڭ كوپ ءسوزى جوق شىمىر الاقانىنىڭ العىسپەن قىسار قۇدىرەتتى شاعىن باستان كەشىردى. وزگەگە قاراپ، ءوز ءقادىرىن شامالادى. پايىمداۋىنشا: تىم اۋىر دا، تىم جەڭىل دە ەمەس، ءبىر ادامعا جەتەرلىك.
ەسىك تىقىلدادى. ارتىنشا دالىزدەن كۇلكى ەستىلدى.
لەونيد پەن ليزا ەكەن.
سايلاۋبەك ايقايلاپ جىبەردى.
— لەونيد-ay، باۋىرىم-اۋ! كونسەرتىڭ قايدا؟ بارماعانبىسىڭدار؟
ليزا كۇلىمدەدى.
— كونسەرتتى بۇگىنشە قويا تۇرايىق دەدىك. ونىڭ ۇستىنە، بىلەسىز بە، سايلاۋ ماراتبەكوۆيچ، لەونيد سۇمدىق جالقاۋ جىگىت قوي. كۇنى بۇرىن بيلەت الىپ قويۋدى ءبىلۋشى مە ەدى بۇل. ساتىلىپ كەتىپتى... سونسوڭ.
سايلاۋبەك لەونيدقا تاڭدانا قارادى. سەكحومداعى مادەنيەت سەكتورىنىڭ باستىعىنان ەكى بيلەتتى لەونيدتىڭ ساتىپ العانىن ءوز كوزىمەن كورگەن. ليزانىڭ وتىرىگىن اشقىسى كەلمەدى.
— بۇل شىنىندا دا جالقاۋ. ليزاۆەتانى وكپەلەتۋگە بولا ما، جىگىتىم. ەكەۋمىزدىڭ اتىمىزدان ساعان قاتاڭ سوگىس جاريالايمىن. سويتەمىز عوي، ليزا؟
— ءبىر جولعا كەشىرەيىك. قاتەسىن مويىنداپ تۇرعانىن كورەسىز بە.
— دۇرىس وندا. كانە، وتىرىڭدار. مەن شاي قامدايىن.
لەونيد سپورت سۋمكاسىن اشتى.
— سايلاۋ، سەن اۋرە بولما. ەندى كەلگەنىندە، تۇپ-تۋرا ءبىزدىڭ ۇيدە قوناق بولاسىڭ. ازىرشە، مىناۋ شاعىن جولاياعىمىز، — دەپ ستولعا ءبىر شىنى ارميان كونياگىن، الما، قياردى قويدى. — ليزوچكا، قىزمەت كورسەت.
— راقمەت! — دەدى سايلاۋبەك
شەرتىپ جىبەرگەن بوتەلكە تىعىنى سارت ەتىپ قابىرعاعا ءتيدى، سەكىرىپ ەدەنگە ءتۇستى. كۇرەڭ شاراپ ءۇش ريۋمكادا مولدىرەدى. ءۇش جۇزدە كۇلكى وينادى.
— دوستىق ءۇشىن!
— سىيلاستىق ءۇشىن!
— مەن، لەنيا، ليزا ەكەۋىڭنىڭ باقىتىڭ ءۇشىن ىشەم!
سالدەن كەيىن باياۋلاتىپ ۇشەۋى ءان سالدى. باستارىن ءتۇيىستىرىپ الىپ، كوكشىل جارىقتا كوگىلدىر نۇرعا بولەنىپ وتىر.
— كەش جارى-ى-ىق!
تاياعىن تارسىلداتىپ سۇلتان اقساقال كىردى. وردەندارىن ساۋدىراتىپ پيدجاگىن كيىپ الىپتى.
— و-و، باتيا!
— سۇلتەكە! تورلەتىڭىز!... ويپىراۋ، توسەكتەن تۇرىپ كەتكەنىڭىز قالاي؟ ەرتەمەن ءوزىم بارىپ، قوشتاسىپ شىعام دەپ وتىر ەم.
— جاتا-جاتا ابدەن مەزى بولدىم. ءتىپتى ساۋىعىپ كەتسەم كەرەك. قاجەت ەتسەڭ بيلەپ بەرە الام.
سۇلتان اقساقالدى ليزا مەن لەونيد ەكى جاعىنان قولتىقتاپ اكەلىپ، كرەسلوعا وتىرعىزدى.
— ايتپاقشى، مەنىڭ جولداسىم بار ەدى... سايلاۋ، شاقىرىپ كەلشى. ەسىك الدىندا تۇرعان بولار. ءوزى ءبىر ۇيالشاق نەمە، كىرمەي قويدى.
سايلاۋ بەيتانىس ادامدى ەرتىپ كەلدى.
— تانىسىپ قوي، مەنىڭ كورشىم. انادا ءوزىڭ داۋسىن ەستىپ ەدىڭ عوي، سايلاۋ.
سۇلتان اقساقال ءسال جىميىپ قويدى.
كورشىسى ىڭعايسىزدانىپ قولىن ۇسىندى.
— ساكە-اۋ، ول ماستىقتىڭ بايبالامى عوي. ەندى اراق ءيتتى اۋزىما الماسپىن. ءسىز...مىناۋ بالكوننىڭ قاسىنان ارىرەك وتىرمايمىسىز... اۋىرىپ قالىپ جۇرەرسىز.
— ەندى مەنى شىنىعا سالىپ ۇستايىن دەپ پە ەدىڭدەر ءبارىڭ... ونان دا شەشەلەرىڭنىڭ نە سالعانىن كورەيىك. كارزەڭكەنىڭ اۋزىن اش، تۇلكىباي!
— شەشەيدىڭ دەنساۋلىعى قالاي؟
— ول اپاڭ قۇنجىڭداپ كەتتى. ورتالىقتان بىزگە ەكى بولمەلى ءۇي بەرگەن ەكەن. بىرەسە جۇگىن بۋىپ، تۇيەدى. بىرەسە شەشەدى. پاتەرگە دە قىزىعادى، ءۇيىن دە قيمايدى. جيىرما جىل بويى تۇرعان باسپانا ىستىق ەكەن. اۋىسپايمىن دەسەم، پارتكومداعى دوسىم ميترەي كونبەيدى. سونىمەن ارى-بەرى بوپ مەن ءجۇرمىن. ءارى-سارى بوپ بايبىشەم ءجۇر.
— ونىڭ كونبەيتىن نەسى بار. نەسىبەكپەن كورشى بولاسىز، باتيا. كەلىندەر، قۇتتى قونىس ءۇشىن ءبىر كوتەرەيىك، — دەپ لەونيد ريۋمكالاردى جاعالاتتى.
— جو-جوق، مەنى قيناماڭىزدار، — دەپ تۇلكىباي بەزە قاشتى.
— وسى مەنىڭ مۇرنىم ءبىر ءيىس سەزىپ تۇر. قۋىرعان تاۋىقتىڭ ءدامدى ءيىسى شىعادى، — دەپ لەونيد ەسىككە تۇرا جۇگىردى. سامبىرلاپ سويلەپ نەسىپبەك پەن ناعيمانى قولتىقتاپ ورالدى.
— ايتتىم عوي، ءبىزدىڭ ناتاشا-ناعيماشا قۇر قول كەلمەسە كەرەك ەدى، — دەپ لەونيد ءماز.
— وسى سىزدەر زاگوۆور ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن جوقسىزدار ما؟ — سايلاۋبەك راقاتتانا كۇلە ءتۇسىپ، قوناقتارىن جايعاستىردى.
دوستىق ءۇشىن ءىشىلدى، ولەڭ ايتىلدى. ماحاببات ءۇشىن تىلەك ءبىلدىرىلدى، ءان سالىندى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولدى.
تۇلكىباي سۇلتان اقساقالدى تاكسيمەن ۇيىنە الىپ كەتتى.
— ناعيما — نەسىپبەك، ليزا — لەنيانى ءبىراز جەرگە سايلاۋبەكتىڭ ءوزى شىعارىپ سالدى.
ەندى مىنە نومەرىندە جالعىز وتىر. كوڭىلى بوس، كەۋدەسى تولى.
الدەن-اق دوستارىن ساعىنا باستادى. اناۋ سۇلتان اقساقال اينىماعان اكەسى. تۇلكىباي دا الدەنەگە ىستىق. نەسىپبەك پەن ناعيما ءۇشىن قۋانسا، لەونيد پەن ەليزاۆەتانى باۋىرى مەن قارىنداسىنداي جاقىن تۇتادى.
كۇلكى مەن وكسىكتىڭ تابيعاتى بىردەي. ەكەۋى دە دىرىلدەپ باستالىپ، ىشتەن لەكىلدەي اقتارىلادى. ەكەۋى دە كوزدەن جاس اعىزادى. اققان جاس ءىشتى تازارتادى، بويدى سەرگىتەدى، ويدى ورىستەتەدى. جاڭا ءبىر سەزىم، تازا سەزىم كوكىرەككە ايىقپاستاي ورنايدى. كوڭىل بوستىعى — دوستاردىڭ الىستاۋىنان. كەۋدەسىنىڭ كەپتەلۋى — قۋانىشتان. كۇلىپ وتىرىپ جىلايتىن ءتارىزدى. ءبىر سەزگەنى: بۇگىنى كەشەگىسىمەن ميداي ارالاسىپ كەتىپتى. جىلاپ وتىرىپ كۇلەتىن سياقتى. ءومىر تولقىنى ۇزاپ بارادى. بۇگىنىن ەرتەڭىنە جالعاستىرادى. مۇمكىن جولى تۇسە قويماس. ءبىراق مىناۋ كەمسەڭدەتىپ ەرىنگە ورالعان ءتاتتى كۇلكى ەشقاشاندا ۇمىتىلماس... ۇمىتىلماس.
تەلەفون شىرىلدادى.
سايلاۋبەك ترۋبكانى سەلسوق كوتەردى.
— ءال-وۋ! سەنىڭ بۇنىڭ نە؟ ءاي، نەتكەن تاسباۋىر جانسىڭ! كەلەسىڭ — باس سۇقپايسىڭ. كەتەسىڭ — قوشتاسپايسىڭ. ءاي، يت ۇيالاسىنان قورىقپاس. تۋعان اعاڭدى ۇمىتپاقپىسىڭ سوندا. حابارىڭدى ءبىلدىرىپ، زۆانداي سالساڭ، حاندىعىڭنان تايامىسىڭ. سەن ءۇشىن قاتىنىمنان سوگىس ەستىل-اق ولەتىن بولدىم...
ترۋبكا ءبىر زىڭ ەتىپ، "ءاي، ايگە" نۇكتە قويدى.
بۇلاق. ماراتبەك جانە سايلاۋبەك
ءبىر-اق ساتتە ءبىر مازمۇندى ەكى تىعىز تەلەگرامما الماتى مەن قاراعاندىعا شۇعىل جونەلتىلدى.
سايلاۋبەكتىڭ قويىن داپتەرىنەن
— باياعى بوپ بارادى. اناۋ اقساق ءمۇعالىم ءتۇن ورتاسىندا تەرەزەمدى قاقتى. ەسىك اشتىم. ءوزىنىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ كەتىپتى. "نە بولدى؟" دەيمىن. "ايەلىم تولعاتىپ جاتىر " دەيدى. "سوعان بولا ءتۇسىڭ قاشتى ما؟" دەسەم، "اپام ءال ۇستىندە" دەيدى. بيەسىمەن كەلگەن ەكەن، ارتىنا مىنگەستىرىپ الدى.
اي ءالى تۋماعان ەكەن. ءتۇن تاستاي قاراڭعى.
ءبىر كەزدە استىمىزداعى بيە پىسقىردى. ءتورت تابانداپ جامانداتقىر تۇرىپ الدى. اقساق ءمۇعالىم ولاي تەبىنەدى، بۇلاي تەبىنەدى، — قايدا، ءبىر باسار ەمەس.
سودان جەرگە تۇسەيىك. الدىمىزدا جاربيىپ بىرەۋ وتىر. ءۇن جوق. قاراسام — مىلقاۋ جىگىت. سوعىستان كەيىن وسى اۋىلدا ەكى-ۇش جىل جۇرگەن. كەيىن كورىنبەي كەتتى. الگىنىڭ ۇسقىنى... ادام شوشىرلىق! مىلقاۋ جاننىڭ اسىرەسە كۇلگەنى ەرسى بولادى ەكەن. ول كۇلسە، بيە ءدىر-دىر ەتەدى. بيە دىرىلدەسە، مىلقاۋ كەڭك-كەڭك كۇلەدى.
اي ءالى تۋماعان. كوز ۇيرەندى مە، ماڭايدى بارلاۋعا جاراپ قالىپپىن. قاراسام، مىلقاۋىم جالعىز ەمەس.
ءيا، قاسىندا اياق-قولى بايلاۋلى بىرەۋ جاتىر. قيمىلدايدى. قاسىنا تاياندىق. قۇداي باسقا سالماسىن، مەنىڭ ءبىر اتالاس قاينىم. بەت-اۋزى كونەكتەي. كۇلتىلدەپ ءىسىپ كەتكەن.
— نە بولعان، سورلى-اۋ! — دەسەم، ءۇن قاتپايدى. الگى مىلقاۋ نەمە كەڭك-كەڭك كۇلەدى. مىلقاۋ كەڭكىلدەگەندە، كوك بيە ءدىرىل قاعادى.
— قاعىڭعىر، ساعان نە جوق! — دەپ مىلقاۋدى سالىپ جىبەرگەنىم عوي. بيشارا كۇلكىسىن كىلت دوعارىپ، بەتىمە جاۋتاڭ ەتىپ ءموليىپ قاراعانى. ونىسىن قايتەيىن، قاينىمنىڭ اياق-قولىن جالما-جان شەشىپ تاستادىم.
— نە بولدى؟ كىم ۇرعان ءوزىڭدى؟
قاينىمدا ءۇن جوق. ەكى يىعى سالبىراپ تومەن قاراي بەرەدى. ءبىر كەزدە اقساق ءمۇعالىم داۋىستادى.
— مىنانى قاراشى!
كوزىم بار، قارادىم. تەرىسىنە وراپ، قاپقا سالىپ العان قارا ساۋلىقتىڭ ەتى.
ويىما كۇدىك كىردى. الدىندا ءبىر كۇن بۇرىن تومەنگى اۋىلدا تۇراتىن قاۋيا كەمپىردىڭ جالعىز قارا ساۋلىعى جوعالىپ، بيشارا سودان بەرى شارق ۇرىپ ىزدەپ، ساندالۋدا ەدى.
— ءاي، جانىڭ ادىرا قالعىر! سەن بە ۇرلاعان ؟
قاينىمدا ءتىل جوق. باسىن كوتەرمەيدى.
مىلقاۋ جىگىتتى باس سالىپ قۇشاقتاعانىمدى بىلەم.
داۋىس قىپ جىلاعانىمدى بىلەم. مىلقاۋدىڭ جىلاعانى دا قۇرىسىن. يىعى سەلكىلدەپ، تاماعى قىرىلداپ، موڭىرەگەنگە ۇقساس... باۋرىما كىرىپ بارادى.اناۋ قاينىمنان سول مىلقاۋ قانداي ءقادىرلى ەدى. قاۋيا كەمپىرگە جانى اشىدى ما، الدە كەزدەيسوق ۇرىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستى مە، مىلقاۋ جىگىت قاينىمدى دومالاتىپ تاستاعان عوي.
كەيدە الدەكىمنىڭ وزىنشە جاقسىلىق جاساپ قۋانعانىنان قورقاتىنىمىز بار. مىلقاۋدىڭ العاش كەڭك-كەڭك كۇلگەنىنەن جۇرەكسىندىم دەدىم عوي. ەندى ۋاتا الماي قينالدىم.
اقساق ءمۇعالىم قاينىمدى ورنىنان كوتەرىپ تۇرعىزىپ جىبەردى.
— بار! قۇرى! ەكىنشى جىمىسقىلىعىڭدى كورمەيتىن بولايىن. بالالارىڭ ءۇشىن سوتقا بىلدىرمەيمىن.
ەكەۋلەپ مىلقاۋدى جۇباتتىق. اينالدىق، تولعاندىق. راقمەتىمىز بەن العىسىمىزدى جاۋدىردىق. ادام قۇلاقپەن ەمەس كوڭىلمەن، دىلمەن تۇسىنەدى. مىلقاۋ ءبىزدى ۇعىندى. ۇعىندى دا كەڭك-كەڭك كۇلدى. كوك بيە ءدىر-دىر قالشىلدادى.
سول ەكى ورتادا اي تۋعان ەكەن. قاراسام، مىلقاۋ جىگىتتىڭ ءتۇرى ءبىرتۇرلى مەيىرىمگە تولىپ، كادىمگىدەي نۇر شاشادى. اقساق ءمۇعالىم قاپتى جىگىتكە ارقالاتىپ قولىمەن تومەنگى اۋىلدى نۇسقادى.
مەن قۇلاعىنىڭ تۇبىنە ايقايلاپ جاتىرمىن.
— قاۋيانىكىنە اپار. قاۋيانىكىنە! قاۋ-يا!
ءتۇسىندى مە، تۇسىنبەدى مە — مىلقاۋ قايتا-قايتا باسىن يزەدى. كۇلىمدەپ اپپاق تىستەرىن كورسەتتى.
اق نيەتتىڭ ەزۋ تارتۋى دا ەرەكشە، سايلاۋجان.
ماعان سول ساتتە مىلقاۋ جىگىت تۋعان ۇلىمداي كورىندى.
سونىمەن كولىگىمىزدى جەتەكتەپ الىپ، اقساق ءمۇعالىم ەكەۋمىز ۇيگە دە جەتتىك.
ايەل بەبەۋلەپ تولعاتىپ جاتىر. كەمپىردىڭ كىرپىگى عانا ءالسىز قيمىلدايدى. ۇيدە ەكەۋىنەن باسقا ءتىرى جان جوق. اقساق ءمۇعالىم و كەزدە اناۋ توبەنىڭ تۇبىندە جەركەپەدە وڭاشا تۇراتىن.
سودان، كەمپىردىڭ تامىرىن ۇستادىم. يەگى كەمسەڭدەپ، بايعۇس كەيۋانا بالاسىنا موليە قارادى. تارامىس ساۋساعىن جىبىرلاتىپ، سىبىرلاپ الدەنە دەدى. كەلىنىنە ءبىر كەز جانارىن توڭكەردى، جۇزىنە بولار-بولماس قان جۇگىردى. سويتسەم، بوي جازعانى ەكەن.
كەمپىر ارتىنشا-اق ءۇزىلىپ كەتتى. الاقانىمەن سيپاپ، كوزدەرىن جاپتىم.
كەلىنشەكتىڭ تولعاق سارناتقان باي-بايى توبە قۇيقامدى شىمىرلاتىپ بارادى.
ولەر كەمپىر ءولدى، ءتىرى ادامنىڭ تىرشىلىگىن جاساۋ كەرەك.
تەزدەتىپ قۇر كەرىپ، تۇمسا كەلىنشەكتى الگىگە اسىلدىرىپ، بەلىن سيپالاپ جاتىرمىن...
اقساق ءمۇعالىم شەشەسىنىڭ باسىندا ەڭكەيىپ دىبىسسىز ەگىلىپ وتىر.
ءبىر كەزدە شارىلداعان داۋىس تومەننەن شىقتى. كىندىگىن تىرناعىممەن قيىپ جىبەرىپ، ەتەگىمە وراپ الىپ، نارەستەنى كەلىنشەكتىڭ الدىنا توستىم...
الگىندە عانا قينالعان كەلىنشەك بالبۇل جانىپ، كوزىن كەڭ اشتى. ەزۋىندە ءدىرىل ءبىلىندى. سودان كىرپىگىن ايقاستىرىپ جىبەرىپ، ناساتتانىپ جىميدى.
وڭ جاعىمدا ارىستاي سۇلاپ كەمپىر جاتىر...
ەتەگىمدە قىزىل شاقا ءسابي تىپىرلايدى.
بىرەۋ كەلدى دە بىرەۋ كەتتى دۇنيەدەن...
ءومىر دەگەن سول.
* * *
كوزى الگىندە عانا ءىلىنىپ كەتىپ ەدى، سىرتتاعى شۋدان قايتا وياندى. ۇلى ساسكە بولىپ قالىپتى. كەرەۋەتتىڭ دوڭگەلەك توبىرشىقتارىنداعى كۇن ساۋلەسى كوز قارىقتىرادى. ماراتبەك اۋىر ىڭىرانا وڭ جامباسىنا قيسايدى. قۋ سۇيەك دەنە توسەكپەن دە ءدۇرداراز. ءبىراق ىنتىعىن العان تەرەزە ەرىكسىز تارتادى دا تۇرادى. سوناۋ جارىق دۇنيەنىڭ جالعىز بەلگىسىندەي ءتورت بۇرىش كوكتەم كەلىپ، جاز تۋعالى ءتىپتى كوز قۇرتىنا اينالدى. تابيعاتتىڭ كۇن ساناپ جاسارىپ، جاڭعىرىپ بارا جاتقان مەزگىلى تىرشىلىك يەسىنە قانداي قىمبات. ءقازىر دە شۇڭىرەك كوزدەر اينەككە قۇمارتا تەسىلدى.
"شارباققا مال كىرىپ كەتىپ، ايكىجان بايعۇس ايداپ شىعا الماي ابگىرلەنىپ ءجۇر-اۋ. كۇندىز-تۇنى تىنىمى جوق. ۇيقىسى دا شالا. قوزعالىپ كەتسەم، باسىن كوتەرىپ الىپ وتىرعانى. قاپ! انا مالدى... جىلقى عوي كىسىنەگەن ...نەگە بىرەۋ كومەكتەسىپ ايداپ جىبەرمەيدى؟"
ءبىرازدان سوڭ دالاداعى داۋىس پەن شۋ تىيىلدى. ماراتبەك سۇلگىمەن بەتىن جاۋىپ قويعان كارلەن كەسەگە ءسۇزىلدى. بۇرىن كەسەنىڭ ورنىندا تورىالا توستاعان تۇراتىن. توستاعاندا كوپىرشىپ قىمىز اعاراڭدايتىن. قىسىر بيە سۋالىپ، قوسقا ايدالعان. وعان دا اي ءوتتى. ەندى قىمىز بولماس. "ءجا، بوسقا باس شاتپايىن. قىمىزدى دا ءىشىپ ءماز قىلعانداي. كوپكە ۇزاماسپىن"...
كوپكە ۇزاماسپىن... بۇرىن يلىكپەۋشى ەدى. ەندىگى كوندىككەن تۇرىنە قايران قالۋعا دا شاماسى جوق. ايتەۋىر كىرپىگىن ءالسىز قاعىپ قالىپ، كوزىن ماڭگى جۇمارىنا ىشتەي باس يگەن ءتارىزدى. قاشان، قاي كۇنى سويتەرىن بىلمەيدى. تەك سول سوڭعى ءساتتىڭ ءسال دە بولسا كەشەۋىلدەۋىن تىلەيتىن دامەنى كەۋدەدەن اۋلايدى.
ايكىجان اۋىز ۇيدەن دابىرلاي سويلەپ كىردى.
— كوكەسى-اۋ، جازىلىپ كەتەسىڭ ەندى... تۇرىپ كەتەسىڭ، كوكەسى!
جاۋلىعى قيسايىپ كەتسە دە، الابۇرتقان ءجۇزى كوڭىلدى. تەر كىلكىگەن كوزىنىڭ الدىن شىناشاعىمەن سۇرتكىلەپ قويىپ تۇر.
— جازىلاسىڭ! جاقسى ىرىم كوردىم، كوكەسى. قۇداي ءوزى ءساتىن سالايىن دەگەن عوي.
— ايتساڭشى، بار بولعىر! نەمەنەگە دابدىرلاپ كەتتىڭ.
— ويباي-اۋ، سۋسىنىڭ — قورەگىڭ ەسىك الدىنا بايلانبادى ما!... قىمىز ىشەسىڭ قايتادان!
— قىمىزىڭ نە؟ قىسىر بيەڭ قايتا قۇلىنداعانداي.. .
— سۇيەلبايدىڭ ءوپراۆلايش بالاسى شە... ازامات ەكەن. كەشە جىلقى فەرماسىنا كەتكەن. سول، اينالىپ كەتەيىن بالام، الگىندە ءبىر جۋاس بيەنى ءوزى ءمىنىپ كەلىپ، قوراڭا بايلاپ كەتپەدى مە؟
— بايلاعانى نەسى؟
— ءتۇۋ، نە ايتىپ تۇرمىن. سەنىڭ قىمىزدان باسقانى تاتىپ المايتىنىڭدى بىلەدى ەكەن. ساۋىلماي بوس جۇرگەن بيە ەمەس پە. سوۆحوز بيەسى. سونى الىپ كەلىپتى. ادەيى بۇرىن ساۋىلعان، جۋاسىن تاڭداپ الىپتى. ءسۇتتى كورىنەدى.
— اپىرماي، سۇيەلبايدان ۇلى ءتاۋىر بوپ شىقتى-اۋ.
— ءوزى ءبىر اپالاپ تۇراتىن كىشىپەيىل. ءوپراۆلايش بولعانىنا جىل تولماي، ۋچاسكەنى دوڭگەلەتىپ اكەتتى عوي. ىرىم دەگەنىم سول. ەسىنە قۇداي تۇسىرگەن شىعار.
— ءوزى قايدا؟
— اسىعىس ەكەن. ۇيگە كىر دەپ ەدىم، ءوزىڭنىڭ ۇيقىڭدى قيماي...اق تامىزايىن با؟
— جوق. دەم الساڭشى.
— قوي وتىرمايىن. قۇلىنى ءالى جاس ەكەن. ورالىپ قالماسىن. بايقاپ كەلەيىنشى، — دەپ ايكىجان شىعىپ كەتتى!
ماراتبەك تاعى دا جالعىز قالدى. ەرمەگى — ويى عانا. سۇيەلبايدىڭ بالاسىن ونشا بىلمەيدى ەكەن. وقۋدى ينتەرناتتا ءبىتىرىپ، ودان اسكەري مىندەتىن وتەپ بارىپ، تەحنيكۋمعا تۇسكەنىن ەستىگەن. ەندى مىنە، ازامات بوپ ءوسىپتى.
قالجىراپ جاتىپ كىرپىگى ايقاستى. شالا ۇيقىدا ءتۇستى وتكىزىپ، بەسىندى جاقىنداتىپتى. كۇن ساۋلەسى قيعاشتاعانىنان سەزدى.
"ايكىجان قايدا ءجۇر؟ توسەگىمدى دە قايتا قاعىپ سالىپ بەرمەدى-اۋ".
ايكىجاننىڭ بۇرىن نە ۇيدە، نە تىستا جۇرگەنى ءبىلىنىپ تۇراتىن. الىسقا ونشا ۇزاماي شالىنىڭ ىزدەپ قالارىن سەزەتىندەي ۇنەمى دىبىس بەرىپ قوياتىن. ءقازىر تىم-تىرىس.
"دۇكەنگە كەتتى مە ەكەن؟ ۇيىقتاپ جاتقاندا وياتپاعان عوي. ايتپەسە، كوپ ۇزاماۋشى ەدى".
ءبىراق تاماعى كەبەرسىپ، جامباسى تاقىلداپ جاتقان اۋرۋ جانعا ءار سەكۋند تۇسالىپ قويعانداي وڭايلىقپەن جىلجىمايدى عوي. ماراتبەك تىقىرشىپ، شىدامسىزدانا باستادى. تىقىر اۋلاپ قۇلاعىن تەرەزەگە توسەپ جاتىر.
ءبىر كەز... ايكىجاننىڭ اياق باسىسىن ەشكىممەن شاتاستىرمايدى. ابدەن ۇيرەنىپ العان.
"قاسىندا بىرەۋى بار. الدە... پوەزد توستى ما ەكەن؟ سويتكەن ەكەن-اۋ. سايلاۋبەگىم كەلدى مە؟"
سىرتقى ەسىك اشىلىپ سۇيرەتىلە باسقان تاباندار تابالدىرىقتان ىشكە اتتادى.
"جوق! سايلاۋبەك ەمەس. ۇلكەن، شاۋ تارتقان كىسىلەر. اياعىن سۇيرەتە باسادى".
ايكىجان ەسىكتەن باس سۇقتى.
— كوكەسى، مەنى جوعالتىپ جاتىرمىسىڭ؟
— پوەزد توستىڭ با؟
— ءيا! كوكەسى-اۋ، كىمدى ەرتىپ كەلگەنىمدى بىلسەڭشى!.. — ايكىجان ارتىنا بۇرىلىپ، الدەكىمگە يشارات كورسەتتى. — كىر! وياۋ جاتىر!
"ايىمشا!"..
بوساعادا سوستيىپ تۇرىپ قالعان ايىمشا ەدى. ءاجىمدى ءجۇزدىڭ ساي-سايىن بويلاپ تارام-تارام اققان جاس يەگىنىڭ ۇشىنان ومىراۋىنا قۇيىلۋدا.
ايكىجان سىبىرلادى.
— بار. بارساڭشى. جاقىندا.
ايىمشا بۇكتەلىپ ماراتبەكتىڭ قاسىنا سىلق ءتۇستى.
— ماراتبەك-اۋ، سەنىڭ ءبۇيتىپ... اۋىرىپ جاتقانىڭدى ەستىمەدىم عوي. باياعىدا-اق ۇشىپ جەتپەيمىن بە.
ايكىجان كۇبىرلەدى.
— بيەنىڭ ساۋىمى بوپتى-اۋ...
شىعىپ كەتتى.
ماراتبەك قولىن كوتەرىپ ايىمشانىڭ باسىنان سيپادى.
— ايىمشا!..
— ەندىگى كەلەتىن ەدىم عوي... جەتەتىن ەدىم عوي ەستىگەندە.
— ايىمشا!...
— سەنىڭ اۋىرعانىڭدى بىلمەي... ەستىگەن بويدا اسىعىپ. پويىزى قۇرعىر دا توقتاي بەرەدى ەكەن...
— ايىمشا!
ەتى قاشقان الاقان يەك ۇشىنداعى ءمولدىر تامشىلاردى توسىپ الدى.
— مىقتى ەدىڭ عوي. قالاي اۋىرىپ قالىپ ءجۇرسىڭ، ماراتبەك؟ سەن اۋىرىپ جاتىر دەگەندە...
ايىمشا بەتىن ماراتبەكتىڭ كەۋدەسىنە باستى. سىرىلداعان كوكىرەكتىڭ اۋىر دەم الىسىن ەستىپ، باسىن كوتەرىپ الدى. جالما-جان كورپەنى جوعارى سەرپىپ، ماراتبەكتىڭ ءورت بوپ كۇيىپ تۇرعان ماڭدايىنان سيپادى.
— ىستىعىڭ كۇشتى عوي! الگى ايكىجان قايدا كەتتى؟ دارىگەر شاقىرتپاي ما؟
— ايىمشا، مەنىڭ سەنەن كۇشتى دارىگەرىم جوق. الاڭداما.
— كوپ بولدى ما؟ توسەك تارتقانىڭا قانشا بولدى؟
— بەس اي. ايىمشا، سەنەن كوز جازىپ قالىپ... سونشاما جىلدان بەرى ەڭ بولماسا.. ءبىر حابارلاسپاي، — دەپ كۇرسىنگەن ماراتبەك ماڭدايىنداعى الاقاندى الاقانىمەن جاپتى. — مەكەن تۇراعىڭدى دا بىلدىرمەدىڭ.
— ماراتبەك، سۋسادىڭ با؟ اپەرەيىن بە؟
— جوق. ءوزىڭ نە ىستەيسىڭ؟ جولداسىڭ قايدا؟
— جالعىزبىن. ءالى جالعىزبىن.
— سوندا... رازەزدە حابار-وشارسىز جوق بوپ كەتتىڭ عوي. ىزدەگەنىمدى بىلەسىڭ بە؟
— ءيا. اعايىم كەلىپ ەلگە الىپ كەتكەن. جالعىز ءۇي وتىرىپ جىندانىپ كەتەسىڭ دەيدى. مەنىڭ سەنسىز ەل ىشىندە ءجۇرىپ-اق جىلعىزسىرايتىنىمدى قايدان ءبىلسىن. اقىرى وسىلاي قاراي جىلجىعام. ءوزىڭدى سىرتىڭنان كورىپ جۇرگەم. سوڭعى رەت ءۇش جىل بۇرىن...
— ءداتىڭ بەرىك ەكەن. — ماراتبەك وكپەلەدى مە، ءسۇيسىندى مە، بەلگىسىز كۇڭك ەتتى.
— اۋدانداعى مەكتەپتە قوڭىراۋ سوعام. جەكە باسىما ونشا ەشتەڭە قاجەت ەمەس. ايتەۋىر بالالاردىڭ اراسىندا... زەرىگۋگە ۋاقىت جوق.
— رازەزدەن قاي مەزگىلدە كەتتىڭ! كۇندىز بە؟
— كۇندىز... سەنىڭ سول كۇنى كەلەتىنىڭدى بىلەتىنمىن. ءبىراق اعايىم... ونىڭ ۇستىنە ءبارىبىر اقىرى ءبىر كەتەتىن بولعان سوڭ... سايلاۋبەگىڭ وزىڭە تارتىپتى. كىتابىنداعى سۋرەتى اۋمايدى. بىلتىر مەكتەپكە كەلىپ، وقۋشىلارىمەن كەزدەسۋ وتكىزگەندە كورگەم. ول مەنى قايدان تانىسىن. قاسىندا ەكى جازۋشى جولداسى بار. تاماعىمدى دايىنداپ قويىپ... شاقىرۋعا باتا المادىم.
اۋدان باسشىلارى بوساتا ما. ماشينالارىن كولدەنەڭدەتىپ سالدى دا اكەتتى... جاس كەزىندەگى اۋماعان ءوزىڭ...
ماراتبەك تاعى كۇرسىندى.
— ماڭدايىڭنىڭ ىستىعى-اي! قالاي شىداپ جاتىرسىڭ؟ قولىمدى كۇيدىرىپ بارادى...
ايىمشا ەسىك جاققا ۇرلانا قاراپ الدى دا، كەنەت كىلت ەڭكەيىپ، ماراتبەكتىڭ اقشىل قىل باسىپ كەتكەن سول جاق بەتىنە ەرنىن تيگىزدى.
— ايىمشا-اي!
ماراتبەكتىڭ شالت بۇرىلۋعا دا شاماسى جوق. جالىنداپ شىققان دەمىمەن ريزالىعىن تانىتىپ، جالعىز ءسوزدى ىنتىعا قايتالايدى.
— ايىمشا-اي!
— كوردىم... اقىرى كوردىم ءوزىڭدى... ايكىجان حابار ايتپاعاندا...
— ايكىجان سەنى قايدان ءبىلىپتى؟
— وتكەندە كورشىم وسى اۋىلعا كەلگەن. قۇداسىنىڭ ءۇيى توي جاساعان كورىنەدى. كىشكەنتايلارىن سۇندەتكە وتىرعىزىپتى. سول ۇيدەن ايكىجان ءسوز اراسىندا مەنىڭ اۋداندا تۇراتىنىمدى ەستىگەن ەكەن. الدىڭعى كۇنى ءبىر وقۋشىدان سالەم ايتىپتى.
سىرتتان ايكىجان سامبىرلاي سويلەپ كىردى.
— كوكەسى-اۋ، بيە ءسۇتتى ەكەن. لەترگە جۋىق شىقتى. ءويبۇي، قوناقتى ۇمىتىپ. شاي دايىن. داستارقان جاسايىن.
كۇندەگى ادەتىن بۇزىپ اۋىز ۇيدەگى دوڭگەلەك ۇستەلدى تورگى بولمەگە اكەپ قۇردى. داستارقانىنا باۋىرساعىن دا، مايىن دا، قانت-كامپيتىن دە ءۇيىپ جاتىر.
— كوكەسى، شاي ۇرتتارسىڭ.
— قۇي ءبىر شىنى.
ۇشەۋى سونداعىداي كولەڭكەدە وتىرىپ سوراپتايتىن كەزەرىن ەسكە ءتۇسىردى مە، ءبىراز ءۇنسىز قالدى.
— ايىمشا، جول ءجۇرىپ كەلدىڭ عوي. الساڭشى. تورتاسىن ايىرعان قولدىڭ مايى. شايىڭا سالىپ ءىش. بەۋ، ۇمىتشاقتىق-اي! قازاندى ءالى اسپاپپىن عوي.
— اسىقپا، ايكىجان. بۇگىن مەن قۋساڭ دا كەتپەيمىن.
— ويباي، قۋعانى نەس. ءوزىڭ كەلىپ، وتاعاسىما ءوڭ كىرىپ قالمادى ما؟ ىستىق-ىستىق ۇرتتاساڭشى. كوپتەن مەن دە شۇيىركەلەسىپ شاي ىشەتىن ادام بولماي...
ماراتبەك كەسەسىنەن ءبىر ۇرتتاعان. ءقازىر توسەگىنە شالقايدى. ايىمشاعا دا، ايكىجانعا دا ءدان ريزا. ەكەۋىنىڭ سوزدەرىن تىڭداپ جاتىر.
"قارتايىپتى. ءقايتسىن. جالعىزىلىك. ۇمىتا الماعانى عوي. باياعىدا ەركەكتەرگە دەس بەرمەۋشى ەدى. كىشىرەيىپ، شوگىپ قالىپتى. كوزى ءالى دە سول قالپى. مەيىرلى قالپى. ەلجىرەپ تۇر ءالى... ايكىجاننىڭ ءقادىرىن تۇسىنبەپپىن-اۋ. ويىنا قايدان كەلدى ەكەن؟ ونىڭ دا ۇمىتپاعانى عوي. وكپەسى تارقادى ما ەكەن؟ تارقاعان بولار. ايىمشا، كەلگەنىڭ جاقسى بولدى-اۋ!... جالعىزبىن دەيدى. ۇشەۋمىز عوي، ايكىجان مەن ەكەۋمىز ۇمىتپاساق، جالعىز بولا ما؟"
داستارقاندى جيناپ، ۇستەلدى اۋىز ۇيگە شىعارعان ايكىجان، ءسال قيپاقتاپ قالدى. ماراتبەك تۇسىنە قويدى.
— توسەگىمدى قاعاسىڭ با؟
— ءيا.
ايىمشا ايكىجانعا جاردەمدەسىپ جاتىر. ەكى الاقان دا مايدا. ەكەۋى دە ايالاي ۇستايدى.
ەرتەڭىندە ايىمشا قايتپاق بولدى.
— سۇرانباي كەتىپ ەدىم. دەمالىسىمدا كەلەرمىن. كەلىپ تۇرام عوي.
ايكىجان ابدىرەسىن اقتارا باستادى. ءبىر كەز شۇبەرەككە ءتۇيىپ تاستاعان كارىس قالپاقتى شىعاردى.
— تانيسىڭ با، ايىمشا؟
ايىمشا قالپاقتى باس سالدى. جىلاپ كەلىپ ايكىجاندى قۇشاقتادى.
— ايكىجان-اي! سىرلاسىم-اي! ءقادىرلىم-اي!
— قوي جىلاما!
ماراتبەك كۇرك-كۇرك جوتەلدى. داۋىستار تىيىلدى. ۇشەۋى بىر-بىرىنە قاراي الار ەمەس. تالاي "قۋىپ جەت!" ويىنىنىڭ كۋاگەرى كارىس قالپاق ءسىڭىرلى ساۋساقتاردىڭ ۋىسىندا ءدىر-دىر ەتەدى.
— كەشىر، ايكىجان! پارىقسىز جاستىقتىڭ ۇشقالاقتىعىن كەشىر! سودان بەرى وزىڭنەن قاراداي ۇيالىپ، بەتىڭە قاراۋعا شىداماي توڭىرەكتەپ قانا ءجۇرۋشى ەدىم. ايىپ ەتپە، — دەپ ايىمشا كوزىنىڭ جاسىن سىعىپ جىبەردى.
— بولدى ەندى، ايىمشا. بوساما بوسقا. مەن سول كەزدە-اق تۇسىنگەم. ساۋلاۋبەكتىڭ كوكەسى بىرەۋ-اق بولدى. قيىپ بەرە المادىم. مەنى دە ايىپتاما، — دەپ ايكىجان جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن كوزىن سۇرتكىلەدى.
"پارىقسىز جاستىق پا ەدى سول! ايىمشا-ay، كەيىن وندا رازەزدە جالعىز تۇرار ما ەدىڭ؟ ءا-ا، كوزىڭ الدامايدى-اۋ! ايىمشا! ايكىجان تۇسىنبەيدى دەيمىسىڭ.
تۇسىنەدى عوي. وسىلاي ەكەۋىڭدى تابىستىرىپ جاتقان مەنىڭ مىنا كەسەلىم بە ەكەن؟ اۋىرماسام، ءوستىپ ءبىر-بىرىڭدى ءاپالى-سىڭىلىلى جاندارداي ايمالار ما ەدىڭدەر؟ جوق، ءبارىبىر تۇسىنەر ەدى".
ايىمشا قىلعىنا جۇعىندى.
— ايكىجان، قالپاقتى مەن الايىن...
— ال، ال! ەسىم شىعىپ ءجۇرىپ بۇيىمتايىڭدى سۇراۋدى دا ۇمىتىپ بارام-ay.
— بار بۇيىمتايىم — وسى بولسىن!
— قوي، ايىمشا، سونشاما جىلدان بەرى تابالدىرىقتى اتتاپ تۇرعاندا... مىناۋ كويلەك-جاۋلىعىڭ.
ءدال اتتاناردا ايكىجان الدەبىر سىلتاۋمەن ايىمشانى وڭاشا قالدىردى.
— ماراتبەك ەندى كەلىپ تۇرام عوي...
— ايىمشا، cay بول. باقۇل بول.
— نە دەدىڭ؟! ماراتبەك-اۋ، تاعى دا كەلەم عوي.
— راقمەت، ايىمشا. اۋرە بوپ قايتەسىڭ. كوردىم ءوزىڭدى. تىلدەستىم. قاتەلىك-كەمشىلىگىم بولسا... سەن دە كەش.
ەڭىرەپ كەپ سىلق قۇلاعان ايىمشا داۋىس قىپ جىلادى. وسى وكسىك تولى جىلاۋدا ءومىر بويعى ءسۇيىنىشى دە، ءومىر بويعى ارمانى دا، ءومىر بويعى كۇيىنىشى دە بار ەدى. كوزدەن اققان جاسپەن مىناۋ قۋ سۇيەك بوپ جاتقان ارىسقا اقتىق اماناتىن ءبىلدىرىپ، توقتاۋسىز جىلادى.
"باقۇل بول، ايىمشا".
ماراتبەك سول كۇننەن كەيىن كۇرت كەتتى.
قىمىز دا سەپ بولمادى.
— ەڭ بولماسا، ءبىر جۇتشى كوكەسى.
— ايكىجان-اي، ءوتىپ تۇر ما سول ءوزى. ەندى كۇدەرىڭدى ۇزە بەر. ءىلىنىپ-سالىنىپ جازعا دا جەتتىم. ۇزاق عۇمىردى ەكەۋمىز بىرەۋدەن ىلگەرى بىرەۋدەن كەيىن دەگەندەي... بىرگە وتكىزدىك. ۇرپاقسىز ەمەسپىن...قامىڭدى جاساي بەر... بالالارىڭا حابار بەرگىز... تەلەگرامما سوققىز...
ايكىجان العاش رەت ءبىر ۋىس بوپ دىبىسسىز اعىل-تەگىل جىلادى. العاش رەت شالىنىڭ ولىمگە مويىنسۇنا تورىققانىنا ەگىلدى. العاش رەت شالىنان شىن ايىرىلىپ قالاتىنىنا كوزى جەتتى.
ماراتبەك سودان بەرى ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعى ەلەس قۇشاعىندا. كوزى ءسال ىلىنسە، كىرپىگى ءسال ايقاسسا، ءارتۇرلى ءتۇس كورىپ، ساندىراقتاپ سويلەپ جاتادى.
پروجەكتور سۇڭگىسى اق تۇتەكتى كىرش-كىرش تىلگىلەپ، جول ۇستىندەگى قىبىرسىز اپپاق تومپەشىكتى بادىرايتىپ اكەلىپ، كوز شاراسىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى.
تەپلوۆوزدىڭ وڭ جاق ەسىگىن جۇلقي اشىپ، ماشينيست سىرتقا اتىلدى. جامباسى سارت ەتىپ شپال شەتىنە تيگەندە، پودمەتەلنيك ءىلىپ الىپ، دوڭعالاق استىنا جۇمارلاپ تارتىپ بارا جاتقان ادامنىڭ ەلتىرى جاعاسىنا جانۇشىرا جارماستى...
... اپپاق نۇر تەرەزەدەن شاعىلىسىپ كەلىپ، كوزىنە ۇردى. ماراتبەك تىجىرىنىپ، كىرپىگىن اشتى. ىستىق كۇندە بولمە ءىشى مۇلدە قاپىرىق بولىپ كەتكەن ەكەن. ماڭدايىندا جىپسىگەن تەردى الاقانىنىڭ سىرتىمەن ءسۇرتىپ تاستادى...
تاربيعان شەڭگەل ەلتىرى جاعالى پالتونىڭ جەلكەسىنە تيگەندە، كەيىن شالقايا قۇلاعان ەكەۋ، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى جىعىلدى. اۋىر سالماعىمەن ۇستىنەن ەزگىلەپ جاتقان ادام، اعى كوپ قىسىڭقى كوزدەرىنىڭ كىشىرەك قاراشىعىن بۇرانداشا بۇراپ، بۇعان تەسىلە قارادى.
— قوي-اق قوي، ماراتبەك! مەندە نەڭ بار. ءوز لجالىممەن ولۋگە دە مۇرسات بەرمەگەنىڭ بە؟
— اپىراۋ، سۇيەلباي، سەن بە ەدىڭ؟ قايدان ءجۇرسىڭ؟
— مەن! سەنى ادەيى ىزدەپ كەلدىم. ەكەۋمىز ەسەپ ايىرىسپاعالى نە زامان! ەندى قولىمنان كىم الار ەكەن؟
ماراتبەك باستىرىلىعىپ وياندى. كەۋدەسىندە تارعىل مىسىق قونجيىپ الىپ، پىر-پىر ۇيىقتاپ جاتىر.
— پىر-س-س!
مىسىق قارعىپ كەتتى.
"قايداعى جوق تۇسكە كىرەدى. سونداعى رەلستەگى ادام دا اجالدان قۇتقارىپ العانىما العىس ايتۋدىڭ ورنىنا، بۇرقان-تالقان اشۋلانىپ ەدى. ءبىراق ول ماس ەدى عوي. ماس تا جىن دا ءبىر. ال، سۇيەلبايعا نە جوق؟ ءالى دە كوكىرەك قىجىلى تارقاماعانى ما؟".
ەتپەتىنە اۋدارىلدى. توردەگى قوس سۋرەتكە ۇزاق ءۇڭىلدى. وزىنەن اۋمايتىن ەكى ۇلى سوناۋ جاس كەزدەگى ويناقى كۇلكىلى ءمولدىر جانارىمەن جاۋدىراي قالىپتى.
"ساعىندىم عوي، بالالارىم! شالىڭنىڭ كوپ بولسا، ەكى-ۇش-اق كۇندىك عۇمىرى قالدى. كەلسەڭدەرشى تەز!".
يەگى كەمسەڭدەپ، كىرپىگى شىلاندى.
"تەلەگرامما كەشە بەرىلدى. سايلاۋبەك كومانديروۆكادا بۇگىن جەتەدى. قايتسە دە جەتەدى. ال، جايلاۋبەك، جۇمىستاعى ادام عوي، بوساتسا، ول دا كەلىپ قالار".
... پاروۆوز تەرىسكەيگە ماڭدايىن توسەپ، ەكپىندەي زىمىراپ كەلەدى. سالدەن كەيىن قىزىل كازارمانىڭ جالعىز ءۇيىن دوڭگەلەتىپ كوز قاراشىعىنا قوندىرادى.
ارقىراعان گۋدوك كەڭ دالاعا ىسقىرتا بۋ اتىپ، ءان شىرقاپ جاتىر. كەڭ دالامەن ءوندىرىس اۋەنىمەن سالەمدەسىپ جاتىر. جاۋلىعىن اپپاق كوڭىلدەي اعاراڭداتىپ ايىمشا الدان شىعادى. جول توسادى. ساتتىك كەزدەسۋدەن ەكەۋى دە ءلاززات الادى، ساتتىك كەزدەسۋدە كوڭىلدەرگە لۇپىلدەگەن قۋانىش قۇيادى.
"قايدا؟ كورىنبەيدى عوي؟ كورىنبەيدى عوي!".
شىڭعىرعان داۋىس پاروۆوزدىڭ قوڭىر بۋدكاسىن كەرنەپ كەتتى. شىڭعىرعان داۋىس ماراتبەكتىڭ كەۋدەسىندە جاڭعىردى... تاعى وياندى.
...تەرەزەدەن قۇيىلعان ساۋلەگە سارعىش نۇر ارالاسىپتى. كەش تۇسۋگە اينالسا كەرەك. ماراتبەك اۋزىنا سۋ تامىزعان ايكىجانعا ءبىرتۇرلى ريزا قاراسپەن مەيىرلەنە قارادى. ساۋساعىن سيپالادى.
"باقۇل بول، ايكىجان!...باقۇل بول، ايىمشا! ءبىرىڭ جار، ءبىرىڭ دوس بولدىڭدار. ەكەۋىڭ دە سىيلاس كوڭىلدىڭ ىرزالىعىن تەڭ بولىستىڭدەر"...
... اۋىز ۇيدەن ايكىجاننىڭ قۋانعان داۋسى ەستىلدى. جىلاعان داۋسى ەستىلدى.
— قۇلىنىم-اۋ، سايلاۋىم-اۋ!... كەلدىڭ بە...
— سايلاۋبەك!.. .ۇلىم!...
ماراتبەكتىڭ شاقىرعان داۋسى وزىنە دە ەستىلگەن جوق. قالتىراعان قولى ەسىككە قاراي دىرىلدەي سوزىلدى. ارتىنشا-اق، قۇشاعىنا قۇلاعان ۇلىنىڭ ماڭدايىنا ىپ-ىستىق ەرنىن جابىستىردى. ەمىرەنە يىسكەدى. تۇشىركەنە ءسۇيدى.
— سايلاۋجان! جىلاعانىڭ نە؟ كانە، ونان دا اڭگىمەڭدى ايتا وتىر. ساعىنعان سوڭ، ءوزىڭدى جاي شاقىرتقانىم عوي...ەشتەڭەنى ۋايىمداما....
بالاسىنا قايرات بەرگىسى كەلگەنىمەن كوزىنىڭ نۇرى بۇرىنعىداي ەمەس، ءوشىپ، كەمىپ كەتىپتى... الىستان بۇلدىراپ قانا جىلۋ شاقىرادى. كۇلىمسىرەگەن شىراي تانىتادى.
— كىتابىڭ نە بولدى؟ شىعا ما ءوزى؟ سونى قولىما ءبىر ۇستاماي... وسى سەن تويىڭدى قاشان جاساتقىزاسىڭ؟ كەمپىر، شالدىڭ ارمانى — كەنجەسىن ۇيلەندىرۋ. سايلاۋجان، تەزدەت!...ايكىجان، داستارقانىڭدى وسى اراعا جاسا. كۇن ىستىق. شولدەپ كەلگەن بالانى ەكى جاقتاپ اۋرەلەمەيىك....كوپتەن بەرى مەن دە شاي ۇرتتاماپ ەدىم... سارايىم اشىلعانداي، ماعان دا قۇي.
ۇشەۋى داستارقاندى ماراتبەكتىڭ الدىنا جەرگە جايىپ، شاي ىشۋگە كىرىستى. قاشان ءپىسىرىپ قويعانىن كىم ءبىلسىن، اپاسى ۇلىنىڭ الدىنا ءسۇردىڭ قازىسىن تۇرادى.
— جەي عوي، قۇلىنىم! قارنىڭ اشقان بولار.
ماراتبەك كەسەسىنە ماي سالىپ، كادىمگىدەي ءبىر شىنى شاي ءىشتى. كوز استىمەن ەلەۋسىز قاراعان بايبىشەسى ىشىنەن قاۋىپتەندى. "بوي جاساپ وتىر ما؟ الگىندە عانا قاسىق سۋ باتپاپ ەدى عوي".
— الماتىدا نە جاڭالىعىڭ بار، سايلاۋجان؟
— ءبارى ورىنشا، كوكە.
— سەن تاق-تۇق ەتپەي، سايلاۋجان، تولىق جاۋاپ بەر، مەن سەنىڭ داۋىسىڭدى دا ساعىندىم.
سايلاۋبەك جىميدى. اكەسىنىڭ الاقانىن الىپ، بەتىنە، كوزىنە، ەرنىنە باستى...
كۇن ۇياسىنا قونا، ءوز "جيگۋلشمەن" جايلاۋبەكتەر دە كەلدى.
ماراتبەك "اتالاپ" ۇمتىلعان ەكى نەمەرەسىن ەكى جاعىنا الىپ قۋانىپ وتىر ەدى، مامىرلاعان قاليمان قوڭىر انا قازداي ىرعالىپ كەلىپ بالالارىن ورنىنان تۇرعىزىپ جىبەردى.
— دەدۋشكە نۋجەن پوكوي. نە مەشايتە!
— قاراعىم قاليمان! مەن پوكويدان شارشاعان اداممىن. نەگە قۋدىڭ نەمەرەلەرىمدى. وزگەگە مەشايت بولسا دا، ماعان مەشايت ەتپەيدى.
— اتا-اۋ، سول شۋىلداقتار كىسىگە ءتىپتى مازا بەرمەيدى. ايقايلاپ ءسوز تىڭداتپايدى، — دەپ قاليمان بالالارىنىڭ قىڭقىلداعانىنا قاراماي الدىنا سالىپ، اۋىز ۇيگە ايداپ كەتتى.
جايلاۋبەك بۇرىنعىدان دا تولىپ، بۇعاعى سالبىراپ، جايىلىڭقىراپ الىپتى. اياعىن نە كوسىپ جىبەرۋدىڭ، نە مالداس قۇرۋدىڭ ءجونىن تاپپاي، وز-وزىنەن اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ وتىر ەدى.
— ءاي، جايلاۋبەك! ابدەن شايلانىپسىڭ-اۋ، بايعۇس بالام! بارا-بارا مىنا تۇرىڭمەن نە بولارسىڭ، اناۋ ورىندىققا جايعاس، — دەپ ماراتبەك كۇلدى.
— جو-جوق، كوكە! و نە دەگەنىڭىز. ورىندىعى بار بولسىن. وتىرىپ ءجۇرمىز عوي. ءوزىڭىز قالايسىز؟ — دەپ جايلاۋبەك ىرجيدى.
— مەنىكى ءارى قاراعان جاعداي... ءتۇسىنىپ وتىرعان بولارسىڭدار... وڭاشادا ەكەۋىڭە ايتىپ قالايىن. اپاڭدى رەنجىتپەڭدەر... سىيلاپ وتىڭدەر... ال، مەن...
سايلاۋبەك القىمىنا تىعىلعان ءبىر تۇينەكتى جۇتا الماي، اكەسىن قۇشاقتاي قۇلادى. قانشا السىرەسە دە سىر بەرمەيتىن قاجىرلى جاننىڭ العاش رەت اۋزىنان مويىتىپ شىققان باقۇلداسقانداي ءسوزى كۇيرەتىپ جىبەردى...
سايلاۋبەكتەردىڭ كەلگەن حابارىن ەستىپ اعايىن-تۋىسى جينالدى. Ac ءىشىلدى، ءبىراز اڭگىمە ايتىلدى. ماراتبەك كەش بويى ساۋ كەزىندەگىدەي كوڭىلدى وتىردى.
ءتۇن ورتاسىندا اعايىندى ەكەۋ ءۇي سىرتىنا وڭاشا شىقتى. اۋىزداعى سيگارەتتەرى سىعىرايىپ قىزارعاندا كۇيزەۋ جۇزدەر كورىنىپ قالىپ جوعالادى. جوعالىپ بارىپ جىلتىراپ كورىنەدى.
— سايلاۋبەك، شالدىڭ بەتى ءارى قاراپتى. ەندى كوپ ۇزاي قويماس. شارۋا جايىن اقىلداسايىق. ءۇش-تورت قارانىڭ ەكەۋىن شالعا جۇمسايمىز. قالعانىن ساتامىز... اقشا كەرەك. مەن قارىزدانىپ ماشينا الىپ ەم... سەنەن كومەك بولعان جوق.... اپامدى سەن ءوزىڭ الىپ كەت... جالعىز قايدا قالادى. ءوزىم-اق اكەتەر ەدىم، قاليماننىڭ مىنەزىن بىلەسىڭ... ەكەۋى سىيىسپايدى. ءسويت. ءۇيدى دە ساتۋعا بولادى.
سايلاۋبەك اعاسىنا جاۋاپ قاتپاستان بۇرىلىپ كەتتى، ۇزاپ بارادى.
دالاعا قاليمان شىقتى. تارعىل داۋسىمەن اۋلانى جاڭعىرتتى.
— جايلاۋ-بەك! ۋاي، جايلاۋبەك!
— نە بولدى؟! نەگە ايقايلايسىڭ؟
— سەن، سەن ميعۇلاسىڭ! ۆوت، ءبىلدىڭ بە؟ بالالارىڭدى اكەلمەيىك دەدىم، بولمادىڭ. اناۋ شال بىلش-بىلش ءسۇيىپ... قايدان بىلەسىڭ، اۋرۋى جۇقپالى شىعار...
— قوي، قاليمان، شال مەنىڭ اكەم عوي.
— اكەڭ بولسا شە... سەنىڭ اكەڭ دەپ بالالارىمدى اۋىرتىپ الار جايىم جوق. ەندى ماڭايىنا جولاتپا. ءاي، سەن بۇگىن اناۋ ماشينانىڭ ىشىندە ۇيىقتا. بۇل اۋىلعا سەنۋگە بولمايدى. نە ۇرلاپ، نە سىندىرىپ كەتەدى.
— جارايدى، قاليمان! ەندى ءوزىڭ ايقايلاي بەرمەشى.
سايلاۋبەك ىزالانا تۇكىردى. اعاسىنان تۇڭىلسە، جەڭگەسىنەن جەرىندى.
سالدەن كەيىن قياقتانىپ اي تۋدى.
ءمولدىر ءۇندى مۇڭلى ءان — "ەلىم-اي".
كوكىرەگىندە قايتا ءتىرىلدى.
العاش اكەسىنىڭ اۋزىنان ەستىگەن. اق بۇلاقتىڭ تاستاي سۋىنا قولىن ماتىرىپ وتىرىپ، دەنەسىنە دۋىلداپ تاراعان سۋىقپەن بىرگە جۇرەگىنە شىمىرلاپ قۇيىلعان ءاندى ۇمىتپاستاي سىڭىرگەن. سول ءان جۇرەگىندە. سول اكە حال ۇستىندە. ءاندى ارداق تۇتتى. اكەسىن اسقار تاۋعا بالادى.
ءمولدىر ءۇندى مۇڭلى اۋەن.
ول بۇيرەك بەت قىزدىڭ دىرىلدەتە سوزعان ۋىلىمەن تۇيدەك-تۇيدەك توگىلىپ، تىزبەك-تىزبەك وقيعالاردى قات-قابات كوز الدىندا شۇبىرتقان. سوندا ىتقىپ كەپ، تاماققا كەپتەلىپ تىعىلعان تۇينەكتى جۇتا الماي، كوزدەن اققان تامشىنى ساۋساعىمەن شەكىپ تۇسىرگەن.
وعان ارناپ كىتاپ جازعان. سارسىلىپ ارحيۆتەردە وتىرعان. سابىلىپ ەل-ەلدى، جەر-جەردى ارالاعان. تۋعان جەردىڭ توبىلعىسىنا تاعزىم ەتكەن. وباسىمەن سىرلاسقان. مولاسىن كۇزەتىپ شىققان.
جان-جۇيەسىمەن ميداي ارالاسىپ، قانىنىڭ ءار تۇيىرشىگىنە ءسىڭىسىپ كەتكەن ءان — اتا اماناتى، ەل ءۋازيپاسى، حالىق سالەمى مەن ساعىنىشى. باتاسى مەن باتيحاسى. تىلەگى مەن تالابى...
* * *
كوزىن اشقاندا، كوكەسىنىڭ وزىنە كىرپىك قاقپاي قاراپ جاتقانىن كوردى. تۇندە توسەگىن ادەيى اكەسىنىڭ قاسىنا قاتار سالدىرتقان. تۇنىمەن اكە لەبىن ءدال جانىنان اۋلاعان.
— نەگە ەرتە وياندىڭ، سايلاۋ. ۇيىقتاي بەر، بالام! ءالى ەرتە عوي.
— جوق. ەندى ۇيقى كەلە قويماس، كوكە.
— شاشىڭا اق كىرىپتى...
— اداسىپ جۇرگەن بىرەن-ساران قىل شىعار.
— سوندا دا قاعازعا شۇقشيىپ كىتاپ جازۋ وڭاي ەمەس. دەنساۋلىعىڭدى كۇت.
— قاتىپ ۇيىقتاپ قالىپپىن...
— ءيا، تۋعان ءۇيدىڭ اۋاسى — بال تاتيدى... كىتابىڭ قاشان شىقپاق؟ وكىمەتتىڭ ەسەبىندە بار دۇنيە مە؟
— بار، كوكە بار. ەندى كەشىكپەس.
— مۇز جەگىم كەلەدى... اڭسارىم اۋىپ... سايلاۋ، "اق تاستى" بۇلاعىن بىلەمىسىڭ؟
— بىلەم عوي، كوكە!
— سونىڭ جايىلماسىندا قوپالى شىمنىڭ استىندا قىسى-جازى ۇزىلمەي مۇز جاتۋشى ەدى...
— الىپ كەلسەك قايتەدى؟
— قوي! اۋرە بولما. كەۋدەم كۇيىپ بارا جاتقان سوڭ دالباسا قىلام دا... سەن اناۋ بولمەدەگى كىشكەنتايدى... سەرىكجاندى الىپ كەلشى... وياتىپ الماي، بايقاپ كوتەر. ماڭدايىنان يىسكەگىم كەلىپ تۇر.
سايلاۋبەك اۋىز ۇيگە شىعىپ، قاليماننىڭ ىرگە جاعىندا جاتقان كىشكەنە سەرىكتى لىپ ەتكىزىپ كوتەرىپ الدى. تاناۋىنا تاناۋىن تيگىزدى. ۇيقىداعى ءىنىسى ەرنىن شىلپ ەتكىزىپ، ۇيقىسىرادى.
— كۇشىك، نەتكەن ءتاتتى ەدىڭ!... بار، ەندى ورنىنا جاتقىز، — دەپ ماراتبەك نەمەرەسىن ماڭدايىنان يىسكەپ، قايتارىپ بەردى.
ەرتەڭگى شايدان كەيىن سايلاۋبەك سىرتقا شىقتى. جولداس، قۇرداستارى كەلدى. ارنەنى ءبىر ايتتى. باياعىداي ازىل-كۇلكىلى اڭگىمەلەرى جاراسا كەتپەدى. قالجىڭ قالباقتاپ، ءازىل السىرەپ شىقتى.
— قاشان ۇيلەنەسىڭ؟
— مۇمكىن قۇرداس بەلىن الدىرىپ...
— ءبىز بولساق الدىمىز سەگىز، سوڭعىمىز ۇش-تورتتەن بوقمۇرىن ورگىزىپ تاستادىق.
— كىتاپتى دا جازۋشىنىڭ پەرزەنتى دەيدى عوي. وندا بۇل سايلاۋ دا ءۇش-تورت بالانىڭ اكەسى. حا-حا-حا!
— سوندا بالالاردىڭ شەشەسى كىم؟
قۇرداستار كەشكە ورالماق بولىپ، جۇمىستارىنا كەتتى.
سايلاۋبەك ىشكە كىردى. اكەسى تورگى ۇيدە وڭاشا جاتىر ەكەن. كوز شىرىمىن العان با، ءۇنسىز. جايلاپ كەپ قاسىنا جانتايدى.
... پروجەكتوردىڭ الماس سۇڭگىسى جالت-جۇلت ەتىپ قار قۇيىنىن تىلگىلەپ تۇر. قوس جەبەدەي سۋىرىلعان رەلس ۇستىندە تومپايىپ كورىنگەن اقتومپەشىك زىمىراپ كەلىپ كوز اۋماعىنا ءسىڭىپ كەتتى...
— توقتات! تورموزدى باس!...
سايلاۋبەك شوشىنا ايقاي سالعان اكەسىنىڭ قولىنان ۇستادى، ساۋساق قىزۋى الاقانىن شارپىپ ءتۇستى.
"ويپىرماي، كۇيىپ بارادى عوي! قالاي شىدايدى ەكەن. الدە... مۇز اكەلسەم بە؟ اكەلۋ كەرەك. تەزدەتىپ جەتكىزەيىن"،
— كوكە ءقازىر كەلەم!...
تىسقا تۇرا ۇمتىلدى. اق تەر، كوك تەر، بوپ "جيگۋليىن" جۋىپ جۇرگەن جايلاۋبەكتىڭ قاسىنا كەلدى.
— جايلاۋ، بول! ماشيناڭدى وت الدىر!
— نە بوپ قالدى!؟ قايدا بارماقسىڭ؟
— "اقتاستى" بۇلاعىنا بارىپ كەلەيىك. كوكەمە مۇز اكەلەمىز... بول! بولساڭشى، جايلاۋ!...
جايلاۋبەك دەنەسىن سەلكىلدەتە كەڭك-كەڭك كۇلدى. كوزى سىعىرايىپ، ەتتى بەتتىڭ تومپاعىنا جاسىرىندى.
— مۇز!... وسىنداي اپتاپتا نەنىڭ مۇزى بولۋشى ەدى. سەن، سايلاۋ، بالا بوپ كەتەرسىڭ. قايداعىنى قايدان شىعارىپ جۇرەسىڭ وسى.
— وت الدىر دەدىم عوي!
— جوق! يت ولگەن جەرگە جولسىزبەن ءوزىمدى-وزىم توقپاقتار جايىم جوق. بارمايمىن.
— كىلتتى اكەل!
— نەمەنە؟
— كىلتتى بەر دەيمىن ساعان...
— نەگە بەرەم؟ ماشينا سەنىكى ەمەس. بىرگە جيناعان جوقپىز. ەرىككەنىڭ ەرمەگىنە بولا ماشينامدى تاۋ-تاسقا سوققىزىپ، قيراتقىزا المايمىن.
سايلاۋبەك كۇيىنىپ كەتتى. ءتۇسى بۇزىلىپ، اياق استىنان اشۋ قىسىپ ءدىر-دىر ەتتى. كوزى انانداي جەردە، وت باسىندا جاتقان بالتاعا ءتۇستى. سول-اق ەكەن، بالتانى قالاي جۇلىپ العانىن، "جيگۋليدى" قالاي سوققانىن بىلگەن جوق. ءبىر ءسات ماشينا مەن بالتا اراسىنا شابالانعان قاليمان تۇرا قاپتى.
— ويباي، شەتىنەن قۇتىرعان بۇلار! قيراتتى! بۇزدى! قۇرتتى! ءولتىر مەنى! قۇراعان، قۋ جايلاۋبەك! جىندى ىنىڭە ەندى مەنى بالتالات! مەنى شاپقىز!
بالتانى لاقتىرىپ تاستاپ، قولىنان ۇستاعان شەشەسىنىڭ يىعىنا بەتىن توسەدى.
— اپا، جايلاۋبەككە نە بولعان؟ وسىنداي ما ەدى بۇرىن؟
— قويشى سونى. قايتەسىڭ، اعاڭ عوي.
دۇرىلدەپ كەپ قاستارىنا ماشينا توقتادى. بەنزوۆوزدان بىرەۋ سەكىرىپ ءتۇستى.
— سالەم، سايلاۋ! سەنى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن-اۋ! اكەي قالاي؟ سەن كەلدى دەپ ەستىپ...
دابدىرلاپ سويلەپ جاتقان وسى اۋىلدىڭ باستىعى — ۋپراۆليايۋششيي جىگىت — سۇيەلبايدىڭ بالاسى.
— كورمەسەڭ، كورىمدىك بەرەيىن دەپ پە ەدىڭ.
— اۋىز اشۋدان قالامىز با ەندى. وزىڭە سالەمدەسكەلى كەلسەم...
— شوفەرىڭ قايدا؟
— ءوزىم شوفەرمىن. جۇمىس قولى جەتىسپەيدى.
— كىلتىڭدى بەرشى.
— قايدا باراسىڭ؟
— بەر دەدىم عوي.
— كىلت ىشىندە. مۇمكىن مەن اپارارمىن، سايلاۋ. تورموزى ونشا ۇستاڭقىراماۋشى ەدى.
— سەن بارمايسىڭ. وسىندا بول. كەشىكپەي ورالام.
— جارايدى، سايلاۋ! اسىقپا! تورموزدى بايقا.
ماشينا گۇجىلدەپ اعىزىپ كەلەدى. قارسى الدىنان سۋىلداپ جەل تۇرىپ، اشىق تەرەزەدەن ۇرلەپ تۇر. سايلاۋبەك جەيدەسىنىڭ ومىراۋىن اشىپ تاستادى.
قارا جول توبە بوكتەرلەپ بىردە تىكە تارتىپ، بىردە بۇرالاڭداپ وراعىتىپ بۇلاققا جەتكىزەر ەمەس. تۇندىك باۋىنداي ايقۇش-ۇيقىش شۇباتىلعان تارام-تارام سۇرلەۋ كولدەنەڭ كەس-كەستەيدى. كوز دولبار، كوڭىل بولجامىنا سەنگەن سايلاۋبەك ءار جەردەن ءبىر كورىنگەن ەسكى قىستاۋلاردى بەلگىلەپ، باعىتىنىڭ دۇرىستىعىن شامالادى.
"جايلاۋبەككە نە بولعان؟ دۇنيە-مۇلىكتىڭ قۇلاق كەستى قۇلىنا اينالعان با؟ اپىراۋ تۋعان اكەسىنىڭ ەڭ اقىرعى تىلەگىنە ەلەڭ ەتپەسە، كىمدى ۇشپاققا شىعارادى؟ الدە قىسقا كۇندە قىرىق رەت قۇلاق ەتىن جەيتىن ايەلىنىڭ ەركىنە تۇگەل بەرىلگەنى مە؟ ال، سوندا ازاماتتىعىن اقىماق ايەلدىڭ ايقايىنا جىعىپ بەرگەندە، نە تاپتى؟".
ماشينا سولق ەتىپ، جول ۇستىندە جاتقان كەسەك تاستان سەكىرىپ ءوتتى. تورموزى ۇستاماي قالدى.
تۋعان جەر! مۇزارت تاۋلى بولماسىن، اينا كولدى بولماسىن، شوق ورماندى بولماسىنمىنا شوقىلارىمەن-اق، بەتەگەلى جازىعىمەن-اق، قۇيقالى قىرىمەن-اق جۇرەگىنە جاقىن، كوڭىلىنە ىستىق.
ءمولدىر ءۇندى مۇڭلى اۋەن.
ماشينانىڭ ىڭىرانعان موتور داۋسىنا قوسىلىپ، بايەك ۇنمەن تۇلا بويىنا ماشىقتى اۋەن شىمىرلاتا تارادى. جۇرەك تىلىندەي "و-و-ويدى" بۇكىل بولمىسىمەن قايتالاپ، ىشتەي سوزادى. ىشتەي ەمىرەنەدى. مىنا كۇرەڭسە بەلدى دالانىڭ جوسالى جوتاسىندا ءومىر ءسۇرىپ، عۇمىر كەشكەن اتا-بابا ارۋاعى قوسىلا كۇڭىرەنىپ تۇرعانداي.
دالا — قيال بەسىگى. كوڭىل — سونىڭ جەبەۋشىسى. ىڭىلداپ باستالىپ، موتور مەن دوڭگەلەك ۇنىمەن جاڭعىرىعىپ تاۋ مەن تاستى ارالاپ كەتكەن ءان — بەسىك جىرى. جىگىت كەۋدەسىنەن ءبىر تىلەكتەستىك سەزىمگە تولى ءسۇيىنىش سىمىرگەن ساحارا كوك مۇنارىن باياۋ جەلپىپ، ۋانىش تاپقان ەركە سابيدەي مۇلگىپ جاتىر. ەندى سالدەن كەيىن كوگىلدىر تولقىنىن ءسال-سال دىرىلدەتىپ تۇرىپ، اناۋ الدىنداعى الاسا قىردىڭ ۇستىنە اق شاڭقان تۇسپەن جارقىراتىپ الىپ دۋلىعاداي شانشىلعان ايشىقتى كۇمبەزدى قوندىرا قويادى...
سايلاۋبەك گازدى ازايتىپ، ماشينا ءجۇرىسىن باياۋلاتتى. كوزىن ءسۇرتىپ تاستاپ، سۇزىلە قارادى. تاعاتسىز كۇتكەن سۋرەتى قىلاڭ بەرمەدى.
"اداسىپ كەتكەن جوقپىن با؟ كۇمبەز قايدا؟".
جاتاعان توبەگە جاقىنداپ كەلىپ، ماشيناسىنىڭ موتورىن ءوشىردى. جۇگىرىپ جوعارى شىقتى.
جىرتىلعان اتىزدىڭ ءتىلىم-تىلىم ورنى جاتىر. كۇمبەز تىپ-تيپىل جوعالىپتى.
"كىمگە قاجەت ەدى؟ وتكەن كۇننىڭ ەستەلىگى ەدى عوي. كونە تاريحتىڭ جادىگەرى ەدى عوي. نەگە قيراتتى ەكەن. ءۇي ورنىنداي جەرگە بيداي ەكپەسە، بىردەمەسى قۇري ما؟ مىناۋ ۇشى-قيىرى جوق كەڭ الاپ تارلىق قىلمايدى عوي. ەندى، مىنە، ەگىن دە ەكپەپتى. بوسقا ءراسۋا".
كوزىنەن بۇرتىك-بۇرتىك جاس ىرشىدى.
توبەنىڭ شىعىس قولتىعىنا بۇرىلدى. شىمداۋىتتا ايدىندانىپ كىشىگىرىم كولشىك جارقىراپ جاتاتىن. مىناۋ جاز كۇنىنىڭ مول شۇعىلاسىن شاعىلىستىرىپ ويناپ، جارق ەتۋى كەرەك ەدى...
كىبىرتىكتەپ بۇلاق باسىنا كەلدى.
ءتىلىم-تىلىم تاقىردى كوردى.
مۇز تۇرماق سۋ دا جوق.
جيىرمادان استام جىل بۇرىن اكەسىمەن ەكەۋى كەلگەندە مىنا ارادا "اقتاستى" بۇلاعى مولدىرەپ جاتاتىن. ونداعان كوزىنەن جىبىر-جىبىر قايناپ، تاستاي سۋ كوپىرشىپ اتىلاتىن. تۇبىندەگى قيىرشىق قۇمدى بيلەتەتىن.
سايلاۋبەك ىستىق كۇندە ءبۇرىسىپ وتىر.
كۇن ۇزىنعى قايتا-قايتا قويماي ورالعان ءمولدىر اۋەن دە ساپ تىيىلدى. قۇلاق بىتەلىپ، كەۋدە تارس جابىلعانداي. كوزى جاساۋراپ، ەرنى ءۇنسىز جىبىرلايدى. كىمگە وكپە-رەنىش ارتارىن ءوزى دە بىلمەي، شالا-شارپى كۇي كەشەدى.
سالدەن سوڭ تەمەكى شەكتى. تۇقىلىن تابانىمەن تاپاپ ءوشىرىپ، قىر باسىنداعى ماشيناعا كەلدى. اينالىپ شىعىپ، ۇشكىر كۇرەكتى تاۋىپ الدى.
بۇلاقتىڭ ورنىنا قايتا ورالىپ، جەيدەسىن، شالبارىن شەشتى. قولىنا تۇكىرىپ تاستاپ جۇمىسقا كىرىستى. كۇلگىن توپىراق بۇرق-بۇرق ۇشىپ جاتىر.
ءبىر ساعاتتا ءۇش قانات كيىز ءۇيدىڭ اۋماعىنداي جەردى تىزەدەن كەلتىرىپ، اۋدارىپ تاستادى. ەندى قۇمى بىلىنگەن تۇستى تەرەڭدەتىپ، ۇڭگىپ بارادى.
تۇلابويدان پورا-پورا تەر اقتى. سورعالاعان اششى تەر دولىرعان ءجۇزدى ايعىزدادى. مولتىلدەگەن جاس سورعالاعان تەرمەن ارالاستى.
قۇم دىمقىلداندى. سارى توپىراق كۇرەككە جەلىمدەي جابىستى. سول-اق ەكەن، جىگىت شيرادى. ارسى-گۇرسى قيمىلداپ، قارقىنى ۇدەپ بارادى.
سۋ!. سۋ!.. كوز!..
جىلت ەتكەن تامشىدان شاعىلىسقان ساۋلە كوزگە ۇردى... شىمىرلاپ سۋ بۇرق كوتەرىلدى. بۇلك-بۇلك كۇش جينادى بۇلاق. لايلانىپ تۇتاسا جايىلا باستادى.
سايلاۋبەك ىرعىپ سىرتقا اتىلدى. شالقالاپ جاتا كەتىپ، ەكى قولىن قوس قاناتشا جايىپ جىبەردى. ەنتىگىن ازەر باسىپ، زەڭگىر اسپانعا كوز تىكتى. سوناۋ... سوناۋ تۇڭعيىق كەڭىستىكتەن جالعىز نوقاتتى كوردى.
"قىران! انىق قىران! بار ەكەن-اۋ ءالى دە!!".
بالاشا قۋاندى. قاناتىن جايىپ جىبەرىپ، ۇزاق قالىقتاعان قىراندى كوزىمەن ۇزاتىپ، شىعارىپ سالدى.
بۇلاق سۋى ءالى دە ىلايلى. سايلاۋبەك جوتاعا شىقتى. كۇمبەز بەيىتتىڭ ورنىن كوز مولشەرىمەن جوبالادى. سودان كەيىن قايراق تاستاردان قيۋلاستىرىپ قالاپ، كىسى بويى وبا تۇرعىزدى.
"بۇلاقتىڭ كوزىن اشتىڭ. توبەگە وبا ورناتتىڭ. كوپ نارسە تىندىردىڭ، ءا"، دەپ ءوزىن-وزى ىشتەي كەكەتسە دە، كوڭىلى توق. ايتەۋىر ارتىندا بەلگى قالدى. بۇلاق قايتادان داۋىرلەر. جاندى-جانسىزعا ءنار بەرەر، ءال بەرەر. قايتادان "اقتاستى" بۇلاعى اۋىزعا ىلىنەر.
وتكەن-كەتكەن ادام مولدىرىنە قاراپ وتىرىپ، ويعا كەتەر. ويتكەنى قاي جاننىڭ بولماسىن ءوز بۇلاعى، ءوز قاينارى بالالىق داۋرەنىمەن بىرگە جادىندا ماڭگى قالماپ پا ەدى. بۇلاق سولاردىڭ ءشولىن دە، مەيىرىن دە قاندىرار. قاندىرار. تالاي."
سۋ تاستاي ەكەن. سىزدىقتاتىپ ۇزاق ءسىمىردى.
"قاپ، ىدىس الا شىقپاعانىمدى قاراشى. تەرموستى اكەلگەندە عوي.".
ماشينانىڭ كابيناسىنىڭ سىرتىندا سالبىراپ تۇرعان كامەرانى الىپ كەلىپ ءىشىن قايتا-قايتا شايدى. رەزينا ءدامى كەتتى-اۋ دەگەندە سۋ تولتىرىپ، ورنىنا اپارىپ بايلادى.
ەندى اۋىلعا تەز جەتۋگە اسىقتى.
كولەڭكە قۇلديلاپ الدىندا قاشىپ بارادى. كۇن بەسىنگە اۋعان ەكەن. "نەمەنەگە وسىنشاما بوگەلدىم؟ ۋاقىتتى ەسكەرمەي... كوكەم مەن مۇندا جۇرگەندە..."
ماڭدايىنان سۋىق تەر ىتقىدى. اكسەلەراتوردى اياماي باسىپ، ماشينانى ىڭىرانتا بەزدىرىپ كەلەدى.
"اپىراي، مۇزدى... مۇزدى توزاڭىتقىشتان دا الۋعا بولاتىن ەكەن-اۋ. ويعا قالاي كەلمەگەن؟ ءبىراق كوكەم... "اق تاستىنىڭ" تابيعي مۇزىن اڭسادى عوي..."
كەدىر-بۇدىرلى تاستاق جولدا ماشينا سەكىرىپ قالادى. ىرعىپ بارىپ، قايتادان ءجۇرىسىن جىلدامداتادى.
اسىققاندا جول ۇزارىپ كەتەدى. جەتكىزبەستەي بولىپ، اششى ىشەكتەي شۇباتىلادى.
موتور ءۇنى وزگەشە ەستىلەدى. وكسىك بۋناعان جاننىڭ ىقىلىق اتقان قىرىلىنداي. ماناعى ءانى جوق. سايلاۋبەك ەنتىگە ءتۇسىپ ەتپەتتەپ الدى. بارانكانى قۇشاقتاپ، تەرەزەدەن ۇيىتقىپ سوققان جەلمەن جەلپىلدەپ ويناپ كوزىنە تۇسكەن شاشىن ۇرلەپ تاستاپ، جاناردىڭ قارا نۇكتەسىن جول مەن كولەڭكەدەن ايىرمايدى. قازىرگى ۇستاسىپ كەلە جاتقانى دا — ءار جەرى ويىلىپ-ويىلىپ كەتكەن، كەي تۇسىن ءتۇپ-تۇپ شي باسقان وسى قاسقا سۇرلەۋ. يرەلەڭدەپ شوق-شوق قاراعانعا سۇڭگىپ كەتەدى دە، سۋماڭ ەتىپ قايقاڭعا قيالاي ورلەيدى. ونى ازسىنعانداي جاڭبىر سۋىمەن ەسەلەنگەن ويدىم-ويدىم قاراسۋلاردى جىلاتىپ تابىستىرعان وزەن تابانىن اتتاپ ءوتىپ، قاساقى جول تاسپالانىپ جارقاباققا تىك شاپشيدى.
"تۇرىپ قالماسا ەكەن! بوگەلمەسەم ەكەن!..."
اۋىل ىرگەسىندەگى قىراتقا شىعا كەلگەندە، وزدەرىنىڭ ۇيىنە قاراي جان-جاقتان اسىعا قۇيىلىپ جاتقان ءنوپىر جۇرتتى جىپىلىقتاعان كىرپىكتەر جۇتىپ جىبەردى... ءدىر ەتكەن دەنەسى وقىس ىتقىپ قالىپ، قولدارى ءرۋلدى بوساتىپ بارىپ، قايتا جابىستى. الدەقالاي ماشينانىڭ موتورى ءوشتى...الدەنە بوپ-بوز بولىپ، كوز الدىنان جارق ەتىپ ءوتتى. تولقىنداپ كەلىپ كومەيگە اششى وكسىك تىعىلدى دا، نە ءارى كەتپەي، نە بەرى شىقپاي تاماقتا كەپتەلىپ قالدى... الگى بوپ-بوز ءتۇسى قايتا ورالدى. الاقاننىڭ اۋماعىنداي دوڭگەلەك ايناداعى ءوز بەينەسى ەكەن. ەرىندەرى دىرىلدەگەن ۇرتتا ۇساق اجىمدەر تىزىلە قالىپ، ءوڭىن قاشىرا قۇبىلتىپ جىبەرىپتى. ەسىرىكتەنگەن جاناردان باياۋ سىرعاناپ شىققان تامشىلار الگى سۇرعىلت ءجۇزدى بۇلدىراتىپ... الىستاتىپ اكەتتى...
— كوكە-ە-ە!
سايلاۋبەكتىڭ قويىن داپتەرىنەن
بۇلاق دەيمىسىڭ؟ دۇنيەدە بۇلاق-باستاۋدان ءنار المايتىن نە بار، سايلاۋ؟ قوزعالىستاعى نارسەنىڭ ءبارىنىڭ ءوز بۇلاعى بولماق. كەرەك دەسەڭ، ءومىردىڭ ءوز كوزى، ءوز بۇلاعى بار. كوزى بىتەلدى دەگەنشە، تىرلىك تە، تىرشىلىك تە، قوزعالىس تا سەمىپ سالا بەرەدى...
ۇلىمدى ارمياعا جونەلتكەنىمدى ايتىپ پا ەم؟ ءمۇعالىم دەگەن اتىم بار، جىلاۋعا بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە اناۋ ۇلىمنىڭ بىرگە اتتاناتىن جولداستارى دا تەگىس شاكىرتتەرىم... ۇلىمنان كەم ەمەس بالالارىم. شىداپ-اق باقتىم. اسىرەسە، ءدال پويىز كەلەردە جۇرت بىتكەن ۋ-شۋ بوپ ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاپ، قىم-قۋىت ارالاسىپ كەتكەندە، شەتكەرى قالا بەرگەم. ۇلىم... (سول كەزدە-اق بايسالدى ەدى-اۋ) يىعىنداعى جولقاپشىعىن ءبىر سىلكىپ قاپ، بۇكىل ۇزىن دەنەسىن دip ەتكىزگەن تولقىندى سەزدىرگىسى كەلمەگەندەي ماعان قاراپ، ىرجيا كۇلگەن-دى. اق تىستەرى مارجانداي تىزىلگەن قارا بۇيرا شاشتى ۇلىما سول ءسات تاعى بىرەۋدىڭ... تاعى ءبىر ادامنىڭ... بويجەتكەننىڭ ءارى قىزىعا، ءارى قيماي قاراعانىن بايقاپ قالدىم. تۇلابويىمدا دۋ-دۋ قان جۇگىردى. ءارى قۋانىپ، ءارى قىزعانىپ ورەكپىگەن جۇرەكتىڭ سوعۋى جيىلەپ، ۇلىما ۇمتىلا جازداپ ارەڭ بوگەلدىم. سوندا ۇلىم ءحالىمدى ءتۇسىندى مە، وڭ قولىن كوتەرىپ، ماعان ساۋساقتارىن بۇگىپ، جازدى. قۇلىنىمنىڭ ساۋساقتارى سالالى ەدى عوي، قاناتىن قاققان كوگەرشىنگە ۇقساپ سالا بەرگەنى...
جىلاعام جوق. تاقىرلاپ شاشتارىن قىردىرعان بوزبالالاردىڭ ءبارىنىڭ اناسى ەدىم، ەكى جىلدىق اسكەري مىندەتىن ورىنداپ ورالاتىن ازاماتتاردىڭ كوڭىلدەرىن بوساتۋىما بولا ما. قاتايىپ، سىرەسىپ الدىم.
ۇلىم ۆاگون تەرەزەسىنەن كەۋدەسىن شىعارا مويىن سوزدى. سول شاقتاعى بالامنىڭ كورىكتى بوپ كورىنگەنى-اي! الگى ادام... بويجەتكەن شە، كوزىم ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، قارا كوزدەرىنەن قوس تامشى جاسى سىرعاناپ، ۇلىما ەلجىرەي قاراپ تۇر ەكەن. ىشتەي قاتتى شۇكىرلىك ەتتىم. دۇنيەدەگى جاندى-جانسىز تۇگەل جۇپتاسۋدى قالايدى.
ول تابيعات تالابى، تىرشىلىك زاڭى. سونداي قۇدىرەتتى دە كەۋدەسىنەن تاپقان ۇلىم دا اناسى مەن اياۋلىسى قالىپ بارا جاتقان تۋعان جەردىڭ قاسيەتىن ەشقاشان ۇمىتپاسىنا سەندىم دە ءسۇيىندىم. ءدال سول ساتتە جاڭا ءبىر بۇلاقتىڭ كوز اشقانىنا كۋا بولدىم. ول سۇيىسپەنشىلىك، ىڭكارلىك بۇلاعى ەدى.
ۇلىم... سەنىمەن قۇرداس ەمەس پە ەدى. سايلاۋجان؟ ەكى جاس كىشى دەيمىسىڭ؟ ەندى مىنە ون ەكى جاس كىشى بوپ قالدى. ون جىل... شەكاراشى بولماسا، ەلمەس پە ەدى دەپ ويلايمىن دا، ارتىنشا ءوزىمدى-وزىم جۇباتام. مەنىڭ ۇلىم ەكى جاۋدى ۇستادى. ەلىن، وتانىن قورعادى. ازاماتتىعىن اقتادى دەپ. ءبىراق ۇلىمنىڭ سوناۋ ءبىر ۆاگون تەرەزەسىنەن اسىلا قاراعان كورىكتى تۇلعاسىن كىم قايتارادى؟ مەيىرلى كۇلكىسىن كىم ورالتادى ؟
الگى ادام شە...بويجەتكەن شە؟ ءالى جالعىز. ون ەكى جىل توسۋمەن كەلەدى. الدە كوڭىل بۇلاعى سارقىلعىسى كەلمەي، جۇرەك تۇبىندەگى ەستەلىگىنەن ءنار الا ما ەكەن؟
وتكەندە سول بويجەتكەن تۇراتىن ءۇيدى ۇزاق توڭىرەكتەدىم. كۇزدىڭ قارا سۋىق ءتۇنى... كىرىپ بارۋعا سىلتاۋ تاپپادىم. كورگىم كەلدى دە تۇردى. ەكى قابات ءۇيدىڭ تەرەزەلەرى بىرتە-بىرتە سونە باستادى.
كەنەت...ىشقىنا شىڭعىرعان داۋىس... ايەل داۋسى قۇلاعىمدى وسىپ جىبەردى. كىلت توقتادىم. ۇڭىرەيگەن قاراڭعى تەرەزەلەرگە... قاپ-قارا تەرەزەلەرگە ۇرەيلەنىپ ك،اراي بەردىم.
كىم ىشقىندى؟ كىمدى كىم اشىندىردى؟ نەگە شىڭعىردى؟ سونشاما جان ۇشىرعانى قالاي؟
كوز الدىما الگى ادام... بويجەتكەن زىمىراپ كەپ، تۇرىپ الدى. جىلايتىن ءتارىزدى... ىشقىناتىن سياقتى. سول شىرقىراعان داۋسىمەن مىناۋ الەمگە كىندىگىمەن بايلانعان تۇتاستىعىن ۇزگەندەي كورىندى.
شىن با سول؟ سايلاۋجان، سەن ايتشى!بۇلاق سىلدىرى تىنعانى ما؟ تىنبايدى، دەيمىسىڭ... توقتامايدى، ۇزىلمەيدى دەيمىسىڭ. ۇزىلمەسىن. ۇزاي بەرسىن... ۇلاسا بەرسىن.
الماتى، 1975-76 جىلدار
You Might Also Like
-
ول مەنى اعا دەپ سىيلايدى. مەن ونى ازامات دەپ قادىرلەيمىن. مەنىڭ شىعارمالارىمدى ونىڭ كەي-كەيدە ىزدەپ وقيتىنىن بىلەم. ال مەن ونىمەن جىل ارالاتىپ ىزدەپ كەزدەسەمىن. ويتكەنى ول اسەمدىككە قۇمار جان. سۇلۋ...
