InfoHub Logo

الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ساياسي كوزقاراسىن بارىنشا ايقىن كورسەتە ءبىلدى. الاش ازاماتتارى «ايقاپ» جۋرنالىن 1911 جىلى شىعارعان كەزدە بارلىعى بىردەي جۇمىلا كىرىسىپ، ۇلتقا پايدالى ىسپەن شۇعىلدانىپ، جۇرتتىڭ وي-ساناسىن وياتۋدى كوزدەدى. الايدا ۋاقىت وتە كەلە پىكىر قايشىلىقتارى پايدا بولدى. وعان سەبەپ، سول كەزدەگى ساياسي جاعداي بولاتىن. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى – باتىستىق باعىتتى، ءبىرى – شىعىستىق باعىتتى ۇستاندى ياعني رەسەيدىڭ قول استىندا بولىپ تا، ءوز اۆتونوميامىزدى جاريالاپ، ورىس ءتىلىن مەڭگەرۋ ارقىلى دا مەملەكەتتىگىمىزدى ساقتاۋعا بولادى دەپ شەشتى. ناقتىراق ايتساق، ونەر، مادەنيەت، عىلىمنىڭ ءبارى ورىس ءتىلى ارقىلى كەلەدى دەپ ويلادى. ەكىنشى جاق رەسەيدىڭ قول استىندا بولۋ، ونىڭ بودانى بولۋ دەگەن ءسوز. قازاق ءوز مەملەكەتىن قۇرۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ازاتتىعىن الۋى كەرەك جانە ءتۇبى تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ دوستاستىىعى ماڭىزدى دەپ ءبىلدى. ارينە، بۇل ەكى پىكىر دە سول كەزەڭ ءۇشىن ماڭىزدى بولاتىن. ەگەر رەسەيدەن بولىنگىپ شىعاتىنداي بولسا، وعان قارسى تۇرار قاۋقار جوق. ءتىپتى قازاق ءوز قاۋىپسىزدىگىن ساقتايتىن  ىشكى اسكەرىن دە جاساقتاماعان ەدى. ال ورىس بيلىگىنىڭ جەتەگىندە كەتە بەرسە، ۇلتتىق ەركىندىگىنەن ايىرىلىپ قالاۋى مۇمكىن. «ايقاپ» اينالىسىنا جينالعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ وسىنداي پىكىر قايشىلىعىنا بايلانىستى 1913 جىلى ا.بايتۇرسىن ۇلى، م.دۋلات ۇلى، ءا.بوكەيحان باستاعان توپ ورىنبور قالاسىنان «قازاق» گازەتىن شىعارادى.

ەكى باسىلىم اراسىندا بىرنەشە ماسەلەگە بايلانىستى ايتىس بولدى. ءبىرىنشى –جەر ماسەلەسى. جەر بولۋدەگى ادىلەتسىزدىك جانە وتىرىقشى بولۋعا ۇندەۋگە بايلانىستى ەكى باسىلىم بىرنەشە رەت جاۋاپتاسىپ وتىردى. «قازاق» گازەتى جەرگە قاتىستى ماسەلەدە قازاق ەگىنىن دە سالسىن، مالىن دا باقسىن، قازاقتىڭ مەنشىگىنە ءتيىستى جەردى تەك قازاق قانا پايدالانسىن دەپ ءوز ويلارىن باتىل ءبىلدىردى.

ەكى باسىلىمدى ايتىستىرعان ەكىنشى ءبىر ماسەلە – 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس. قازاقتان سولدات الا ما، الماي ما، بەرگەن دۇرىس پا، بەرمەگەن دۇرىس پا دەگەن ساۋالدار سول كەزدەگى الاش ارىستارىنىڭ ءارقايسىسىن مازالاعانى شىندىق. «قازاق» گازەتى بۇل ماسەلە بويىنشا حالىقتى بارىنشا سابىرعا شاقىرۋمەن بولدى. كەيىننەن ا.بايتۇرسىن ۇلى باستاعان الاش قايراتكەرلەرى قازاقتان سولدات العان كۇندە ولاردىڭ جاعدايىن جاساۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، بىرنەشە رەت پاتشاعا حات جولدادى. سونداي-اق ارنايى وكىلدەر جىبەرىپ، سولداتقا الىنعان قازاقتاردىڭ جاعدايىن باقىلاپ وتىرۋ، ولاردىڭ كەرەگىن قامتاماسىز ەتۋگە تىرىستى. بۇل تۋرالى گازەت بەتىنە بىرنەشە رەت ماقالا دا جاريالاندى.
پروف. ب.كەنجەبايەۆ «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ بەتىندە شىققان ماتەريالداردى تاقىرىپ، مازمۇن جاعىنان بىلايشا بولگەن: ساياسي-الەۋمەتتىك ماقالالار؛ ادەبي شىعارمالار، ادەبيەت ماسەلەلەرى؛ قازاق اراسىنداعى وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ جاي-كۇيى، ماڭىزدى ماسەلەلەر؛ انا ءتىلى، الىپپە، ەملە ماسەلەسى؛ قازاق ايەلدەرىنڭ جايى، بوستاندىق، تەڭدىك ماسەلەسى؛ دارىگەرلىك، اگروتەحنيكالىق كەڭەستەر، عىلىم تابىستارى؛ ىشكى-سىرتقى حابارلار؛ كىتاپ سىندارى؛ ءتىلشى حاتتارى، جاۋاپ حاتتار؛

م.دۋلاتوۆ جەر ماسەلەسىنە قاتىستى ەكى جاقتى پىكىردىڭ ەكەۋىنە دە قوسىلدى.

جۋرنالدىڭ كوپ كوڭىل بولگەن ماسەلەسى- ادەت-عۇرىپ، ءسالت-داستۇر. قازاق تىرشىلىگىندەگى ادەت-عۇرىپتىڭ كەمشىلىك، كەرى كەتكەن جاقتارىن سىناي وتىرىپ، ەلدى جاقسىلىققا، وزىق ويعا، بولاشققا شاقىردى. قازاق ەلىن بىلىمگە، ونەرگە شاقىردى. وقىتۋ ساپاسىن جاقستارۋ مەن ءبىلىم بەرۋدى بەلگىلى باعدارلماعا سۇيەنە جۇرگىزۋ كەرەكتىگىن ءسوز ەتتى.

«ايقاپتىڭ» ءتىلى 20-عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلتتىق پۋبليسيستكامىزدىڭ ۇلگىسى بولدى. جۋرنال بەتىندە جازۋشى، جۋرناليستەر قازاقتىڭ جازبا ءتىلىن قالىپتاستىرىپ، كونە، ءدىني، كىرمە سوزدەردەنتازارتۋ ءۇشىن اباي، ىبىراي باستاعان جاڭا ادەبي ءتىلدى قولدادى.

م.سەرالين 20-عاسىرداعى قازاق اعارتۋشىلارىنىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرا وتىرىپ، مەكتەپ اشۋ، بالا وقىتۋ جونىدە ناقىت ۇسىنىستار ايتتى. ونىڭ پۋبليسيستيكالىق ماقالالرىندا قازاقتىڭ جازا ادەبيەتى مەن ءتىلى تۋرالى كوپتەگەن وي-پىكرلەرى ۇزبەي جاريالانىپ تۇردى.
1913-14 ج «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ رەداكسياسىندا حاتشى بولىپ ىستەگەن س.تورايعىروۆ كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ونىڭ جۋرنالدىڭ 1913 جىلعى 19-20،22-24 ساندارىندا باسىلعان «قازاق تىلىندەگى ولەڭ كىتاپتارى جايىنان» دەگەن سىن ماقالانىڭ ورنى ەرەكشە.

«ايقاپتىڭ»، «ولەڭ-جىر»، «فەلەتون»، «حابارشىلارىمىزدان»، «اشىق حات»، «باسقارمادان جاۋاپ» دەپ اتالعان تۇراقتى ايدارلارىنىڭ بولۋى ونىڭ جۇمىسىنداعى ۇقىپتىلىكتى، جۇيەلىلىكتى تانىتادى. جۋرنالدىڭ، بەزەندىرۋ ماسەلەسىنە دە جەتە كوڭىل بولگەنىن جوعارىداعى ايدارلار بويىنشا جاريالانعان ماتەريالداردان ايقىن اڭعارۋعا بولادى.

«ايقاپ» ءوز كەزى ءۇشىن ۇزدىك جۋرنال بولدى. ونىڭ ءار سانىن جۇرت اسىعا كۇتتى. وعان قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىسىنان جانە استراحان گۋبەرنياسىنا قوسىلعان بوكەي وردالىقتارى مەن كاۆكاز وكرۋگىنە قارايتىن ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، ورالدان ۇزبەي حات كەلىپ تۇردى. اسىرەسە، اقتوبەدەن، قوستانايدان، قىزىلجاردان، تورعايدان، كوكشەتاۋدان، قارقارالىدان، سەنەيدەن، اياكوزدەك، قاپالدان، شيەلىدەن، قىزىلوردادان، جامبىلدان، شىمكەنتتەن، زايساننان ماقالا ءجيى جاريالاندى.

جۋرنال بەتىندە كەيدە «ودان-بۇدان»، «ۋاقيعالار»، «مۇسىلماندار تۇسىنۋگە ءتيىستى ماسەلەلەر» دەگەن ايدارلار بويىنشا دا ماتەريال جارىق كوردى. كەيىن ولاردى الماستىرعان «حابارشىلارىمىزدان»، «حابارلار» ايدارلارى جۋرنالدىڭ سوڭعى كەزىنە دەيىن تۇراقتى شىعىپ تۇردى.
«ايقاپتىڭ» حاتشىسى بولىپ 1911-1912 جىلدارى اكىرام عاليموۆ، 1913-1914 جىلدارى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ىستەدى، قىزمەتكەر، ءتىلشى، اۆتور بولىپ جيھانشا سەيدالين، سپانديار كوبەيەۆ، ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءسابيت دونەنتايەۆ، باقىتجان قاراتايەۆ، مولداعالي جولدىبايەۆ، بەكمىرزا بەكجانوۆ، نۋراللين ايتمۋقانبەتوۆ، ەسەنعالي حاسابولاتوۆ، ت.ب. «ايقاپ» جانە ونىن رەداكتورى سول كەزگى ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەنىڭ ەڭ باستىسى — جەر ماسەلەسى ەكەنىن جاقسى تۇسىنگەن.

---