InfoHub Logo

ول ەشقانداي جاۋ ەمەس، ءوزىنىڭ كوزقاراسى مەن ۇستانىمدارى بار ناعىز عالىم.

ا.م. پانكراتوۆا

بەكماحانوۆتىڭ ەڭبەگىن “قازاقستاننىڭ جيناقتالعان تاريحىن جاساۋداعى العاشقى ءساتتى قادامى”، دەپ باعالاعان، سوڭىندا بەكماحانوۆتى جالادان قۇتقارعان سول پانكراتوۆا بولاتىن.

قازاقستاندا “بەكماحانوۆ ءىسى” قالاي بولدى؟

لەنينگراد پەن ماسكەۋدە قولدان جاسالعان « لەنينگراد ءىسى »، «دارىگەرلەر ءىسى» ءجۇرىپ جاتقان كەزدە، قازاقستاندا « بەكماحانوۆتىڭ ءىسى» ۇيىمداستىرىلدى .

بەكماحانوۆتىڭ “XIX عاسىردىڭ 20-40-جىلدارىنداعى قازاقستان” ەڭبەگى جاريالانعان سوڭ ول بىردەن تالقىعا ءتۇسىپ كەتتى. ك.قاسىموۆ كوتەرىلىسىن ۇلت - ازاتتىق وقيعا دەپ قابىلداۋشىلارعا قارسى شىققانداردىڭ اراسىندا ح.گ. ايداروۆا كوزگە ءتۇستى . ول : « البەتتە ءبىز 1943 جىلدان 1947 جىلعا دەيىن بك ( ب ) پ وك - ءنىڭ باشقۇرتستان، تاتار ستان، ۋكرايناداعى يدەولوگيالىق ماسەلەگە ارنالعان، « زۆەزدا » جانە « لەنينگراد » جۋرنالدارى » تۋرالى، سونداي - اق قازاقستان ك ( ب ) پ وك - ءنىڭ « قازكسر تاريحىنىڭ ەكىنشى باسىلىمى تۋرالى »، قازاق كسر عىلىم اكا دەمياسى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى جۇمىسىنداعى ورەسكەل ساياسي قاتە لىكتەر تۋرالى شەشىمى بار ەكەنىن، سونىمەن بىرگە جدانوۆ جولداستىڭ فيلوسوفيالىق ماسەلەلەر جونىندەگى پىكىرتالاستا سويلەگەن سوزىندە زەرتتەۋلەر مەن كوپشىلىككە ارنالعان جۇمىستاردا پارتيالىق، جاۋىنگەرلىك باعىتتى ۇستانۋ كەرەكتىگىن تاعى قايتارا ەسكە سالعانىن جاقسى بىلەمىز . قوعامدىق عىلىم سالاسىندا وسى تۇجىرىم جانە لەنين مەن ستالين ەڭبەكتەرىن باس شىلىققا الۋ كەرەك »، - دەپ ۇلتتىق سيپاتتاعى زەرتتەۋلەردى سىنعا الدى » . وسىلايشا قازاقستاندىق ءبىرقاتار عالىمداردى قۋدالاۋعا جول اشىلدى. سونداي- 1950 جىلى 26 جەلتوقساندا « پراۆدا » گازەتىندە ت. شويىنبايەۆ، ح. ايداروۆا مەن ا. ياكۋنيندەردىڭ بىرلەسىپ جازعان « قازاقستان تاريحىن ماركستىك لەنيندىك تۇرعىدان زەردەلەيىك »  اتتى ماقالاسى جارىق كوردى . وسى ماكالا كەڭەستىك تاريح، جالپى گۋمانيتارلىق عىلىم تاعدىرىندا زۇلماتتى ءرول اتقاردى . وعان جوعارىدا ايتىلعان ماقالانىڭ نەگىزگى ەكى تەزيسى دالەل بولا الادى، وندا: 1 ) « قازاقستان تاريحىنىڭ ماڭىزدى كەزەندەرىنىڭ ءبىرىن بايان داۋدى قولعا العان بەكماحانوۆ ونىڭ مانىنە بارا الماعان، فەودالدىك مونارحيالىك ۇلتشىلدىق توركىنىن تۇسىنبەگەن جانە دە مۇراعاتتىق جانە ادەبي ماعلۇماتتاردى قاتە پايدالانىپ، تاريحتى بۇرمالاعان . اۆتور ماركس تىك - لەنيندىك عىلىمي ۇستانىمنان اۋىتقىعان، تاريحي وقيعانى بۋرجۋازيا لىك - ۇلتشىلدىق كوزقاراس تۇرعىسىنان زەردەلەگەن » ؛ 2 ) « كەڭەس تاريحشى لارى ۇلتتىق قوزعالىس تاريحىن تەرەڭ دە شىنايى تۇردە زەرتتەۋلەرى كەرەك بۇل تاريحي وقيعاعا ماركستىك - لەنيندىك كوزقاراس تۇرعىسىنان كەلۋ دەگەن ءسوز . وكىنىشكە قاراي، عىلىمي - زەرتتەۋ جۇمىستاردىڭ ءبارى بىردەي وسى تالاپكا ساي كەلمەي جاتىر » دەپ كورسەتىلدى .

ءدال وسى ماقالا قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ، اقىر سوڭىندا 1951 جىلى 16 ساۋىردە پارتيا جينالىسىندا بەكماحانوۆاقا جالا جابىلىپ، ونىڭ بك(ب)پ قاتارىنان شىعارىلۋى جونىندە 13ساۋىردە بيۋرو شەشىمى بەكىتىلدى.ارى قاراي ول عىلىمي دارەجەلەرى مەن اتاعىنان ايرىلىپ، مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، قىزمەتىنەن بوساتىلىپ،سوتتالادى. تەك ول عانا ەمەس ونىڭ شاكىرتتەرى مەن اسپيرانتتارى “بەكماحانوۆتىڭ بالاپاندارى”،“بەكماحانوۆشىلار” دەپ اتالىنىپ،ولار دا قۋعىنعا ۇشىرايدى.سول كەزبەن تۇسپا-تۇس كەلگەن قازكسر عا-نىڭ پرەزيدەنتى ق.ي.ساتبايەۆتىڭ دا م.اۋەزوۆتىڭ دا ماسكەۋگە كەتۋگە ءماجبۇر بولۋى تەكتەن تەككە ەمەس.

وزىق ويلى، پاراساتتى ازاماتتاردى قۋدالاۋ وقيعالارى ەلدە ءجيى بولىپ تۇردى، وعان قالىڭ كوپشىلىكتى قاتىستىرۋ جاعى دا ەسكەرىلىپ وتىردى . ونداي شارالار بارلىق دەڭگەيدە جۇرگىزىلدى، اۋىلدان باستاپ قازاقستان استاناسىنا كەلىپ اياقتالدى . شىندىعىنا كەلگەندە، بۇل شارالار ءمىنسىز دەپ سانالاتىن، كوممۋنيستىك قوعام تۋرالى باسقاشا ويلايتىندارعا قارسى باعىتتالدى . سو عىستان كەيىنگى كەزەندە ەلدە كەڭەستىك باسشىلىق جۇيەسى ءتيىمدى، اكىمشىلىك شەشىمدەردى ەشقانداي تالقىلاۋعا جاتپايتىن، بۇلجىماس جارلىق تۇرىندە قابىلداندى . قوعامدا، شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ مىسال ەتىپ ايتقان وسيەت اڭگىمەسىندەگىدەي، احۋال قالىپتاستى . ءبىر اقساقالدار داستارقان باسىندا وتىرىپ ستاليننەن : « مىنا حالىق كوسەم ءسوزىن ءبىر كىسىدەي تىنداپ، نە ايتسا دا بۇلجىتپاي ورىنداۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك » دەپ سۇراپتى . سوندا ستالين ءبىر تاۋىق الدىرىپتى . تاۋىقتى ءجۇنىن تۇك قالدىرماي جۇلىپ جىبەرە سالادى . قىزىلشاقا تاۋىق سورلى كۇنگە دەنەسى كۇيىپ كولەڭكەگە تىعىلادى، كولەڭ كەدەن توڭىپ شىداي الماي اقىرى زىمىراپ وتىرىپ كوسەمنىڭ ەتىگىنىڭ قونى شىنا سۇيكەنىپ جىلىنىپتى . ي. ستالين « مىنە، حالىقتى وسىلاي باسقارۋ كەرەك »، - دەگەن وسيەت ايتىپتى .

سونىمەن قاتار بۇل ىستەر سوتتالۋشىنىڭ ويىن ەلەمەستەن، وتە ادىلەتسىز دەڭگەيدە ءوتتى. وعان دالەل ايداۋدا جۇرگەن ەرمۇحان بەكماحانوۆ : « مەنىڭ ءىسىمدى تەكسەرۋ ادەيى ءبىرجاقتى جۇرگىزىلدى . تەرگەۋ ورگاندارىن وسى حاتتا كورسەتىلگەن فاكتىلەر قىزىقتىردى، مەنىڭ ول تۋرالى جاۋاپتارىم پروتوكولدا كورسەتىلمەدى . « پراۆداداعى » ماقالا تۋرالى مەنىڭ سوزدەرىمنىڭ بىردە - ءبىر ستەنوگرامماسى ىسكە تىركەلمەگەن . سونداي - اق مەنىڭ بك(ب)پ وك مەن قازاقستان ك (ب)پ وك ىنە جانە گازەت، جۋرنالدارعا جازعان حاتتارىمنىڭ كوشىرمەسى ىستە جوق بولىپ شىقتى . تەرگەۋشى ورگاندار كەنەسارى قاسىموۆ قوزعالىسىنا قاتىستى قويىلعان سۇراقتار مەن ونىڭ جاۋاپتارىنا ءمان بەرگەن جوق . تەكسەرۋ بارى سىندا 30 جىلدان استام كەنەسارى قاسىموۆ قوزعالىسىنىڭ نە سەبەپتى « پراۆ دادا » ماقالا شىققانعا دەيىن جاعىمدى تۇرعىدا اتالىپ كەلگەنىن انىقتاۋ دىڭ ەش قاجەتى بولمادى . ەگەر دە تەكسەرۋشى ورگاندار وسى ماسەلەنى زەرتتەۋدى جان - جاقتى قاراستىرعاندا، وندا ولار مەنىڭ كىنامنىڭ قانشالىقتى ەكەنىن انىقتاۋعا ءبىرشاما ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان كەلگەن بولار ەدى »، – دەپ جازدى ەلدىڭ جوعارى بيلىك ورگاندارىنا.

ەڭ سوڭىندا ءبىر قۋانتايتىن جايت بەكماحانوۆتىڭ اقىر سوڭى اقتالىپ شىعۋى.

تۇرمەگە قامالعان ۋاقىتتان باستاپ  ەكى جىلدان كەيىن بەكماحانوۆ اقتالىپ، جۇمىسقا قايتا ورالادى. اننا پانكراتوۆانىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا بۇل ماسەلە ستالينگە، كەيىن حرۋششيەۆكە دەيىن جەتتى. بەكماحانوۆتىڭ جەسىرى حاليما بەكمۇحامەدوۆانىڭ ەستەلىكتەرىنەن: 

«ول ەرمۇحان ءۇشىن كوپ نارسە ىستەدى. ونى ءوزىنىڭ ەكىنشى اناسى دەپ ەسەپتەيتىنى دە  ورىندى. ا.م.پانكراتوۆانىڭ شىنىمەن وسىنداي ەكەندىگىنە ەرمۇحاندى 25 جىلعا سوتتاعان كەزدە كوزىم جەتتى ... بۇل وقيعا 1953 جىلى، ستالين قايتىس بولعانعا دەيىن بولدى. پانكراتوۆا، سول كەزدە كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان ەدى. ول ءوزىنىڭ ستۋدەنتى بولعان ستالينگە مىناداي سوزدەرمەن جۇگىندى: «قازاقتىڭ جاس، دارىندى عالىمى كەنەسارى قاسىموۆتىڭ عىلىمي جۇمىسى ءۇشىن جيىرما بەس جىلعا قامالدى، مەن ونىڭ عىلىمي جەتەكشىسى بولىپ، جۇمىستىڭ جازىلۋىن قاداعالادىم، سوندىقتان ونىڭ تاعدىرىنا قاتىسىم بار دەپ ەسەپتەيمىن. ولاي بولسا، نە سەبەپتى مەنى جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى ەتىپ تاعايىندادىڭىز؟ بۇل قازاقتىڭ جاس مامانىنىڭ عانا ەمەس، بۇل مەنىڭ دە كىنام!». ستالين تۇسىنىكتەمە جازۋدى ۇسىنىپ، «مەن بۇل ماسەلەنى قاراستىرامىن» دەدى. پانكراتوۆا ءبارىن ەگجەي-تەگجەيلى جازىپ، ستالينگە وسىلايشا ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى».

ستالين كوپ ۇزاماي ومىردەن وتەدى. حرۋششيەۆ ءستاليننىڭ ورنىنا كەلگەندە، پانكراتوۆا حرۋششيەۆكە دە جۇگىنەدى.

ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ ءىسى 1954 جىلى 16 اقپاندا قارالعاننان سوڭ، ول تولىعىمەن اقتالىپ، دوكتورلىق دارەجەسى قالپىنا كەلتىرىلدى. 

«بوستاندىققا شىققاننان سوڭ، ول بىردەن اننا ميحايلوۆناعا باردى»، - دەپ ەسكە الادى حاليما ادام قىزى. -ول ەرمۇحاندى اناسى سەكىلدى جىلى قارسى الدى. وعان اقشا ۇسىنىپ: «الماتىعا بارماس بۇرىن جاقسى كيىنۋىڭ كەرەك. ساعان قارسى ادامدار سەن جەڭىلدىڭ دەپ ويلاماسىن». ەرمۇحان بىلاي دەپ ايتىپ كەلگەن: «مەن وزىمە راتين پالتو، جاقسى باس كيىم، جىلى اياق كيىم ساتىپ الدىم. ءبىراق شارفقا اقشا جەتپەدى. مۇنى ەستىگەن اننا ميحايلوۆنا بىردەن ونىڭ قولىنا قاراجات ۇستاتىپ: «مىنە، بارىپ ساتىپ ال! سونداي-اق، وزىڭە جەيدە جانە بالالارعا سىيلىقتار ال!» لاگەردە تۇتقىن بولعان ادام قايتا ورالىپ، اكادەمياعا كەلگەن كەزدە، ءبارى تاڭ قالدى. مىنە، اننا ميحايلوۆنا وسىنداي ادام بولدى! ول ومىردەن وتكەن سوڭ، ماسكەۋدەن جەرلەۋ راسىمىنەن كەلگەن ەرمۇحان ماعان: «مەن ومىردە ەشقاشان، ءتىپتى تۇتقىندا بولعان كەزىمدە، جۇرەكتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىنمىن. اننا ميحايلوۆنامەن قوشتاسقان ساتتە عانا جۇرەكتىڭ قايدا ورالاسقانىن ءتۇسىندىم».

ەڭ وكىنىشتىسى،قازاق قازاققا جالا جاپقان ۋاقىتىندا، ونىڭ كىناسىزدىگىن ءتۇسىنىپ، وعان شىنىمەن كومەكتەسكەن ورىس ۇلتىنان شىققان اننا پانكراتوۆا بولدى.ءبىراق باستىسى بەكماحانوۆ اقتالدى عوي، اقتالماي، جالا جابىلىپ ازاپپەن ءولىپ كەتكەن قايران قازاقتىڭ زيالى وكىلدەرى قانشاما. ءبىز بىلەتىنىمىز بار، ءبىز ءالى كۇنگە بەتىن اشا الماي جۇرگەنىمىز بار.

اۆتورى: ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 1 كۋرس ستۋدەنتى ءىلياسوۆا سىمبات
جەتەكشىسى: ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح كافەدراسىنىڭ دوسەنتى قوزىباقوۆا ف.ا.

---