InfoHub Logo

قالىڭ قازاق ەلىنە كوزدىڭ اعى مەن قاراسىنداي قاتار قىزمەت ەتكەن بۇل ەكى باسىلىمدى بىر-بىرىنە قارسى قويىپ قاراستىرۋعا بولمايدى. كەيبىر ماسەلەلەردە ەكەۋىندە پىكىر الالىعى كەزدەسپەي قالماعان. ءبىراق، ول ماقسات بوتەندىگىنەن ەمەس، سوعان جەتۋدە ۇستانعان جولدارىنىڭ ارتۇرلىلىگىنەن تۋىنداپ وتىرعان. بۇل تۋراسىندا كەزىندە كورنەكتى قالام قايراتكەرى ب. ءمايليننىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ 1915 جىلعى 138-سانىندا جاريالانعان ماقالاسىندا: «بۇل ەكەۋىنىڭ كەيبىر پىكىرلەرىنىڭ بىرىنە-بىرى قيعاشتىعى، ول تۋرالى ءبىرسىپىرا ءسوزدىڭ بولىپ وتكەندىگى وقۋشىلارعا بەلگىلى. ءبىراق ول تاقىرىپتا ارالارىندا دۇشپاندىق جوق. سەبەبى ەكەۋىنىڭ دە ءتۇپ ماقساتتارى ءبىر ەدى»، – دەپ جازۋى ءسوزىمىزدى تىرىلتە تۇسەدى.

ءبىر كەرەمەتى، ارالارىندا قانشا تالاس-تارتىس بولعانىنا قاراماستان، بۇل ەكى باسىلىمنىڭ ءبىرىنىڭ ءسوزىن ەكىنشىسى سويلەپ، ءبىرىن-بىرى قولداپ وتىرعانى كوڭىل اۋدارتپاي قويمايدى. بۇدان ولاردى شىعارۋشىلاردىڭ جەكە باس قامىنان بۇرىن ۇلت ماقساتىن بيىك قويا بىلگەن ازاماتتىق بولمىستارىن جەتە تاني تۇسكەندەي بولاسىز. وعان ءبىر عانا مىسال، «قازاق» گازەتىنىڭ 1915 جىلعى 148-سانىندا «ايقاپ» توقتالۋى» دەگەن ماقالا جاريالانعان. وندا «قازاقتىڭ اينالدىرعان جالعىز جۋرنالىنىڭ بىرنەشە جىل شىعىپ تۇرىپ، ەرەسەك بولعان سوڭ توقتالىپ قالعانىنا» قاپالى ەكەندىكتەرىن بىلدىرە وتىرىپ، «قازاق» باسقارماسى «ايقاپتا» جاريالانعان جۋرنالدى شىعارۋشىلاردىڭ وقىرماندارىنا سوڭعى ارناۋىن گازەتتەرىندە كوشىرىپ باسۋدى وزدەرىنىڭ ازاماتتىق بورىشتارى سانايدى. ال «ايقاپتىقتار» بولسا، ءوز كەزەكتەرىندە جۋرنالدىڭ قاراجات تاپشىلىعىنان جابىلاتىندىعىنا وكىنىشتەرىن بىلدىرە كەلىپ، گازەت توڭىرەگىندەگىلەرگە مىناداي تىلەك-باتالارىن بەرەدى: «جۋرنالدى شىعارعانداعى ماقساتىمىز حالىققا جول كورسەتپەك ەدى. گازەتاشىلىق، جۋرنالشىلدىق قازاق جىگىتتەرىنىڭ قولىنان كەلەتىن جۇمىس ەكەندىگىن سىپات ەتپەك ەدى. ءبىز بۇل ماقساتىمىزعا جەتتىك. ەندىگى جۇمىس وقىعان جاستاردىڭ موينىندا». 

نەگىزگە الا وتىرساق، «ايقاپ» وتارشىلدىق قىسىمداعى قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتۋعا ىقپال ەتىپ، حالقىمىزدىڭ ساياسي جانە رۋحاني ىلگەرىلەۋ جولىندا مەيلىنشە قاجەتتى دىلگىر ماسەلەلەردى وتكىر كوتەردى. «قازاقتىڭ» باستى باعىتى اعارتۋشىلىق ماسەلەنى قامتىدى. 

سونىمەن، «ايقاپ» پەن «قازاق» نە سەبەپتى ايتىسقان؟ ول ءۇش ءتۇرلى ماسەلە بويىنشا وربىگەن. اتاپ ايتقاندا، جەرگە ورنالاستىرۋ، سەزد شاقىرۋ جانە ءالىپبي ءتۇزۋ جونىندە ەكى باسىلىم باسشىلىعى ءبىر پىكىرگە كەلە الماعان. ول – تاريحي شىندىق. ونى گازەت-جۋرنال تىگىندىلەرىنىڭ ماتەريالدارى دا راستايدى.

ەندىگى كەزەكتە، دالەل رەتىندە كەلتىرسەم، «ايقاپ» جۋرنالى ماقالاسىنىڭ ءبىر سانىندا “ءبىز كوشپەلىلىكتەن باس تارتىپ، وتىرىقشى ەل بولۋىمىز كەرەك. وتىرىقشى بولعان ەل ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك الادى، ەگىن ەگىپ، باسقا دا شارۋالارمەن اينالىسا الادى” دەپ ءوز ۇسىنىستارىن اشىق تۇردە جاريالاعان بولاتىن. كەيىننەن «قازاق» گازەتى قازاققا 15 دەسياتينادان جەر بەرىلىپ، وتىرىقشى ەل قىلۋدىڭ ارتىندا رەسەي مەملەكەتىنىڭ قۇيتۇرقى ارەكەتتەرىنىڭ جاتقاندىعىن باسا ايتتى. ولار قازاق جەر بەرۋ ماسەلەسىن ەمەس، ءوز پايدالارىنا كوبىرەك قالدىرۋ جاعىن ويلاستىرىپ وتىرعاندىعىن دا العا تارتتى. مىنە، ءدال وسى ۇستانىمدارى «قازاق»  گازەتى مەن «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك وتىن تۇتاتۋعا سەبەپ بولدى.

وتىرىقشىلىق زاماناۋي مادەنيەت، وركەنيەتتى تۋدىرعانى راس. وسى تۇستا «قازاقتى وتىرىقشى قىلامىز» دەپ ۇران سالعان م. سەرالينگە قوسىلا كەتكىڭ كەلەدى. الايدا، «قازاق» جازعانداي، ءار قازاققا 15 دەسياتينا جەردەن تيسە از قازاققا ۇلان-عايىر دالامىز تۇگەلدەي تيەسىلى بولماي شىعار ەدى، جەرىمىزدەن ايىرىلىپ قالۋ ءقاۋپى تۇر ەدى. سول ۋاقىتتاعى كوزقاراسپەن ولشەسەڭىز، «قازاقتىڭ» ءقاۋپى دە ورىندى. سوندىقتان، ەكەۋىنىڭ دە پىكىرى قازاققا قارسى ەمەس، ەكەۋى دە ۇلتتىڭ ەرتەڭى ءۇشىن ارپالىسىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ شىرىلى. سەزدى وتكىزۋ كەرەك دەگەن «ايقاپقا» «قازاق» گازەتى بۇكىل قازاقتى ءبىر جەرگە جيناپ، ەلدىڭ ماسەلەسىن ءسوز ەتۋگە دە ءالى ەرتەرەك دەيدى. بۇنداي باسقوسۋ وتكىزۋگە پاتشا وكىمەتىنىڭ رۇقسات بەرۋى نەعايبىل دەيدى جانە وسى كۇدىگى راسقا اينالادى. مۇنىڭ ءبارى «قازاق» گازەتىنىڭ باسىنداعى ا. بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆ سىندى ازاماتتاردىڭ ساياسات ماسەلەسىندەگى كورەگەندىلىگىن كورسەتەدى.

---