ۇلت پەرزەنتى عاني مۇراتبايەۆتىڭ قازاق پوەزياسىنداعى تۇلعالىق فيلوسوفياسى
قازاقستان مەن ورتالىق ازيا جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى، شىعىس جاستارىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولعان بەلگىلى قوعام قايراتكەرى عاني مۇراتبايەۆ ەسىمى ەلگە عانا ەمەس، الەمگە بەلگىلى. ول ءوز باسىنا دارىعان جىگەر - كۇش پەن اقىل - پاراساتىن شىعىس حالقىنىڭ كەمەل كەلەشەگىنە باعىتتادى. ەگەر سارعايعان تاريح پاراقتارىنا كوز سالساق، ون بەس جاسار بالانىڭ الاساپىران كەزەڭدە مارتەبەلى دە لاۋازىمدى ۇيىمنىڭ مۇشەلىگىنە قابىلدانۋى تەكتەن - تەك بولماسا كەرەك. تۇلا بويى قايسارلىق پەن قايراتقا، نامىس پەن جىگەرگە، ويى اقىل مەن پاراساتقا تولى عاني شىعىس جاستارىنىڭ كەمەل كەلەشەگى ءۇشىن ءومىرىن سارپ ەتتى. سول عانيدى ءبىز بىلەمىز بە؟ ادەبيەت قويناۋىندا عاني جايلى نە ايتادى؟
1. عانيدىڭ شىققان تەگى تۋرالى اقىندار قالاي جىرلايدى؟
شايحيسلام سەرىكبايەۆ"شامشىراعى شىعىستىڭ"اتتى جىرىندا:
شەجىرە، تاريح قوزعاسام،[ 1. 69ب]
الىمنەن تاراپ التى ۇل.
بىرەۋى جاقىن، ءبىرى الىس
قاراساقال شىڭگىردەن
ەلىنە بولعان قورعانىش
مۇراتبايەۆ عانيىم.
بۇل جەردە شايحيسلام سەرىكبايەۆ عانيدىڭ كىشى ءجۇز، ونىڭ ىشىندە ءالىم، ءالىمنىڭ ىشىندە قاراساقال، قاراساقالدىڭ ىشىندە شىڭگىردەن تاراعانىن، ياعني عانيدىڭ رۋى قاراساقالدىڭ شىڭگىرى ەكەنىن ايتادى.
عاني مۇراتبايەۆتىڭ اتا - تەگىن كەلتىرەيىك. مۇنى ءبىز ۇلاعاتتى اقىن، شايىر قاراساقال ەرىمبەت بابامىز جازىپ كەتكەن شەجىرەدەن تابامىز (بابامىز 1911 جىلى ومىردەن وتكەن). كىشى ءجۇز ءالىم ۇلى التى رۋعا بولىنەدى. سونىڭ بىرەۋى قاراساقال اتالادى. قاراساقال ءوز رەتىندە ءۇش اتاعا جىكتەلەدى. ولار سارباس، شىڭگىر، پۇسىرمان. شىڭگىر ءوز رەتىندە ءۇش اتاعا بولىنەدى. ولار: بايبىشە، جاربولدى، باتان. باتاننان بىرنەشە اتادان كەيىن نايمانتاي تۋادى. نايمانتايدان التى بالا، ونىڭ بىرەۋى – ماياباقتان التى بالا ومىرگە كەلەدى. ونىڭ بىرەۋى – قاجەت. قاجەتتەن التى بالا: امانباي، جامانباي، جاقسىباي، بورانقۇل، مۇراتباي جانە سالىقباي تۋادى. مۇراتباي مەن سالىقباي – كەنجە بالالار. مۇراتبايدان – عاني، سالىقبايدان اعىباي… جارىق دۇنيە ەسىگىن اشادى.
2. عانيدىڭ تۋعان جەرى
فايزوللا وماروۆ"الدىڭعى تولقىن─اعالار":[ 2. 20ب]
تۇلەتتى بۇل قازالى سان قىراندى
ۇنىنەن الەم بۇگىن جاڭعىرادى.
شىعىستىڭ شولپانىنداي عاني ءبىزدىڭ
"─حالقىما ازاتتىق!"- دەپ سالدى ۇراندى. بۇل جەردە فايزوللا وماروۆ عانيدىڭ قازالىلىق ەكەنىن ايتادى.
3. قايسار بالا
رۇستەم جاناي"قايسار بالا"اتتى باللاداسىندا: [ 3. 67ب]
قارا كوزدە جارقىلداپ ۇشقىن اتىپ،
بالا كەزدەن ءبىر اساۋ كۇش تۇراتىن.
جانىپ تۇرعان جالىنداي قارا بالا،
جالت قاراسا جاۋىڭدى ىقتىراتىن.
رۇستەم جاناي عانيدىڭ بالالىق شاعىنان كوزىندە جارقىلداعان ۇشقىن بار ەكەنىن، بالا كەزىنەن ەرەكشە بالا بولىپ وسكەنىن سۋرەتتەيدى.
4. مىنەزى
بالتاباي تاجىمبەتوۆ"عاني"اتتى جىرىندا: [ 4. 24ب]
تايسالماي تۋرا سالىپ تاسقا تەرەڭ
جونىنان جاۋىزدىقتىڭ تاسپا تىلدەن
ارداقتاپ ادىلدىكتىڭ الىپپەسىن
قاق جارعان قارا قىلدى قاس باتىر ەڭ
عاني مۇراتبايەۆ─ءادىل، قايسار، وجەت ەكەنىن ب. تاجىمبەتوۆ ءوز جىرىنا ارقاۋ ەتكەن.
اقانجان كەلىمبەتوۆ"عاني اعا - جالىن ەدى جاستىعىڭ":[ 5. 23ب]
ۇلى ىستەرگە الدا بولىپ ءۇمىتىڭ
جۇمىس دەسە ءوزىڭدى دە ۇمىتتىڭ -
ا. كەلىمبەتوۆ ءوز جىرىندا عانيدىڭ ەڭبەكقورلىعىن سۋرەتتەپ كەيىنگى بۋىنعا ۇلگى ەتەدى.
باينازار وتەپوۆ"شىعىستىڭ جارقىراعان شولپانىنداي":[ 6. 20ب]
مەيىرىمدى، كىشىپەيىل، تازا جۇرەك
جەتىمدى قامقورلىققا الىپ ەدى.
بۇل ولەڭ شۋماقتارىندا عانيدىڭ مەيىرىمدى، كىشىپەيىل، تازا جۇرەكتى ەكەنىن ايقىن بەينەلەگەن.
ءجۇرسىن ەرمانوۆ "عاني تۋرالى وي":[ 7. 27ب]
ءوزىڭ بولىپ كۇرەسەم قيىندىقپەن،
زۇلىمدىقپەن سەن بولىپ بەلدەسەمىن - دەپ ءجۇرسىن اعامىز عانيداي تۇلعانى ۇلگى ەتىپ، شىنايى تۇردە جەتكىزگەن.
رۇستەم جاناي "قايسار بالا"باللاداسى: [ 8. 67ب]
ۇناتپايتىن بىرەۋگە جاعىنعاندى،
ۇناتپايتىن بىرەۋگە شاعىنعاندى.
رۇستەم جاناي عانيدىڭ ناعىز ادال ادامعا ءتان قاسيەتىن سۋرەتتەپ تۇر.
5. ءبىلىم الۋى، بىلىمدىلىگى
سەرجانقوجا بەردەن ۇلى"ەسىمىڭ ماڭگى ساقتالار":[ 9. 43ب]
قازالىدا كىندىك قانى تامعان جەر،
تاشكەنتتە ۇلگى - تاربيە العان جەر.
ون سەگىزگە جاسى جەتپەي - اق
جاساق قۇرىپ، ۇيىم قۇرىپ توككەن تەر
سەرجانقوجا بەردەن ۇلى عانيدىڭ تاشكەتتە وقىعانىن جەتكىزەدى.
6. جاستارعا كومەكتەسۋى
شىنبەرگەن مەڭقورزوۆ"قامقورشىسى حالقىنىڭ":[ 10. 55ب]
كۇنى تۇسكەن ەل بالاسىن ەلەدىڭ
مىناۋ جەتىم، مىناۋ جارلى دەمەدىڭ
قامقورشىسى بولا ءبىلدىڭ ءبارىنىڭ
ماڭگى اتىڭنىڭ وشپەسىنە سەنەمىن
بۇل جەردە اقىن عانيدىڭ جەتىم - جارلىلارعا كومەك بەرگەنىن، ەشكىمدى الالاماي بارىنە كومەكتەسكەنىن ايتىپ تۇر.
اقانجان كەلىمبەتوۆ"عاني اعا─جالىن ەدى جاستىعىڭ":[ 11. 23ب]
باسىن قۇراپ توز - توز بولعان جاستاردى،
ينتەرناتقا اپ، پاناسىز جەتىم - اشتاردى
كيىم، تاماق، اقىل بەرگەن سەن ەدىڭ
يگەرۋگە ءبىلىم دەگەن اسقاردى.
ا. كەلىمبەتوۆ عاني توز - توز بولعان جاستاردى، پاناسى جوق اشتاردى ينتەرناتقا الىپ كيىم، تاماق بەرۋمەن قوسا ءبىلىم دە بەرگەنىن ايتادى.
7. قايراتكەرلىگى.
حۇساينبەك ءامىروۆ"عانيدى ەسكە العاندا":[ 12. 10ب]
تانىستىرايىن عانيدى،
ۇرانى ونىڭ"العا باس!"
جۇمىسكەر، جالشى، كەدەي، جاس
حۇسايىنبەك ءامىروۆتىڭ ايتۋى بويىنشا عاني جۇمىسكەرگە دە، جالشىعا دا، كەدەيگە دە "العا باس!"- دەپ ۇرانداعان.
اقانجان كەلىمبەتوۆ"عاني اعا جالىن ەدى جاستىعىڭ":[ 13. 23ب]
ون بەسىندە - اق ليستوۆكالار تاراتىپ
ريەۆوليۋسيا ىسىنە شىن كىرىسكەن
عاني مۇراتبايەۆ جالىنداپ جانعان ون بەس جاسىندا - اق ۇگىت - ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ريەۆوليۋسياعا قاتىسۋشى نەمەسە ءتۇبىرلى توڭكەرىس جاساۋشى.
مۇقاعالي ماقاتايەۆ"ءبىزدىڭ عاني":[ 14. 18ب]
جالىنداعان جاستاردى
ۇلى لەنين ىسىنە
عاني اعا باسقاردى
م. ماقاتايەۆ اتامىز عانيدىڭ جالىنداعان جاستاردى ۇلى لەنين ىسىنە باستاۋشى، لەنين ءىسىن جالعاستىرۋشى، ناسيحاتتاۋشى ەكەنىن ايقىن سۋرەتتەپ تۇر.
سەرجانقوجا بەردەن ۇلى"ەسىمىڭ ماڭگى ساقتالار":[ 15. 430ب]
ون توعىزدا"جاس الاشتى"شىعارىپ
سەزدەرگە دەلەگات بوپ ۇلگەردى
س. بەردەن ۇلىنىڭ ايتقانى راس، ياعني ع. مۇراتبايەۆ ون توعىز جاسىندا "جاس الاش"گازەتىنىڭ العاشقى قۇراستىرۋشىسى، ءارى رەداكتورى بولعان، سەزدەرگە دەلەگات بولىپ سايلانعان.
سىرباي ماۋلەنوۆ"عاني مۇراتبايەۆ":[ 16. 17ب]
اڭىز بولدى اراسىندا جاستاردىڭ
موسكۆادا تۇرعاندا ەتكەن ەڭبەگى
س. ماۋلەنوۆ عانيدىڭ ماسكەۋ قالاسىندا ءجۇرىپ، قازاقتىڭ اتىن الەمگە شىعارعانى تۋرالى ايتىپ تۇر.
م. ماقاتايەۆ"ءبىزدىڭ عاني": [17. 18ب]
ءبىزدىڭ اعاي عانيدى
جاس ۇلاندار بۇگىندە
ۆوجاتىي دەپ تانيدى
م. ماقاتايەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا ع. مۇراتبايەۆتى بۇگىنگى جاستار ۆوجاتىي نەمەسە باستاۋشى دەپ تانيدى.
س. ماۋلەنوۆ"عاني مۇراتبايەۆ":[ 18. 17ب]
ۆەرنىيداعى بۇلىنشىلىك شاعىندا
ومىراۋىن توسىپ وق پەن جالىنعا
قارا تۇندە ءقاۋىپ - قاتەر كەشەدى
دميتريي فۋرمانوۆتىڭ جانىندا
باينازار وتەپوۆ"شىعىستىڭ جارقىراعان شولپانىنداي":[ 19. 20ب]
ءۇشىنشى سەزىنە كومسومولدىڭ
شىعىستى عاني باستاپ بارعان ەدى
بۇل جەردە ب. وتەپوۆ عانيدىڭ كجي اتقارۋ كوميتەتىنىڭ شىعىس ەلدەرى جاستارى اراسىنداعى جۇمىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعانىن باسشىلىققا العان.
8. مەرت بولۋى
ءى. جانسۇگىروۆ"عاني":[ 20. 8ب]
اۋىلدان تۇلەپ ۇشقان العىر قىران
"ەڭبەكشى جاس، قوزعال"- دەپ سالعان ۇران
سول قىران"قيىلىپتى"- دەپ ەستىدىك
بولا ما ويسىراتقان ءولىم مۇنان!؟
ءى. جانسۇگىروۆ عانيدىڭ ەندى بۇل ومىردە جوق ەكەنىن ەستىگەندە قاتتى كۇيزەلگەنىن وسى ءبىر ازالى سويلەممەن ءبىلدىرىپ تۇر.
الماگۇل قارجاۋبايەۆا"ۆاگانكوۆ زيراتىندا":[ 21. 40ب]
سان وتكەلدەن ءوزىڭ سالعان استىق تىم
جايساڭ اعا جالاۋىنداي جاستىقتىڭ
كۇللى ورىس ورتاسىندا جاتىرسىڭ
ەلشىسىندەي، بەلگىسىندەي دوستىقتىڭ
جەتەر بولساڭ اتا - بابا قاسىنا،
كۇتۋدەمىز سول ءبىر كۇندى اسىعا.
ءۇرىم بۇتاق، سوڭىڭا ەرگەن ۇرپاعىڭ
قۇران وقىپ، ءتاۋ ەتەر ەك باسىڭا.
ا. قارجاۋبايەۆا عانيدىڭ "ۆاگانكوۆو"زيراتىنداعى كۇللى ورىس ىشىندەگى جالعىز قازاق ەكەنىن ايتادى. ەگەر عانيدىڭ زيراتىن قازالىعا، ياعني كىندىك قانى تامعان جەرىنە اكەلسەك قوي. سول كەزدە بارلىعىمىز دا قۇران وقىپ باسىنا ءتاۋ ەتەر ەك - دەيدى ا. قارجاۋبايەۆا.
9. عاني ─ ماڭگىلىك ءتىرى.
رۇستەم جاناي «عاني تۋرالى جىر»اتتى جىرىندا:[ 23. 25ب]
باقىتتىڭ بالا قۇسىنداي
قيالى كەزگەن الەمدى
ماقتانىش ەتەم قىسىلماي
عانيداي ۇلى بار ەلدى،- دەپ اسقاق بيىك سەزىممەن عاني ارقىلى ماقتانىش سەزىمىن پاش ەتەدى
ح. ءامىروۆ»عانيدى ەسكە العاندا»[ 24. 10ب]
كوپ ارمان قالدى ىشىندە
كوز جۇمدى جيىرما ۇشىندە
ايبارلى عاني بەينەسىن
قايتەيىن كورەم تۇسىمدە.
ح. ءامىروۆ ولەڭ جولدارى ارقىلى"شىركىن، عاني ءتىرى بولعاندا عوي!"دەپ، اقىنداردىڭ جىرلارىنا ارقاۋ بولعان عاني بەينەسى ماڭگى جاسايتىتىنىن جەتكىزەدى.
بويىندا ۇيىمداستىرۋشىلىق، شەشەندىك، تاباندىلىق، ادىلدىك، ادالدىق، شىنشىلدىق، السىزدەرگە قامقورلىق سياقتى اسىل قاسيەتتەر توعىسقان تۇلعا ونەگەسى ءبىز سەكىلدى جاستارعا ۇلگى بولماق. اقىن جەتىسكەن ماكەنالى اقىننىڭ
مەن عانيمىن –
شىن ءسوزدىڭ ۇستاسىمىن،
ءاليحان، ءمىرجاقىپتىڭ تۇتاسىمىن.
ماعجان مەن احمەتتىڭ باۋىرىمىن،
جالىن جۇرەك جاستاردىڭ ۇستازىمىن.
باقىتىم – ۇلى حالقىم – عالاماتىم،
قازاق بولىپ الەمگە تارالاتىن.
مەن عانيمىن ماڭگىلىك ءتىرى جۇرگەن،
الاشىمنىڭ ارقالاپ اماناتىن! – دەپ جىرلاعان جىر جولدارىمەن قورىتقىم كەلەدى. ماڭگى جاس عانيدىڭ ءومىرى ءبىز سەكىلدى ەندى ءوسىپ كەلە جاتىرعان جاس ۇرپاققا ونەگە ءومىر. ونى زەرتتەۋ، جاڭا قىرىنان ءبىلۋ جالعاسا بەرمەك.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1."عاني تاعىلىمى"الماتى 2008 ج
2. جيۆ ناش گاني. الما - اتا 1975ج
3. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى. الماتى. ت. جانۇزاقوۆ"دايك - پرەسس"باسپاسى، 2008جىل
4."مەن─عانيمىن!". الماتى، تەلەارنا 2007 ج
5. ش. وتەپوۆ"عاني مۇراتبايەۆ" الماتى 1972 ج
6. عالامتور بەتتەرى http://www. e - kyzylorda. gov. kz
اۆتورى: ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتى ابدىسامەت قاراكوز
جەتەكشىسى: ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى جاناتايەۆ دانات
You Might Also Like
-
كوڭىلى دارحان دالاداي كەڭ، وزگەنى جاتسىنباي باۋىرىنا باسىپ، قوناعىن قۇشاق جايا قارسى الىپ، قۇراق ۇشاتىن قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق تانىمى سوناۋ ەرتە كەزدەن، ناقتىلاي ايتقاندا كونە تۇركى دۇنيەسىنەن،...
-
ادەبيەت – ادام بالاسىن تاربيەلەيتىن قۇرالى دەپ قاراساق، ال ساتيرا – سول قۇرالدىڭ ماڭىزدى ءبىر بولىگى. ساتيرانى زەرتتەۋشى يا.ەلسبەرگ: «ساتيرا بولمىستى ادەبيەت پەن ونەردە كورسەتۋدىڭ ...
