ءبىرجاننىڭ سوڭعى جۇلدىزى
كينوپوۆەست
* * *
شاڭقاي ءتۇس. شىرقاۋ. بيىككە شاپشي كوتەرىلگەن اسقاق ءان كوك ءتوسىن تەسىپ وتەردەي شارىقتاپ بارادى. كۇمىس تامشىدان شاشۋ شاشقان ساۋمال كول جاعالاۋىن لىقسي سوعا تىڭدايدى ءاندى. التىن كۇننىڭ ساۋلەسىنە شومىلىپ، سالقىن سامالىنا كەۋدەسىن توسقان كەڭ جازىق راقاتتانا سىمىرەدى سول ءاندى. جازىقتى ەتەكتەي قاتار تۇزەي قالعان بيىك قاراعايلار سۇلۋ اۋەزگە تامسانا ۇيىپ، قىبىرسىز مۇلگيدى. زەڭگىر كوككە تاكاپپارلانا يىق وسىرگەن تاۋ كوكشە ماڭايىنداعى جاسىل ۇكىلى "تاقيا" كيگەن توبەلەرگە سەستەنە قاراپ، شىرقاۋ ءاندى قاقپاقىلداپ تۇر.
وسى اسەم ءاندى تومەندەتپەي، بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءىلىپ اكەتىپ، ەكپىندەتە كوتەرمەلەگەندەي تيتر سوزدەرى تومەننەن جوعارى لىپ-لىپ ءوتىپ جاتىر. ەڭ سوڭىندا فيلم اتى — "ءبىرجاننىڭ سوڭعى جۇلدىزى" دەگەن ءۇش ءسوز بۇكىل ەكراننىڭ جارتىسىن الىپ شىعا كەلگەندە، بويدى ەرتكەن اسەم انگە قۇلاق جارعاعىن وسىپ تۇسكەن وقىس شىڭعىرعان داۋىس كەپ كيلىگەدى. ءان تيىلىپ، ەندى وسى اششى داۋىس كۇشەيىپ تۇرىپ الادى.
ءتورت قۇلاقتى ەسكى بەيىت. ءبىر قابىرعاسى وپىرىلىپ قۇلاپ قالعان. شىڭعىرعان الگى اششى داۋىس بەت تاقتايى سىنعان ءقابىردىڭ ىشىنەن ەستىلىپ تۇر. قورسىلداپ شىڭعىرىپ، جانتالاسا جوعارى شاپشىپ، تالپاق تاناۋ سەمىز مەگەجىن قابىردەن شىعا الماي جاتىر.
شالقار كول. جاعاسىنداعى بەلۋاردان كەلەتىن كوك قۇراققا قونىس تەۋىپ جاتقان بوسقىن پەرەسەلەن ورىس مۇجىقتارى. بۇلدىرگەن تەرىپ جۇگىرىپ جۇرگەن بالالار. كۇركە، شالاشىن تىگىپ ابىر-سابىر بوپ جاتقان ۇلكەندەر. كولدىڭ سايازداۋ تۇسىندا ۇيەزدەپ تۇرعان شارۋا كولىگى — دوعا جالدى، جۋان ءسىڭىرلى، شومبال دەنەلى ورىس جىلقىلارى. باتپاقتا قورسىلداپ شوشقالار راقات كۇي كەشۋدە.
ءارتۇرلى داۋىستار جامىراپ ەستىلەدى:
"تياتيا،" زەمليانيكا! يا، يا، ەە پەرۆىي ۋۆيدەل!"
"سيامەن! زاكولي كابانا!"
"وي، گدە جە ون؟ نەتۋ كابانا-وت. پروپال وكوياننىي!.. "
"وح، كاكوي رايسكيي ۋگولوك! حوروشا تى دوليا ينوگدا مۋجيسكايا!"
"ا گدە جە باسۋرمانى؟"
"نە باسۋرمانى وني ۆووبششە، ا كايساكي. نارود، گوۆوريات، ديكيي. ودني گولوۆورەزى"
"نەحاي، مويا بەردانكا ۆسەح وستانوۆيت!" "نە-ا، ماتۆەي! نادوبنو جيت س سوسەدامي ۆ ميرە".
سايگۇلىكتەرىنىڭ تايپالعان جورعاسىمەن ۇيلەستىرە ءبىر اسەم ءاندى ءبىر ۇنمەن، ءبىر لەپپەن شىرقاتا سوزىپ كەلە جاتقان ادەمى كيىمدى، اسەم ءساندى توپ كولدىڭ تۇستىگىندەگى جايداق توبەگە شوقىتىپ شىعا كەلىپ، ىركىلىپ توقتايدى. ءبارى تومەندەگى بوسقىندار اۋىلىنا كوز تىگىپ قالعان. جاقىنداپ كورىنگەندە پوشتاباي جانە ونىڭ نوكەرلەرى ەكەنى انىقتالادى. قاتۋلى جۇزدەردىڭ قاباقتارى ءتۇسىپ كەتكەن. سەبەبى، انە تۋعان جەردىڭ توپىراعى جات تابانىنىڭ استىنا ءتۇسىپتى. ساۋمال كولىن دوڭىز ارامداپتى. قىساسقا شىداماي كىجىنگەن، ىزالانعان، ايبات اتقان دوستارىن پوشتاباي ارەڭ تيىپ توقتاتادى. تۋعان جەرىن بوتەننىڭ تابانىنان بوساتىپ، ەل بىرلىگىن ساقتاپ قالار ەل اعاسىن اڭساي ىزدەگەن اشۋلى جىگىت كەرى بۇرىلىپ، توبىن باستاپ، توبەدەن اۋىپ ءتۇسىپ، كوزدەن تاسا بولادى.
* * *
ءۇي ءىشى الاكولەڭكە. ازاپ شەگە قينالعان كەلىنشەكتىڭ بەت-اۋزىن تەر جۋىپ كەتكەن. دوڭبەكشىگەن كەلىنشەكتى الدەكىمنىڭ قوس قولى دەمەپ وتىر. ىشقىنعان داۋىس. ىڭىرانعان ءۇن.
تاربيعان ساۋساقتارىمەن ايەل كورپەنى تىرمالاي ۋىستايدى. سەلكىلدەي كۇشەنەدى. جانۇشىرا ايقايلايدى.
تولعاق بۋعان كەلىنشەككە ەكى كەمپىر، ءبىر ايەل كومەكتەسۋدە. ءبارىن دە الدەبىر ۇرەي بيلەگەن. كەمپىردىڭ ءبىرى ورامالدى سۋلاپ، جاس توقالدىڭ ماڭدايىنا باسادى.
قالجىراعان دەنەنىڭ اششى داۋىسى اۋىل ءۇستىن الىپ كەتكەن.
* * *
اتقان تاڭدى ءان الديلەپ تۇر. قوسىلا شىرقاعان اسەم، اسقاق، اشىق داۋىستار قۇيقىلجي سوزىلادى.
القىزىل قىزعالداق كومكەرگەن قىرقادان اسىپ تۇسكەن سالت اتتىلار — ءبىرجان سال مەن ونىڭ نوكەرلەرى. شەتىنەن جاس پەرى — اقىن، انشىلەر. ەلدەن ەرەكشە سالداردىڭ سالپىنشاق، ويۋ-ورنەكتى كيىمدەرى — زەرلەپ ادىپتەگەن شالبار-بەشپەتى انادايدان كوز تارتادى. جۇقا زەرلى ماتادان تىككەن ات كەجىمى، ەر قاسىنا قاقتاعان كۇمىس تاباققا ورناتقان ءىنجۋ-مارجاندار جالت-جۇلت ەتەدى. جىگىتتەردىڭ كەيبىرەۋى ۇزىن ايدارىن ءورىپ تاستاپتى. ۇش-تورتەۋى ەر قاسىنا تىرەگەن بالداققا ارتقان بىلەگىنە بۇركىت، قارشىعالارىن قوندىرىپ الىپتى...
انە. كوڭىلدى كۇلكى جازعى تاڭنىڭ ساف اۋاسىن ءتىلىپ ءتۇستى. ات ۇستىلىك ءازىل-قالجىڭنىڭ جاراسىمدى كۇلكىسى ول. ونى مىسە تۇتپاعانداي كەيبىر ءوسپىرىم بوزباستار ارەدىك ەر ۇستىنە تىك تۇرىپ الىپ، قۇيعىتا جونەلەدى. ال قولىنداعى سىرنايىن قۇلاشتاي سوزعان ازىلكەش جاس جىگىت جەلىپ كەلە جاتقان ءبىر تۇيەنىڭ قومىنان ەكىنشىسىنە سەكىرىپ ءوتىپ، ۇشقىرلىق كورسەتىپ بارادى.
كەنەت ءازىل مەن كۇلكى ساپ تىيىلىپ، كەربەز توپ كىلت توقتايدى. ءجۇز بىتكەن وڭ جاققا بۇرىلا، تەسىلە قاراپ قالعان.
ورماننان شىعىپ كەلە جاتقان ورىس پەرەسەلەندەرىنىڭ اربالى شاعىن كوشى. اربا ۇستىندەگى قالقالاردان ارىپ-ازعان مۇجىقتىڭ، بالا-شاعانىڭ ۇرەيلى جۇزدەرى كورىنەدى.
قارسى كەلە جاتقان سال توبىنا جاپاقتاي قاراعان ايەلدىڭ قولىنداعى شۇبەرەككە وراۋلى بالا شىرىلداپ جىلاپ جاتىر.
كوشتىڭ ەڭ الدىنداعى بولدىرىڭقىراعان ات ارەڭ سۇيرەتكەن اربانىڭ ۇستىندەگى ادامدى (ءسىرا، ءمايىت بولار) تۇگەل قىمتاي جاۋىپ تاستاپتى. اربانىڭ ارىسىنان ۇستاپ، تالتىرەكتەي ىلەسكەن ايەلدىڭ كوز جاسى ءمولت-مولت تامادى.
اتتىلار جاقىنداپ قالدى.
ەسكى-قۇسقى تولى اربا سىقىرلاۋىن كۇشەيتكەندە، كوش توقتاۋعا اينالدى. كىلەڭ قاراگەر اتتى، اق تۇيەلى، بۇركىت-قارشىعالى ءساندى-سالتاناتتى كيىمدى ءبىرجان توبىنا كوشتەگىلەر ءارى ۇرەيلەنە، ءارى تاندانا قاراپ قاپتى.
كەنەت تۇيەلەردىڭ ءبىرى باقىردى-اي كەپ...
سول-اق ەكەن ءمايىت تيەگەن ارباداعى ات قاتتى ۇركىپ، اسپانعا شاپشىپ، جەتەكتى تەۋىپ، ءشىلياسىن ءۇزىپ، ايدالاعا بەزە قاشتى.
كوش توقتادى. ايەلدەر بالالارىن جاسىرىپ جاتىر. مۇجىقتار قولدان جاساعان بەردەڭكە مىلتىقتارى مەن سويىلدارىنا جارماستى. كوزدەردە ۇرەيلى قورقىنىش تۇنىپ تۇر.
شىعاڭداپ ۇرىككەن اتقا پىرسەلەندەر دە، سالدار توبى دا قاراپ قالعان.
انە، نوكەرلەردىڭ ءبىرى — الپامساداي جاس جىگىت اتىن بوربايلاتا قۋا كەپ جونەلدى. ارينە، قاشاعان قۋدىرعىش ماشىق ەركىنە قويسىن با. جونارقانىڭ بۇلشىق ەتتەرى بۇلت-بۇلت ويناعاندا، قاپ-قارا ايدارى شۇباتىلىپ بارادى. جىگىت ەر قاسىنداعى ارقانىن شيراتىپ، "ۋا، ارۋاق!" دەپ ارقىراتا ايقايلاپ، بۇعالىقتى قاشاعاننىڭ موينىنا دالدەپ تاستاپ كەپ جىبەردى.
ءبىر جەرگە شوعىرلانعان مۇجىقتار سوندايدان جاقىنداعان جىگىتكە "قايتارار ما اتتى، قايتارماس پا؟" دەگەندەي ءۇنسىز تەسىلىپ تۇر. شىرىلداپ الدەبىر بالا جىلادى.
ات جەتەكتەگەن جىگىت ءبىرجانعا قارادى. بوتەن ادامداردىڭ كەزدەسۋىن جاقتىرماي تۇرعان سال يەگىن قاعىپ قالدى. سول-اق ەكەن الگى جىگىت مۇجىقتارعا جاقىنداپ بارىپ، ارقاننىڭ ۇشىن لاقتىرىپ جىبەردى. اتتى ۇستاعان مۇجىقتار ارقاندى قايتارىپ بەرىپ، داۋىستاپ العىس-راقمەتىن جاۋدىردى.
— سپاسيبو، ميل چەلوۆەك!
— حوت تى ي باسۋرمانين، دا بلاگوسلاۆي تەبيا تۆوي بوگ!
— وتداريت بى ەگو...
ارقان ۇستاعان قولىن شوپپەن جيىركەنە سۇرتكەن جىگىت ءوز توبىنا قوسىلدى.
مۇجىقتار اتتى ارباعا جەكتى. سول ءسات قۇيىن ۇيىرگەن جابۋ سىپىرىلىپ، ءمايىت اشىلدى. ءوڭى ابدەن قارايىپ كەتكەن ادامنىڭ ەكى قولى كەۋدەسىنىڭ ۇستىندە ايقاسىپ جاتىر.
قاباعى تۇيىلگەن ءبىرجان تەرىس اينالدى. وسى كەزدە ەكىنشى قىرقادان سويىل-شوقپارلى ون شاقتى ادام شىعا كەلەدى.
پەرەسەلەندەر ۇرەيلەنە شۋىلداپ، اربالارىنا ءمىنىپ، مىلتىق-شوقپار، ايىر-بالتالارىن ىڭعايلاپ ۇستاپ، ساق وتىر.
ءبىرجان بەيتانىس جىگىتتەردى ايقايلاپ توقتاتتى.
— ءجون-جوسىقسىز جۇرگەن كىمسىڭدەر؟ قاراشەكپەندەردى نەگە قۋالاپ كەلەسىڭدەر؟
جىگىتتەر سالدى تانىپ قاپ تۇس-تۇستان شۋىلدادى.
— ولاردى ءبىر شەرتىپ قالدىق پا ەكەن، ءبىرجان اعا!
— قايتا ءبىز ولاردى كۇزەتىپ كەلەمىز-اۋ!..
— ءجون سويلە! — دەدى ءبىرجان.
— اناۋ ارباداعى ءمايىتتى كوردىڭىز بە؟ كورسەڭىز، اتا-بابالاردىڭ قاسيەتتى توپىراعىن دىنسىزدەردىڭ ارام سۇيەگىمەن بىلعاتقىمىز كەلمەيدى! — دەدى جىگىتتەردىڭ ەرەسەگى.
— ءقايتىپ؟
— كاپىرىن كومدى دەگەنشە، كىرەشىن ورناتادى. ال ول كىرەشى ءبىزدىڭ كيەلى توپىراقتى ارامدايدى!
ءبىرجاندى قاينار اشۋ قىسادى. تەبىنىپ قالىپ، قاراگەرىن اتقىتىپ اربالى كوشكە كەلەدى دە، اتىنىڭ اياعىنىڭ استىنا قامشىسىنىڭ سابىن باعىتتايدى.
— ءقابىردى تاپ وسى جەردەن قازىڭدار! وسىندا كومىڭدەر!
مۇجىقتار ارينە تۇسىنەدى. اپىل-عۇپىل جەر قازۋعا كىرىسكەندە، سويىل-شوقپارلى جىگىتتەر ويران-توپان جۇلقىنادى. اسىرەسە العاشقى سەركەسىماعى قاتتى اشىنعان.
— ءبىرجان اعا! مىناۋىڭىز نە سۇمدىق؟!
— دىنسىزگە قوينىمىزدى اشقانىمىز با؟
— بۇگىن ءۇنسىز كونسەك، بۇگىن ءمايىتىن بوگەتسىز كومگىزسەك، ەرتەڭ ءبۇتىن دالامىز كىرەشىنىڭ استىندا قالماي ما؟ دولىرعان سال قاينار اشۋدىڭ قىزۋىمەن الگى سەركەسىماقتىڭ ومىراۋىنان شاپ بەرەدى.
— ەسى اۋىسقان ەسالاڭدار! ەن دالاڭمەن ءمايىتتى ساسىتىپ تاسۋ — ادامدىق قاسيەت پە؟ سوندا سەندەر مال باعۋدىڭ ورنىنا ءمايىت باعۋعا شىعىپ پا ەڭدەر؟ تەز جوندەرىڭدى ايتىڭدار؟ بەيباستاقتارىن بەتىمەن جىبەرگەن قاي اۋىل؟
— ازەكەڭنىڭ... ازىناباي بولىس اۋىلىنانبىز. مۇجىقتار ءمايىتتى جەرلەپ بولعان. قالشىلداي جىلاعان ايەل ۇيىلگەن توپىراقتى قۇشاقتاي جىعىلادى. قاسىندا قايىڭ بۇتاعىن ۇستاعان بالا قىبىرسىز تۇر.
ءبىرجان بالانىڭ قولىنداعى شىبىقتى الىپ، كورتوپىراققا شىرەنە تىعادى.
— بۇدان بىلاي وسىلاي جەرلەيتىن بولاسىڭدار! ءۇنسىز باس شۇلعىعان قاراشەكپەندەرگە وشىگە قاراعان سال اتىن بۇرىپ الىپ، تەبىنىپ قالادى. انشىبەكتىڭ ونەرپاز سەرىكتەرى اتتارىن وسقىلاي قامشىلاپ، دۇركىرەي ىلەسەدى. بوگەلىڭكىرەپ قالعان ازىناباي جىگىتتەرىنە ءبىرجان ايقاي سالادى.
— ەرىڭدەر سوڭىمنان! بول! تەز!
سالدەن سوڭ اڭ-تاڭ كوشتى ارتقا تاستاپ، اتتىلار مۇنارىن شۇبالتقان دالاعا سۇڭگىپ، ءسىڭىپ كەتەدى.
* * *
بەسىن. الدەكىمدى ءبىر قۋىپ، ءبىر ۇستاپ قامشى جاۋدىرىپ ەكىلەنىپ كەلە جاتقان ات ويناتقان توپقا ءبىرجان نوكەرلەرىمەن قارسى كەزدەسەدى.
— اسسالاۋماعالەيكۋم، ءبىرجان اعا!
— اپىراي، ءوزىڭىزدىڭ كەزدەسكەنىڭىز جاقسى بولدى-اۋ. جاكەڭ، جانبوتا بولىس ىزدەتىپ... ءسىزدى قايدان تابامىز دەپ ەدىك...
ءبىرجان سالەمدى قابىلداماي، تىكسىنىپ تۇر.
— مىنالارىڭ كىم؟
— مۇجىق قوي!
— قاراشەكپەننىڭ ءدال ءوزى، اعا!
اۋىلدىڭ بەلگىلى تەنتەگى، جانبوتانىڭ قولشوقپارى ىستىباي ىسقىرىندى:
— اۋزى تۇكتى سارى ورىس دەۋگە تىلدەرىڭ بارماي تۇر ما، وي، وڭشەڭ ىنجىق! — دەپ اشۋلى شابارمان الگى ەكەۋدى تارتىپ-تارتىپ جىبەرەدى. — اۋزى تۇكتى سارى ورىس بۇل، ءبىرجان اعا! سارى ورىس!
— كورىپ تۇرمىن. نەگە شىرمادىڭدار؟ سۇيرەتىپ قايدا اپارماقسىڭدار؟
ىستىباي ەجىرەيەدى. — اۋليەنىڭ بەيىتىنە! بۇكىل ءيىسى كەرەيدىڭ اتاسى بولعان اۋليەنىڭ بەيىتىنە!
ءبىرجاننىڭ ءتۇسى كۇرەڭىتىپ كەتەدى.
— نەمەنە، اۋليەڭ قاراشەكپەندى شاقىرىپ پا؟ الدە قابىرىمە قاراشەكپەندى دىرىلداتىپ اكەلىڭدەر دەپ ايان بەرىپ پە؟
ىستىباي دا وسال ەمەس.
— ايان-پايان!.. مازاقتاماڭىز، سال اعا! قامشىمنان قان تامباعالى ءبىراز بولدى. ىزدەگەنگە سۇراعان! قۇداي بۇگىن جولىمدى بەرىپ، مىنا مۇجىقتى قولىما ءتۇسىردى. قۇربان قىپ شالام! — دەپ جىگىتتەرىنە ايقاي سالادى. — تارت! سۇيرەت! ىركىلمە!
ءبىرجان اتىن ءبىر-اق ىتقىتىپ قالىپ، ىستىبايدىڭ تىزگىنىنەن شاپ بەرەدى.
— توقتا، دۇلەي! توقتات جاۋىزدىقتى!
— جاۋىزدىق دەيمىسىز؟! جاۋىزدىقتى مەن ەمەس، الدىمەن ورىستار جاساعان. جىبەر، ءبىرجان اعا! بۇزبا سەرتىمدى!
— سەرت دەيمىسىڭ؟ سەرت دەپ ءورت تاستاعالى تۇرعانىڭدى بىلمەيسىڭ، ىستىباي! ازدىرما جاستاردى! زۇلىمدىقپەن اۋىزداندىرما! ارالاستىرما ارامىڭا ءىنى-باۋىرلارىڭدى! قايتىڭدار!
جاستار شۋىلداپ الا جونەلەدى.
— ءبىرجان اعا، بۇلار... مۇجىقتار اۋليەنىڭ بەيىتىن قورلاپتى!
— ساسىق دوڭىز شە، الگى قورسىلداعىش پالەسى، سول ساسىق نەمەسىنە اۋليەنىڭ بەيىتىن تاپتاتىپتى.
— ءقابىردىڭ ۇستىنە قۇلاتىپ ءتۇسىرىپتى!
— جوق، ءوزى قۇلاعان عوي.
— كەلمەي جاتىپ قورلايدى. بارا-بارا كۇن كورسەتپەس بۇل شوقىندىلار!
ىستىباي ءبىر جۇلقىپ، سالدىڭ قولىنان تىزگىنىن بوساتىپ الادى.
— ەستىدىڭ عوي، ءبىرجان اعا! قورلانۋ وسىنداي-اق بولار. اۋليەمىزدى دوڭىزعا تاپتاتقان ەلدىگىمىزدىڭ نە قاسيەتى بار؟ جو-وق! ماتۇشكەسىن ساۋلىقتاي ماڭىراتىپ، بارانشۋكتەرىن قوزىداي جامىراتىپ مىنا سارى ورىستى تاپ ءقازىر اۋليەنىڭ باسىندا قۇربان عىپ شالماسام، ماعان سەرت! بوگەلمە ەندى اكەت! دىرىلدات!
اشۋلى ءبىرجان ىستىبايدى قامشىمەن تارتىپ جىبەرەدى.
— بوقتى دىرىلداتارسىڭ! دوڭىز قابىرگە قۇلاسا، ول — ميسىز ماقۇلىق! دوڭىزبەن سوندا دوڭىز بولماقسىڭدار ما؟
سالدىڭ ىزعارىنان ىققان جاستار باسەڭدەسە دە، ىڭعايىنان ءالى قايتپاي تۇر.
— دوڭىزىن دا، مۇجىعىن دا اياماۋ كەرەك!
— بىرەۋىن ولتىرسەك، باسقاسى جاسقانادى. كەلمەيدى سونسوڭ بۇل جاققا قاراشەكپەندەر. المايدى جەرىمىزدى!
ىستىباي ءبىر جاق شەكەسى دولىرىپ ءىسىنىپ شىعا كەلگەن بەتىن كولدەنەڭدەتە توسا، جىلانشا ىسىلدادى.
— اۋليەگە كەرى كەلدىڭ، سال! مۇجىق پەن دوڭىز قۇرلى كورمەدىڭ اۋليەنى. اتار ارۋاق! تابار سەنى! ءبىراق اياماسپىن! سەنى دە، اناۋ بار مۇجىقتى دا، مىنا قاراشەكپەندى دە! ولتىرەرمىن مۇنى! ورتەرمىن پوسەلكەسىن!
ءبىرجان زاندەمىگە تۇرشىگە قارايدى:
— بار! شاپ! قيرات مىقتى بولساڭ! ەرتەڭ تاعى ون پوسەلكەسى كەلسىن! ءبىراق وسىلاردى دالاعا، ءبىزدىڭ اراعا سەلدەي قاپتاتىپ ايداعان اق پاتشا ەكپىنىن توقتاتا الارمىسىڭ؟ قۇدىرەتتى بولساڭ، ىستىباي، سول ەكپىنمەن پەرەسەلەندى توپىرلاتقان كۇشتى تيىپ بەرشى ماعان! توقتاتشى دالاما ءتونىپ كەلە جاتقان بوسقىننىڭ داۋىل بەتىن! عۇمىر بويى قۇلدىعىندا وتەيىن سويتەر بولساڭ.
جاستاردىڭ ساناسىنا ەندى ساڭىلاۋ ەنگەندەي سايابىرسىپ قالىپتى.
— اپىراي، سونىسى بار ەكەن-ay!
— بىرەۋىن ولتىرسەڭ، بەسەۋى قاپتايدى، ءا!
— سوندا قورلىققا قارسى تۇك ىستەي الماعانىمىز با؟
— سۇراۋسىز كەلىپ، جايلاۋىمىزعا وسىلاي باسا-كوكتەپ قونا بەرەر مە، ءبىرجان اعا؟
ءبىرجان سولىقتاي كۇرسىندى.
— بىلمەيمىن... ءوزىم دە ۇگىلىپ ءبىتتىم... ەرتەڭ جاندارال كەلمەك. جانبوتا، ازىناباي بولىستار وسى جاعدايدى وعان ايتپاسا... وندا...
— ءجا! بىلىكتىلەر شەشەتىندى بىلەكپەن كەسەم دەپ اۋرە بوپ باس قاتىرمايىق! اكىجان، شەش مىنانىڭ اياق-قولىن! ءاۋ، اكىجان، بول!
اكىجان ىستىبايعا جالتاقتاي قاراپ تۇرىپ، ءبىرجانعا بۇرىلادى.
— ءا-ا، نەگە شەش دەدىڭىز، ءبىرجان اعا؟ شەشسەم، قاشىپ كەتپەي مە؟
— قاشىپ كەتپەيدى، اكىجان، قايتىپ كەتەدى ول. اش-جالاڭاش مۇجىق — ءوزىم مەن وزىڭدەي. قاڭباق قىلعان تىرلىگى قۋدى بۇل مىسكىندى. تەنتىرەپ جەتتى سونسوڭ دالامىزعا. گاپ مۇندا ەمەس. وزگەلەردە! وكپەگە تەپكىش تەمىر وكتەمدىكتە، اكىجان!
وزىنە ۇمسىنعان اقىن قولىن كورگەن مۇجىق باس يزەپ سويلەپ تۇر.
— حوتيا يا نە پونيمايۋ، نو تى پراۆ، ميل چەلوۆەك. ۆسيۋدۋ مۋجيكۋ نە سلادكو. دالي پو موردە ۆ راسەي. دايۋت ي ۆ ستەپي. كۋدى نام تەپەريچا پوداتسيا؟
اكىجان اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ مۇجىققا بەتتەي بەرگەندە، ىستىباي اقىرىپ قالادى.
— قايت كەيىن!
ىستىبايدىڭ دويىرى كوتەرىلىپ، سۋىلداپ ءتىلىپ تۇسۋگە دايىن-اق قالعان-دى. وسى ساتتە ءوز توبىنىڭ جىگىتتەرى اكىجان مەن ىستىباي اراسىنا سۇعىنا كىرەدى. قامشى ەرىكسىز سىلق تۇسەدى. اتىن بوربايعا ءبىر تارتىپ ىستىباي اۋىلعا قاراي قۇيعىتا شاۋىپ كەتەدى.اكىجان ارقاندى شەشىپ، مۇجىقتى بوساتادى. سارى جيرەن ساقالدى مۇجىق ۇيىعان بىلەگىن سيپالاپ بىرەر اتتاپ ءبىرجانعا جاقىندايدى. وڭ قولىن الدىمەن توسىنە باسا، سونسوڭ جەرگە تيگىزە، كەۋدەسىن ءيىپ ءتاجىم ەتەدى.
— وگرومنوە سپاسيبو موي نيەۆەدومىي، نو بلاگورودنىي سپاسيتەل! ۋبەديلسيا، چتو ۆەليچيە دۋشي ۆسترەچايۋتسيا ي ۆ ديكوي ستەپي. پريمي موە بلاگوسلوۆەنيە!
ءبىرجان يەك قاعادى.
— قايت! كەتە بەر، ءمۇساپىرىم! بوساندىڭ!
سال اتىن تەبىنىپ، ءجۇرىپ كەتەدى. نوكەرلەرى دە، بۇرىنعى ازناباي جىگىتتەرى دە سالعا ءۇنسىز ىلەسەدى.
كوز ۇشىندا قىبىرلاپ مۇجىق كەتىپ بارادى. كۇبىرلەپ سويلەپ بارادى.
* * *
كيىز ۇيدە سالقىن رەندى ازىناباي مىرزاسىنا ءالسىن-السىن كوز تاستاپ قويىپ، قۇنجىڭداپ اق قاعازعا الدەنە تۇرتكىلەگەن پەسىر ەكەۋىنەن باسقا جان جوق.
ازىناباي پاتشا اعزامعا حات جازعىزىپ وتىر. ايتار ءسوزىن ويلانىپ قاپ بوگەلگەن كەزدە وتاۋ ۇيدە تولعاتىپ جاتقان ەڭ كىشى توقالىنىڭ ايقايىنا ءسال-پال قۇلاق تۇرەدى دە، قاباعىن تىرجيتادى. قاتتى قينالعانىن بولىس ءبىراق وڭىنەن ونشا سەزدىرمەيدى.
"اسا ۇلۇع مارتەبەلىم!.. ءبىزدىڭ ەكى حالىقتى بايلانىستىرىپ جاتقان باۋىرمالدىق ءھام يناباتتىلىق قاسيەتتەر ءۇشىن ءسىزدىڭ بەك دانىشپاندىعىڭىزدان مەڭەربان كۇتەم... رەسەي قۇزىرىنا ءوز ەركىمەن ەنگەن بىزدەر — ۇلان دالانىڭ ۇلدارى اق پاتشا اعزامنىڭ تۋى استىنا ءوزىمىزدىڭ ادالدىعىمىزدى ءھام ءوزىڭىزدىڭ بيىك شاراپاتىڭىزدىڭ ارقاسىندا جاسالعان كەلىسىمدە دالامىزعا كازاك-ورىستىڭ ەسەپتەۋلى مولشەردە تۇراق جايلارى سالىنادى دەلىنگەن.
الايدا بۇگىن بىزدەر بەك قامىقتىق. ورىس پىرسەلەندەرىنىڭ مولشەردەن تىس العاشقى كوشى دالامىزعا شۇبىرىپ ەنە باستادى. بۇل جاعداي بارشامىزدى — ەلدى دە، ەل باسشىلارىن دا قاتتى الاڭداتىپ وتىر. كەي جەرلەردە قاقتىعىس بولىپ، قان دا توگىلدى. رەسەي ۇكىمەتىنىڭ بۇل اسىعىس ھارەكەتىنىڭ ارتى ناسىرعا شابۋى مۇمكىن. ءدىنى مەن ءتىلى بولەك، ءداستۇرى مەن سالتى باسقا ەكى حالىقتى تەز ارالاستىرام دەۋ — تۇسىنىسپەستىك تۋىنداتىپ، سوعىس ءورتىن سالۋى حاق...
وسى ءۇشبۋ حاتىمدى سىزگە ومبىدان بىزگە شىققان جوعارى مارتەبەلى جاندارالدان بەرىپ جىبەرمەكپىن.
اسا ۇلۇق مارتەبەڭىزگە دەگەن سەنىمدى قىزمەتشىڭىزدىڭ بەلگىسى رەتىندە وزىڭىزگە جولداپ وتىرعان اسىل تۇقىمدى ارابي وتىز سايگۇلىكتى ءھام التىن جامبىنى قابىل الۋىڭىزدى قول قۋسىرىپ وتىنەم..."
تاعى دا ىشقىنعان ايەل داۋىسى. سەلك ەتكەن ازىناباي ءتىسىن ەگەيدى. جاق ەتتەرى شيىرشىق اتادى. تابالدىرىقتان ىشكە پوشتاباي اتتايدى.
— جاندارالعا اتاعانداردى دايىندادىڭدار ما؟ سايگۇلىكتەردى ءوزىڭ تاڭدادىڭ عوي؟
— ازەكە، قام جەمەڭىز، ءبارى دايىن. اناۋ... الگى سوڭعى تاپسىرماڭىزدى دا تياناقتاپ قويدىم!
— ءجا! مۇڭكىتپە! بارا بەر!
پوشتاباي شىعادى. ەسىكتەن ەكپىندەي ەنگەن جىگىت قولىن كەۋدەسىنە توسەپ، باسىن يەدى.
— ءيا! ايتا بەر!
— ازەكە، اۋىلعا ءبىرجان سال كەلە جاتىر. مەن ادەيى سىزگە ايتقالى ولاردان وزىپ كەلدىم!..
ازىنابايدىڭ ءجۇزى جىلىپ سالا بەرەدى.
* * *
اۋىلدىڭ مونتانى، بۇيىعى تىرلىگى ساتتە وزگەرەدى. جان-جاقتان قۋانعان، لەپىرگەن داۋىستار ەستىلەدى.
— الاقاي! سالدار كەلە جاتىر! سال-سەرىلەر!
— ءبىرجان سالدىڭ ءوزى! سەرى-پەرى نوكەرلەرىمەن!
— قايران انشىبەك وسى اۋىلعا ات ءىزىن سالماي كەتىپ ەدى، كوڭلى قالاي ءتۇستى ەكەن؟..
— سالداردى دۇرىستاپ قارسى الىڭدار! ايتپەسە تاعى وكپەلەپ بۇرىلماي كەتەدى.
— ويباي-اۋ، قىز-كەلىنشەكتەر قايدا كەتكەن؟ تەز جينالسىن!..
اۋىل سىرتىنا ۇمتىلعان قاتىن-قالاش، بالا-شاعا.
وتاۋدىڭ قاسىندا مال سويىپ جاتقان جىگىتتەر دە قولدارىن جانتالاسا جۋىپ، ءسۇرتىپ، اتتارىنا قونا سالا، قۇيعىتا جونەلەدى.
ايقاي-شۋعا ابالاعان يتتەردىڭ داۋىسى قوسىلعاندا، قىزۋلى جۇزدەردىڭ جالىن شاشقان كوزدەرى ءورت تۇتاتارداي سەزىلەدى.
* * *
جاعادا شاشىلىپ جاتقان قىزىلدى-جاسىلدى ورامال-كويلەك.
وزەندە قىزدار شومىلىپ جاتىر. بىر-بىرىنە سۋ شاشىپ ويناپ، اڭقىلداي كۇلىپ، ماز-مەيرام.
جاعاداعى تاس ۇستىندە ەكى كەلىنشەك وتىر. جالاڭاش اياقتارىن سۋعا مالىپ، بىر-بىرىنە كۇلىمدەي قاراعاندا، دۋىلداعان قىزۋلى ءجۇزدىڭ قارا كوزدەرىنەن وت شاشىرايتىن ءتارىزدى. ەتەكتەرىنىڭ سۋىن سىعىپ، قولاڭ شاشتى ساۋساقتارىمەن سالالاي تاراعاندا، اق بالتىرلار جارقىراپ اش بەلدەرى سولقىلدايدى. سۋداعى قىزدارعا كوز استىمەن قاراپ قويىپ، سىبىرلاسا سويلەسىپ وتىر.
وزەننەن جاعاعا ءلايلىم شىعادى. ءالى تولىسا قويماعان بالاۋسا دەنەنىڭ نازىك سىمباتىن، ەركەلىك تۇنعان ۇلكەن قارا كوزدەر ودان سايىن اسەرلەندىرە تۇسكەندەي.
ءلايلىم كەلىنشەكتەردىڭ قاسىندا كويلەگىنىڭ سۋىن سىعىپ جاتىپ، الگىلەردىڭ ءسوزىن ەستىپ قالادى.
— ازەكەڭ ورىس جاندارالى كەلەدى دەپ شابىنىپ-اق جاتقان كورىنەدى... — دەپ كۇلىپ جىبەردى. — انانىڭ... جاندارالدىڭ مۇرتى، اتەكەم ايتادى، ويباي-اۋ، كەرەمەت ۇزىن ەكەن، سەنىڭ ەربولىڭدىكى ونىڭ قاسىندا تۇك ەمەس. شيىرشىقتاپ وراپ قويادى دەيدى.
قاسىنداعى كەلىنشەك سىقىلىقتايدى:
— مۇرتى ۇزىن بولسا، ۇزىن-اق شىعار... ءاي، باسقاسى جاعىنان مەنىڭ ەربولىممەن ەشكىم تالاسا الماس!..
— سەن،.. قىز-اۋ، ويباي، وندا جاندارالدىكىن دە بايقاپ كورسەڭشى... ازەكەڭنىڭ وسى جاندارالمەن الدەبىر قيىن ءتۇيىندى شەشپەك بوپ اسىعۋى كەرىم دەسەدى. سول ءۇشىن ءتىپتى بولىس قايناعا... — كەلىنشەك ەرنىن قۇربىسىنىڭ قۇلاعىنا تاقاپ سىبىرلاي جونەلدى. — الگى مۇرتتىڭ قوينىنا ءبىزدىڭ ءبىر قىزدى سالماق بوپتى!..
— قوي، ەي! ويباي، سۇڭقادام! كىمدى؟! ءاي، قۇرالاي، ايتشى! كىمدى لايىقتاپتى، ەي؟
— ءوي، ءوزىڭ ءولىپ ءتۇستىڭ عوي! شىنىمەن ونىكىن دە كورگىڭ كەلە مە؟.. ءجا-جا، قىز-اۋ، بۇرتيما... — سۋداعى قىزدارعا يەك قاعادى. — انالاردىڭ بىرىنە اياماي تولەيتىن دە كورىنەدى.
— وي، ءدىنسىز! ءوز قىزىن عوي توسەمەيدى ول!
ءلايلىم سۋعا جاقىنداپ تابانىنا جابىسقان قۇمدى شايا باستايدى.
اۋىلدان قۇيعىتىپ جەتكەن جىگىت ايقاي سالادى.
— ءاۋ، قىزدار! ويباي-اۋ، نە عىپ تۇرسىڭدار؟ ءبىرجان كەلەدى! ارقانىڭ اقيىعى سال ءبىرجان! قىز-كەلىنشەك الدىنان توسىپ السىن دەپ مىرزانىڭ ءوزى بۇيىردى! تەز كەپتىرىنىڭدەر! ايتپەسە سۋدان شىققان سۋىرداي سۇمىرەيگەن سەندەرگە پىسقىرمايدى ول!
سول-اق ەكەن قىزدار جارق-جۇرق اتىلىپ، جاعاعا ۇمتىلىپ، كيىمدەرىنە جارماسادى. ءبىرجان اتىن ەستىگەندە ءدىر ەتىپ، باسىن كوتەرىپ العان ءلايلىمنىڭ كوزى جايناپ سالا بەرگەن. اۋىلعا قاراي لاپ قويعان قىزداردىڭ سوڭىنان ەندى عانا ەسىن جيعانداي جۇگىرە جونەلەدى.
* * *
ءبىرجان توبى اۋىلعا جاقىنداپ قالعان. اۋىل سىرتىنداعى كۇتىپ تۇرعان حالىق ايقايلاي دۋىلداپ، قارسى ءجۇرىپ بارادى. سالدى تورت-بەس قىز-كەلىنشەك، قالعاندارىن دا قوشەمەتشى جۇرت ات ۇستىنەن كوتەرىپ الىپ، ون قادام اتتاپ بارىپ، كىلەم ۇستىنە تۇسىرەدى.
سالعا ون ەكى قانات اق وردا اۋىل شەتىنە تىگىلە باستايدى. ءۇي توڭىرەگى دە ۋ-شۋ، كوڭىلدى ءازىل-قالجىڭ.
ءۇي تىگۋشىلەردىڭ اراسىنان ءلايلىم دە اندا-ساندا ءبىر كورىنىپ قالادى. انە، كۇن شالماعان ءاپپاق ءجۇزى كەرەگەنىڭ تور كوزىنەن سىعالاپ تۇر. ساۋلە مەن كولەڭكەنىڭ ارپالىسىندا قارا كوزدەر بىردە كورىنىپ، بىردە جوعالادى. ءلايلىم قولىندا ۇزىن ۋىق. الگىنى قاي تۇستان شانىشارىن بىلمەي، بەتالدى قوزعالادى. ويتكەنى ونىڭ بار ىندىنى ءبىرجاندا عانا. الاۋلاعان ءجۇزدىڭ تاڭىرقاعان، الدەنە كۇتكەن كۇلىمكوزى عانا اسەم. الدەنەگە ءسۇرىنىپ كەتكەن ءلايلىم اياققا ورالعى بولعانىن ۇقپاي، كوزى مەن كوڭىلىن كوپتىڭ ورتاسىندا تۇرعان ءبىرجان سالعا بايلاپ قالعان.
* * *
جىرتىق تۋىرلىقتى قاراشا ءۇيدىڭ الدىنا پوشتابايدىڭ ايەلى — قاراعىز ون قوي ايداپ كەلەدى.
— ۋاي، سارى اپا! ويباي، ساقىپ! سارى اپا بولماي كەتكىر! قايدا قۇرىپ كەتتىڭ؟ شىقساڭشى، سارى مىستان! داۋىسىم قارلىقتى عوي. شارۋام بار سەندە!
ۇيدەن كونەتوز كيىمدى، جۇدەۋ ءجۇزدى ءبىراق سۇلۋ بادەندى موسقال ايەل — ساقىپ — ءلايلىمنىڭ شەشەسى شىعادى. قاراعىزعا ءبىر، قويلارعا ءبىر جاپاق-جاپاق قارايدى.
قاراعىز اياق استىنان ءتىلى بايلانعانداي ايەلگە "قويلار سەنىكى!" دەگەندى قولىمەن ىمداپ تۇسىندىرە باستايدى.
ساقىپ ەدىرەيە قارايدى:
— جارقىنىم، نەنى يشاراتتاپ تۇرسىڭ؟
قاراعىزعا قايتادان ءتىل بىتەدى.
— قۇداي بەردى ساعان، سارى مىستان! قوساقتاپ ال قويلارىڭدى! سەنىكى!.. مىنانىڭ ءبارى سەنىكى!. ءاي، نەگە باقىرايىپ تۇرسىڭ؟ باسىڭا قونعان باققا سەنبەيسىڭ بە، ءول دە ماعان!
ساقىپ ەشتەڭەگە تۇسىنەر ەمەس. قاراعىز تۇسىندىرە الماي الەك.
— كەمباعال نەمە-اۋ، قوساقتاپ ال دەدىم عوي قويلارىڭدى! بۇلار ەندى سەنىكى! ازەكەڭنىڭ... بولىس قايناعانىڭ سىيلىعى! الماساڭ — مىرزانى وكپەلەتەسىڭ. بولىس قايناعانىڭ قولى اشىق. سەنىڭ شۇيكەباسىڭ ءۇشىن وسى ون قويدى ايداتتى دا جىبەردى، — دەپ ءوزى قويلاردى قوساقتاي باستايدى.
ساقىپ اڭ-تاڭ.
— قىزىم ءۇشىن دەيمىسىڭ؟..
قاراعىز قارقىلداپ ال كۇلسىن.
— ويباي، ءوزىڭ ەسىڭ شىعىپ، ەسەڭگىرەپ قاپسىڭ عوي. الدە تۇك سەزبەس ماۋباس پەڭ؟ ەرتەڭدەر وسىندا جاندارال كەلەدى، جاندارال! سول سارىالا تورەنىڭ قوينىندا قىزىڭ ءبىر ءتۇن بولادى. اقىسىنا مىنە، ءبىر قورا قوي الدىڭ! جو-وق! ون قوي سەندەرگە تىم كوپ بولار. بىرەۋىن مەن الام. وتاعاسىما باسقانى ەمەس، مىنا ءدال سەنىڭ قىزىڭدى مىرزا قايناعاعا ايت دەپ سىبىرلاعان ەڭبەگىمنىڭ تولەمى بولسىن.
قاراعىز ءبىر قويدى قوساقتان بوساتىپ الىپ، جەتەكتەگەن بويى قارقىلداي كۇلىپ كەتىپ بارادى. ساقىپ جەرگە وتىرا قالىپ، قولىمەن بەتىن جۇلىپ الاتىنداي ۋىستايدى.
* * *
اق ورداسىنان شىققان ازىناباي باپپەن باسىپ ءبىرجانعا قاراي جۇرەدى. بولىس سالعا جاقىنداعاندا، اۋىلدىڭ ەكى جىگىتى جانتورسىقتان توستاعانعا قىمىز قۇيىپ، ءبىرجانعا ەندى عانا ۇسىنا بەرىپ ەدى. توستاعانعا ەلەۋسىز كوز سالعان ازىناباي قىمىز بەتىندە قالقىعان قۇمالاقتى كورىپ، "قاپ!" دەگەندەي يشارات تانىتادى. سونى بايقاعان ءبىرجان دا توستاعانعا كوز قيىعىن جۇگىرتىپ قاپ، جىگىتتى قامشىمەن تارتىپ جىبەرەدى. توستاعان ۇستاعان قول شوشاڭ ەتىپ، قىمىز اقتارىلىپ قالادى.
وتاۋ ۇيدەن وسى ءسات ايەلدىڭ شىڭعىرعان اششى داۋىسى ەستىلەدى.
ازىناباي سەلك ەتكەنىمەن ءتۇسىن بەرمەيدى. ول دا جىگىتتى قامشىمەن وسىپ تۇسەدى.
— انشىبەك سالدىڭ قارا تىرناعىنان ساداعا كەتكىر، ەسۋاس يت. بار! ءبىرجانعا تازا قىمىز اكەل! تەز! ارمىسىڭ، ابزالىم — دەپ ەندى ول سالدى قۇشاعىنا كومەدى. — كوپتەن توبەڭدى كورسەتپەي قويىپ ەڭ...
— بار بولىڭىز، ازەكە! بۇگىن دە كەلەيىن دەپ كەلمەپ ەم...
وتاۋدان شىققان كەمپىر ازىنابايعا قاراي بۇكەڭدەپ ەنتەلەي سالادى. انادايدان دۇرلىكتىرە ايعايلايدى:
— ءسۇيىنشى، ازەكە! ءسۇيىنشى، مىرزا قاينىم! قۇداي وڭ قاراپ، ءبىرجان سالدى اۋلىڭىزدان كورسەتكەندە ۇلدى بولدىڭ، بولىس بەگىم! ۇل تۋدى، بالپاناقتاي ۇل!
تەبىرەنگەن ازناباي قۇشاعىنداعى ءبىرجاندى ەلجىرەپ قىسا تۇسەدى. تۇنەرىپ كەلگەن سال وسىناۋ قۋانىشتى بۇزعىسى كەلمەيدى.
— ازەكە، قۋانىشىڭىز قۇتتى بولسىن! ۇلىڭىزدىڭ باۋى بەرىك بولسىن! — ءدال وسى كەزدە ساپ كەرەگە كوزىنەن وزىنە قادالعان ءلايلىمدى بايقاپ قالادى. — عۇمىر جاسى ۇزاق بولعاي مۇراگەرىڭىزدىڭ!
ازناباي ءبىرجاندى بوساتىپ، بەتىنە جىميا قارايدى:
— قايران انشىبەك! سەنىڭ ءتىپتى اشۋىڭ دا عالامات-اۋ، ءبىرجان! اق توگىلگەنى بولماسا... نيەتىڭ ءتۇزۋ عوي. ءوزىڭ كەلەر-كەلمەستەن اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى! ۇلدى بولدىم مەن! اتىن ءوزىڭ قويىپ بەر.
— كوكتە — قۇداي، جەردە — ازىناباي!.. ءبىراق قازاقتا ازىناباي كوپ تە، ءبىرجان جالعىز! مىرزا اتانىپ ىزعار شاشپاي، جولىمدى قۋار، ونەرىمدى جالعاستىرار بولار ما جاس وركەن... اتى ءبىرجان بولسىن! ءبىرجان! ءبىرجان!
— ايتقانىڭ كەلسىن، ءبىرجان باۋىرىم! قۋانتتىڭ! شىن قۋانتتىڭ اعاڭدى! — دەپ بولىس تاعى قۇشاقتايدى.
ءبىرجان ازنابايدى قۇشاقتاپ تۇرىپ، الگى ۋىعى ونشا كوپ شانشىلا قويماعان ءۇيدىڭ شومبال شاڭىراعى كەنەت تەڭسەلىپ قالىپ، قۇلاپ تۇسكەنىن كورەدى. ءتۇسى بۇزىلىپ سالا بەرەدى.
— اپىراي! جامان ىرىم بولدى-اۋ!..
جۇرت ءارى كۇلە، ءارى شوشىنا ايقايلاپ بەزە قاشقاندا، ءۇي سىرتىندا سوستيىپ جالعىز تۇرىپ قالعان ءوڭى قۋارىپ، تاقياسى قيسايعان نازىك، تالدىرماش، ءلايلىم قولىنداعى ۋىعىن كوتەرگەن كۇيى ءبىرجانعا قادالىپ قاپتى.
ءبىرجان وزىنە تەسىلگەن قارا كوزدەردى كورگەندە شىداماي، قالىڭ كوپتىڭ كوزىنشە الگى قىزعا قاراي كۇلىمسىرەپ بارا جاتىر.
ءلايلىمدى ەكى يىعىنان ۇستاپ، سال ماڭدايىنان سۇيەدى.
— قالقاش-اۋ، شاڭىراقتى جالعىز ءوزىڭ ۇستاپ قالماق بولدىڭ، ءا! اتىڭ كىم سەنىڭ؟
جۇرت دۋ كۇلەدى. نارت قىزارعان ءلايلىم سونداي باقىتتى كۇي كەشكەن.
— ءلايلىممىن، ءبىرجان اعا!..
قارا كوزدەردە وت ۇشقىندايدى.
* * *
قولتىعىنا قانات بىتكەندەي قۇستاي ۇشىپ جەتكەن ءلايلىم تابالدىرىقتا قىبىرسىز وتىرعان شەشەسىن كورەدى.
— اپا! اپا-اۋ، مەن بار عوي... مەنى ءبىرجان سالدىڭ ءوزى ماڭدايىمنان ءسۇيدى... ال مەن ونى... مەن ونى سونداي...
اسپاندى بۇلت تورلاي باستاعان. الىستان كۇن كۇركىرى ەستىلەدى. ساقىپ باسىن كوتەرىپ، لايلىمگە ءارى ەلجىرەي، ءارى مۇسىركەي قارايدى. شىداي الماعان قىزى ءجۇزىن بۇرىپ اكەتىپ، قوساقتاۋلى قويلاردى كورەدى.
— مىناۋ قويلار قايدان كەلگەن، اپا؟
ساقىپ مۇڭلى ءجۇزىن تايساقتاتادى:
— پىسكەن ءدان ديىرمەنگە تۇسپەي قويمايدى، قىزىم...
ءلايلىم تۇسىنەر ەمەس.
— بۇل نە؟ الدە بىرەۋلەر قۇدا ءتۇستى مە؟
— ە-ە، ونداي اتتى كۇن قايدا...
— سوندا نە، اپا!... Caya تۇرۋعا بەرىپ پەد؟..
— جوق، كۇنىم...
— وندا بۇلار نە قىلعان مال؟
— اقى!.. توسەك اقىسى...
ءلايلىم شەشەسىنە ءۇنسىز قاراپ تۇرادى دا، وزەن جاعاسىنداعى كەلىنشەكتەردىڭ ءسوزى ەسىنە ءتۇسىپ، جەرگە سىلق وتىرا كەتەدى. كۇن كۇركىرەيدى. العاشقى ءىرى تامشىلار قارا تاستاي مەلشيگەن ءلايلىمنىڭ بەتىن وسقىلاپ جاتىر.
ساقىپ ورنىنان تەڭسەلە تۇرىپ، ۇستىندەگى ەسكى كامزولىن شەشىپ، جايلاپ قانا قىزىنىڭ يىعىنا جابادى.
ءلايلىم قىبىرسىز كۇيى نوسەرلەپ قۇيىپ كەتكەن جاڭبىردىڭ استىندا وتىرىپ قالعان.
* * *
قاراعىز ءداۋ ساندىعىن اقتارىپ، ىشىندەگىسىن جەرگە شىعارىپ تاستاپتى. ءتۇرى-تۇسى ونشا كەلىسپەگەن قىزى — قايشا جىبەك ماتانىڭ كەسىندىسىنە كەستە توگىپ وتىر.
قاراعىز ءبىر كەزدە ساندىقتان كولەمدى زەرلى ورامالدى سۋىرىپ الادى دا قىزىنا ۇسىنادى. قايشانىڭ كوزىنە ءمولت ەتىپ جاس تولادى.
— نە بولدى، كۇنىم-اۋ؟
قايشا ءبىر ءتۇرلى تۇڭىلگەندەي كۇرسىنە سويلەدى.
— ۇسقىنسىزبىن مەن... ماعان ەشكىمنىڭ نازارى اۋمايدى... ماعان ەندى ەشتەڭەنىڭ قاجەتى دە جوق.
— باعىڭ جانسا، باسقاسى تۇك ەمەس.
— ءبارى ءبىر الدىمەن تۇرىڭە قارايدى عوي.
— ءيا! قارايدى! ال سەنىڭ كوزىڭدى كورگەن ادام جانىڭنىڭ اسەمدىگىن قالاي سەزبەسىن!
قاراعىز ساندىققا جوتاسىن تىرەي وتىرىپ الىپ، اۋىر كۇرسىنەدى دە ورامالدى قايتا ۇسىنادى.
— مىناۋ قوراسان ورامالى! قالادان كوكەڭە وزىڭە ارناپ العىزعام.
— اپا... مەن... مەن وزىمدىكىن، ءا... — دەپ كەستەلەپ وتىرعان ورامالىن كورسەتەدى. — مىنە! مىناۋ — كۇن! مىناۋسى — اي!.. ال مىنالار. ول جانە مەن! مىناۋ كوپ جۇلدىز — باقىت شاشۋى! بۇل ورامالعا ەكى اي كەستە توكتىم...
قاراعىز قىزىنا اسا ءبىر اياۋشىلىقپەن مۇڭايا قارايدى.
— سويتە عوي وندا. وزىڭدىكىن ۇسىنعانىڭ ءجون ەكەن. سەنن سونداي ىسمەرسىڭ! شەبەرلىگىڭ اجەڭە اۋماي تارتقان!
ەسىكتەن تۇنەرگەن پوشتاباي كىرەدى. ايەلىنە سۇستانا قارايدى. كوزدەرى كەزدەسەدى. قاراعىزدى بيلەگەن ايانىشتى مۇڭ ەندى پوشتابايعا اۋىسادى. جالعىز قىزدىڭ بۇلدىر بولاشاعى - اكە-شەشەنىڭ اۋىراتىن جاندى جەرى. پوشتاباي ورامالىن بەتىنە باسقان قىزىن كورگەندە ءجۇزىن جىلىتادى. جايلاپ باسىپ كەپ، قايشانىڭ شاشىنان باياۋ ءبىراق اسا ەمىرەنگەن تۇرمەن سيپايدى.
* * *
جۇپارى اڭقىعان دالا گۇلىنە بوككەن جاسىل توبەنىڭ ۇستىنە جايعاسقان ازىناباي مەن ءبىرجان ەتەكتە اساۋ ۇيرەتىپ جۇرگەن جاستاردى باعىپ قاپتى. قۇلاپ ءتۇسىپ، قايتا ءمىنىپ، ابىگەرلەنە ارەكەتتەنگەن جىگىتتەردى ۇناتپاعان بولىس تىجىرىنىپ قالادى. ءبىراق ازىنابايدىڭ انشىبەكپەن اڭگىمەسى باسقا.
— ازەكە، قۋانىش-قىزىعىڭىزدى بۇزعىم-اق جوق. ءاي، ءبىراق! ايتپاسىما بولماي وتىر. جىگىتتەرىڭىزدى اۋلىڭىزعا قۋىپ تىققانىمدى سەزگەن دە بولارسىز. جاڭاعى اقتارىلعان اق تا تەگىن ەمەس. جارىقتىق قىمىزعا تۇسكەن قۇمالاقتاي كەۋدەمە كىرگەن كۇدىكتى جاسىرا الماسپىن سىزدەن...
— بىلەم... نە ايتارىڭدى بىلەم، ءبىرجان. جەرىڭە ەنىپ، ەلىڭە ءتونىپ كەلە جاتقان قۇبىجىق كوشتىڭ سەسى عوي سەنى ۇرەيلەندىرگەن.
— ازەكە-اۋ، قاراشەكپەندەر الدەن توپىرلاسا، كۇنى ەرتەڭ دالاڭدى كىرەشىمەن عانا ەمەس، قازاقتىڭ مولاسىمەن دە تولتىرادى عوي!
وسى كەزدە شاپقىلاپ جەتكەن نوكەر جىگىت القىنا ايقايلايدى.
— ازەكە! مىرزا اعا! ويباي، سۇمدىق! اۋليەنىڭ كۇمبەز بەيىتىنە ورىستاردىڭ شوشقاسى كىرىپ كەتىپتى!
ازىناباي قولىن سىلتەپ قالادى.
— ءجا!
جىگىت قايتا شاۋىپ كەتەدى.
ءبىرجان قامشىسىن بىلەمدەي ۇستادى.
— انە، باستالدى! اۋليەنى قورلاعانى دا اياق استى ەتكەنى دە وسى! بۇدان ارتىق قانداي قورلىق بولماق! بۇعان قالاي كونەرمىز! كونبەسەك — ىشتەگى بۇعىپ جاتقان جىرتقىشتىڭ ازۋى مەن تىرناعىن وڭدى-سولدى جۇمسايمىز با؟! نامىستان كەك تۋىپ، كەكتەن قاندى قىرعىن ءوربىپ، دالانى الدەن-اق كەرنەپ بارادى. ولاردى قالاي توقتاتارمىز؟
ازىناباي ىڭىرانادى.
— ە-ە. سەن بۇگىن كۇيزەلسەڭ، مەن بۇرىن كۇڭىرەنگەم، ءبىرجان. زامان بۇزىلدى ما، ادام ازدى ما... ەل قامىن جەيتىندەر ازايىپ بارادى. شابانى جۇيرىكپىن دەسە، ارامى قۋلىق-سۇمدىققا جەتكىزبەيدى.
— سوندا، ازەكە، ەلدى باستار، اعايىنعا اقىل قوسار ابىز قالماعانى ما؟
— اپتىقپا، باۋىرىم! ازدان مەيىر كەتكەنمەن، كوپتەن پەيىل كەتپەس.... ۇيقى بەرىپ، قايعى العانداعى بار دالباسام — پاتشا اعزامعا جاعدايدى ايتىپ حات جازۋ بولدى. جاندارالدان بەرىپ جىبەرمەكپىن. كىم ءبىلسىن، ۇعار مۇڭىمىزدى...
ءبىرجان باسىن شايقايدى.
— ءاي، قايدام! پىرسەلەندەرىنىڭ دۇمەپ شۇبىرۋىنا قاراعاندا ءبىزدى ول كوزگە ىلەر مە...
— تاعى ءبىر دارمەن — ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارساق دەگەن تىلەك. قازاقتىڭ قاسيەتى — قوناقجايلىلىعى. قاسىرەتى — كۇنشىلدىگى. سونىڭ ءبىرى — ءوزىم. سوناۋ جانبوتامەن جاعالاسا ءوسىپ، اتاق-ابىرويعا جاعالاسا تالاسىپ كەلدىم. مىناۋ ناۋبەتتىڭ الدىندا بىرىكپەسەك، ءىريمىز. ىرىسەك — قۇريمىز.
— ول راس، ازەكە! بەرەكە — بىرلىكتە عانا. ءاي، وعان قازاقتىڭ ورىنسىز كۇلكىسى، ەسەپسىز ۇيقىسى جىبەرە قويار ما؟..
ازىناباي ىرگە بەرمەيدى.
— بەكەرگە ءتۇڭىلۋدىڭ رەتى جوق. تورتەۋى تۇگەلدەنسە، التاۋعا العىزبايتىن قازاق ەكەنىمىزدى ەسكەر، انشىبەك... ساعان سالار سالماعىم — مەنىمەن تىزە قوسسىن جانبوتا. جەتسىن بىر-ەكى كۇندە ءدال وسىندا. جاندارالعا ايتار ەل ءسوزىن وسى اۋىلدا سول ەكەۋىمىز بىرىگىپ ۇستايتىن بولايىق. قارا شەكپەن قاپتاپ جەتسە، تاپتاپ كەتەرىن مەنەن ارتىق سەزەدى ول. وسى سالەمىمدى اعاڭا ءوزىڭ جەتكىز!
ءبىرجان شۇعىل وزگەرەدى. باس يزەيدى.
— ايتايىن، ازەكە! مۇناردان وزىپ بولجاعان ءقاۋپىڭىز كەۋدەمە ءسىڭدى. ءسىمىردىم ءبارىن!
ازىناباي اساۋعا قارعىپ مىنگەن بوزبالانىڭ قوساياقتاپ تىك شاپشىعان اتتان كوك قۇراققا قۇلاپ تۇسكەنىن كوز قيىعىمەن شالىپ قالىپ، انتەك ىڭىرانىپ قالادى.
— نەتكەن بوركەمىك نەمەلەر! اتقا دا وتىرا المايتىن سالبوكسە ىنجىق وركەن!..
ازىناباي ەنتەلەي باسىپ بارىپ اتتىڭ باۋىرىنان سالىپ قالادى. ارقىراي كىسىنەگەن ات اسپانعا شاپشيدى. بولىس اساۋعا قارعىپ مىنەدى. قىجىرلانا سويلەيدى.
— تاقىمعا وسىلاي باسۋ كەرەك! جىگىت ەمەسسىڭ بە، مۇندار-اۋ!
اساۋ ات ايدالاعا شىعانداپ بارادى! ويى دا، بويى دا، ءسوزى دە، سەزىمى دە اسقاق وسىناۋ جانعا ءبىرجان ءارى قىزىعا، ءارى سۇيسىنە قاراپ تۇر.
* * *
كەشكى اپاق-ساپاقتا بولىس پەن سال انشىبەككە ارنايى تىگىلگەن ۇيگە جاقىندايدى.
— انشىبەگىم! ەندى ءبىراز دەم ال. وسى اۋىل سەنىڭ انىڭە ىنتىق. سىرتىڭنان ءوزىڭدى ىزدەپ، داۋسىڭدى اڭساپ وتىراتىننىڭ ءبىرى مەنمىن. بۇگىن كونلىن ءبىر كوتەرىپ تاستا جۇرتىڭنىڭ.
ازىناباي كەتەدى. الدەكىمنىڭ نوبايى ءۇي تاساسىنان قاراڭ ەتەدى. بۇل كەلگەن — پوشتاباي. كەۋدەسىن يە بۇگىلىپ ءتاجىم ەتىپ، ءسال ەڭكەيە ءتۇسىپ ءبىرجاننىڭ ەتەگىنە قولىن تيگىزەدى.
— كەيىمەڭىز، انشىبەك! وڭاشا ويىڭىزدى بولسەم، عافۋ وتىنەم.
— ءيا، نە ايتپاقسىڭ؟
پوشتاباي تاعى دا بەلىن بۇگە، قولىنداعى تۇيىنشەكتى اشىپ، كونە ءبىراق قىمبات شاقشانى ۇسىنادى.
— بۇ نە؟
— الماساڭىز، وكپەلەيمىن. ارينە ءسىز قىمبات سىي-سياپاتتان ءزارۋ ەمەسسىز.. ءا-ا، ءبۇلدىردىم-اۋ (تولقىپ). اتتەڭ، باي ەمەسپىن. ال، مىناۋ... مەن ءۇشىن سونداي ءقادىرلى زات، قيماس دۇنيە — بابامنىڭ شاقشاسى ەدى... كوڭىلىم ءۇشىن قولىمدى قاقپاڭىز... سونسوڭ ءبىر از عانا قولقام بوپ تۇرعانى...
— ءجا-جا! قاقپايىن وندا قولىڭدى، — دەپ كۇلەدى. — سەنىڭ قۇرمەتىڭە بۇگىن ءبىر ءان سالىپ بەرەيىن بە؟
— ويباي، و نە دەگەنىڭىز! مەنىڭ قولقام... ءا-ا، ءوتىنىشىم ونشا ەلەۋلى دە ەمەس. بۇگىن شىلدەحانا تويىندا قىزدار سىزگە ورامالدارىن تاڭداتۋعا ۇسىنعاندا... ءسىز مىنانى مىنا ورامالدى ۇستاساڭىز دەيىم...— دەپ قوينىنان قايشانىڭ ورامالىن الىپ كورسەتەدى. — قىزىم كەستەلەگەن ورامال ەدى... جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا سال، سەرىنىڭ ىقىلاسى تۇسكەن قىزدىڭ باقتالايى جاناتىن كورىنەدى. كەشىكپەي تۇرمىس قۇرادى ەكەن . جالعىز قىز... قۇداي ونداپ... جاسى دا كەپ قاپ ەدى. تۇسىنەسىز عوي، ارينە...
ءبىرجان پوشتابايدى يىعىنان دەمەپ تۇرعىزادى.
— تۇرىڭىز، قادىرمەندىم. تىلەگىڭىز جۇرەگىمە جەتتى. ايتقانىڭىز بولادى!
شاقشانى سالعا ۇستاتقان پوشتاباي الگىندەگى دىبىسسىز جۇرىسپەن اۋىلدى جاپقان قاراڭعىلىققا سۇڭگىپ كەتەدى.
ءبىرجان شالقالاپ كوككە قارايدى. قويۋ قاراڭعىلىعى تەپ-تەز ۇيىپ بارا جاتقان اسپاننىڭ قارا بۇلتىنىڭ اراسىنان اقتاڭداقتانا اي ساۋلەسى بىلىنەدى. سالدەن سوڭ قاندى قىزىل تاباعى دا جىلتىرايدى. سانسىز جۇلدىز ىشىنەن تامىپ كەلە جاتقان قاندى جاس ءتارىزدى.
* * *
اق ءسۇت جارىعى مول ايلى ءتۇن. التىباقاندى اينالا جاققان كوپ الاۋ. الاۋ نۇرى بۇگىن ەرەكشە قۇلپىرعان جۇزدەردە قۇبىلىپ وينايدى.
توپ ورتاسىندا ءان سالعان ءبىرجان. ءانشىنىڭ اسقاق داۋىسى دالا ءتۇنىن جاڭعىرتىپ تۇر. جۇرت بىتكەننىڭ ىندىنى انشىبەكتە. كوزدەرى جايناپ، جۇزدەرى بالبۇل جانعان جاستاردىڭ اراسىنان ءاپپاق ءشالدى يىعىنا بوس تاستاعان ءلايلىمنىڭ جانارى جالىن اتىپ، ەرىكسىز كوز تارتادى. ءوزى الدەنەنى ءارى اسىعا كۇتەتىندەي، ءارى الدەنەگە بەرىك بەكىنگەندەي دە ءتارىزدى.
تاعى ءبىر جاناردا مەيىرىم مەن قۇشتارلىق سەزىمى تۇنىپ تۇرعان-دى. ول — قايشا جانارى. ەرىندەرىن ءسال-پال اجىراتىپ، العا ەنتەلەي، قولىنداعى ورامالىن ۋقالاپ، ۋماشتاپ، انشىگە قادالىپ قالعان.
وقشاۋلاۋ پوشتاباي تۇر. قوبالجىعان جۇرەگىن ارەڭ باسىپ ءوزىن سەرگەك ۇستايدى. ەكى قولىن قۋسىرىپ العان قاسىنداعى قاراعىزدىڭ دا دەگبىرى از.
ءبىرجان ءانىن اياقتاعاندا جۇرت دۋىلداسىپ كەتكەن.
— ۋاي، كوپ جاسا!
— مۇڭسىز بول، مۇڭسىز بولعىر!
— تاعى، تاعى ايتىڭىزشى، اعا، ءبىرجان اعا! قانباي، تۇشىنا الماي قالدىق!
ورتاعا ءبىرجاننىڭ سەرىگى جاقيا شىعىپ، قىزداردى جارىققا شاقىرادى.
— قانداي قۋسىڭدار، قىزدار-اۋ! انشىبەكتىڭ شارشاعانىن كورمەيسىڭدەر مە؟ قاشانعى ول جالعىز ءوزى ءان سالماق. انە، التىباقان دا بوساپ قاپتى. ال ءبىرجان اعالارىڭنىڭ ماڭدايىنان اققان تەر كوزىنە قۇيىلۋعا دايىن. قايران قاراكوز سىلقىمدار-اۋ، ورامالدارىڭدى نەگە جاسىراسىڭدار؟ قانە، قايسىڭ باتىلسىڭ؟ انشىبەككە ءان سالىپ قوسىلاتىندارىڭ بار ما؟ ايتپاپ پەم شەتىنەن ءانشى بۇلار! ورامالدارىڭدى تىقپاڭدار. بەرى كەلىندەر! جايىندار ورامالدارىڭدى! ءبىرجان اعانىڭ ءوزى تاڭدايدى. تاڭداۋ بۇيىرعان قىز انشىبەكپەن اتكەنشەككە وتىرادى. قۇداي قالاپ سونسوڭ بيىلدان قالماي ءوز وتاۋىنا وڭ اياعىمەن اتتايدى. وتكەننىڭ جورالعىسى سولاي.
قىزدار دۋىلداي كۇلىپ، ورتاعا شىعادى. يىلە ءتاجىم ەتىپ، قولدارىنداعى ورامالدارىن سالعا ۇسىنادى.
توپتىڭ اراسىنان ارەڭ سىتىلىپ ءوتىپ، ورتاعا كەستەلى ورامالىن ۇستاعان، ادەمى كيىنگەن قايشا دا شىعادى. جۇرەكسىنگەن قىزىنا الدەبىر ايانىش تولى كوزبەن پوشتاباي قادالا قاراپ قالىپتى.
قىزداردىڭ تۋ سىرتىندا ءلايلىم تۇر. كۇلىمدەگەن كۇيى ءبىرجانعا تۋرا قاراپ، قىزداردىڭ دۋلى دۇرمەگىنەن قالىس قالعان.
ورتاعا شىققان ءبىرجان قىزداردى جاعالاپ، قىزىل-جاسىلدى، ۇلكەن-كىشىلى ءارتۇرلى ورامالدى كوزىمەن ءسۇزىپ ءوتىپ، ءالى تاڭداۋ جاساي قويعان جوق.
قايشا اقىنعا تاقالىپ كەلىپ، ورامالىن ۇسىنادى. قىسىلعان داۋسى ارەڭ ەستىلەدى.
— ءبىرجان اعا! مىنە! سىزگە ارناپ كەستەلەگەن ورامالىم!...
ءبىرجان قايشاعا ءسال كوز توقتاتادى دا جىميادى. سونسوڭ قولىن ىلگەرى سوزا بەرەدى... كەنەت سالدىڭ كوز قيىعى لايلىمگە، ءلايلىمنىڭ يىعىنداعى شالىنە تۇسەدى. سول-اق ەكەن ابىرجىعان قايشانىڭ قاسىنان جالت بۇرىلىپ، تەز ادىمداپ كەپ لايلىمگە ماڭدايىن توسادى.
— بولدىرعان اتتاي بوي-بوي بوساپ تۇرمىن ابدەن. كىشكەنە ورامال تەرىمدى كەپتىرە الماس! ال، مىنە مىناۋ ماعان جەتىپ جاتىر، — دەپ ءلايلىمنىڭ يىعىنداعى ءشالدى الادى. -ناعىز كەرەگى وسى!
جۇرت دۇرك شايقالىپ، دۋىلداي جونەلگەن:
— تاپتى-اۋ!
— ءدال تاپتى! كەشەگى مارقۇم سەركە ءبيدىڭ قىزى — اسىلدىڭ سىنىعى ەمەس پە! تاڭداۋى كەرىم-اق!
— ءلايلىمدى تاڭداعان انشىبەكتە دە ءمىن جوق!
ىڭىرانعان پوشتاباي قوس قولىمەن شەكەسىن ۇستاپ تۇرىپ قالعاندا، قاراعىز ونى جۇلقىپ-جۇلقىپ جىبەرەدى. ىسىلداي سىبىرلايدى:
— بۇ نە بوپ بارادى؟.. ول نە ءسوزىن بەرمەپ پەدى؟.. نەگە جۇتادى ۋادەسىن؟! — دەپ ەندى داۋىستاپ سويلەيدى. — ءولتىردى-اۋ قىزىمدى. تۇبىنە جەتتى-اۋ تۇلىمشاعىمنىڭ العانىڭ اس بولماعىر نەمە!
بەدىرەيىپ قالعان قايشانىڭ قولىنان ءتۇسىپ كەتكەن ورامالدى توپىرلاعان جۇرتتىڭ اياعى تاپتاپ ءوتىپ جاتىر.
تەڭسەلە باسىپ كەيىن شەگىنگەن قايشا كەنەت ەكى بەتىن الاقانىمەن جاۋىپ، شىڭعىرا جىلاپ، توپتان بەزە قاشادى. ءبىراق شۋىلداعان جۇرت ونى ەستىگەن دە جوق. الدەكىمدەر عانا كەكەتە كۇلىپ، سىرتىنان مازاق قىلادى.
لايلىمگە قۇمارتا، قىزىعا قاراعان قىزۋلى ءبىرجان شالىمەن بەتىن، ماڭدايىن ءسۇرتىپ تۇر.
جاقيا ايقاي سالادى.
— تاڭداۋ جاسالدى. ءلايلىم ەندى سالمەن بىرگە اتكەنشەككە وتىرادى!
جۇرت قاق جارىلىپ لايلىمگە جول بەرەدى. سالمەن بىرگە التىباقانعا وتىرىپ، تەربەتىلە باستايدى. قاراما-قارسى جايعاسقان ەكەۋ ءۇشىن ءدال ءقازىر بۇكىل دۇنيە ۇمىت بولعان. "سىرعاقتىنى" قوسىلا شىرقاعان ەكەۋدىڭ جۇپتاسقان داۋسى تۇنگى اۋاعا كوتەرىلگەندە، كوز بەن كوڭىل ءبىرىن ءبىرى تاۋىپ، بىرىنە ءبىرى اسىقتىق سىرىن ىنتىعا ايتىپ كەتكەن-دى. "وسى اسەم ءسات ماڭگى بىتپەسە، وتپەسە!" دەيتىندەي انشىبەك پەن قىز.
وسى اسەم اۋەن ازىنابايدى دا توسەگىندە دوڭبەكشىتىپ جاتىر. مانادان نە التىباقانعا بارا الماي، نە وتاعاسىنىڭ كۇندەلىكتى ىقىلاسىن تابا الماي اپتىعىپ جاتقان ەركەتوتاي توقال ءشايى كورپەنى سەرپىپ تاستاپ، كەۋدەسىن كوتەرە، ءتوسىن دىرىلدەتە جاناستى.
— زارجاق نەمە دارىلداپ مازاڭىزدى الدى-اۋ، مىرزا! داۋسى ءبىر سەمبەيدى ەكەن، عوي!
ازىناباي جاقتىرعان جوق. توقالىن يىعىمەن ءسال يتەرىپ قالدى.
— ءبىر ەمەس، مىڭ ءتۇنىمنىڭ ۇيقىسىن ۇرلاسا دا، ءبىرجانعا ماڭگى ىرزامىن. ءانشى — قۇدىرەت بولادى ەكەن-اۋ! تاۋى مەن دالاسىن، انە، قالاي تابىنتتى! مازاسىز جانىمنىڭ داۋاسىن قالاي تاپتى! ونەر — شيپا ەكەن دە، ونەرپاز — جاساعان حاقتان كەم ەمەس ەكەن عوي! اناما ەركەلەگەن كەزدە ءدال وسىلاي ءبىر جادىراۋشى ەدىم. سول كۇيىمە ورالتتىڭ-اۋ، انشىبەگىم!
انگە ۇيىعان جۇرتتىڭ اراسىنان ءبىرجاننىڭ شاكىرتى جاقيا جاس ءانشى ىبىرايدى تاۋىپ اپ، جەڭىنەن تارتىپ تۇر.
— ىبىراي، ءاۋ ىبىراي!.. بەرى قاراشى، ەي!..
— ءتۇۋ، جاقيا-اي، ءان تىڭداتپادىڭ عوي. جاي ما؟
— قايدان جاي بولسىن. وتە تىعىز شارۋا بولعالى تۇر. انشىبەكتى... ءبىرجان اعانى... قۇلاعىڭدى اكەلشى!.. انشىبەكتى لايلىممەن وڭاشا كەزدەستىرەيىك، ءا...
ىبىراي. نەگە؟..
جاقيا. ءاي، ءوزىڭنىڭ مۇرنىڭا دانەڭەنىڭ ءيىسى بارمايتىنى قالاي؟ شىنىمەن كورمەيمىسىڭ ەكەۋىن، سەزبەيمىسىڭ، ەي؟
ىبىراي. ءا-ا؟.. ءيا-يا! ە-ە! كوردىم، ءاي! وندا بار عوي، ءا... مەن تاپ ءقازىر جۇرتتىڭ كوڭىلىن بۇلاردان... ەكەۋىنەن بۇرىپ كەپ جىبەرەم. ال، سەن، جاقيا، انشىبەك پەن ءلايلىمدى... ەبىن تاپ تا، يكەمدەي بەر. قيۋىن كەلتىر دە وڭاشا تابىستار!
— تاعى، تاعى ءبىر شىرقاڭىز، انشىبەك! — دەگەن الدەكىممەن ىبىراي كەلىسكەن جوق، ارينە.
— جو-وق! انشىبەك ەندى دەم السىن.
ۋاي! ويىننىڭ تورەسى — "اقسۇيەك" ەمەس پە!
باعلان مۇندا! كىم — قاسقىر؟
ويناماعان ادامدى
قاپ-قاراڭعى ءتۇن باسقىر!
قاسقىر تارتىپ كەتپەسە،
جاس پەن جاستى سىرلاس قىپ!
سىرلاس ءارى مۇڭداس قىل!
جىگىت — كوكجال! قىز — قوزى!
بوكتەرىپ ال! الىپ قاش!
وڭاشا اكەت ەركەڭدى،
مۇراتقا جەت، ەر جىگىت!
ال باستادىم، باستادىم،
اقسۇيەكتى قۇلاشتاپ
لا-اق-تى-ىر-ىپ كە-ەپ تاستادىم!
— مەن — قاسقىر!
— مەن — كوكجال!
— اقسۇيەك!
— اقسۇيەك!
* * *
جۇرت بىتكەن اي استىندا جارق ەتىپ كورىنىپ، الىستاپ جوعالعان اقسۇيەكتى ىزدەپ كەتكەندە، ءلايلىمدى دەدەكتەتە جەتەلەپ جەتكەن جاقيا قالىڭ ويدا تۇرعان ءبىرجانعا قاراي ۇمسىنتادى.
جاقيا. بار!.. ءلايلىم!.. ءانشى كوڭىلى، قۇداي اقىنا، ءبىر سەن دەپ الاسۇرۋدا. يمانداي شىنىم. بار!
ءلايلىم تايساقتاي بەرەدى.
جاقيا داۋسىن شىعارا تاماعىن كەنەپ، جالماجان قالىڭ اراسىنا سۇڭگىپ كەتەدى. جالت بۇرىلعان ءبىرجان ءلايلىمدى كورەدى.
— ءلايلىم؟! اپىراي، ءوزىڭبىسىڭ؟!
— مەن! ءيا!.. ءلايلىممىن، ءبىرجان اعا! — دەپ ءسال ىلگەرى اتتاپ قاپ، كىدىرەدى.
ءبىرجان قارسى ۇمتىلادى.
— مەن سەنى... ءلايلىمجان، تۇسىمدە كوردىم بە... وڭىمدە كوردىم بە... بۇرىننان بىلەتىن ءتارىزدىمىن... ەندى مىنە ءوزىڭ الدىمدا تۇرسىڭ... شىنىمەن-اق ءلايلىمبىسىڭ؟ راس پا تۇرعانىڭ، قالقام! — دەپ قۇشاعىن جايادى. ءلايلىم ءدىر-دىر ەتكەن ۇيالشاق كۇيمەن باياۋ-ۋ قۇشاققا ەنىپ بارادى.
— مەنمىن! مەن دە ءسىزدى ىزدەگەم، ءبىرجان اعا! ءسىزدىڭ اتىڭىزدى العاش ەستىگەندە، ءتىلىم ەندى-ەندى شىعا باستاعان. تەز وسۋگە اسىققام سوندا، اعا! مەن ءسىزدىڭ ءانىڭىزدى تىڭداعاندا، تۇلىمشاقتى قىز بولاتىنمىن. تەزىرەك بوي جەتۋگە جانتالاسقام سوندا، اعا! مەن ءتىپتى وسپەيتىندەي، ءسىز مۇلدە جەتكىزبەيتىندەي بولۋشى ەدىڭىز. ال بۇگىن... ال بۇگىن، بۇگىن قۋانعىم دا كەلەدى... بۇگىن جىلاعىم دا كەلەدى. ءسىزدى ويلاسام، جۇرەگىم كەۋدەمە سىيمايدى. ال ەندى، ال ەندى كوز جاسىم القىمىما تىعىلادى.
ءبىرجان ەشنارسە تۇسىنەر ەمەس.
— ءاۋ، ءاۋ، قالقام! جىلاعانىڭ قالاي، كۇلگەنىڭ قالاي؟
— بۇگىن مەنىڭ جاساعان حاققا وكپەم جوق. ءسىزدى كوردىم، ءبىرجان اعا! بۇگىن مەنىڭ جاساعان حاققا وكپەم كوپ. ونى ايتۋعا اۋزىم بارمايدى. مەن ءسىزدىڭ انىڭىزبەن جانىمدى سۋاراتىنمىن. اۋەنىڭىز جۇرەگىمدى تەربەيتىن. ءسىزدى كوردىم... ەركىمدى بەردىم وزىڭىزگە، اعاجان!
— شىركى-ەن، ءلايلىم! مەن... مەن ساعان جارالى جۇرەگىمە جاماۋ بول دەي الارمىن با؟ ايتا الارمىن با سول وكتەمدى؟ باياعى بوزبالا كۇن قايدا... جەر ورتاعا تاياعانىمدا كوزدەگى نۇر، كەۋدەدەگى جالىن وشۋگە شاق قوي.
— ولاي ەمەس، ءبىرجان اعا! سەرىنىڭ جانى — جاستىقتىڭ جالىنى! سونبەيدى ول! لاپىلداي تۇسەدى، الاۋلاي تۇسەدى ول، اعاجان! ان-اۋەنىڭىزبەن اسەرلەنىپ كەلەم. جالبارىنعان جانىممەن جۇرەگىمدى جولىڭىزعا ارناسام...
— قالقام-اي، سەندە ءبىر سىر بار ما؟ الدانبا ءبىراق.
— جارالى جۇرەگىمدى جىلاتپاڭىزشى. بەزدىرمەڭىزشى، اعاجان! شالىڭىزشى قۇرباندىققا سول جۇدىرىقتاي جۇرەگىمدى!..
— قالقام-اي، قايتا تۇلەتتىڭ-اۋ! ىلديىمنان ورگە جۇلقىپ شىعاردىڭ-اۋ! قانات بايلاپ، كوگىمە تاعى سامعاتتىڭ-اۋ! وزگەلەردەن بولەك ەكەنسىڭ، ءلايلىم! جەبەۋشىم بولشى! ەندەشە، سەن ەمەس، مەن سەنىڭ جولىڭا قۇربان بولارمىن.
وسى كەزدە اقسۇيەك ويناپ جۇرگەن جاستاردىڭ ءلايلىمدى ىزدەپ، شاقىرعان داۋىستارى ەستىلەدى.
— ءلايلىم! ءاۋ، ءلايلىم! قايداسىڭ؟
— ءولاي! سول ءوزى باعلان بوپ الدە ءبىر كوكجالعا قولدى بوپ كەتپەسىن!.'.
ءلايلىم ءدىر ەتە سەسكەنىپ، قۇشاقتان بوسانىپ شىعادى.
— مەنى ىزدەپ جاتىر... قايتاسىز با، ءبىرجان اعا؟ اۋلىڭىزعا..
— ءيا.. ازەكەڭنىڭ جانبوتا بولىسقا تىعىز سالەمى بار ەدى. سونى جەتكىزىسىمەن ورالارمىن، وزىڭە!
— كەشىكپەڭىزشى، اعا! سىزگە ايتارىم بار!.. ءسىز... ءسىز عانا ەندىگى تىرەگىم! توسام ءسىزدى... كۇتەم!..
داۋىس تاعى ەستىلەدى.
— ءاي، ءلايلىم، بارسىڭ با؟
— مەن مۇندامىن، قالامپىر-اۋ. ءقازىر! — دەپ بىرجانمەن باس ءيىپ قوشتاسادى. — ساۋ بولىڭىز، اعا! تەك بۇرسىگۇننەن قالماڭىزشى! وندا كەشىگەسىز!
ءلايلiم جۇگىرىپ كەتەدى. كول جاعاسىنا قاراي اسەرلەنگەن اقىن باياۋ اياڭداپ بارادى. ريزالىق تاپقان كوڭىلدىڭ شابىت بيلەگەن قۇدىرەتىمەن ەرەكشە تولقىپ، ىشكى كۇيدى اۋەنمەن اقتارۋعا قۇشتار. كەۋدە كۇمبىرلەپ، ەرىن كۇبىرلەپ، كوزى ۇشقىن اتادى. مىنە، ءان تۋدى! اسقاق، اسەم، ءمولدىر — "جايماشۋاق". ءبىرجان اندەتىپ قويا بەردى.
كول جاعالاي بىتەدى كوكشە قۇراق.
ءان سالعانىڭ جاقسى ەكەن، ءلايلىم شىراق.
ازىنابايدىڭ اۋلىندا كەزدەسىپ قاپ،
ءانى ەكەن ءبىرجان سالعان "جايماشۋاق"
ءوتتىڭ جالعان، كەشتىم سايران،
اۋ، شىركىن قىز بالا-اي!
جانىمدى اسەرلەتىپ جەتتىڭ قايدان!
بۇكىل الەم قىبىرسىز مۇلگىپ تۇر. ات ۇستىندە وتىرىپ، كەۋدەسىن قۇرىعىنا سۇيەگەن جىلقىشى سۇلۋ سازدى سۇيسىنە تىڭدايدى. تىماعىنىڭ ءبىر قۇلاعىن جوعارى كوتەرە قايىرىپ، موسقال قويشى ەلجىرەيدى.
اۋىل ۇستىندە ءان بوگىپ تۇر. كول بەتىنە اي نۇرىمەن شاعىلىسىپ ادەمى ساز قۇيىلىپ جاتىر. اسەم ءان، عاشىق سىرى — "جايماشۋاق".
* * *
سىرتتان چەتۆەرت شىنى تولى اراق كوتەرگەن جىگىتتەر شي ىشىنە قويىپ شىعىپ كەتەدى. توردە وتىرعان جانبوتا الدىنا ءۇيىپ تاستاعان دۇنيە-مۇلىككە قاراپ، ءارقايسىسىن جىگىتىنە ءبىر كوتەرتىپ، سۇرىپتاتۋدا.
— قۇندىزداردى بىلاي تاستا. جاندارالدىڭ مارجاسىنا لايىق ول!
قۋات دەيتىن جىلپوس جىگىتى بىلگىشسىنەدى.
— جاندارالدىڭ قىزى بار دەيدى...
جانبوتا بۇيىمداردىڭ اراسىنان ەڭكەيىپ بارىپ التىن بىلەزىكتى سۋىرىپ الادى.
— قىزى بولسا، مىناۋ التىن بىلەزىكتەن ارتىق سىيلىق تاپپاس! — دەپ قۇندىزعا قوسادى. — وزگەلەرىن ساندىققا سالىپ قوي.
سىرتتان قاتتى جەتكەن ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلەدى.
سالدەن سوڭ ىشكە اسىعىس ءبىرجان كىرەدى. قۋات قۇندىز تەرىلەرىن اق شۇبەرەكپەن جابا قويادى. ءبىرجان ءدال وسىنداي تۇيىنشەكتى ازىناباي ۇيىنەن دە كورگەن، مىرس ەتەدى.
— وندا كىشىرەك ەدى، مۇنداعى تۇيىنشەك قوماقتىلاۋ شىقتى!.. — دەي بەرىپ، داۋسىن قاتتى شىعارادى:
— اسسالاۋماعالايكۋم، اعا!
— ۋاعالايكۋمسالام. اۋىلعا شاۋىپ كىرگەن سەن ەكەنسىڭ عوي! ءوز اۋلىڭدا ءوزىڭ تۇرمايتىن بولدىڭ-اۋ. ءبىرجان. جاز شىقسا بولدى، قاي ولكەدە جيىن-توي، سونداسىڭ. سەنى كورۋدەن دە قالدىق قوي!
— جوق، جاكە! مەن ەمەس، مەنى جيىن-توي ىزدەيدى. ءبىرجان اتىم كەڭ دالاعا مول جايىلىپ كەتسە، وعان مەن ايىپتى ەمەس شىعارمىن.
جانبوتا ىڭىراندى.
— بىلەم، باۋىرىم، بىلەم ونى. نان پىسىرە باستاعان كوكىرەگىڭدى دە كورىپ تۇرمىن. وسى اۋىلدى بۇگىندە جانبوتا اۋىلى ەمەس، ءبىرجان اۋىلى اتاتپاق دامەڭدى دە سەزەم. سولاي-اق بولسىن.
ءبىرجاننىڭ قاباعى تۇيىلە تۇسكەن.
— ءسىز مەنى ساعىنىپ وتىر ەكەن دەسەم، قاعىنىپ...
جانبوتا سالدىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەرەدى.
— ءجا! ءتۇسىڭ سىنىق ەكەن، اعا دەپ مەنى، ءۇيىم دەپ وت باسىڭدى ىزدەپ كەلمەگەنىڭ ءبىلىنىپ تۇر. اقتار كومەيىندەگىنى! بوگەلمە! تىقپا كومبەڭدى!
ءبىرجان جالت قاراپ، باسىن قايتا ەڭكەيتەدى.
— ءيا. ازەكەڭنىڭ... ازىناباي بولىستىڭ سالەمى بار. سىزگە ول قولقا سالادى.
جانبوتا جالت قارايدى.
— قولقاسى قولقامدى سۋىرماسا... ايت وندا!
— ارازدىقتى ۇمىتىپ، ارانعا قارسى بىرىگىپ باس كوتەرەيىك دەيدى ازەكەڭ. ايتپەسە اتا-قونىس ءبىرجولا قاراشەكپەنگە اۋىپ كەتەدى دەيدى. ەرتەڭدەر وسىندا كەلەر ومبشىق ۇلىققا ۇلىس ءسوزىن ەكەۋمىز قوسىلىپ جەتكىزەيىك دەيدى ازەكەڭ. ءسىزدى اۋىلىنا ارنايى شاقىرادى ازەكەڭ.
جانبوتا ىزالى مىرس ەتەدى.
— "ازەكەڭ — ازەكەڭ".. سەنگىشسىڭ-اۋ، ءبىرجان! ازىناباي قاي كەزدە دە ازىنابايلىعىنان جاڭىلعان ەمەس. جادىلاپ تالاي ءبىرجاننىڭ باسىن شىرماعان ازىناباي عوي ول. ابدەن يلەپتى-اۋ ءوزىڭدى!
— نە دەپ تۇرسىز، جاكە!؟ ازەكەڭ كوبەڭسىگەن ەركەنىڭ ەمەس ەل باستاعان سەركەنىڭ ارىزىن ايتقان سىزگە!
— ءجا! جەردى دە، ەلدى دە ويلايتىن ازىنابايدى مەن كورمەپ ەدىم. ونىڭ ەل قامى دەگەنى — ءوز بابى. ورمانداي ورىسپەن ول دا ۇستاسپايدى. اۋىزى تۇكتى مۇجىقتارعا كولدەنەڭ تۇرام دەپ مەن دە ولە الماي جۇرگەم جوق. ول ازىنابايدىڭ كوكەيىن جەپ بارا جاتقان الاباس قۇرت — قايتادان تىرىلتەتىن اعا سۇلتاندىق! سول ءۇشىن جاندارالدىڭ كوڭىلىن تاپپاق.
— جو-وق، جاكە! ازەكەڭ دالامىزدى داۋدىڭ شىرماعانىن، جاۋدىڭ شيىرلاعانىن انىق سەزىپ وتىر. بەكەر كىنالاماڭىز ونى!
— ۋا، ءبىرجان، قانداي كوڭىلشەكسىڭ، ۋىسىنا ابدەن ءتۇسىپسىڭ عوي! تىڭدا وندا. ازىناباي ەكەۋمىز عۇمىر بويى باقاسپىز، ءارى باقتالاسپىز. ول باقاستىق ارىدەن، بالا كۇنىنەن باستالعان. باياعىدا، التى جاسار كەزىمىزدە جاياۋ جارىستا مەن وزعام. مەن! سوندا سول شەگىركوز ازىنابايىڭ ماعان وشىگە قاراعان. سول وشىككەن كوزدەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۋ سىرتىمنان اتىپ كەلەدى. ال، باس بايگەنى مەن سوندا العام. ءالى دە الىپ كەلەم. الا بەرمەكپىن دە. ازىناباي ايتا بەرسىن وتىرىك ونەگەسىن. جاساندى جاراپازانىن. اعا سۇلتان مىنا جامان اعاڭ بولادى! سول ءۇشىن جاندارالدىڭ استى-ۇستىنە تۇسەم ەرتەڭ!
ءبىرجاننىڭ بەتىنە وكپەلى سىز تۇنا قالعان.
— ەل شولگە، ەر كورگە تىعىلعالى تۇر عوي، جاكە! ەڭ بولماسا لاق قۇرلى دا تۇياق سەرىپپەيمىز بە؟
جانبوتا قاباق سەرپە تىكىرەيەدى.
— تۇياق سەرپكەندە نە تىندىرارسىڭ! كەشەگى قاھارلى كەنe حان قايدا؟ باس سۇيەگىنە ومبى جاندارالى شاراپ قۇيىپ ىشەدى دەيدى. ءبىرجانجان، ءانشىنىڭ ءانشى بولۋى كەرەك. بولىستىڭ بولىس بولۋى كەرەك. باسقاسى بوس ءسوز.
ءبىرجان ەزۋىندە كەكەسىن تابى بىلىنەدى.
— ەل قامىن جەمەگەن بولىستىڭ ءقادىرى نە؟ ەل مۇڭىن جەمەگەن ءانشىنىڭ قاسيەتى قانشا؟
جانبوتا ايىل جيار ەمەس.
— ات شابار بايگەگە ەسەك قوسپايدى. تاڭدا اتەش شاقىرادى، ازاندا بۇلبۇل سايرايدى.
— ءجا! حان-سۇلتاندى قوعاداي جاپىرعان اق پاتشا ەكپىنىن بۇدان بىلاي توقتاتار قازاقتا ەش قۇدىرەت قالعان جوق. ەندىگى تىرشىلىك — جەر بەتىنەن قازاقتىڭ تۇگەل قۇرىپ كەتپەۋىنىڭ امالىن ىزدەۋ عانا! ابىلاي زامانى كەلمەسكە كەتكەن. ورىستىڭ وسى كىرگەنى -كىرگەن! ىرگەڭدى تۇرگەنى — تۇرگەن! ونان دا دىنىڭمەن ءتىلىندى ساقتاۋعا تىرىس.
— قۋات، اعاڭا قىمىز قۇي. ماعان دا!
ەكەۋى ءۇنسىز قىمىز ىشەدى.
جانبوتا توستاعانىن باسىن كوتەرەدى.
— ايتپاقشى، ءبىرجان، مەن سەنى كەشەدەن بەرى ىزدەۋدەمىن. ەرتەڭدەرى سەن وسىندا كەلەر جاندارالعا قىزمەت كورسەتەسىڭ. سەرىكتەرىڭدى دە دايىنداي بەر. دالامىزدىڭ ەكى عاجابى -قىمىزىن ءسىمىرىپ، اسەم ءانىن تىڭداسىن ول! سول ونەر سەندە، ءبىرجان! ادامدارىڭنىڭ كيىمدەرىن دە ءوزىڭ دۇرىستاپ، مىقتاپ قاداعالا!
قۋات، الگىدەگى شي ىشىندەگى شىنىنى اپەرشى!
جىگىت چەتۆەرت شولمەكتى كوتەرىپ شىعىپ، بولىسقا بەرەدى.
ءبىرجان اڭ-تاڭ بوپ بولىسقا قاباق كەرەدى.
— مىناۋىڭىز اراق قوي!..
جانبوتا جايباراقات باس يزەيدى.
— ءيا! قالادان الدىرتتىم. قۋات تەگەنەنى بەرى جاقىڭدات! — تەگەنەگە اراق قۇيدى. — ءبىر اللا ءوزى كەشسىن! جاندارالعا دايىندىعىمنىڭ باسى دا وسى!
ءبىرجاننىڭ كوزى ۇلكەيىپ دوڭگەلەنىپ بارادى.
— ادالعا ھارام ارالاستىردىڭىز...
— ءيا! دۇشپانىڭدى جەڭۋ ءۇشىن سول دۇشپاننىڭ ءتىلىن تابا ءبىلۋ كەرەك. اراق ىشسە، كاپىردىڭ ءتىلى شەشىلەدى. ءيى جۇمسارىپ، ءيۋى تەز بولادى قاراشەكپەننىڭ.
— ارامدىقپەن دە ولجا تاپپاقسىز.
— سەن مەنى ءويتىپ مويىتا المايسىڭ، ءبىرجان! كەرەك بولسا، مەن وعان مونشا دا دايىنداتام. سول مونشادا مايلى ارقاسىن سيپايتىن اق بىلەكتى دە تابام. شىنتۋايتىن ايتسام، ماعان اعا سۇلتاندىق مۇلدە قاجەت ەمەس. ءبىراق جارىسقا ءتۇسۋ — ەر جىگىتكە سىن. بايگەگە ات قوسساڭ، كۇرەسكە بالۋان تۇسىرسەڭ، ءبىرىنشى بولۋىڭ شارت. ەكىنشى بولۋ — مەن ءۇشىن ءولىم! ال ەرتەڭ مەن ازىنابايمەن جارىسا جاندارالدىڭ سىنىنا تۇسەم. "مۇرنىڭ بار دا ءبىر تۇشكىر!" دەگەن.
— مۇرىن تەك تۇشكىرۋ ءۇشىن جارالماعان بولار.
سال ورنىنان تۇرىپ سىرتقا بەتتەيدى.
— اتا بەر اعاش وعىڭدى! ءبارىڭنىڭ ءباسىڭدى بەس ساۋساقتاي بىلەم...
* * *
قوڭىر ءۇيدىڭ سىرتىندا سولقىلداق بەلدى وتىزدان ەندى كورىكتى ايەل تۇر. وتاعاسىن توسقان ءاپىش ول. اق وردادان ەڭسەسى ءتۇسىپ شىققان ءبىرجان باسىن تۇقىرتىپ ءىلبىپ كەلەدى. سالدى ويدان سەرگىتەيىن دەگەن ءاپىش اقسيا كۇلىپ، كيىز ەسىكتى سەرپي اشادى.
— ەسەنبىسىز، تەمىرتاستىڭ كوكەسى!.. كىرىڭىز.
— ءا-ا... بالالار كورىنبەيدى عوي، ءاپىش-اۋ!
قوس جاستىققا شىنتاقتاعان ءبىرجاننىڭ ءۇنى دە باسەڭ.
— ويناپ ءجۇر عوي... داستارقان جاساپ جىبەرەيىن.
قولى اشىق جۇبايىنىڭ اسجاۋلىققا ەكى-ۇش ءتۇيىر ىرىمشىك پەن ءبىر ۋىس سىقپانى شاشىراتىپ سالعانىن جاقىرمايدى.
— داستارقانىڭ نەگە سونشا جۇدەۋ؟
— ءوز ۇيىڭىزگە ءوزىڭىز قوناقسىز-اۋ، تەمىرتاستىڭ كوكەسى! ءۇي قاراسىن كورمەگەنىڭىزگە ءبىر ايدان استى عوي...
ءبىرجان باسىن جۇلىپ الادى.
— ءاۋ، ءاپىش نە دەدىڭ؟ ءبىر ايدان اسىپ پەد؟
ءاپىش ەزۋ عانا تارتادى.
— جولىڭىزدى توسۋمەن بولساق، نەگە قاتەلەسەيىك. سىرتتا ءجۇرىپ بايقامايسىز. ايتپەسە كوگەنىڭىزدە ۇساق جاندىق قالماعانىن كورەر ەدىڭىز. ەكى قايناعاعا دا كوز ساتا-ساتا شارشاپ ءبىتتىم. سالدىڭ زايىبى دەپ مەنى قولپاشتايتىندار ءالى دە ءبىراز... ايتپەسە...
ءبىرجان ۇمتىلىپ كەپ ءاپىشتى باۋىرىنا قىسىپ، شاشىنان سيپايدى.
— ءيا-ا، ءاپىش! بۇل دالاندا ءانشىنىڭ ايەلى بولۋ — ءارى سەرت، ءارى دەرت. سەنى كۇندەيتىندەر دە، قىزعاناتىندار دا كوپ. ۇعام ونى. سەن دە مەنى ءتۇسىن، ءاپىشىم! الاسۇرعان شىن كوڭىلى كوكتەگىنى كوكسەمەي تۇرا العان با؟ ويتپەسە ول اقىن بولا ما؟ ال كوكسەمەسە، قول سەرمەمەسە كورگە كىرمەي مە ول...
ءاپىشتىڭ داۋسى مەيىرلەنە ەستىلدى.
— بىلەم. سودان عوي بارىنە كونەتىنىم... سەنەتىنىم... بۇگىن قونارسىز؟
ءبىرجان قۇشاعىن بوساتىپ كەيىن سىرعيدى. — جوق! ءدال وسى ءقازىر اتتانىپ كەتەم، ءاپىش!
— بالالار دا ءوزىڭدى ساعىنىپ ەدى، جات بولىپ كەتپەسە...
— ازىنابايعا ۋادە بەرىپ قويعام. ءسوزىمدى جۇتپايتىنىمدى ءبىلۋشى ەڭ...
ىشكە تەمىرتاس كىرەدى. ون تورتكە كەلگەن بوزباس. اكەسىن كورىپ ارسالاڭداپ قولىن سوزا ۇمتىلادى.
— اسسالاۋماعالەيكۋم، كوكە!
— وۋ، تەمىرتاس! سورايىپ ءوسىپ كەتىپسىڭ! بۇرىنعىداي ماڭدايدان سۇيگىزەسىڭ بە...
بالا ەڭكەيىپ، كوكەسىنىڭ ەرنىنە ماندايىن توسادى. ىرزالىق كوڭىلمەن داستارحان شەتىنە وتىرادى.
— كوكە، كوكقاسقا دوم بوپ قاتىپ قالعان ءتارىزدى-اۋ. ءوزىنىڭ ءشوپ كەسۋى قالاي؟
ءبىرجان سىلق-سىلق كۇلەدى.
— ءشوپ كەسۋى قالاي دەيتىندەي، ونى ۇيىرسىرەيتىن ايعىر كورەمىسىڭ. مىنا شەشەڭ ايتقان ءبىر ايدا ارقاسىنان ەر تۇسپەسە، دوم بولماعاندا قايتەدى.
— شىركىن، كوكقاسقانى جاراتىپ، بايگەگە قوسىپ كورەر مە ەدى!
— ءساتى تۇسسە، قوسارمىز. ايتپاقشى سەن، تەمىرتاس، اسكەننىڭ ۇلىنىڭ توقىمقاعارىنا نەگە بارماعانسىڭ؟
تەىمىرتاس جۇلىعىنان باشپايى شىعىپ تۇرعان ەسكى ەتىگىنە كوز تاستاپ قالىپ، كۇرسىنىپ جىبەرەدى.
ءبىرجان ءبارىن تۇسىنەدى. كەدەيلىكتىڭ داستارحانعا جابىسىپ، يىققا ءمىنىپ، اياقتان شالىپ جاتقانىن ءوز كوزىمەن كورگەن سال تۋ سىرتىنداعى جاستىققا قيسايا كەتەدى.
ءاپىش ۇلىنا بۇرىلادى.
— شايىڭدى تەز ءىش. كوكەڭ جۇرگەلى وتىر. اتىن دايىندا.
تەمىرتاس اۋزىنا اپارا بەرگەن ىرىمشىكتى اسجاۋلىققا قويا سالىپ، اكەسىنە جالت قارايدى.
— كوكە-ە... مەن ەس بىلگەلى ءسىز وسى ءۇيدىڭ قوناعى عاناسىز...
— شەشەڭ دە ءدال وسىنى ايتقان. الدە سەندەر مەنى كۇبىر-سىبىرعا تاڭاسىڭدار ما، ءاپىش؟
ءاپىش باس شايقادى. ماڭدايداعى قوس سىزىق تەرەڭدەپ، قارا قاستىڭ دوعاسى شالقايدى.
— وكپە-كىنا تاعىسپايىق... بالانى ارالاستىرماڭىز... — دەي بەرىپ تەمىرتاسقا بۇرىلادى. — كوكەڭنىڭ كوكقاسقاسىن ءۇيدىڭ قاسىنا اكەلىپ پەڭ؟
— ءيا! تارتپاسىن دا، ايىلىن دا بوساتقام. كوكە، اپامدى بوسقا رەنجىتەسىز... اسىل مەن اقىق باۋىرساق سۇراپ قىڭقىلداعاندا اپام تۇگىل مەن بەزىپ كەتە جازدايمىن.
ءبىرجان بالاسىنا جالت قارايدى.
— نەگe، ۇلىم؟
— ۇن جوق ۇيدە. جالدانايىن دەسەم، ءبىرجان سالدىڭ بالاسى دەپ ماعان ونشا سەنبەيدى.
— ءجا! كوتەر باسىڭدى! ەڭسەڭ تۇسپەسىن ەشقاشان! كوكقاسقانى سۋىت.
تەمىرتاس يەگىن كوتەرىپ، كۇلىپ جىبەرەدى.
— ءولاي، كوكە! بۇگىن جۇرمەيسىز عوي، ءا؟!
— ءيا. دەمالام. شارشادىم...
كوڭىلدەنگەن تەمىرتاس اسىعىپ شىعىپ كەتەدى. ءاپىش وتاعاسىنا قاسىن كەرە تىك قارايدى.
— قازان كوتەرەيىن، تەمىرتاستىڭ كوكەسى.
— وعان جاعدايىڭ كەلە مە؟
— وزىڭىزگە ساقتاعانىمدى وزگەگە قيماسپىن!
تاعى دا ارباسا قاراسقان كوزدەر جالت-جۇلت، جارق-جۇرق ۇشقىن شاشىراتىپ، ىلە ءبىرى كىرپىك تاساسىندا، ءبىرى بەت سيپاعان الاقان استىندا قالادى.
* * *
باياۋ شايقالعان تۇنگى كولدىڭ بەتىندە اي ساۋلەسى دىرىلدەيدى. ماقپال قارا شاشىن جايىپ جىبەرىپ، جاعاداعى ءاپىش ەكى الاقانىمەن كۇمىستەي جىلتىراعان سۋدى كوسىپ الىپ اپپاق بەتىن، قاز موينىن، جۇمىر يىعىن راقاتتانا جۋادى.
جۇرە ءسۇرتىنىپ، قاز-قاتار تۇرعان ەكى ءۇيدىڭ كىشىسىنە جاقىندايدى. وتاۋدا ۇيىقتاپ جاتقان تەمىرتاس، اسىل، اقىق، ۇشەۋىنە سىعالاپ قاراپ قويىپ ءاپىش ەندى ۇلكەن ۇيگە تىقىرسىز باسىپ كەپ ەسىك الدىنا توقتايدى. ىشتەن مايدا شەرتىلگەن دومبىرا ۇنىنە ەلەڭدەپ قۇلاق تۇرەدى. ۋىلدەگەن، ەمىرەنگەن، الدەكىمدى اڭساي ىزدەگەن اسەم اۋەن دالا مەن كولدى دىرىلدەتە تەربەتىپ، الدەكىمگە ساعىنىشتى سالەمىن جەتكىزەردەي الەك.
ءاپىش ۇيگە كىردى. اق توسەكتە كويلەك-دامبالى اعاراڭداپ وتىرعان ءبىرجان زايىبىن العاش كورگەندەي ۇزاق تەسىلىپ، باستان-اياق ءسۇزىپ شىعادى. ءاپىش قاسىنا وتىرادى.
— مىناۋىڭىز بۇرىن مەن ەستىمەگەن مۇلدە تىڭ اۋەن عوي!..
— تىرلىكتىڭ تالكەگى — مەنىڭ سەندەردى ايلاپ كورمەۋىم عانا ەمەس، ءاپىش، مەنىڭ مىناۋ ىشكى كۇيىمنىڭ سىرىن، جۇرەك قىلىمنىڭ زارىن سەنىڭ ۇقپاۋىڭدا دا بولىپ تۇر-اۋ...
ءاپىش كوزىنىڭ الدى مۇنارلانىپ، وتاعاسىنىڭ يىعىنا بەتىن باسادى. ءبىرجان زايىبىنىڭ شاشىن سيپايدى.
— ءسىزدى سونداي ساعىندىم... ءسىز... الىستاپ، الشاقتاپ باراسىز مەنەن. مەڭىرەۋ دالادا جالعىز قالعان ءمۇساپىر جولاۋشىداي ءوزىڭىزدى ۇقپاس جارىڭىزدى ءسىز دە تۇسىنسەڭىز عوي...
ءبىرجان ايەلىنىڭ يىعىنا يەگىن تيگىزەدى. ءدىر ەتكەن ءاپىش الگى جاناسۋدان كەيىنگى بولار ەمەۋرىندى ەمىرەنە كۇتىپ قالعان.
كەنەت دومبىرا زىڭ ەتەدى. ءاپىش سەلك ەتىپ كوزىن اشىپ، ءبىر قولىمەن ءوزىن قۇشقان، ەكىنشى قولىمەن قوس ىشەكتى قىسىپ العان ءبىرجان كورەدى. قاس قاعىم ساتتە سالدىڭ بۇكىل سەزىم-تۇيسىگى، وي-قيالى مىناۋ شاڭىراق استىنداعى جۇبايلىق تىرلىكتەن مۇلدە بولەك وزگە الەمدى شارلاپ كەتكەنىن تەز تۇيسىنگەن ايەل سىلق بوسايدى.
— ەندىگى اۋەندەرىڭىز ماعان ءبىرتۇرلى توسىن ەستىلەدى. بەيتانىس ەمەس-اۋ... مۇلدە قۇلاققا جات. بۇرىن... بۇرىندارى ءسىز مەنىڭ وي-بويىمنان... جالت ەتكەن قاراسىمنان، ءتىپتى ءمولت ەتكەن كوز جاسىمنان اۋەز اڭديتىنسىز... تاباتىنسىز. سول سازدارىڭىز جان سارايىمدى جاڭعىرتاتىن!..
ءاپىش جانارىن ۇرەي يلەپ الىپتى. ءدال ءقازىر ول جارىن عانا ەمەس، جارىنىڭ جانىن دا جوعالتقانىن سەزەتىندەي.
ءبىرجان سونى بايقاپ قالادى.
— ءاۋ باستا بەرىن وزىڭنەن باستاپ، قىل اياعىنا دەيىن وزىڭمەن بىرگە بولا السام عوي...
— بىرگە ەمەسپىز بە ءالى؟ كول جاعاسىنداعى سوناۋ كەش ەسىڭىزدە مە؟... سوندا جەر بەتىندە مەن ءۇشىن سىزدەن باسقا جان قالعان جوق دەمەپ پەم...
— ءومىر بويى ىزدەپ، عۇمىر شاق قالعاندا تابۋدىڭ قياناتى قانداي! توزە الارمىن با؟...
— وزەگىمدى وسقىلاماڭىزشى... وزگەرگەن ەشتەڭە جوق ءالى. كەۋدەمدە ءوزىڭىز تۇتاتقان ءبىر شوقتى ۇنەمى ايالاپ وشىرمەي كەلەم. ءبىراق... ءبىراق مەڭىرەۋ تۇندەردىڭ وپاسىز سەكەمشىل ويلارى ءوشىرىپ تىنباسا...
— سوڭىمنان تىرسەكتەگەن قاپا-مۇڭىم كوپ. ال سەن قىلاۋسىز تاڭ شاپاعىندايسىڭ، ءاپىش. قايعى-قاپاما سەنى قالاي توعىتارمىن؟! بار بىلەرىم — جان ازابىڭنان ءنار الارىم، ىشكى شەرىڭنەن قۇبىلامدى قينالا ىزدەرىم...
ءبىرجاننىڭ داۋسى السىرەپ، ءوزى ءبىرجولا الىستاپ بارا جاتقانداي. ءسات سايىن سونى سەزگەن ءاپىش وتاعاسىنىڭ ءسوزى وزىنە ەمەس، مەكەن، مەزگىلى بەلگىسىز وزگەگە باعىشتالىپ جاتقانىن ۇققاندا، ۇرەيلەنۋى ەسەلەنە تۇسەدى.
— ەسىڭىزدە مە... كولدىڭ تۇنگى ايدىنىنا الدەبىر قۇستىڭ شىرقاۋ بيىكتەن كۇمپ بەرگەنى. وندا دا ءدال اي ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان تۇسقا سۇڭگىگەن. سوندا ءسىز جۇلدىز بەن سۋ ايقالاسا ايمالاستى دەگەنسىز. تاعىدا: "ءاپىشىم، — سەن مەنىڭ قۇسىمسىڭ! سۇڭگى كەۋدەمە! ەن جانىما! ماڭگى قال جۇرەگىمدە!" دەگەنسىز. وسىلاي ايتقانسىز سوندا. مەن تۇككە تۇسىنبەسەم دە سوندا قاتتى يلانعام.
— كول دەيمىسىڭ؟... بولعان شىعار... الدە بولمادى ما؟... سەنىڭ كوزدەرىڭ — ناعىز قوس كول! كوكشەنىڭ بيىگىنەن سوناۋ سەكسەن كولىنە قاراعاندا، سەنىڭ عانا كوزدەرىڭ ەلەستەيتىن... ەندى...
ءاپىش ءبىرجانعا قارايدى. ءسوزى قاسىنان ەستىلگەنىمەن وتاعاسى الىس. بۇكىل تۇلا بويى سۋىپ بارا جاتسا دا، ءابىشتىڭ قىزۋلى دەنەسىنە تۇنگى سالقىنداي بوپ سوڭعى ءسوز تىتىركەندىرە ءتيدى.
قوس جاستىقتى ماشىقتى ادەتىمەن تۇزەلەگەن ءاپىش شارشاڭقى قيمىلمەن توسەگىنە قيسايدى. ءبىرجان دومبىرا شەرتە باستايدى. "جايماشۋاق" اۋەنى ول. ءاپىش كوزىن جۇمدى. كىرپىك ۇشىنان دومالاپ جاس ىتقىدى.
* * *
سەرى كويلەكتىڭ جاعاسىن بۇرىنعىدان دا گورى كەڭىرەك اشىپ، كۇرە تامىرى ادىرايا ءبىلىنىپ، كۇرەڭىتىپ كەتكەن بەتىن، موينىن شايى ورامالمەن سۇرتكەن ءبىرجان اينالاسىنداعى ەمىرەنگەن اۋىلداستارىمەن تامسانىسقان سەرىك-شاكىرتتەرىنە جاعالاي قاراپ شىعادى. سونسوڭ قارسى الدىنداعى قارياعا نازار توقتاتادى.
— ماكە، اركىمنىڭ ۇستاز تۇتار ءپىرى بولادى. مىنا سال-سەرى شاكىرتتەرىم ماعان ۇيىسا، مەنىڭ ءبىر ونەر كاۋسارىم — سەگىز سەرى عوي. سول سەرىنىڭ جۇرەك ءتىلى — "عاينيى" عوي. مەن دە سونداي ءبىر اۋەن تاپقان ءتارىزدىمىن. سىزدەرگە ءقازىر سونى ايتىپ بەرەيىن.
الگى قاريا ريزاشىلىقپەن باس يزەيدى.
— ءيا، ءيا! سەنىڭ دە سەرىلىگىڭ مەن سالدىعىڭ، انشىلىگىڭ مەن نارلىلىگىڭ، ءبىرجان-اۋ، ەشكىمنەن كەم ەمەس.
ەكىنشى ءبىر قىرماساقال قاعىپ اكەتتى.
— باسە، مانادان وسىنداي تىڭ اۋەن بولارىن سەزىپ، مۇرنىم جىبىرلاپ وتىر ەدى-اۋ!
ءبىرجان دومبىراسىن مايدا ۋىلدەتە ءسال-پال وتىرادى دا، بابىنا كەلگەن اسەم ىرعاقتى جاڭا اۋەنىن توگىلتە جونەلەدى دە، ىلە دومبىرا سازىنا داۋسىن قوسىپ "جايماشۋاقتى" شىرقاپ قويا بەرەدى. وسى اۋەن ءا دەپ جەتكەندە-اق باۋىرساق كەسىپ جاتقان ءاپىش كىلت توقتاپ، قىبىرسىز وتىرىپ قالادى. كوزدەگى جىلت جوعالىپ، جۇزدەگى نۇر ءوشىپ، الگىندە عانا قۇلپىرىپ تۇرعان ايەل كومەسكىلەنىپ، قارتايىپ شىعا كەلگەن.
ءبىرجان سال ەندىگى كەزەكتى سەرىكتەرىنە بەرىپ، ءوزى قاداعالاپ پىسىقتاپ، ەجىكتەپ قايتالاپ بۇرىن-سوندى دالا توسىندە كەزدەسپەگەن تاماشا ءبىر ونەگەنى — كوپ داۋىسپەن قوسىلا شىرقالاتىن ءان ايتقىزۋدى جاتتىقتىرىپ وتىر. ءان — "عاشىعىم". سالدىڭ ءوز اۋەنى. دومبىرا كۇمبىرى تۇتاسا ەسىلىپ، بۋىرقانا كوتەرىلگەندە جانارىنان ۇشقىن ويناعان ءانشى باسىن يزەي ءتۇسىپ، ءۇنسىز ماقۇلداپ بەيىل بەرگەن-دى. اۋەننىڭ العاشقى جولىنداعى "داريعا-اي، دۇنيەگە-ا-ا-اي، نەگە كەلدىم-دەگى" "ا-ا-ايدى" جىگىتتەرىنىڭ ءبىر دەممەن شيراتپاي شاشىراتىپ العانىن كورگەندە، ايقايلاپ جىبەرەدى.
— ءجا، ءجا-جا! بيداي قۋىرعانداي قىلماڭدار. ءاننىڭ ءوز لەبى، ءوز دەمى، بۋىنى بار. ولاردان وزىپ كەتۋگە دە، قالىپ قويۋعا دا بولمايدى.
ءبىرجاننىڭ كوزى اۋىل ۇستىنە قولاۋ تايمەن كەلە جاتقان قارادومالاق بالا — سماعۇلعا تۇسەدى.
— ءاۋ! جاقيا، سەن مىنالارعا پىسىقتاتىپ ايتقىزا بەر — دەپ، ءوزى ادىمداپ بالاعا قاراي جۇرەدى.
قوتان ۇستىندەگى سماعۇلدى ءبىرجان اتتان كوتەرىپ الادى.
— وۋ، باتىر! سەن وسى ازەكەڭ اۋىلىنان كەلدىڭ، ءا!
— ءيا، ءبىرجان اعا... ءبىرجان اعا! مەن ءسىزدى ىزدەدىم. تاتەم... ءلايلىم تاتەم ماعان ءسىزدى تاپ دەدى، — دەپ جىلامسىرايدى. — ول ءوزى جىلاپ قالدى. ءلايلىم تاتەم قاتتى ەگىلىپ جىلادى.
— نەگە؟! اتىڭ كىم سەنىڭ، باۋىرىم-اۋ! ءلايلىم نەگە جىلادى.
— مەن — سماعۇلمىن... ءلايلىمدى تۇندە جاندارالدىڭ قاسىنا جاتقىزادى دەيدى.
— نەمەنە؟! ويپىر-اي، سماعۇل-اي، كىم ايتتى ونى؟
— ءلايلىم تاتەم... سونسوڭ عوي ءوزىنىڭ جىلاعانى... ءبىزدىڭ ۇلكەن بي اتا... ءلايلىمدى جاتقىزسىن دەپتى.
— ۇلكەن بي اتاڭ ازە... ازىناباي ما؟...
— ءيا! ءلايلىم تاتەم ءسىزدى عانا ىزدەيدى... ماعان تەز جەت دەپ... اعا... بارىڭىزشى جىلدام!.. ايتپەسە ورىس ۇلىق.... ورىس نەمە جانشىپ ءولتىرىپ كەتەدى تاتەمدى!...
ءبىرجان قالشىلداپ تەڭسەلىپ كەتەدى.
— ازىناباي!.. جانىما بالاعانىمدى سارىالا تورەگە لىق ەتپەك پە؟ سول، سول سور ۇكىم، زورلىق بۇيرىق شىنىمەن ازىنابايدان شىققانى ما؟
ەي، دۇنيە! جالعاندىعىڭ راس ەكەن-اۋ! ايارلىقتىڭ الداۋىنا تۇسكەنىم بە تاعى دا؟ — جانى ىشقىنعان بەزەكتەگەن، قاسيەت تۇتقان ازىنابايىنان ساتتە بەزىنگەن كوڭىلىن اقىن كۇشتەپ تيادى. — سماعۇل، لايلىمگە تەز جەت! ەشتەڭەدەن قورىقپاسىن دە. مەن ءتىرى جۇرسەم، ەشكىمگە قورلاتپاسپىن ساۋلەمدى! قۇتقارارمىن مارالىمدى! جەتەرمىن كەشكە دەيىن. بار! — بالانى تايىنا مىنگىزىپ، قايتارىپ جىبەرەدى.
اق ۇيىنەن جانبوتا كەلەدى.
— ءاۋ، ءبىرجان! مەن سەنى تالاي موينىما ساپ كوتەرىپ ەدىم. ال سەن... جامان دا بولسام، اعاڭ ەمەس پەم. ەل قۇلاعى — ەلۋ. ەندى اتاقتى ءبىرجان اتانعان سوڭ ازىنابايمەن اۋىز جالاساسىڭ. سونىڭ تورىندە ءان سالاسىڭ. وسىڭدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ الدە سەن مەنى ساتىپ، ءباسىڭدى اسىرىپ ءجۇرمىسىڭ؟
جانى كۇيزەلىپ تۇرعان ءبىرجان كۇيىپ كەتەدى.
— ەي، وپاسىز دۇنيە! اركىمنىڭ كۇيتتەگەنى ءوز قامى. ازىنابايى دا، جانبوتاسى دا جانىمنىڭ جاراسىن تىرنالاپ وينايدى. ساۋساعىمەن وسقىلاپ ماسايرايدى. كەۋدەمە بىرەۋى ۇڭىلمەيدى. كورمەيدى زار جىلاعان ءتىلىم-تىلىم جۇرەگىمدى!
— ءاي، ءاي، ءبىرجان! نە بولدى؟
— ازىنابايى ايۋان بوپ زىركىلدەيدى. جانبوتاسى بۋرا بوپ بۇرقىلدايدى. ارام ويدىڭ جاسارى — قىساستىق! تىلەرى تاعىلىق! تاعىلىق قانا!
— سەن... سەن تەگىن ەمەسسىڭ. سەندە جۇرت ايتاتىن شالىق بار. كوزىم جەتتى! ول جىنىڭدى ءدال ءقازىر قاعىپ الايىن، ءزانتالاق! قانە، تەز بار دا جىگىتتەرىڭدى پىسىقتا!
— جانبوتا! "جانىم — ارىمنىڭ ساداعاسى!" دەگەن قازاقپىن مەن! وسى ءقازىر ارىمدى اراشالاۋ ءۇشىن اتقا قونام!
— جوق! تىپىر ەتىپ كورشى وسىدان؟ ارىڭدى جانىڭمەن قوسىپ مۇرنىڭنىڭ ۇشىنان سىعىپ الايىن. جانالعىش ازىرەيلىم بوپ جاندارال كەلە جاتقاندا جانىمدا بولماي، جەل ايداعان قاڭباقتاي تاعى قاڭعىماقسىڭ عوي. جوق! بار! جىگىتتەرىڭدى دايىندا! — ارتىنا بۇرىلماي كەتە بەرەدى.
وسى كەزدە سويىل-شوقپارلى ون جىگىتى بار پوشتاباي جەتىپ كەلەدى. وڭاشا تۇرعان ءبىرجانعا پوشتاباي مەن ۇسەن جاياۋ جاقىندايدى. ازىناباي مەن جانبوتادان جانى تۇرشىگىپ تۇرعان سالعا وشىگىپ جەتكەن پوشتاباي اقىرىپ قالادى.
— ءاي، زارجاق! ازەكەڭ سالەم ايتتى ساعان. ءبىزدىڭ اۋىلعا تەز جەتسىن دەدى! جاندارال كەلمەك بۇگىن. سوعان ارىزدى مىنا زارجاق سەن ەكەۋىن ايتامىز دەيدى ءبىزدىڭ مىرزا. قانە، جينال جىلدام!
ءبىرجان شارت سىنادى.
— ايت ازىنابايىڭا! كۇناسىزدى قۇربان قىپ شالىپ، قۇدىرەتكە اينالام دەمەسىن. ۇلىن نوقتالىپ، قىزىن تۇزاقتاپ، قۇرىعىن ۇزارتا الماس. بەزدىم ازىناباي اتتى اياردان! ءۇزدىم كۇدەر ازىناباي دەيتىن قىساستان! ونىڭ ەل قامى دەگەنى — قىز جاسىنا شىلاپ جەر تالقانى عانا ەكەن. ەلباسىم ەمەس — الباستىم بوپ شىقتى. ءتۇڭىلدىم ازعىنداعان ازىنابايدان!
پوشتاباي قوجاسىنىڭ ءدال مۇنداي "سيپاتىن" بۇرىن-سوندى" ەستىمەسە كەرەك، كوزى باقىرايىپ تۇرادى دا، ىلە نامىسقا قىزىنىپ، و دا اشۋعا مىنەدى.
— وي، ءاي-اي! وۋ، ءوزىڭ نە دەپ تانتىپ تۇرسىڭ، ەي، قۋجاق؟!. كەشەگى بيلەۋشىڭ، بۇگىنگى يلەۋشىڭ ەمەس پە ول! ەرتەڭگى ۇلكەن ۇلىعىڭ دا ازەكەڭ عانا! كونەسىڭ كەبىنە! كوندىرەم ءوزىم! قانە، جينال، شورت!
— ازىنابايىڭ ۇلىق تۇرماق، قۇداي بولسا دا، سەن جانالعىش ازىرەيلىسى بولساڭ دا، قالعان كوڭىلىمدى وزگەرتە الماسسىڭدار. سول قولمەن قىلمىس جاساپ، وڭ قولمەن ءمىناجات ەتپەك! جوق! اداسقان-اق ەكەم مەن! ازىناباي دا، ءوزىڭ دە قۇرى!
— ءا، ءاۋپ-اۋپ ەتكەن زارجاقتىعىڭدى بۇلدايمىسىڭ، ءسىڭىرى شىققاگ قۋ كەدەي؟ الدە اۋلىڭا كەلگەن سوڭ كوزىڭنىڭ ەتى ءوستى مە، شورت؟ ەندەشە ازىرەيلى ەكەنىم دە راس!
قىت-قىتتاپ ۇسەن قاباتتاستى.
— ويباي-اۋ، ابدەن ەسىرىپتى! اۋليەدەي ازەكەمە ءتىل تيگىزدى-اۋ!
پوشتاباي ەندى ءقايتىپ شىداسىن.
— ازەكەمدى تىلدەدىڭ عوي! ءما، ەندەشە!
پوشتاباي قامشىمەن سالدى تارتىپ جىبەرەدى. سول قيمىلىنان ءبىراق ءوزى دە شوشىپ قالعانداي دويىرىن تەرىس تاستاي ساپ، شەگىنە بەرەدى. دويىردى ءىلىپ العان ۇسەن ءوز جىگىتتەرىنە جالتاقتاپ: "جاقىنداڭدار!" دەگەن يشارات بىلدىرەدى.
ءبىرجانعا سىلتەنگەن قامشىنى كورىپ قالعان جۇرت ۋ-شۋ دۇرلىگىپ، وزان-ۇران شاقىرىپ، سويىل-قۇرىعىنا ۇمتىلادى.
— ويباي! سالعا قامشى سىلتەدى!
— قۇداي-اۋ، ەل ەستىپ، جۇرت كورمەگەن سۇمدىق قوي مىناۋ!
— سالدى! ءبىرجاندى سۇيەڭدەر!
— سۇيەككە تاڭبا ءتۇستى-اۋ!
— كەتپەستەي، ماڭگى كەتپەستەي تاڭبا سالدى-اۋ!
قاپتاپ كەلە جاتقان اۋىل ادامدارىنا پوشتابايدىڭ جىگىتتەرى اتتارىن ويقاستاتىپ، ەكپىندەي جاقىندايدى.
ءبىرجان ورتاعا ۇمتىلادى.
— توقتا! اۋ، توقتاڭدار دەيمىن! ارانداماڭدار بوسقا! بي تۇتقانىم قۇلدان تومەن بولسا، سول ءبيدىڭ ق ۇلى قودىراڭداپ قامشى سىلتەمەگەندە قايتەدى. كەلتەك سۇيرەگەن تەنتەككە بولا داۋرىقپاڭدار، اعايىن! اراشا تۇسەر جانىڭدى كوردىم. سول جاناشىرلىعىڭ جەتەدى ماعان.
قولىندا تاسبيىق، يىعىندا وقا شاپان، ومىراۋىندا سالبىراعان جەز مەدال ماڭعاز باسىپ جانبوتا كەلە جاتادى. جاقىنداپ ءبىرجاننىڭ بەتىندەگى تىلىكتى، كەۋدەسىنە تامعان قاندى كورەدى. ەزۋىنەن مىسقىل كۇلكىنى بۇل ەتكىزەدى.
— ءجۇرىسى جامان جىگىتتى ەل ىشىندە جاۋ الار، ءبىرجان. اۋليە تۇتقان ازىنابايىڭنىڭ ادامى ءوز اۋلىڭدا-اق باسىڭا قىزىل تەلپەك كيگىزىپتى. بار! جونەل تەز سول اۋليەڭە! ارقاڭا ەندى قىزىل الا تون جاپسىن!
جۇرت تۇس-تۇستان ايقاي سالادى.
— اپىراۋ، جاكە-اۋ نە دەپ باراسىز؟ ءسىزدىڭ اۋىلدا ءسىزدى باسىنىپ ۇرعانىن بىلمەيسىز بە؟
— ارداقتىمىزدى ارزىما، بولىس! ودان دا ۇران تاستا نامىسىڭ بولسا!
— كەرەي، ۋاي، جەر بولعان كەرەي! قورعا نامىسىڭدى!
— تالتۇستە ارىسىمىزدىڭ بەلىن سىندىرتساق، ەل بولۋدان قالارمىز!
جانبوتا جان-جاعىنا سالقىن قاباقتى سىزدانا قىدىرتىپ تۇرىپ، وقىس ساڭق ەتەدى.
— ءجا، كوپ شۋىلداق! ءجا! باس سىنسا بورىك ىشىندە. قول سىنسا، جەڭ ىشىندە. كوپىرتپە! كوپىرتپە دەيىم. جاندارال كەلەدى! جاندارال! سونى جوندەپ قارسى الايىق. كەك قاشپاس. سويىل ۇستار قولعا سويىل سوعار كۇن تابىلادى ءالى. ءوزىم ۇستاتام سوندا! — دەپ جانبوتا پوشتابايعا يەك كوتەرەدى. — ءاي، ازنابايدىڭ ازبانى! اۋلىمدى شانداتقان قىساسىڭا ات-شاپان ايىبىڭدى تاپ وزىڭنەن الام! ەستىدىڭ بە؟ بار! جوعال!
پوشتابايلار دۇركىرەتىپ شابا جونەلەدى. ەزۋىندەگى الگى مىسقىل كۇلكىنىڭ سوڭعى تابىن بۇركىپ جىبەرىپ جانبوتا ءبىرجانعا قايتا شۇقشيادى.
— ءبىرجان! ءان سال!
— مەن بۇگىن اق پاتشاڭ كەلسە دە، ءان سالماسپىن.
— سالاسىڭ! سالعىزام! ءاي، ىستىباي!
ىستىبايدىڭ كۇتكەنى دە سول. جەتىپ بارىپ سالدىڭ قولىنداعى دومبىرانى جۇلىپ الىپ جەرگە ءبىر قويادى. سىنعان دومبىرانى لاقتىرىپ جىبەرەدى.
ءبىرجان جانبوتاعا جيىركەنە قارايدى.
— جانبوتا! ءوزىڭ بەرگەن دومبىرانى ءوزىڭ سىندىرتتىڭ! ءبىراق سەن مەنىڭ ءوڭىم مەن جانىمدى سىندىرا الماسسىڭ! تىندا وندا! تىلەپ العان ءوزىڭ. ارامدىققا جەرىگەن جاۋىزدىعىڭدى بەتىڭە قارعىس تاڭبا ەتىپ بەرەيىن! — جاقيا جەتىپ، تەز ءوز دومبىراسىن ۇسىنادى.
سوزادى ءبىرجان داۋسىن قوڭىر قازداي،
باسقاعا ءبىر وزىڭنەن ءجۇرمىن جازباي.
جيىلىسى جاندارالدىڭ بولادى دەپ،
جانبوتا، مازامدى الدىڭ الا جازداي...
ءان "اداسقاق" — كەسىم ءۇنى، قارعىس ۇكىمى بولىپ مەنمەنسىنگەن بولىستى كەۋدەدەن تۇيرەي، اسقاقتاپ شىرقاپ كەتەدى.
وسى كەزدە قۋان قۇيعىتىپ جەتىپ كەلىپ، اتىنان دومالاپ ءتۇسىپ، جانبوتانىڭ الدىنا تىزەرلەپ وتىرا قالادى.
— جا-ان-دا-ا-ا-ارال! ويباي، جاكە، جاندارال!
— نە؟! نەمەنە؟! — دەپ ىرشىپ قالادى. تاسبيىعى قولىنان ۇشىپ تۇسەدى. — اقسارباس! نە دەدىڭ، قۋان-اۋ؟ راس پا؟!
جاندارال بەرى شىعىپتى دۋاننان. ءبىزدىڭ ەلگە... وسىلاي بەت تۇزەپتى. ازىناباي اۋىلىنا توقتاماسا... وندا كەشكە بىزگە كەپ قالار!
— ۋا، جاساعان! ءوزىڭ قولدا! ءاي، قاپ! مىنا جىندىنى اكەتىڭدەر! يەسىن قاپقان توبەتتى اۋلاق اپارىپ، كەرىپ تاستاڭدار! ۋاي، قايداسىڭدار؟
ورتاعا قولىن كوتەرىپ ماقسۇت شال شىعادى. ۋاي، جاكە! ءبىرجان ەمەس پە ول! كەرەيدىڭ تۋى ەدى نە دەپ تۇرسىڭ؟
— ءجا! قىستىرىلما! ءاي، ىستىباي! اقكوت تورعايداي شىقىلداعان شالدىڭ ساندىراعىنان قورقىپ قالدىڭ با؟ اكەت! ءبىرجان دەيدى عوي، كەرەي ءۇشىن جاندارالعا جانۇشىرعان كۇيىمە كەدەرگى بولماق بۇل. جوق! كەرەي ەمەس بۇل! كەرەيدىڭ شىرىگەن ءبىر جۇمىرتقاسى عانا! جاندارالدىڭ كوزىنە تۇسىرمەي، قاماپ تاستا! ايتپەسە بۇل زالىمنىڭ جاندارالعا دا ءتىلى ءتيىپ، تىنىش ەلگە الەك سالۋى مۇمكىن.
الەكەدەي جالانعان جىگىتتەر سالدى دىرىلداتىپ سۇيرەي جونەلەدى. كورشى-قولاڭ، نوكەر جىگىتتەر بولىستان تايسالىپ قىبىرسىز تۇرىپ قالادى. تەمىرتاس جانۇشىرىپ ىستىبايعا بارا جارماسادى.
— جىبەرىڭىز! تيمەڭىز كوكەمە!
ىستىباي بالانى يتەرىپ تاستاپ، قامشىمەن تارتىپ جىبەرەدى.
— ءا-ا، ءبورىنىڭ بولتىرىگى! قابامىن دەيدى!
بەزەكتەپ جەتكەن ءاپىش ىستىبايدىڭ بەتىن تىرناعىمەن وسىپ جىبەرەدى.
— جاۋىز! ۇرما بالامدى! بوسات سالدى! انشىبەكتىڭ قارا تىرناعىنان ساداعا كەت، جاۋىز!
ىستىباي كەلىنشەكتىڭ ومىراۋىنان توپشىسىمەن قاعىپ، ۇشىرىپ تۇسىرەدى. قامشىمەن وسىپ قالادى.
— قانشىق! ەركەككە قول جۇمسايدى،ءا!..
ءبىرجان ايۋداي بۇلقىنادى. تاعى دا ءۇش-تورت جىگىت كەتىپ، تىپىر ەتكىزبەيدى.
— زۇلىمدىق-اي! قور قىلدىڭ-اۋ!
— كوكە! كوكە-ە-ەتاي!..
— زۇلىمدىق-اي! تاعى دا تۇقىرتتىڭ-اۋ! تەمىرتاسىم، قۇلىنىم! جىلاما! ەر ادام جىلاماس بولار. اپاڭا ءوزىڭ قامقور بول، ۇلىم!
* * *
ازىناباي اۋىلى ۇلكەن قاربالاستا.
وسى كەزدە پوشتابايلار اۋىل سىرتىنداعى توبەدەن قۇيعىتا شاۋىپ، بەرى اسىپ تۇسەدى.
— ءاي، مىنالار شاڭداتىپ قايتەدى! — دەپ ءبىر شال الدىنان قارسى ۇمتىلادى.
— ءاي، ءوي، ەستۇرقى وڭشەڭ! ازىنابايجاننىڭ ۇستىنە قالاي شاڭداتىپ كەلەسىڭدەر، ءا! توقتا باسسىزدىقتى!
اتتارىنان سەكىرىپ-سەكىرىپ تۇسكەن پوشتاباي مەن ۇسەن شالدى يتەرىپ تاستاپ، ازىنابايعا ەكپىندەپ جەتىپ كەلەدى.
ازىناباي قولىن سەرمەپ توقتادى.
— نە بولدى؟ جاۋ شاپقانداي اۋىلعا شاۋىپ كەلگەندەرىڭ قالاي؟
پوشتاباي تاناۋى جەلدەدى.
— ءيا! جاۋ! جاۋدىڭ جاۋى — ءبىرجان ەكەن! سىزگە... وزىڭىزگە ول سۇمىرايدىڭ ءتىلى ءتيدى!
ازىناباي شيرىعادى.
— ءتايت! وتتاما! بىلعاما ءبىرجاندى!
— ءاي، ازەكە-اي! بىلعاما دەيسىز... ول نەمە ءسىزدى ايامادى عوي. تىلدەدى ەمەس پە! ماعان سەنبەسەڭىز مىنا ۇسەننەن سۇراڭىز. ايتپەسە بەكەر بەتىمنەن قاقپاڭىز!
ۇسەن بەرى ءبىر اتتايدى:
— وللاھي راس، ازەكە! ول زارجاق ءسىزدى ازعىن دەدى. ايار دەدى عوي... سوسىن مىنا ءبىزدىڭ پوشتاكەڭ...
پوشتاباي ەڭسەسىن تىكتەپ، ۇسەندى قولىمەن كەيىن ىسىرىپ تاستايدى.
— سىزگە ءتىل تيگىزىپ، ءارۋاققا شەت كەلگەن سوڭ ايايىن با؟ قامشىمەن تارتىپ كەپ، تار-تى-ى-ەپ كە-ەپ، ءبىرجان ءيتتىڭ قانىن ءىشىپ كەپ وتىرمىن!
ازىناباي اۋىر دەنەسىنە قاراماي جەڭىل اتىپ تۇردى.
— ءاي، نە؟! نە دەدىڭ؟! نە ساندىراقتاپ تۇرسىڭ؟
— ءيا، ۇردىم كەتتىم! ۇردىم كەتتىم!
— سەن... سەن تەكسىز... قاسيەتىمدى، ءقادىرلىمدى... اسىل ءبىرجاندى ۇردىڭ با؟.. ەل ەركەسى، ەر سەركەسى انشىبەككە قامشى سىلتەدىڭ بە؟ — دەپ پوشتابايدىڭ ومىراۋىنان شاپ بەرىپ، بۋىندىرا جۇلقىلاپ قالادى.
— وۋ، ازەكە-اۋ! ءسىزدى... ءوزىڭىزدى تابالاعان سوڭ...
— قۇنسىز يت! ادالىمدى ىلاستاعان توبەت! ونەر ءقادىرىن تۇسىنبەگەن ەسەك! — دەپ ودان ءارى بۋىندىرىپ بارادى.
پوشتاباي قىرىلدادى.
— ويباي، ازەكە! ءو-ول-دى-ىم!
ازىناباي يتەرىپ جىبەرىپ الاقانىن ۇستىنە قايتا-قايتا سۇرتەدى.
— ءبىرجاندى ۇرعان قولىن سىڭعىر، قاراقشى!
پوشتاباي قايتا شاقارلانادى.
— ءبىر-جان-ان، ءبىر-جا-ان! سونشاما ول شىركىن قۇدايدىڭ قۇلاعىن ۇستاپ تۋىپ پا، شورت؟
ۇسەن ازىنابايدىڭ يىعىنان سۋسىپ بارا جاتقان شاپانىن كوتەرىپ جابادى. اۋزى جىبىرلايدى.
— ازەكە-اۋ، ول نەمە ءسىزدى: "ازىناباي ازعان ەكەن. لايلىمدەي پەرىشتەنى سارىالا ورىس ۇلىعىنىڭ توسەگىنە سالىپ بەرمەك بولسا، ونداي ەلباسى ەمەس الباستىنىڭ قاسيەتىنە سارىدىم" دەمەدى مە! سونسوڭ پوشتاكەڭ قالاي شىداسىن. قامشىمەن...
ازىناباي ۇسەننىڭ بىلەگىنەن جۇلقىپ قالادى.
— ءلايلىم دەيمىسىڭ؟ ۇلىقتىڭ توسەگىنە؟! سەنىڭ ايتىپ وتىرعانىڭ قاي ءلايلىم؟ سەركە ءبيدىڭ قىزى ما؟
ۇسەننىڭ كوزى جىپىلىقتايدى.
— ءيا! سول سەركە مارقۇمنىڭ قىزى... اناۋ اسەم قىزى — ءانشى ءلايلىم!
ازىناباي ۇسەندى يتەرىپ تاستاپ پوشتابايعا قالشىلداپ تاقالادى.
— سەن... سەن يت، تۇيەشىنىڭ شالاەستى قىزىن دايىندادىم دەمەپ پەڭ؟..
— جاندارالدا كوز جوق دەيمىسىز، ازەكە... ورىس تا سۇلۋدى سۇيگەندى ۇناتادى.
ازىناباي پوشتابايدىڭ قولىنداعى قامشىنى جۇلىپ الىپ، تارتىپ جىبەرەدى.
— وي، تەكسىز قۇل! ارام مەن ادالدى، اسىل مەن جاسىقتى اجىراتا المايتىن سەن سياقتى مالعۇندى قاسىمدا ۇستاپ جۇرگەن مەن اقىماقپىن! جامان ادامدى اسىراساڭ، اۋزى-باسىڭدى قان ەتەر. قان قىلدىڭ!
قاپ! اداسقان-اق ەكەم! قايران ءبىرجان! ءقادىرىڭدى مەن تۇسىنەم-اۋ. ءبىراق ەندى ودان نە قايىر!.. سەن مەنى كەشپەسسىڭ. ءلايلىمدى اناداي قياناتقا مەن لايىقتاماسام دا، مەنىڭ ادامىم لايىقتاسا، ودان وتەر جاۋىزدىق بولماس...
تالتىرەكتەپ كەتەدى. سۇيەپ قالعان ۇسەندى يتەرىپ تاستاپ، پوشتابايعا شۇقشيادى. — كەت اۋىلدان! كەت ماڭايىمنان! ءقازىر، كوش! مەنەن ءبىرجاندى كەتىرگەن سوڭ، ءلايلىمدى سوعان ۇيعارعان سوڭ، مەنىڭ بۇيتكەن تىرلىگىم قۇرىسىن!
ءمۇعالىم تاعى دا دەلبەڭدەپ اسىعىس كەلەدى.
— ازەكە! ەگو ۆىسوكوبلاگوروديە گەنەرال-گۋبەرناتور كەلىپ قالدى! كۇيمەڭىز دايىن. الدىنان شىعىپ ءوزىڭىز توسىپ الاسىز با؟
ازىناباي قولىن سىلتەپ، ايقاي سالادى.
— كەتىڭسەر! جوعالىڭدار! ءبارىڭ! بارىڭدە... قايران ءبىرجان! ورالماسسىڭ سەن ەندى ماعان. وندا مەن دە بۇ دۇنيەگە... قۋ دۇنيەگە تالاق دەرمىن!..
كوزى بۇلدىراپ، باسى اينالعان ازىناباي دەل-سال، نازالى كۇيدە. شەكە تامىرلارى بىلەۋلەنىپ، تالتىرەكتەي باسىپ بارىپ، كومەكتەسۋگە ۇمتىلعان كىسىلەردى قولىمەن جايقاپ، ءۇي سىرتىندا جەگۋلى تۇرعان كۇيمەگە كەلىپ وتىرادى. اتشىنى ارقادان تۇرتەدى. كۇيمە ءجۇرىپ كەتەدى. كەتىپ بارادى. قوڭىراۋ داۋسى ءالسىز عانا سىڭعىر-سىڭعىر ەستىلەدى.
وكپە تۇستان كيمەشەگىنىڭ ەتەگى شۇباتىلعان سارى بايبىشە اتانعان ساقىپ قاتارلاسادى. ازىنابايعا قولىن سوزادى.
— بولىس، مالىڭدى قايتارىپ ال. ءلايلىمجاندى ورىسقا قورلاتقانشا، ءوز قولىممەن بۋىندىرىپ ولتىرەرمىن. بىلعاما تازامدى، ازىناباي!
ازىنابايدا ءۇن جوق. جەرگە سىلق تۇسكەن ساقىپ ەكى قولىمەن جەردى توقپاقتاپ جاتىر. -قورلاما كىناسىزىمدى، بولىس! ءلايلىمنىڭ شىر ەتكەن داۋسى جۇرەگىمدى تىلگىلەيدى! ال مالىڭدى! قايتار قىزىمدى، ازىناباي! ۋاي، ازى-نا-با-اي-ي!
وسى داۋىس بولىستىڭ باس سۇيەگىنىڭ ىشىندە جاڭعىرىپ، ماڭگىرتىپ تاستاعانداي. كۇيمەنىڭ الدىنان تورت-بەس اتتى كازاك-ورىس كۇزەتشى-قورعاۋشىلار قارسى كەزدەسەدى. الگى توپتىڭ باسشىسى حورۋنجيي ايقاي سالادى.
— ەي، ستوي! وستانوۆيس! كۋدا تى پرەش! ديكار كيرگيزين؟
اتىن كولدەنەڭدەتىپ جولدى بوگەيدى.
ازىناباي باس شايقايدى، قولىن سەرمەيدى.
ءحورۋنجييدى سەرىگى بۇرىپ اكەتەدى.
— ون تو ۆولوستنوي! ۆيديمو، ۆسترەچات ەدەت ەگو ۆىسوكوبلاگوروديە گەنەرالا-گۋبەرناتورا.
— وح، ي گوردىي باسۋرمان. داجە نە سويزۆوليل گوۆوريت. نەبوس كرۋپنىي ۆوروتيلو ستەپي.
انە-مىنە دەگەنشە بولىس كۇيمەسى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ سالتاناتتى ءساندى شەرۋىنە قارسى ۇشىراسادى. الدىڭعى كۇيمەدە سارىالا كيىمدى جاندارال، قاسىندا شىقىلىقتاعان شىمشىقتاي تاتار ءتىلماش. اتشى بۇرىلىپ ازىنابايعا قارايدى. ازىنابايدا ءتىل دە، سەس تە، قيمىل دا جوق. اتشى كۇيمەنى توقتاتپاي جاندارالدىڭ كۇيمەسىنىڭ قاسىنان وتە بەرەدى. الدەنە دەۋگە ىڭعايلانا بەرىپ، جاندارال ءتىلىن تىستەي قويادى. شانشىلىپ ازىنابايعا شولمەك كوزدىڭ سۇعىن قادايدى. ۇزىن كىرپىكتەر كوپ سۇڭگى بوپ شانشىلادى. وزىمەن ءوزى ىشتەي كۇيزەلگەن ازىنابايعا جاندارالدىڭ كوزى دە، سۇعى دا وتپەيدى. جاندارالعا ەلەۋسىز عانا كوز تاستاپ قاپ، يەن دالانىڭ ەسەڭگىرەگەن تۇزدىك كوكجالى باعىت-باعدارسىز بەتالدى ۇزاپ بارادى. جىم-جىرت كۇيدە سىرەسىپ، سالعىرت ساحارانىڭ جۇمباققا تولى تىلسىم بەينەسىن سۇلق بەينەسىمەن قايتالاپ، ءۇنسىز الىستاپ بارادى.
جاندارال ءتىلماشتىڭ بۇيىرىنەن شومبال تاياعىمەن سولق ەتكىزدى.
تاتار ءتىلماش ىڭق ەتىپ اۋىرسىنا ەكى بۇكتەتىلىپ قالىپ، قالتاڭ قاقتى.
— كتو ون تاكوۆ؟! پوچەمۋ نە ۆنيماەت ناشەمۋ ۆەليچەستۆۋ؟
ءتىلماش دالباسا جاۋاپقا قول سوزدى.
— ا-ا، يزۆەستنىي نا ۆسيۋ ستەپ پريدۋروك ون. ودناكو بوگاتىي پريدۋروك. ۆولوستنوي پراۆيتەل ازنابايكا. سپەسيۆىي. مەجدۋ تەم، ۆاشە ۆىسوكوبلاگوروديە، ون ي ەست سامىي يارىي پروتيۆنيك پەرەسەلەنيا مۋجيكوۆ ۆ ەتۋ يحنيۋيۋ ديكۋيۋ ستەپ.
جاندارال ىڭىراندى:
— ا كاك زوۆۋت توگو... ۆتوروگو ۆولوستنوگو؟
— دجانبۋتا، ۆاشە ۆەليچەستۆو! و-و، توت نە چەتا ەتومۋ، توت پوسلۋشنىي. ي ۆەسما يسپولنيتەلنىي.
ءجۇرىسى باياۋلاعان كۇيمەنىڭ الدىندا وتىرعان كوشىردىڭ يىعىنا شومبال تاياقتىڭ ۇشىن تيگىزە بەرىپ، جاندارال شالقايىپ وتىرادى.
— تروگاي، چەلوۆەك! دا پوجيۆەە ۆ اۋل ۆتوروگو... ك دجون ۆۋدە...
ازىناباي كۇيمەسى شاڭ استىندا ۇزاپ بارادى، ۇزاپ بارادى. ءبىر كەز شوقشا ساقالدى اۋىر باس كەۋدەگە سىلق تۇسەدى. بۇلدىرگىسى بىلەككە ورالعان پوشتابايدىڭ قامشىسى سالبىراپ كەتكەن وڭ قولدىڭ ۇشىندا جەر تىرناپ، قارا شۇبار جىلانداي يرەلەڭدەي شۇباتىلىپ بارادى.
ءبىر جۇرەك ماڭگى سوعۋىن توقتاتتى.
ازىناباي دۇنيەدەن ءوتتى.
* * *
اۋليەنىڭ بەيىتى. ساسكە مەزگىل. اسپاندا الا بۇلت توڭكەرىلە جوڭكىلەدى. ىڭىرسىپ سىڭسىپ سەرەيگەن سيرەك قۋرايلار سارنايدى. بەيىتتىڭ ءدال ىرگەسىندە بەت-اۋزى ءتىلىم-تىلىم قانتالاعان، كيىمى دال-دۇل جىرتىلعان ءبىرجان قينالا ىڭىرانادى. ىڭىرانادى دا ءسال-پال قيمىلداپ، قايتادان تىنشيدى. ءبىرجان تىنشىعان كەزدە قاسىنداعى ءتورتقۇلاق بەيىتتىڭ قابىرعاسىندا وتىرعان قارا قۇزعىن موينىن سوزا، قابىرعا بويلاي بىرەر ادىمدايدى. قىلقاڭداعان موينىن سوزىپ جان-جاعىنا قارايدى. تومەندەگى ادامعا كەۋدەسىن ەڭسەرە ۇڭىلەدى. قانسىراعان ءانشى تاعى ىڭىرانادى. قۇزعىن سەكەمدەنە كەيىن لىقسيدى.
ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلەدى. بۋسانعان جەردىڭ تۇمانتقان ساعىم-شىلتەرىنەن ەكى اتتى سۋىرىلىپ شىعادى. اق كويلەگىنىڭ ەتەگى جەلبىرەگەن ءلايلىم مەن قارادومالاق سماعۇل ەكەن.
— كورىنبەيدى عوي، سماعۇل-اۋ. ءتىرى بولسا ەكەن!...
— ءتىرى بولماي... تابامىز، تاتە. كەشە ءبىرجان اعانىڭ اۋلىنان شىعا بەرگەنىمدە تايىم اياعىن ىنگە تىعىپ الىپ... مۇرتتاي ۇشقام. مىنە، باسىمنىڭ مىنا جەرى ءالى ىسىك، تاتە. ەسىم جيعاندا كورگەم، ءبىرجان اعا ءۇستى-باسى قان-قان... ءبىر تۇرىپ، ءبىر جىعىلىپ اۋليە بەيىتىنە قاراي بارا جاتقان. ول سوندا... وي! ءاي! انە! الاقاي، تاتە! اناۋ جاتقان سول!
— جاتىر دەيمىسىڭ؟! نەگە جاتىر؟
— بارايىق تا، تاتە! اتىڭىزدى ايداساڭىزشى!
ءلايلىم كەلگەن بويدا ءبىرجاندى قۇشاقتاي الىپ، باسىن كوتەرەدى. سماعۇل ەڭكەيىپ كەۋدەسىنە قۇلاعىن توسادى.
— ءتىرى! ايتپادىم با، ءلايلىم تاتە، تابامىز دەپ! مەن ءقازىر جانتورسىقتى اكەلەيىن.
ءلايلىم ءبىرجاننىڭ باسىن كەۋدەسىنە قىسىپ، بوتا كوزدەن ىستىق تامشىلاردى ىتقىتىپ وتىر.
سماعۇل جانتورسىقتان سالدىڭ اۋزىنا سۋسىن تامىزادى. سالدەن سوڭ كوزىن اشقان ءبىرجان ءلايلىمدى كورەدى.
— ءبىرجان اعا!.. ءبىرجان اعا! اعاجان!
— ءلايلىم؟! اپىراي، ءلايلىمىمسىڭ بە؟
سماگۇل ءبىرجاننىڭ ماڭدايىنان سيپايدى.
— ءبىرجان اعا، ءسىزدى كىم ۇردى؟ نەگە ۇردى؟ مەن... مەن ولاردى... ولارعا ءالى كورسەتەم — دەپ يەگى كەمسەڭدەپ جىلايدى.
ءبىرجان بالاعا كۇلىمسىرەي قارايدى.
— جىلاما، سماعۇل. ەر ادام جىلامايدى.
ءلايلىم سالدىڭ ماڭدايىنا ەرنىن تيگىزەدى.
— ءسىزدى ۇرعان قول سىنسا ەتتى، ءبىرجان اعا! سىزگە قامشى كوتەرگەن ادامدى قۇداي قارعاسا ەتتى، ءبىرجان اعا!
— ءلايلىمجان! ءلايلىم شىراق! لەبىزىڭنەن اينالدىم!
— جەتىم توقتى — قۇرباندىق. سول توقتى مەن، جان اعا! تاپتىم اقىرى! ەندى سىزدەن ايىرىلماسپىن!
— ءلايلىمىم! ماشۇعىم! ىڭكارىم!
— مۇندا... بەيىتكە نەگە كەلدىڭىز، جان اعا؟ قالاي كەلدىڭىز؟
— اپىراي، تاعى دا اداسىپپىن-اۋ! بۇ دۇنيەدە سەنىڭ شىرىلدار بايەك جانىڭ بارىن ەسكەرمەپپىن-اۋ، ءلايلىم!
— سوندا ءسىز... ءسىز ءبىرجان اعا... جو-وق! جىبەرمەيمىن! ونداي سۇمدىق كەسىكتى ويلاماڭىز! ويلاي كورمەڭىز ەشقاشاندا، جان اعا!
سماعۇل ەكى جەتەكتەپ وڭاشا كەتەدى.
— اقىن جانى قاشاندا انىمەن بىرگە ازابىن دا ارقالاپ جۇرەدى. ازابىن بەرگەن جاساعان ءبىر عانا ساتتە ولشەۋسىز لاززاتىمەن كەۋدەمدى ءبىر-اق تولتىردى-اۋ، ساۋلەم! جو-وق، ءلايلىمجان، مەن ەندى بەكەرگە ولمەسپىن! مەنىڭ ەندىگى جەبەۋشىم دە، جۇباتۋشىم دا ءوزىڭسىڭ! كەۋدەمدە جانىم، اۋزىمدا ءانىم، وزىڭدەي ومىرلىك ءمانىم بار دا مەن ولمەسپىن. قالاي قاتەلەسكەم؟ ەندى اداسپاسپىن. ءومىردىڭ تىرەگى جانبوتادا ەمەس. ازىنابايدا دا ەمەس. ماحابباتتا! نازىك ايەلدىڭ كۇشتى سۇيىسپەنشىلىگىندە!
مەن باقىتتىمىن. ماحاببات تۇماسى — ءلايلىمىم ەكەن. اڭساپ كەپ، سۋساپ كەپ باس قويدىم دا مەيىرىم قاندىردىم.
ات كىسىنەيدى. يەسىن ىزدەپ جەتكەن ءبىرجاننىڭ ايتۋلى كوكقاسقاسى ەدى. سماعۇل ەكى الاقانىن شاپاتتاپ قۋانا ايقاي سالادى.
— ءولاي! ءبىرجان اعا! مىناۋ ءسىزدىڭ كوكقاسقا!
ءبىرجان كەۋدەسىن كوتەرەدى. كوكقاسقا جەلىپ كەلگەن بويدا تۋرا يەسىنىڭ ۇستىنە وقىرىنا جەتىپ توقتاپ، جۇمساق ەرنىن تيگىزە سالدى يىسكەي باستايدى. ءبىرجان اتتى موينىنان قۇشاقتاپ، جالىن سيپايدى.
— جانۋارىم، قاناتىم! جوق! ەندى مەن بۇ دالانىڭ جانبوتاسىمەن دە، ازىنابايىمەن دە ايقاسىپ وتەرمىن. ءلايلىمجان اناۋ قانجىعاداعى قورجىننان دومبىرامدى الىپ بەرشى!..
قيمالى دومبىراسىن جازىپ ورناتىپ، كۇيلەپ بارىپ، "اداسقاقتى" اڭىراتا جونەلەدى. بويجەتكەن دە، بالا دا مىناۋ اسقاق ءاننىڭ ءمان-ماعىناسىن سونشا بەرىلە ۇعىنىپ قالادى.
* * *
بۇل كەزدە توبە استىندا ءبىر توپ اتتى كەلە جاتادى. باستاۋشىلارى — پوشتاباي مەن ىستىباي. بۇلاردان ءسال كەيىندەۋ تاتار ءتىلماش. سوڭدارىندا سويىل-شوقپارلى جىگىتتەر.
پوشتاباي قاتارىنداعى ىستىبايدىڭ سول جاق سانىنان قىسا ۇستاپ، وزىنە قاراتادى.
— ءاي، ىستىباي! وسى ءبىز بەتالدى لاعىپ بارا جاتقان جوقپىز با؟ سەنىڭ جانبوتاڭ ءبىزدىڭ ازەكەڭمەن عۇمىر بويى ءوش ەدى. سول ىڭعايمەن ءالى دە اداستىرىپ جۇرمەسىن.
ىستىبايدى اشۋ بۋدى.
— ءاي، پوشتاباي! تارت ءتىلىڭدى! ازىنابايىڭ اۋلاق! "ءبىرجاننان كەتىردىڭ" دەپ قيرالاڭ ەتىپ، قىلجيا سالعان نەمەڭدى ايتىپ، جىنىمدى كەلتىرمە! جاكەڭ الدامايدى. الگىندە كوردىڭ عوي. كەرەيى بولماق تۇگىل، تۋعان ءىنىسى بولسا دا، زارجاق ءانشىنى ايايتىن ءتۇرى جوق. "ۇستا دا بايلا، قۋالاپ سوعىپ ايدا!" دەمەدى مە؟ "كوكقاسقانى جىبەرىپ، ىزىنە تۇسىڭدەر!" دەۋى — ناعىز دانىشپاندىق! ال، كوكقاسقا ءىزشىل تازىڭنان دا بەتەر. ءبىرجاندى جەر تۇبىنەن ىزدەپ تابادى. باس قامشىنى! كوكقاسقادان كوز جازىپ قالمايىق. وۋ-ۋ، اناۋ كوك كوز ۇشىنا بارىپ قالىپتى عوي!
ارتتاعى ءتىلماش شاقىلداپ ايقاي سالادى.
— پوشتاباي! مەن اسىقپا دەمەدىم بە بيت! ساسپا! قاپ! مىنا شوشاڭداعان قۋ نوعايدىڭ قورلىعى-اي! — ات باسىن ىركىپ، تاتار تىلماشپەن قاتارلاسادى. — وۋ، باسساڭشى قامشىنى! وزىڭە قىز كەرەك پە، جوق پا؟
— كيرەك، كونەچنو! شۋنداي ماتۋر قىزنى بۇرىن مەن كورمەگەن بيت!
— ەندەشە سول ماتۋر قىزدى سەن قۇشاسىڭ دا، ءوزىڭ ايتقانداي، بولىستىڭ بوساعان ورنىن ماعان ۇستاتاسىڭ. ۋادەمىز ۋادە عوي؟
ءتىلماش قۇيرىعى قوپانداپ باس يزەي بەرەدى.
— ءيا! مەن ايتقام، الاسىڭ. شۋشى قازاقلار ادامعا بەك يشانبايدى. ءلايلىم مەنىكى بولسا، ۆولوستنوي نەپرەمەننو سەن بۋلا!
— كەلىستىك! باس وندا، نوعايىم، قامشىنى! قاتىن ءىلۋ ءۇشىن دە اتىڭ جۇيرىك، قۇيرىق اۋىر، تاقىم مىقتى بولۋ كيرەك!
* * *
دومبىراسىن بەزىلدەتىپ، داۋسىن اڭىراتىپ "اداسقاقتى" شىرقاپ وتىرعان ءبىرجاننىڭ كوزى توبەدەن اسىپ تۇسكەن اتتىلاردى شالىپ قالادى. داۋىس ءسال باسەڭسي بەرىپ، قايتا شالقيدى. ەندىگى ۇندە قاجىر باسىم. سالدىڭ ىڭعايىمەن ارتىنا جالت بۇرىلعان ءلايلىم قۇيعىتىپ كەلىپ قالعان قۋعىنشىلاردى كورىپ، ورنىنان اتىپ تۇرادى.
— ءبىرجان اعا! نە ىستەيمىز؟
سماعۇل اتتاردى كولدەنەندەتە توسادى.
— ءمىن، ءلايلىم! قاشساق قۇتىلىپ كەتەمىز. ءبىرجان اعا، بولساڭىزشى!..
— جوق، سماعۇل! ارامدار مەن جاۋىزدار قاشىپ-پىسىپ كۇنەلتەدى. ادال مەن ءادىل ادام ازىرەيلىگە دە تۋرا قارايدى.
كەلگەندەر ۇشەۋدى قورشاپ الادى. پوشتاباي قارق-قارق كۇلەدى. قامشىمەن سالدى نۇسقايدى.
— ءبىرجان! ۋاي، كورىڭدە وكىرگىر ءبىرجان! نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
— ال، ۇندەدىك. نە دەمەكشى ەڭ سەن يتارشى؟
— نە دەيىن بە؟ بۇرىن سەن سال ەدىڭ، بۇگىن ەندى ءشول بولدىڭ، شورت. سونى ايتا كەلدىم. بۇرىن سەن قايشامنىڭ كوڭلىن قالدىرساڭ، بۇگىن مەن سەنى بۇرەم. بۇرىن سەن اسقار بوپ اسپانىمدى كولەگەيلەيتىنسىڭ. بۇگىن شۇقاناق بوپ اياعىمنىڭ استىنا ءتۇستىڭ. سونى بىلدىرگەلى كەلدىم. بۇرىن سەن ۇرعاشىعا قىرعي بوپ ءتيىپ، تالاي رەت شۇيىلگەنىمدى ءىلىپ ءتۇسىپ، مىنا ماعان سان سوقتىرعانسىڭ، شورت! بۇگىن ەندى مەن سەن شۇيىلگەن شۇرەگەيدى ءىلىپ اكەتەم! سونى ايتا كەلدىم. ءاي اكەت! اكەتىڭدەر مىنا قانشىقتى!
شار ەتكەن لايلىمگە تاتار ءتىلماش جاقىنداعانشا، اندەمدى جىگىت ات ۇستىنەن ءيىلىپ كەلىپ، ءىلىپ اكەتىپ، الدىنا وڭگەرىپ الادى. تۇرا ۇمتىلعان ءبىرجاندى پوشتاباي قامشىمەن تارتىپ جىبەرەدى.
— اسقاقتاعان كەۋدەڭدى، اسپانداعان كوزىڭدى تابانىما سالىپ تاپتاعان، سەن بەرگەن قىساس پەن قورلىقتى وزىڭە قايتارعان قورلىعىم مەن زورلىعىم دا وسى، ءبىرجان! ۋا، جاساعان، ىرزامىن تاكاپپار ءانشىنى، انشىبەكتى ۋىسىما بەرگەنىڭە، شورت! ەندى مەن توبەڭنەن مازاقتاپ قارايىن سەنىڭ. قانە، ولە قالشى كەشەگى ازەكەمدەي جان ازابىنا شىداماي! ولە قالعان!
— نە دەدىڭ؟! ازەكەڭىڭ ازىناباي ما؟
— ءيا! ماعان... مىنا ماعان سەنى ۇردىڭ دەپ... "اسىل ءبىرجانعا قامشى سىلتەدىڭ!" دەپ مىناۋ ىستىباي ادەمى ايتقانداي قۇسا بوپ وپ-وڭاي قىلجيا سالدى ول!
— قايران اسىل تەك!.. دالانىڭ ازۋ ءتىسى اقسيعان تاعىسى مەن بورىسىنە قور بولعان اسىل تەك! قايران ازەكەم! جونىڭنەن اداسۋىڭ مۇمكىن ەمەس ەدى؟ اداسقان تاعى دا مەن ەكەم! مەن!
پوشتاباي ودان سايىن قارقىلداپ كۇلەدى. تۇرعاندار داۋرىعىسا، ەلىرە قوسىلادى.
— ءاي، اقىلدىمسىنعان قارا سيراق! بىرەسە بيە كوتى، بىرەسە تۇيە كوتى دەپ دۇرديگەن كەشەگى تۇرىڭنەن نە قالدى، ءا؟ جاسىرمايمىن قىزعاناتىنمىن، كۇندەيتىنمىن. ءبىراق، سەنىڭ جاقسىلاردىڭ اراسىنا سىنا بوپ قاعىلعاننان باسقا بىلەرىڭ بار ما ەدى؟ ازەكەم ەكەۋمىزدى دە اجىراتقان سەن! ازەكەمدى اجالىنان بۇرىن ولتىرگەن دە سەن!
پوشتاباي ءبىرجاندى تاعى دا تارتىپ جىبەرەدى.
مىنا تۇستان ىستىبايدىڭ قامشىسى ىسقىرىپ سالدى وسىپ تۇسەدى.
— ولاي ەمەس، پوشتاباي-اۋ، بىلاي ۇرادى! ابدەن الدىمدى وراپ، كۇن تۇسىرمەي، شىڭىما جەتىپ ەدى. ادىلدىك بار ەكەن! قۇداي بۇگىن بۇل اۋپىلدەكتى قولىما ءتۇسىرىپتى. ۇرۋدىڭ كوكەسىن مەن كورسەتەيىن.
اتىن شاپشىتا ۇمتىلعان ىستىبايدى كورگەندە، جانۇشىرعان ءلايلىم ۇستاپ وتىرعان جىگىتتىڭ الدىنان جۇلقىنىپ ءتۇسىپ، ىستىبايعا بارا جارماسادى.
— جا-ۋىز! ۇرما انشىبەكتى! قولىڭ سىنسىن، قولىڭ سىڭعىر، قاراقشى!
ءىستىباي ءبىر تەۋىپ ءلايلىمدى ۇشىرىپ تۇسىرەدى. جىگىتكە اقىرادى.
— ءاي! وي ىنجىق! قىزعا يە بولا الماعان قورتىق نەمە؟ سەنى دە ۇل تاپتىم دەپ شەشەڭ قالجا جەدى-اۋ! سەن مىنا تۇرىڭمەن بۇل بايتالدى ساۋىرلاپ جارىتپاسسىڭ!
— ءاۋ، پوشتاباي! جاۋعا دا كەتەر شوپجەلكەڭدى ساۋعا دەسەم، نە ايتاسىڭ؟ الاقانىڭدى اشاسىڭ با، الدە كوزىڭ قيماي، كەۋدەڭە ءوزىڭ قىساسىڭ با؟
پوشتاباي شىرت تۇكىرىپ تاستايدى. كەكجيە كۇلىپ باس شايقايدى.
— كەش قالدىڭ، ىستىباي! بايتالدىڭ باس ءجىبى باسقانىڭ قولىندا كەتكەن. ايتپەسە سەن دەگەندە الاقانىم اشىق.
ءتىلماش اتىنان دومالاپ ءتۇسىپ، لايلىمگە بارا جارماسادى.
— ەي، ەي، ماتۋر قىز! ءسينى ميڭا بەرگەن، پوشتاباي تامىر. سەن تەپەر ميڭا ناقسۇيەر بۋلا بيت!
ءلايلىم ءتىلماشتى يتەرىپ قۇلاتىپ، ءبىرجانعا ۇمتىلادى.
— ءبىرجان اعا! ءبىرجان اعا! قۇتقار!
— اسىلىم! قالقام! — قارسى جۇرەدى.
سارت-سۇرت قامشى ەكەۋىنىڭ ۇستىنە جاۋىپ كەتەدى. ءلايلىمدى ماناعى جىگىت الدىنا وڭگەرىپ الىپ، جىلىستاپ شىعا بەرەدى.
پوشتاباي ايقاي سالادى.
— توقتات! تايقى بىلاي! ارقان قايدا؟ تۇزاق تاستا موينىنا! كەشەگى سال — مەنىڭ بۇگىنگى قۇرباندىعىم، شورت! اۋليەنىڭ بەيىتىنە قانىن قۇيىپ، كۇنا-جالادان ارىلام. اقسارباسىم وسى! تاستا بۇعالىقتى!
كەيىن سەرپىلگەن جىگىتتەردىڭ ەكى-ۇشەۋى ەردىڭ الدىڭعى قاسىندا شيىرشىقتالىپ ورالعان بۇعالىقتارىن ىڭعايلاپ وقشاۋلانا قالادى. العاشقى بىر-ەكەۋدىڭ تاستاعان بۇعالىق-ارقانى سالدىڭ موينىنا تۋرا تۇسپەيدى. سونى كورگەن پوشتاباي ءۇشىنشى جىگىتتىڭ قولىنداعى ارقاندى الا سالا، اتىن تەبىنە قارسى ۇمتىلادى. وسى كەزدە كەنەت شاڭق ەتكەن مىلتىق داۋسى دالانى قاۋىپ تۇسەدى. ساسىپ، ابدىراپ قالعان قۋعىنشىلاردىڭ ەسىن جيعىزباي اۋليە بەيىتىنىڭ ءدال ۇستىنەن قارا مىلتىقتىڭ ۇڭىرەيگەن ۇڭعىسىن كەۋدەلەرگە توسىپ، الدەبىر مۇجىق گۇرىلدەپ ايقاي سالادى.
— ەي، ۆى، براتوۋبييسى! نە دۋريتە! ۆەرتايتە نازاد! ەجەلي ەششە كتو پودنيمەت رۋكۋ نا ەنتوگو، تو ۆداريۋ راز. زاسترەليۋ كاك كابانا!
قازاقتار ۇرەيلەنە داۋرىعىسادى:
— ويباي! ءىسترلايت دەيدى!
— مىلتىعى بار!
— قاش! قاشىڭدار امان-ساۋىڭدا!
— ءاي، ءتىلماش! ءتىلماش قايدا؟ ورىسشالاپ بىزگە تيىسپەسىن دەسەڭشى.
— ويباي، ءتىلماش سۇم ەلدەن بۇرىن زىتىپ كەتىپتى!
اتتىلار تىرىم-تىراقاي قاشا جونەلەدى. "تاتە! ءلايلىم تاتە!" دەپ شىرىلداعان سماعۇل اتتىلاردىڭ سوڭىندا، شاڭعا كومىلىپ، جاياۋ دەدەكتەپ بارادى.
قاعىعان وق الگىندە كوكقاسقاعا وقىس تيگەن ەدى، قايران كۇلىك سەرەيىپ قۇلاپ قالىپتى.
مىلتىعىن كەزەنىپ ەكى-ۇش كۇن بۇرىن ءبىرجان قۇتقارعان مۇجىق بەيىتتىڭ تاساسىنان بەرى شىعادى. وزىمەن ءوزى كۇبىرلەپ سويلەپ كەلە جاتادى.
— و، برەننيي مير!.. مۋجيكا زاديرايۋت مۋجيكي!.. تۋزەمسى بيۋت سۆوەگو تۋزەمسا. ا يا چو؟.. موە دەلو تەلياچە... نەت! يا تو ني زا چتو توگو كونيا پوگۋبيل، حوت بورودا مويا شيروكا، كاك ۋ ستاروگو كوزلا.
ءبىرجان وتىرعان جەرىنەن شاتقاياقتاي كوتەرىلىپ، تالتىرەكتەپ اتىنىڭ قاسىنا جاقىندايدى. ءولىپ جاتقان كوكقاسقاعا باقىرايىپ قاراپ تۇرادى دا، كەنەت باسىن قوسقولداي ۇستاي الىپ، شىڭعىرا ايعايلاپ جىبەرەدى. سونان سوڭ تىزەسىنە سىلق ءتۇسىپ، اسپانعا قول جايادى.
— ەي، دۇنيە! ەي، جاساعان! جەرىمدى الدىڭ! — كوندىم! جارىمدى الدىڭ! — ولمەدىم! اناۋ اتىمدى تاعى الدىڭ! — قالمادىڭ! جالاڭاش جانىمنىڭ ەندى نەسىن ايايسىڭ! ونى دا ال! جانىمدى دا ال، دۇنيە! ەي، دۇنيە! — تالتىرەكتەپ ورنىنان تۇرادى. انانداي جەردە ءۇنسىز سىلەيگەن مۇجىقتى كورەدى. — ءاي، مۇجىق! اتىمدى سەن اتتىڭ عوي! ەندى مەنى دە ات! مىنا مەنى ءدال جۇرەكتەن ات! جەرسىز، جارسىز، ءانسىز تىرلىكتەن تۇڭىلگەن ءانشىنى ءدال كوزدەپ ات! ات مەنى، مۇجىق! اناۋ اۋليەنىڭ قابىرىنە دومالاتىپ قۇلاتا كەت! — قارسى جۇرەدى.
مۇجىق باسىن شايقاپ كەيىن شەگىنىپ بارادى. — Ex، ەتو جە تى! موي زاستۋپنيك! ەح، براتەس! ۋموم تى ترونۋلسيا ۆيدات. نو سپاسي تەبيا حريستوس! نۋ، ەجەلي پو حريستوس، تو اللاح تۆوي!
ءسۇرىنىپ كەتكەن ءبىرجاننىڭ كوكقاسقانىڭ قاسىندا جاتقان دومبىراعا قولى تيەدى. وتىرا قالىپ، مالداسىن قۇرعان سال دومبىرانى بەزەكتەتىپ زارلى، شەرلى كۇيدى كۇڭىرەنتە توگەدى. كۇيگە ەلىتكەن مۇجىق تا بەيىتتىڭ ىرگەسىنە وتىرا كەتىپ، كەۋدەسىن تەڭسەلتە باستاپ ەدى، كۇبىرلەگەن ەرىندەر جاس كەزدە ەستە قالعان الدەبىر ەرتەگى-اۋەندى مىنا دومبىرا سازىنا قوسقىسى كەلدى مە، سىبىرلاپ قويا بەردى. قازاق دومبىراسىنىڭ ساحارالىق كۇمبىرىنە ورىس مۇجىعىنىڭ كۇبىرى ىلەسىپ، جىم-جىرت مۇلگىگەن ەسكى زيراتتى تەربەتىپ جاتىر.
گۋسي-لەبەدي،
ۆوزميتە مەنيا
نا بەلى كرىلىشكي،
ۋنەسيتە مەنيا
نا روديمۋيۋ
نا ستورونۋشكۋ...
* * *
تىرىم-تىراقاي شاۋىپ بارا جاتقان جىگىتتەرىن پوشتاباي ايقايلاپ توقتاتپاق بولادى.
— ۋاي، توقتاڭدار! قايت! كەيىن قايت!
داۋىستار: — نە دەيدى؟ نەگە! ولىمگە ايداي ما؟
— كىم ول توقتا دەپ جاتقان؟
— پوشتاباي باياعى! ازىنابايدىڭ ازبانى!
— مەنىڭ ءوز ىستىبايىم بار! ماعان پوشتابايدىڭ ءامىرى جۇرمەيدى.
پوشتاباي تاتار ءتىلماشتىڭ يىعىندا جۇرگەن مىلتىقتى ەندى عانا كورەدى. اتىن بوربايلاتا قامشىلاپ الگىنى قۋىپ جەتىپ، مىلتىققا بارا جارماسادى. تاتار ءتىلماش اش كۇزەنشە شاقىلدايدى.
— سيڭا نيما كيراك شۋشى مىلتىق؟ تۋتماگىز!
— بەر تەز!
— بەرمەيمىن. شۋشىنى ەگو ۆىسوكوروديە گەنەرال-گۋبەرناتور پوداريت قىلعان.
— ءاي، شۋشى-مۋشى! بىلجىراما! جەمەيمىن مىلتىعىڭدى، شورت! قايتىپ بەرەم! — يىعىنان كۇشتەپ سىپىرىپ الادى. — وعىن اكەل! ءبارىن! بول!
پوشتاباي مىلتىقتى وقتاپ، جالما-جان اسپانداتىپ اتىپ كەپ جىبەرەدى.
— قانە، توقتاڭدار! توقتاماعاندارىڭدى شەتىنەن دومالاتىپ تۇسىرەم!
جىگىتتەر ءۇيىرىلىپ تۇرا قالىسادى.
پوشتاباي جىگىتىنە ءامىر ەتەدى.
— ءاي! سەن اناۋ بوس اتتى ۇستاپ، مىنا قانشىقتى مىنگىزىپ الىپ، اۋىلعا اكەتە بەر. بىزگە قاراما.
سەن دە كەتە بەر، نوعايىم! ايتپەسە ماتۋرىڭنان ايىرىلىپ قالارسىڭ.
— مىلتىق؟.. شۋشىنى ەگو ۆىسكوروديە...
— بۇتىنداعى ءوز مىلتىعىڭدى سايلاپ، دۇرىستاپ وقتاي بەرمەيسىڭ بە ونان دا، كەز كەلگەن جەردەن ۇراتىنداي عىپ — دەپ قارقىلداپ كۇلەدى. — جارايدى، نوعايىم! قورىقپا. الاسىڭ!
ال، جىگىتتەر! وسىنشامىز ءجۇرىپ ءبىر مۇجىقتان قاشىپ كەتكەنىمىز — سۇيەككە ءمىن، ەستىگەن ەلدەن ۇيات. ونداعى بار مىلتىق، مىنە، بىزدە دە بار. مىناۋ ورىستىكىنەن ءتاۋىر. ەندەشە مۇجىعىن جۇلىپ ءتۇسىرىپ، زارجاق ءانشىنى ات قۇيرىعىنا بايلاپ، دىرىلداتىپ سۇيرەتىپ كەتەمىز.
جىگىتتەر دۇرىلدەدى.
— سويتەمىز، سۇيرەتەمىز!
— مۇجىقتى اۋليەنىڭ بەيىتىنىڭ باسىندا لاقشا باۋىزايمىز.
— قاراشەكپەندەرگە سەس بولادى.
بۇلار قايتادان كەرى قۇيعىتىپ كەلىپ، تومەندە ءبىرى دومبىرانى كۇڭىرەنتىپ، ءبىرى ءوز ءانىن كۇبىرلەتىپ وتىرعان ەكەۋدى قورشاپ الادى.
كۇي شەرلى. زار اتقان كوكىرەكتىڭ وكسىگى كوپ بەبەۋىمەن كەڭ دالاعا كۇمبىرلەپ تاراپ، كەلگەندەردى ەرىكسىز تۇساپ، ءبىراز قىبىرسىز قالدىرعان ەدى.
زيپۋنىنىڭ ىشكى وڭىرىنەن كيسەتىن شىعارىپ، تەمەكى وراپ وتىرىپ، ەڭگەزەردەي مۇجىق ەندى ءبىر باسقا اۋەنمەن گۇرىلدەي ىڭىرانادى.
تەگا-تەگا، گۋسي سەرىە، دوموي،
نە پورا لي ۆام ناپلاۆاتسيا...
پوشتابايدىڭ سۇق ساۋساعىنىڭ استىنداعى شۇرىپپە اڭداۋسىز باسىلىپ كەتىپ، مىلتىق گۇرس ەتە قالادى. پوشتابايدى ءوزى دە، تۇرعاندار دا، وتىرعان ەكەۋ دە سەلك-سەلك ەتە قالىپ، وپىر-توپىر قيمىلعا كوشەدى.
پوشتاباي ساڭق ەتەدى.
— ءاۋ، ءبىرجان! دۇنيە — كەزەك! سەنىڭ كەسىرىڭنەن جاندارال اۋىلىمىزعا تۇسپەي كەتتى. جاندارال توقتاماي، ازەكەم و دۇنيەلىك بولعان سوڭ جايلاۋدان دا ايرىلدىق. بارىنە كىنالى سەن! ەكى دۇنيەدە دە قولىم جاعاڭدا بولار. مەن — جانالعىشىڭ!
وسى كەزدە مۇجىق الدەنەنى سەزگەندەي مىلتىعىن كەزەنىپ، ءبىرجاندى تاساعا يتەرە بەرىپ، اتىپ جىبەرەدى.
— اح، ۆى زلودەي! نە دام ەگو، موۆوۆو زاستۋپنيكا نا راستەرزانيا!
داۋىستار: — ويباي! اناۋ دۇلەي مۇجىق شەتىمىزدەن قىرىپ سالادى!
— ءاي، ىستىباي! پوشتابايعا ەرەم دەپ ءبىرىڭ ءولىپ، ءبىرىڭ قال. مەن ءوزىم كەتتىم.
پوشتاباي قالشىلدايدى.
— ىستىباي! "جانبوتانىڭ جاۋ تۇسىرگىش جەندەتتەرى!" دەپ ماقتاعاندارىڭ شەتىنەن قاتىننان دا جامان قاشاق بوپ شىقتى عوي. بار! قاشىڭدار! قارا ورمانىڭا تىرناعىن سالعان، جايلاۋىڭا جامباستاعان قاراشەكپەنمەن دە، قارا نيەت زارجاق انشىمەن دە ءوزىم جالعىز ايقاسايىن!
جىگىتتەر كىدىرەدى. ءۇنسىز تومسارىسادى.
— ءاي، ءبىرجان! ەندى سەن ورىسپەن اۋىز جالاستىڭ، ءا! جەرىڭدى تاپتاتىپ ەڭ، ەندى ەلىڭدى دە قىرعىز!
پوشتاباي ءسوزىن اياقتار-اياقتاماستان اتىپ كەپ جىبەرەدى. وق اۋليە بەيىتىنىڭ كەسەك تاسىنا ءتيىپ، زىڭىلداپ كەرى ۇشادى.
داۋىستار. — ويباي! اۋليە شامداندى!
— وق وزىمىزگە قارسى ۇشتى!
— بۇعىڭدار! جاتىڭدار!
ەندى مۇجىق مىلتىعى شاڭق ەتە قالادى. الگىنىڭ قولىنا ءبىرجان جارماسادى.
— اتپا، مۇجىق! ەندى اتپا! سەن ارالاسپا!
— نە پونيمايۋ يا تەبيا، موي سپاسيتەل.
پوشتابايدىڭ مىلتىعى تاعى ساڭق ەتە قالادى.
— كوردىڭدەر مە، وق قايتقان جوق. قورىقپاڭدار بوسقا. (داۋىستايدى). ءبىرجان! ءاي، اۋپىلدەك يت! ەندى سەن مۇجىقتى تاسالاندىڭ با؟ بىرەۋگە تىعىلماساڭ، جۇرە المايسىڭ، ءا. جانىڭ نەتكەن ءتاتتى ەدى!
ءبىرجان تاسادان شىعادى. ونى كەيىن سۇيرەمەك بوپ مۇجىق ۇمتىلادى.
— تى نە سۋنسيا پود پۋلي-تو. ونا-تو، ۆەدما، سلەپا، ي زاسەپيت حموجەت.
— جىبەر! ءلايلىم مەن كوكقاسقادان ايرىلعان عۇمىردىڭ ءمانى جوق ەندى. جىبەر مۇجىق!
— ەي، بوگۋ، نە پونيمايۋ!
پوشتابايدىڭ مىلتىعى گۇرس ەتەدى. قورعاسىن وق مۇجىقتىڭ اياعىنىڭ استىنان شاڭىن بۇرق ەتكىزەدى.
ءبىرجان كوكىرەگىن توسا بەرى اتتايدى.
— اتپا، پوشتاباي! اتپا مۇجىقتى! مەنى ات! تيمەڭدەر مۇجىققا!
پوشتابايدىڭ تاعى دا كەزەنگەنىن كورىپ، مۇجىق الگىنىڭ باسىنان اسىرا تارتىپ جىبەرەدى.
ىستىباي بۇعا قالادى.
— ويباي-اۋ، اناۋ ورىس ەشكىمدى ايامايدى. ات! اتساڭشى، پوشتاباي! جانىن جاھاننامعا نەگە جونەلتپەيسىڭ بۇ كاپىردىڭ!
— اتپا، پوشتاباي! سەندەرگە مەن كەرەك بولسام، مىنە مەن دايىنمىن! اتاسىڭ با، اساسىڭ با — بىلگەنىڭدى قىل! تيىسپە مۇجىققا! ورمانداي كوپ ورىسقا كيلىگىپ، ەلدى بۇلدىرمە! قارا قازان سارى بالاڭدى ويلا. ورىس پەن قازاقتى جاۋلاستىرما!
— نe پونيمايۋ، حوت ۋبەي. چەم تى تاك پروۆينيلسيا؟ پوچەمۋ وني تاكيە زلىە، پروكلياتىە باسۋرمانى؟ و-و، تى موي زاستۋپنيك، توجە باسۋرمان، نو تى بلاگورودنىي باسۋرمان!
تاعى دا ەكى جاقتان ءبىر-بىر دۇركىن وق اتىلادى. مۇجىقتىڭ يىعىنا وق ءتيىپ، قان كورىنەدى. ءبىرجان الگىنى سۇيەي بەرەدى.
— بايعۇس نەمە... ءولىپ كەتىپ جۇرمەسە... نەڭ بار ەدى كيمەلەپ؟
— نە پونيمايۋ... ا ون ۆپراۆدۋ پريسەليلسيا ۆ مەنيا... ۆ چەلوۆەكا... ا يا ەگو ششاديل. نە پونيمايۋ. — مىلتىعى قولىان ءتۇسىپ كەتەدى. پوشتابايدىڭ داۋسىنان قۋانىش ءۇنى اتتاندايدى.
— قۇلادى! مۇجىق قۇلادى! ۋا، اۋليە! اقسارباس! قانە، ۇستاڭدار! سالىڭدار بۇعالىقتى اۋپىلدەگەن توبەتكە!
كيمەلەگەن، كەۋدەلەگەن، توبىر ءبىرجاننىڭ قولىن شىرماپ، ارقانمەن جەتەكتەپ الادى. انانداي جەردە ءولى-تىرىسى بەلگىسىز مۇجىق شاڭ-شاڭ بوپ دومالاپ قالعان.
پوشتاباي مەن ىستىباي — ەكى جاۋىز ماسايراپ، ءانشىنى تابالاپ تۇر.
— ءتۇستىڭ ۋىسىما! جانىڭدى ەندى سىعىمداپ مۇرنىڭنىڭ ۇشىنان تامشىلاتىپ شىعارام!
— كوكىرەگىڭە نان ءپىسىپ، كەۋدەمدى باسىپ كەپ ەدىڭ! شوق! شوق بالەم! تاپتادىم-اۋ اقىرى! باستىم-اۋ تابانىما!
ءبىرجان مويىماي تۇر. ەزۋدەگى قاندى تۇكىرىكتى ەرنىمەن جيناپ الىپ، تۇكىرىپ تاستايدى.
— قۋ دالامنىڭ قۋدالانباعان اقىنى جوق. سەگىز سەرى دە ساحارادان سايا تاپپاي شەرمەندەمەن سەندەلىپ ولگەن. قورقىتا المايسىڭ ەكەۋىڭ. مەنىڭ قورقاتىنىم — مىنا سەندەردىڭ اق پەن قارانى، ادال مەن ارامدى اجىراتا الماس قاراۋلىعىڭ! كورسوقىر باسىرلىعىڭ!
— ءا-ا، سولاي ما؟ ءاي، اكەل ەردى! ەر-توقىمىن سا-الدىڭ! ورتە! ورتەڭدەر! كورسىن قۇقايىن بۇل قۇدايىن ۇمىتقان شوقىندى!
جىگىتتەر لاۋلاتىپ وت جاعىپ، كوكقاسقاداعى ەر-توقىمدى بوساتىپ وتقا لاقتىرادى. انانداي جەردە جاتقان قيمالى دومبىرانى كوتەرىپ العان ىستىباي ءبىرجانعا ءبىر قاراپ قارق-قارق كۇلەدى. سودان سوڭ دومبىرانى تاسقا ءبىر ۇرىپ، ونى دا وتقا لاقتىرادى.
— ال ەندى، قالاي باقىلدار ەكەنسىڭ، سا-الىم!
— ەي، دۇنيە! جاۋىزدىقتى تىزدەمەي، ىزگىلىكتى بوساتپاي قاشانعى شىرماپ وتەرسىڭ! ەي، وپاسىز، جالعان دۇنيە!
— ءتىلىنىڭ قىرشاڭقىسىن! ءبارىبىر مەنى يلانتا المايسىڭ!
— پوشتاباي! اتىپ كەت مەنى! سۇيەگىم اۋليەنىڭ بەيىتىنىڭ باسىندا قالسىن!
— و، ءزالىم! وپ-وڭاي ولە قالعىڭ كەلەدى، ءا! جوق! مەن سەنى الدىمەن جىندىسايعا اپارىپ، كەرىپ تاستاتام. "سال جىنداندى! ءبىرجاندى پەرى شالىقتاپ، جىن سوقتى!" دەپ ەل-جۇرتىڭدى بەزدىرەم! قىرىق كۇن اۋزىڭا ءنار تامىزباي، جۇقارتىپ، ءۇزىلتىپ ولتىرەم.
* * *
"جىندىسايعا" كەش تۇسەدى. كۇزەتشى تورەقۇلدىڭ جونىپ وتىرعان اعاشى دومبىراعا اينالعان. بەت تاقتايىن قاعىپ، ىشەك تاعىپ، اينالدىرىپ-توڭكەرىپ قارايدى. قارا كوزدەرىندە جىلت بىلىنەدى. بادەندى جۇزگە جىلۋ جۇگىرەدى. سودان سوڭ كەرەگەگە تاڭىلىپ بۇك ءتۇسىپ جاتقان سالدىڭ يىعىنان تۇرتەدى. يەگىن يىعىنان ءوسىرىپ قاراعان ءبىرجانعا ءۇن-تۇنسىز دومبىراسىن ۇسىنادى. ءبىرجان اڭ-تاڭ كۇيمەن بىرەسە تورەقۇلعا، بىرەسە دومبىراعا كەزەك قارايدى. تورەقۇل سويلەپ، سايراپ قويا بەرەدى.
— دومبىرا!.. دومبىرا عوي، ءبىرجانجان! قولىمنان بار كەلگەنى وسى!
— دومبىرا دەيمىسىڭ؟! ءيا، دومبىرا ەكەن! وسى سەن... سەن تورەقۇلسىڭ، ءا!؟ سەن ءلايلىم اۋىلىنانسىڭ، ءا... اكەلشى وندا بەرى دومبىراڭدى!
ءبىرجان دومبىرانى الدىنا وڭگەرەدى. وڭ قولدىڭ سۇق ساۋساعىمەن قوس ىشەكتى تىڭق-تىڭق ەتكىزىپ ءبىراز وتىرادى. تيەگىن جىلجىتىپ دۇرىستاپ قويادى. ءسال توقتاپ، ارقان قيعان بىلەگىن ۇزاق سيپالايدى. سودان كەيىن سول قولدىڭ قارىسا بۇگىلىپ قالعان ساۋساقتارىن بىر-بىرلەپ اشىپ، دومبىرانىڭ ساعاعىنا اپارادى. ساۋساقتار اش كۇزەندەي جابىسادى. ساۋساقتار جۇگىرەدى. ساۋساقتاp بەزەكتەيدى. ساۋساقتار شەر توگەدى. ساۋساقتار زار اتادى. قوس ىشەك كۇرسىنەدى. قوس ىشەك كۇڭىرەنەدى. قوس ىشەك بوزدايدى. قوس ىشەك ازىنايدى. العاشقى قوس جۇلدىز كوك اسپاندا كوز اشقاندا كۇزگى دالاعا ەسىل، اسىل ءبىرجاننىڭ جان ايعايى، جۇرەك زارى — تەمىرتاسى" اڭىرايدى. "تەمىرتاسى" دالا كەزىپ، تاۋ بوكتەرلەپ، كول جاعالاپ كەزىپ كەتەدى. ەستىمەسە دە ساقالىنىڭ ءدال ۇشىندا كەسەك-كەسەك كوز جاسى تامباي دىرىلدەپ، ساڭىراۋ تورەقۇل قىبىرسىز تىڭداپ قالعان.
ءبىرجان (اندەتىپ)
ال، دۇنيە، وتەرىڭدى ءبىلىپ ەدىم،
بىلدىرمەي سەرىلىكپەن ءجۇرىپ ەدىم...
اق ءۇيدىڭ اي كورىنەر ماڭدايىنان،
شەشەننىڭ ءسوز شىعادى تاڭدايىنان.
تەمىرتاس، اسىل، اقىق قاراقتارىم،
يىسكەتىپ كەتسەڭدەرشى ماڭدايىڭنان.
* * *
اياق-قولى شىرماۋلى ءبىرجاندى ىستىباي دىرىلداتا سۇيرەتىپ "جىندىسايداعى" قارا جارتاستىڭ تۇبىنە الىپ ۇرادى. قامشىمەن شىقپىرتا سابايدى. بەت-اۋزى كوگەرە قانتالاعان سالدىڭ قاسىندا ءاجۋالاپ كۇلىپ تۇر.
— ءا، انشى-بە-ەك! ءقازىر ساعان ەمشىلەر كەلەدى. جاقسىلاپ ەمدەپ بەرەدى ولار سەنى. پوشتابايدىڭ ءوزى اكەلە جاتىر ولاردى. — قارق-قارق كۇلكىسى جارتاستا جاڭعىرادى. ءبىرجاننىڭ ءتىلىم-تىلىم كيىمىنىڭ اراسىنان ءتۇيۋلى جۇدىرىعى عانا كورىنەدى. كوزدەردەن ۇشقىن شاشىرايدى.
ءبىر توپ بالا مىنگەن اربانىڭ دەلبەسىن پوشتابايدىڭ ءوزى ۇستاپ وتىر. ىسقىرىپ، اسىعىس ايدايدى كولىگىن. اربا سالدەن سوڭ جارتاسقا جەتىپ توقتايدى.
— ءا، ىستىباي، دايىندادىڭ با؟ قانە، بالالار! تەز تۇسىڭدەر.
بالالار جارتاس تۇبىندە دومالانىپ جاتقان ءبىرجانعا جاقىنداۋعا قورقىپ، شەگىنشەكتەي بەرەدى. پوشتاباي كۇلەدى.
— ءوي، باتىرلارىم-اۋ! ءوزىمىزدىڭ ءبىرجان سالدى تانىماي قالدىڭدار ما؟ ءانشى اعالارىڭ عوي. قورىقپاڭدار. بەرى جاقىنداڭدار. ازداپ ونىڭ ەسى اۋىسقان. ءا-ا، ءيا-ا، جىندانعان. ءبىراق جىندانعان ادامعا بالالاردىڭ جانى شىن اشىسا، سول ادام جازىلىپ كەتەتىن كورىنەدى. سەندەردىڭ ءبىرجان اعالارىڭدى جازىپ العىلارىڭ كەلە مە؟
بالالار شۋىلداپ الا جونەلەدى.
— ءيا، پوشتاباي اعاتاي! جازعىمىز كەلەدى!
— اپام ءبىرجان سالدىڭ اندەرىن سۇمدىق جاقسى كورەدى!
— ءيا، ساعان! مەنىڭ اپام ءايبات ايتادى!
— سال اعانىڭ جازىلعانىن جۇرتتىڭ ءبارى تىلەيدى.
ەندى ىستىباي مەن پوشتاباي قاتارلاسا سويلەيدى.
— ءوي، اقىلدى بوقمۇرىندارىم وڭشەڭ! ءبىرجان اعانى جاقسى كورەدى ەكەنسىڭدەر. وندا بىلاي بولسىن. جىندانعان ادامدى ەمدەۋ ءۇشىن سيىردىڭ جاپاسىن بەتىنە جاعىپ، لاي بالشىقپەن، تەزەكپەن اتقىلاۋ كەرەك. قانە، ەمدەيمىز بە؟
— ءيا، ەمدەيمىز وندا.
— جاپانى قايدان الامىز؟
— ءولا، مۇندا جاپا تولىپ جاتىر! لاي بالشىق تا كوپ!
الايدا بالالار بىر-بىرىنە قاراپ، ونشا قيمىلداي قويمايدى. پوشتاباي جەردەن جاس جاپانى الىپ، الگىنى ءبىرجاننىڭ بەتىنە جالپ ەتكىزەدى. ىستىباي بالشىقتى سازدىڭ توبەسىنە تاستاي سالادى. سول-اق ەكەن بالالار دا قىزۋ كىرىسىپ كەتەدى. جالعىز-اق ءبىر بالا عانا اقىنعا كەسەك اتپاي، وقشاۋ تۇر.
— اعاي، اناۋ سماعۇلعا قاراڭىزشى، بوس قاراپ تۇر.
— ونىڭ ءبىرجان اعاعا جانى اشىمايدى.
— ول انەۋكۇنى... كەشە ءبىرجان اعانى ۇرعاندا جىلاعان.
— جىلاۋىق، جىلاۋىق! ءيتتىڭ كوتىن تىرناۋىق!
ءسماعۇل بالالارعا تاپ-تاپ بەرەدى.
— تيمە، ءبىرجان اعاما! جاقپا تەزەكتى بەتىنە!
سماعۇلدى بالالار تىڭدامايدى. اشۋلانعان ول بىر-ەكەۋىن قويىپ-قويىپ قالادى. سالعا جاقىندايدى.
— ءبىرجان اعا! اعا، ءسىز اۋىرعان جوقسىز عوي. ساۋسىز عوي، ءا!
بالا سالدى قۇشاقتاي الادى. ءبىرجان يەگىمەن سماعۇلدىڭ باسىنان سيپايدى.
— جىلاما، سماعۇل! وكپەلەمە جولداستارىڭا. ولاردى اداستىرىپ تۇرعان پوشتاباي مەن ىستىباي .وي. ۇلكەندەر عوي! ال سەندەر ءالى جاسسىڭدار. قولدارىڭدى بىلعاساڭدار دا، جاندارىڭدى بىلعاماڭدار.
پوشتاباي ءبىرجاندى ۇرعاندا ىستىباي سماعۇلدى قامشىمەن تارتىپ جىبەرىپ، سماعۇلدى جۇلقىپ اپارىپ ارباعا اتىپ تاستايدى.
— قانە، ءبارىڭ دەرەۋ مىنىڭدەر!
پوشتابايدىڭ مىسقىل كۇلكىسى ەزۋىنەن ارىلمايدى.
— ءاي، ءبىرجان! اسقاق ەدىڭ عوي كۇنى كەشە. بۇگىن مىنە استىما ءتۇستىڭ. مەنىڭ قايشامدى تابالاپ ەدىڭ، تابانىما باسىپ جەرمەن-جەكسەن ەتتىم. بەتىڭە بالالارعا بوق جاققىزىپ كەك قايتاردىم! حا-حا-حا!
تەزەك پەن بالشىققا ابدەن بىلعانعان، كوزىنەن جاس پارلاعان ءبىرجان "تەمىرتاسىن" اڭىراتا جونەلەدى.
* * *
ايدالا. جالعىز قوس. قوس قاسىندا اربا. اربانىڭ ارىسىندا اقبوز ارعىماق بايلاۋلى تۇر.
بۇل قوس — ءلايلىم مەن تاتار ءتىلماشتىڭ وتاۋى. ەكى ايدان بەرى ءتىلماشتىڭ قالىڭدىعى اتالعانىمەن، ەكى ايدان بەرى قالادا بولعان تىلماشپەن بۇگىن عانا كەزدەسكەن. پوشتابايدى ءتىلماش بولىستىققا وتكىزەم دەپ، اقىرى اۋىلنايلىققا تاعايىنداعان. بۇگىن ەكەۋى ەندى وڭاشا وتىر. قولىنا قىز تيگەن زاماتتا اۋىلدان الا جونەلگەن ءتىلماش كەش باتا ايدالاعا ەرۋ جاساعان.
— سۋىق. جاۋرادىم! — دەيدى ءلايلىم.
— وندا مىنادان ەپلەپ تاتارمىز. بەك ءايبات ءشاربات! رۋسلاردىڭ، قىمىزى. شامپان!
— جوق! ىشپەيمىن!
— ءاي، سۇلۋىم، يركەم! يركەمسىڭ سەن بيت! مەن ءسيڭا روۆنو يكى اي توستىم. وح! پروستو شىداي المايمىن. ستراست بۋشۋەت جۇرەگيمدە. ساندۋعاشىم!
— ءيا! ەكى اي جوعالدىڭىز. نەگە؟
— ءا-ا، پوشتاباي يت ۆينوۆات! مەن ونى، قاڭار سۇڭقىرني ۆولوستنوي قىلارعا وبەششات يتكەم. نو، بۋلمي. سونسوڭ ونى اۋىلناي سايلاتتىم. ەكى اي چينوۆنيكتەردى پوكۋپات قىلا. تو وعان، تو بۇعان ۆزياتكا... ھم مزدا نۋ، شۋشى زناكومىي ءسوزني ۇمىتتىم... ا-ا، پارا بەردىم. ەندى ول ءسينا ماعان پوداريت قىلا، يركام، ساندۋعاشىم! ال، مەن پوشتابايعا يشانبايمىن. ول ءسينى... ەرتەڭ ءبيرماي قويسا. ي ول اۋىلدان سپەشنو كەتتىك.
— ءيا، بەزە قاشتىڭىز! مەن اۋىلداعىلارمەن دە قوشتاسا المادىم.
— و-و، مەن فەودال ەمەس! مەن وبرازوۆاننىي! مەن ءسينا، سۇلۋىم، وزىمە تەڭ تۇتام. پوتوم اۋىلعا نە راز كەلەمىز بيت!
— ءبارىبىر اۋىلدى ءقازىر-اق ساعىنا باستادىم. بۇگىن بەكەر كەتتىك.
— زاتو شۋشى شالاش — ءبيزدىڭ سۆادەبنىي دۆورەس! ەكەۋمىز وڭاشا تابىسامىز! سۋپرۋجەسكايا لوجادا!.. ءا- ءا، ىستىق توسەكتە! ءقازىر! ساندۋعاشىم! سۇلۋىم! ءلايلىم ميڭا! كەلشى! ءينشى قۇشاعىما!
— تار توسەكتە دەيمىسىز؟.. ءولاي، ەرتەرەك نەگە ايتپادىڭىز؟ ەڭ بولماسا وندا الدىمەن جۋىنىپ-شايىنىپ دەگەندەي ىرىمىن جاسامايمىز با؟
— ا-ا؟ دا! نو دالا سۋىق!
— تۇك ەتپەيدى. بۇلاققا قولدى ءبىر سۇعىپ جىبەرسەڭىز — قىز-قىز قاينايسىز!
— سۋلاي مي؟ بر-ر! حولودنو ۆەد!
— قورىقپاڭىز. وندا الدىمەن مەن جۋىنىپ كەلەيىن، — دەپ ەسىكتەن شىعا بەرىپ ارتىنا بۇرىلادى. — ءسىز... ءسىز شىقپاڭىز، قاراماڭىز. ۇيالامىن عوي!
— وي، سۇلۋىم! ساندۋعاشىم! يركام! ۇيال! ۇيالعان دۇرىس بيت!
ءلايلىم تىسقا شىعىسىمەن جالما-جان اقبوزدى شەشىپ الىپ، جەتەكتەپ ۇزاپ بارىپ قارعىپ مىنەدى دە، ءتۇن قوينىنا سۇڭگىپ جوعالادى.
قوستان اتىپ شىققان تاتار ءتىلماش، قايتادان قوسقا كىرىپ، مىلتىعىن كوتەرىپ، تارس-تۇرس اتادى.
— بەك حيترىي ءميللات شۋشى ءقازاقلار. بەك حيترىي!.. داجە ماتۋر قىزى دا كاۆالەرنى الدايدى. قاڭار سۇقىرنىڭ قىزى اق بوز اتىمدى ۇرلادى ەششە! Ox، قاڭار سۇققىر دالا! قاڭار سۇققىر، تاتار مالاي! ۇيىقپا ەندى شالاشتا يكى تىزەندى، ەكى كاك دۆە حولودنىە كامني تىزەڭدى قۇشاقلاپ!... سۋل كيراك سيڭا!
* * *
سايداعى قاراشا ءۇيدىڭ ءىشى. ءبىرجاننىڭ ساقال-مۇرتىن باسىپ، تورەقۇل سالعا ەندى جاڭا بەشپەنت ۇسىنادى.
— مەنى ءتىپتى بوزبالاداي كيىندىردىڭ عوي، توكە! ءاي، ءبىر جاقسىلىق بولعاي!..
— ازىناباي ىلعي سەمىز سوعىم سوياتىن. قازىسى تابان شىعادى.
— بىزدەن قازى دا، قىز دا الىستادى عوي... الدە تاعى كەلەر مە؟ سونداي اتتى كۇن ورالار ما؟ — سىرتتان ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى جاقىندايدى. — ءاي، تورەقۇل! توكە! كەلەدى! راس كەلە جاتىر! — ءبىرجان جۇزىنە قان، كوزىنە نۇر جۇگىرگەن. ساپ-ساۋ قالىپتى ەلەڭدەپ تۇر. — مەنى ىزدەپ كەلەدى ءدال وسى ادام! ءاۋ، توكە! ءدال مەنى ىزدەپ كەلە جاتقانىنا ەش كۇمانىم جوق! قاپ! ەستىمەيدى-اۋ بۇل مەنى!
تورەقۇل ەستىپتى.
— ءيا! ءبىرجان قاراعىم! كەلەد! سەنى ىزدەپ كەلە جاتىر كىم بولسا دا!..
ءبىرجان اڭ-تاڭ.
— نە دەدىڭ، توكەم! سەن... سەن دە ەستىدىڭ بە؟ ەندەشە ەستى-قۇلاقتى جاساعان حاقتىڭ ەستىمەۋى مۇمكىن ەمەس. ءلايلىم! كەلشى! تەز جەتشى، ساۋلەم!
ەسىكتەن ءلايلىم كىرىپ كەلەدى.
— ءبىرجان اعا! ءبىرجان اعا! مەن كەلدىم! — سالدى باس سالىپ قۇشاقتاي الادى. — جەتتىم وزىڭىزگە!
ءبىرجان اتىپ تۇرادى.
— ءلايلىمىم! قالقاشىم! جەتتىڭ اقىرى! مەن سەنى ىزدەدىم! مەن سەنى كۇتتىم! كوگىمدە تۋعان سوڭعى جۇلدىزىم!
ءلايلىم اياق-قولى بايلاۋلى ءبىرجاندى باس سالادى.
— مەن ءسىزدى تاپتىم، ءبىرجان اعا! ەندى جوعالتپاستاي ماڭگى تاپتىم!
تورەقۇل سالدىڭ اياق-قولىن شەشەدى. يىعىنا شاپانىن جابادى. سودان كەيىن ەكەۋىنىڭ ماڭدايىنان كەزەك-كەزەك سۇيەدى. جەتەكتەپ دالاعا الىپ شىعادى. اقبوزدى كولدەنەڭدەتىپ ەكەۋىن مىنگىزەدى.
— ءباقتىلى-عۇمىرلى-شۇبىرلى بولىڭدار، بالالارىم!
— ساۋ بول، توكەم!
— قوش، قوش، كوكە! وكسىمەڭىز جاقسى كوكەم! جان كوكەم!
دالادا اقتۇتەك قار بورايدى. الاي-تۇلەي بۇرقاسىن كۇشەيەدى. اق تۇنەككە بويلاي ەنىپ، ارعىماق ات كەتىپ بارادى. اعاراڭداپ ۇزاپ بارادى.
قول بۇلعاپ، قاققان قازىقتاي تورەقۇل تۇر.
— قوش، قوش، بالالارىم! باقىتتارىڭ اشىلسىن! امان-ساۋ بولىڭدار!
اق تۇتەكتىڭ اراسىنان "جايماشۋاق" ءانى قۇتىرىنىپ جەتەدى.
كول جاعالاي بىتەدى كوكشە قۇراق.
ءان سالعانىڭ جاقسى ەكەن ءلايلىم شىراق!
قاراكوزىڭدى كورگەندە العاش رەت
ءان ەكەن ءبىرجان سالعان "جايماشۋاق".
اق تۇتەك اسپانعا شاپشيدى. اسپاننان عاشىق جۇرەكتىڭ ادەمى، اسەرلى ءانى قۇيىنداتىپ قۇيىلادى.
ءوتتىڭ جالعان، كەشتىم سايران،
ءاۋ، شىركىن، قىز بالا-اي!
جاستىقتىڭ اسەرىمەن ەتتىم سايران...
الماتى 1993 جىل
You Might Also Like
