InfoHub Logo

ءيا، تاريحي ساحناعا شىققانىنا 110 جىل تولعان «ايقاپتىڭ» دا، ۇلتتىق يدەيانىڭ شىراقشىسى، ازاتتىق رۋحىنىڭ قوڭىراۋى، وسىدان 108 جىل بۇرىن جارىق كورگەن «قازاقتىڭ» دا ەل تاريحىنا ەلەۋلى اسەر ەتكەن باسىلىمدار ەكەنى ايدان انىق. بۇل باسىلىمداردا كوتەرىلگەن كەي ماسەلەلەردىڭ ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جويماي كەلە جاتقاندىعى سوزىمىزگە دالەل بولا الادى. قوس باسىلىمدى دا قازاقتىڭ نامىسىن قورعاپ، سويىلىن سوققان ناعىز ۇلتجاندى  ازاماتتار باسقاردى. كەزىندە قالىڭ قازاق ەلىنە كوزدىڭ اعى مەن قاراسىنداي قاتار قىزمەت ەتكەن، قوعامدىق سانانىڭ ويانۋىنا، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ دامۋىنا وراسان زور ۇلەس قوسقان بۇل باسىلىمداردى بىر-بىرىنە قارسى قاراستىرۋعا مۇلدەم كەلمەيدى. ءبىراق، سول ۋاقىتتا «قازاق» پەن «ايقاپ» اراسىندا كوزقاراستارى قايشى بولعان تۇستارى بار. ونى بەيىمبەت ءمايليننىڭ: «ەندى كەلەيىك، «ايقاپ» پەن «قازاق» اراسىنا. بۇل ەكەۋىنىڭ كەيبىر پىكىرلەرىنىڭ بىرىنە-بىرى قيعاشتىعى، ول تۋرالى ءبىرسىپىرا ءسوزدىڭ بولىپ وتكەندىگى وقۋشىلارعا بەلگىلى» دەگەن سوزدەرى ايشىقتاي تۇسەدى.

سونىمەن، بۇل باسىلىمداردا كەلىسپەۋشىلىك تۋدىرعان نە نارسە؟ رەداكتورلاردىڭ ارازدىعى ما؟ الدە، كوتەرىلگەن ماسەلەلەردىڭ مازمۇنى ما؟ ۇلت زيالىلارى بولعان قوس تۇلعا سەرالين مەن بايتۇرسىنوۆتى اراز دەپ ايتۋعا كەلمەس. وسى تۇستا عالىم قايرات ساقتىڭ: «راس، كەيبىر ماسەلەلەردە پىكىر الالىعى كەزدەسپەي قالماعان. ءبىراق، ول ماقسات بوتەندىگىنەن ەمەس، سوعان جەتۋدە ۇستانعان جولداردىڭ ارتۇرلىلىگىنەن تۋىنداپ وتىرعان دەۋىمىزگە تولىق نەگىز بار» دەگەن سوزىنە نازار اۋدارايىق. باسىلىمداردا قانداي پىكىر الالىعى بولدى؟  نەگە؟

ناقتى تالدايتىن بولساق، بىرىنشىدەن، «ايقاپ» جۋرنالى: «كوشپەلىلىكتەن باس تارتىپ، وتىرىقشى بولامىز» دەپ ەلدى وتىرىقشىلىققا كوشىپ، ەگىن ەگىپ، باسقا شارۋالاردى دامىتاتىندىعىن، وقۋعا باراتىنىن العا تارتادى. ال «قازاق» گازەتىندەگى جارىق كورگەن ماقالالاردا قازاققا جەر بەرىپ، وتىرىقشىلىققا بەيىمدەۋدىڭ ارتىندا پاتشالىق رەسەيدىڭ كۇماندى ساياساتى جاتقاندىعىن ايتادى. سونىمەن قاتار، كوشپەندىلىكپەن كۇنەلتىپ كەلگەن حالىق ءۇشىن ونىڭ قيىن بولاتىنىن، جەردىڭ كوپ بولىگى ەگىنگە جارامسىز ەكەندىگىن العا تارتىپ، اشتىققا ۇشىراۋ ءقاۋىپى بار ەكەندىگىن جازادى.  بۇل قوس باسىلىمنىڭ وتىرىقشىلىققا قاتىستى پىكىرتالاسى بولاتىن.

ەكىنشىدەن، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ 1914 جىلعى 51-نومىرىندە جارىق كورگەن «ايقاپ» جۋرنالى» دەگەن ماقالاسىندا «قازاق» تا، «ايقاپ» تا ءوز بەتىمەن كەلە جاتقان كەزدە ءساتسىز كۇنى باستالعان باسقوسۋ ماسەلەسى شىعا كەلدى» دەپ جازادى. بۇل تۇستا ءبىز ەكى باسىلىم اراسىندا سەز شاقىرۋ، باس قوسۋ ماسەلەسىندە دە كەلىسپەۋشىلىك بولعاندىعىن اڭعارامىز. وعان دالەل، م. سەرالين جۋرنالدىڭ 1913 جىلعى ساندارىندا اعىمداعى ماسەلەلەردى تالقىلاۋ  ءۇشىن جالپىقازاق سەزىن شاقىرۋ جونىندە ماسەلە كوتەرەدى. وعان بايلانىستى جۋرنالدىڭ كەلەسى باسىلىمدارىندا بىرنەشە ادامنىڭ پىكىرى جارىق كورەدى. سوعان بايلانىستى، ا. بايتۇرسىنوۆ «باسقوسۋ تۋراسىندا» دەگەن ماقالاسىندا «باسقوسۋ قانشا كەرەك بولعانمەن، وعان قولايلى كەز ەمەستىگىن» جەتكىزىپ، كۇرەستىڭ باسقا جولىن تاڭداۋ كەرەكتىگىن العا تارتىپ «قازاق» گازەتى توڭىرەگىندەگىلەردىڭ پىكىرىن بىلدىرەدى. ءبىراق بۇل «ايقاپتىقتاردىڭ» تاراپىنان قولداۋ تاپپايدى. باسقوسۋ– «ايقاپ» پەن «قازاق» ءبىراز ۋاقىت  وزەكتى بولعان تاقىرىپ.

بۇلاردان بولەك، ەكى باسىلىم ءالىپبي ءتۇزۋ، قازاق جازۋى جونىندە ءبىر پىكىرگە كەلە الماعان. وسى سىندى كەلىسپەۋشىلىكتىڭ بولعاندىعىن گازەت-جۋرنال بەتتەرىندەگى ماتەريالدارى دا راستايدى. بۇل رەتتە قازاقتىڭ سول تۇستاعى زيالى قاۋىم وكىلدەرى ەكى جاقتى كەلىسىمگە كەلۋگە شاقىرعان. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى «ءسوز تالاسى» اتتى ماقالاسىندا ەكى تاراپقا دەگەن سىني كوزقاراسىن بىلدىرەدى. ەلدىك ماسەلە جولىندا بىرلىككە كەلۋگە ۇگىتتەيدى.

جالپى ايتالىق، قوس باسىلىم دا قازاقتىڭ كەرەگەسىن كەڭەيتىپ، قۋاتتى ەلگە اينالدىرۋعا تىرىستى. ءبىراق وعان جەتۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ دۇرىس كورگەن پىكىرلەرىن اشىق ءبىلدىرىپ وتىردى. سوندىقتان  بۇل ماسەلەگە كەلگەندە «ەكى باسىلىم اراز بولعان» دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى، باسىلىم بەتتەرىندە جاريالانعان كەيبىر ماتەريالداردا ءبىز ەكى باسىلىمنىڭ ءبىرىن-بىرى جاقتايتىن تۇستارىن دا اڭعارا الامىز. «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ شىعارىلىمى توقتاعاننان كەيىن  «قازاق» گازەتى سانىندا «ايقاپ» توقتالۋى» دەگەن ماقالا جارىق كورەدى جانە ول ماقالادا قازاقتان شىعىپ وتىرعان جالعىز جۋرنالدىڭ بىرنەشە جىل قىزمەت ەتىپ، توقتاپ قالعانىنا قاپالى ەكەندىكتەرىن بىلدىرەدى. مۇنىڭ ءوزى شىعارۋشىلاردىڭ ازاماتتىق بولمىستارىن ايشىقتاي تۇسەتىنى انىق.

وڭعارباي سەيىتكەرىم سەرجان ۇلى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى.

جوبا جەتەكشىسى قوزىباقوۆا. ف. ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ تاريح جانە ارحەولوگيا، ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى.

---