«قالىڭ مال» رومانىنىڭ جازىلۋى
ناداندىققا، فەودالدىق ەسكىشىل، ورەسكەل سوراقى سالتقا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋدىڭ بىردەن-بىرەۋى — حالىقتى اعارتۋ، بالالاردى وقىتۋ، حالىقتى ساۋاتتاندىرۋ دەپ، ونى مادەنيەت ساتىسىنا اياق باستىرۋ دەپ ۇعىنۋشىلاردىڭ ءبىرى مەن ەدىم. ءبىراق سەگىز-توعىز جىل وقىتۋشى بولعاننان كەيىن فەودالدىق سالتپەن كۇرەسۋ ءۇشىن تەك ءبىر عانا بالالاردى وقىتۋ جەتكىلىكسىز ەكەنىنە كوزىم ابدەن جەتتى. بۇل كۇرەستە حالىق ساناسىنا كۇشتىرەك اسەر ەتەتىن باسقا دا قۇرالدار كەرەك سياقتى كورىندى. ىزدەنە كەلە، مەن وسى ماقساتقا جەتۋ جولىندا اعارتۋشىعا ىڭعايلى كۇرەس قۇرالىنىڭ ءبىرى كوركەم ادەبيەت ەكەن دەگەن وي ءتۇيدىم. ي. كرىلوۆتىڭ مىسال-ولەڭدەرىنىڭ اۋدارماسىنىڭ مەكتەپ وقۋشىسى بىلاي تۇرسىن حالىق بۇقاراسىنا ەتكەن اسەرى وسى ويىمنىڭ دەرەگى ەدى. مەن وسى ويىمدى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىمەن 1911 جىلدان باستاپ «قالىڭ مال» رومانىن جازۋعا كىرىستىم.
وسى جەردە ەسكە الىپ وتەتىن ءبىر نارسە بار. مەنىڭ دوستارىم، جولداستارىم، كوپتەگەن وقۋشىلارىم مەنەن «قالىڭ مال» رومانىن جازۋعا سەبەپ بولعان نە؟ دەگەن ءبىر سۇراۋ، «قالىڭ مال» رومانىنداعى قاھارمانداردىڭ تاپ وزدەرى (پروتوتيپتەرى) بولدى ما، بولسا ولار قاي ەلدىكى ەدى، كىمدەر ەدى؟ دەگەن ەكىنشى سۇراۋ قويادى.
ءبىرىنشى سۇراۋدىڭ جاۋابىن مەن جوعارىدا قىسقاشا تۇردە ايتىپ تا ءوتتىم. روماندى جازۋعا سەبەپ بولعان نەگىزگى ويدىڭ ءبىرى رومان سياقتى قازاق تىلىندە ەلدىڭ تۇرمىس جاعدايىنان الىنىپ كوركەم شىعارمالار جازىلسا، ولار حالىق اراسىنا نەعۇرلىم كوپ تاراسا، ەسكىلىكتىڭ، فەودالدىق ادەت-عۇرىپتىڭ تامىرىنا بالتا شابىلار ەدى، ەڭبەكشى ەلدىڭ ساناسى ويانىپ، مادەنيەتكە تالپىنار ەدى، دەگەن قورىتىندىدان تۋدى. روماندى جازۋعا تاعى دا ءبىر ەڭ باستى سەبەپ بولعان نارسە — قازاق ايەلىنىڭ قاس جاۋى، قازاق ايەلدەرىن تەڭسىزدىكتە، قورلىق-زورلىقتا تۇتىپ، مالعا تەڭەگەن فەودالدىق سالتقا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ ماقساتى ەدى. دەمەك رومان ارقىلى فەودالدىق شىرىك سالتتى اشكەرەلەۋ، قالىڭ حالىق بۇقاراسىن ودان بەزدىرۋ، ايەلدەردى ازاتتىق كۇرەسكە شاقىرۋ ەدى.
ال رومانداعى قاھارمانداردىڭ تاپ وزدەرى (پروتوتيپتەرى) بار ما دەگەن سۇراۋعا كەلەتىن بولساق، ولاردى بولعان دەپ تە ايتۋعا بولادى، بولماعان دەپ تە ايتۋعا بولادى. بولدى دەۋگە ءبىر سەبەپ — وسى روماننىڭ جەلىلى ۋاقيعاسىن( سيۋجەتىن) ماعان ايتىپ بەرگەن جوعارىدا اتى اتالعان تىشاڭ دەگەن اقىن ەدى. ءبىراق بۇعان قاراپ، رومانداعى ءاربىر قاھارماننىڭ تاپ ءوزى (ءپروتوتيپى) بولعان ەكەن نەمەسە روماننىڭ سيۋجەتى بەلگىلى ءبىر بولعان ۋاقيعاعا نەگىزدەلگەن سيۋجەت ەكەن دەپ تۇسىنبەۋ كەرەك. ويتكەنى تىشاڭنىڭ ايتقان ۋاقيعاسى، تاقىرىپ ارقاۋ بولىپ جاتقانىمەن روماننىڭ قاھارماندارى تىڭنان جاسالىنعان كەيىپتەر جيىندىسى. ال، ەكىنشى جاعىنان الىپ قاراعاندا، ءوزىم كورگەن «قارا باقسىنىڭ حيكاياسى» دەگەن تاراۋداعى ون سەگىز جاستاعى قىزدى جەتپىس سەگىز جاستاعى بايدىڭ اۋلى نەمەسە جادىرانىڭ قىزىن جاستايىنان ايتتىرىپ، بالاسىنا الىپ بەرمەكشى بولعان تورسان بولىستىڭ ارەكەتى، قىزدىڭ سۇيگەن جىگىتى سۇلەيمەننىڭ جىگىتتەر جيناپ، بولىستى تورىپ، ونىڭ قونىپ جاتقان ۇيىنە شابۋىل جاساۋى، سول ۇيگە ءورت قويۋ، بولماسا ساعيلانى تارتىپ الماقشى بولعان نۇرجاقىپتىڭ وزبىرلىق ارەكەتتەرى روماننىڭ جەلىلى ۋاقيعاسىنا ارقاۋ بولىپ جاتقاندىعى راس. روماننىڭ كەيبىر قاھارماندارىنىڭ سىرت پىشىندەرى بولعان ادامداردان الىندى. ماسەلەڭ رومانداعى تۇرلىعۇلدىڭ تاپ ەزى (ءپروتوتيپى) — كىشىقۇمداعى ىبىراي باي، قوجاشتىڭ تاپ ءوزى — سۇلەيمەن عايشانىڭ تاپ ءوزى — جادىرانىڭ قىزى دەۋگە بولار ەدى. ءتىپتى تۇرلىعۇلدىڭ ءتۇرى-تۇسى، جالپى سىرتقى ءپىشىنى، مىنەز-قۇلقى كىشىقۇمداعى ىبىراي بايدىڭ اينىماعان بەينەسى دەۋگە بولادى: تۇرلىعۇلدى كور دە — ىبىرايدى كور!
الايدا رومانداعى قاھارماندار جەكە ءبىر ادامنىڭ عانا بەينەسى ەمەس، سول ۋاقىتتاعى ءومىر شىندىعىنا ءتان كەيىپتەر جيىندىسى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك.
بۇل روماندى جازۋ ماعان وڭاي تيگەن جوق. مۇنىڭ ءارتۇرلى سەبەپتەرى دە بار ەدى. بىرىنشىدەن رومان جازىلعان كەزدە باسپا ءجۇزىن كورگەن قازاقتىڭ جازبا تۇردەگى كوركەم ادەبيەت شىعارمالارى ءتىپتى از ەدى جانە ولاردىڭ يدەيالىق باعىتتارىن بىلاي قويىپ، تۇرلەرىن الساق، اۋىز ادەبيەتى اسەرىنىڭ رامكاسىنان اسىپ شىعا الماعان دارەجەدە ەدى. ءبىزدىڭ سولتۇستىك ايماقتا ماعان ءتىل ۇيرەنەر، ۇلگى-ونەگە الار جالعىز-اق قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى جانە ىبىرايدىڭ ولەڭدەرى مەن بالالارعا ارناپ، وقۋ قۇرالىنا لايىقتاپ جازعان نوۆەللالارى عانا ەدى. (ابايدىڭ جيناعى مەنىڭ قولىما كەيىنىرەك ءتۇستى). سوندىقتان دا روماننىڭ تىلىنە، ستيلىنە اۋىز ادەبيەتىنىڭ اسەرى تيگەندىك بارلىعى قازىرگى وقۋشىعا ايقىن بايقالىپ وتىراتىن بولۋ كەرەك.
ەكىنشىدەن روماننىڭ سيۋجەتى، ونىڭ قۇرىلىسى (كومپوزيسياسى) كەيىپ-كەسكىندەرى جايىندا كەڭەسەتىن پىكىر الىساتىن دا ادام جوق ەدى، مۇنى تۇسىنەر دەگەن بىرەن-ساران ادام بولسا، ونىڭ دا «قىزىق ەكەن» دەگەننەن باسقا ايتارى جوق بولاتىن. ماعان تەك ورىس تىلىندەگى رومانداردى وقىپ، سولاردى ۇلگى ەتە وتىرىپ جازۋعا تۋرا كەلدى.
ۇشىنشىدەن قولجازبانى وقيتىن باستىرىپ شىعاراتىن كىم، و دا بەلگىسىز ەدى. بولاشاق ۇمىتتەرگە يەك ارتىپ، تاۋەكەل دەپ جازا بەردىم. «اۋەلى جازىپ بولايىنشى، باستىرىپ شىعارۋ جاعىن كەيىن كورە جاتارمىن» دەگەن وي ءتۇيدىم.
«قالىڭ مالدى» جازىپ بولا كەلگەن كەزدە، 1912 جىلى، قازي دەگەن مەيلىنشە مومىن اق كوڭىل، سابىرلى، بايسالدى قىزبەن باس قوسىپ، ءوز الدىما ءۇي بولدىم.
«قازيدان ءتورت بالا قالدى: ۇلكەن قىزىم رابيعا، ءقازىر وقىتۋشى بولىپ ىستەيدى، وعان توتەسى
— شامەل دەگەن ۇلىم قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، ءقازىر وزىممەن بىرگە اقسۋات مەكتەبىندە ءمۇعالىم بولىپ ىستەپ ءجۇر، وعان توتەسى — ءنازىر پەداگوگيكالىق ۋچيليششەنى ءبىتىرىپ شىققان جىلى سوۆەت ارمياسىنىڭ قاتارىنا الىنىپ، سوندا قىزمەت ەتىپ ءجۇر. ەڭ كەنجەم — ءسابيت كازگۋدىڭ گەولوگيا-گەوگرافيا فاكۋلتەتىندە وقىپ ءجۇر.
1912 جىلدىڭ اياق شەنى ەدى. روماندى جازىپ بولدىم دا، تاعى دا تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، باياعى قازان قالاسىنا، كاريموۆتارعا جىبەردىم. التى ايدان كەيىن عانا: «قولجازباڭىز قابىل الىندى، جۋىق ارادا باسپادان شىعادى»،— دەگەن قۋانىشتى حابار الدىم.
بەس-التى اي ۋاقىت ەتتى. جازعى دەمالىس قارساڭىندا تاعى دا پوسىلكا كەلدى. ول «قالىڭ مال» رومانىنىڭ ەلۋ داناسى بولىپ شىقتى. قۋانىش قويىنعا سىيمايدى. قۋانىشىم زاڭدى دا ەدى. جازۋشىلىق جولىندا جاڭا ءبىر بەلگە شىققان جاڭادان قانات بىتكەن ادام سياقتى ەدىم. ايتا كەتۋىم كەرەك: مەن بۇل رومان ءۇشىن قالاماقى دا العام جوق،— مەن سۇراماپپىن دا، كاريموۆتار جىبەرمەپتى. مەنىڭ قۋانىشىم — رومانىمنىڭ باسىلىپ شىعۋىنىڭ قۋانىشى ەدى. مۇنىڭ دا ءبىر داناسىن ەڭ الدىمەن تىشاڭ اقىن الدى. ودان كەيىن ءبىر داناسىن ءسادۋ الدى، وسى ماڭداعى جولداستارىما دا ءبىر-بىر داناسىن بەردىم. اۋىلعا دا اركىمگە ارناپ جيىرما-وتىز داناسىن جىبەردىم.
ال ەندى وقۋشىلار نە ايتار؟ ولاردىڭ كوكەيىنە قونار ما؟
ولاردىڭ ساڭلاۋىنىڭ اشىلۋىنا بۇل رومان ازدا بولسا اسەر ەتەر مە؟ نەمەسە شالا-پۇلا وقىپ «قىزىق ەمەس ەكەن» دەپ ءمان بەرمەي قويا ما؟ ەندىگى ءقاۋىپىم وسى ەدى.
جاپپاي ساۋاتسىز دەرلىك قاراڭعى اۋىلدا، جازبا تۇردەگى كوركەم ادەبيەتى جوق ەلدە رومان جازۋدىڭ، ول تۋرالى جازبا تۇردە دە ءادىل سىن باعالى پىكىر كۇتۋدىڭ ءوزى «كوز جاسىمەن كول اعىزۋ» سياقتى ەكەنىن مەن رومان شىققاننان كەيىن عانا ءبىلدىم.
الايدا حالىق ءوزىنىڭ بىرەن-ساران ساۋاتتى ادامدارى ارقىلى رومانمەن تانىسىپ، روماندا نە جازىلعانىن دا ءبىلدى، روماننىڭ ايتپاقشى بولعان وي ءتۇيىنىن دە ءتۇسىندى. ءوزىنىڭ پىكىرىن دە ايتتى.
ءبىزدىڭ ەلدە ادەبيەتتى جاقسى كورەتىن ساۋاتتى جۇرگەنبەك ورالوۆ دەگەن جىرشى بولدى. ءوزى حات تانيتىن ەدى: سول جىرشى «قالىڭ مال» رومانىن اۋىلدان-اۋىلعا اپارىپ، قونا جاتىپ وقىپ ءجۇردى. ودان ۇلگى الىپ، عالىم اۋسانوۆ، قاسەن توبەيەۆ، كەنجەبەك ابۇيىريەۆ، تاعى باسقا وسىلار سياقتى ساۋاتتى جىگىتتەر روماندى باسەكەلەسىپ كوپشىلىككە وقۋمەن قاتار، روماننىڭ باس قاھارماندارى قوجاش پەن عايشا تۋرالى اڭىز-لەگەندالار تۋعىزدى. عايشانىڭ اكەسىنە ايتقان ەلەڭى ەل اۋزىندا جاتتالىپ كەتكەن ولەڭدەردىڭ بىرەۋى بولدى. ءىس جۇزىندە مۇنىڭ ءوزى قازاق ايەلىنىڭ بوستاندىق الۋ باعىتىندا جۇرگىزىلگەن ۇلكەن كۇرەستىڭ، فەودالدىق ەسكى سالتقا تيگەن قاتتى سوققىلاردىڭ ءبىرى بولدى.
ءبىراق ەلدىڭ، بيلەپ-توستەۋشىلەرى، ولاردىڭ اراسىنان شىققان وقىعاندار «قالىڭ مال» رومانىن ەلەگىسى كەلمەدى. مۇنىڭ ءبىر ايقىن دالەلى — شىعا باستاعانىنا ەكى جىل بولىپ قالعان «ايقاپ» جۋرنالى دا، 1913 جىلى شىققان «قازاق» گازەتى دە قازاق تىلىندە شىققان تۇڭعىش رومان تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپادى. سول كەزدەگى «قازاعىم»، «ەلىم» دەپ اۋزىمەن وراق ورىپ جۇرگەن كەيبىر «ەلشىل»، «جۇرتشىل» «وقىمىستىلار» دا ەشقانداي پىكىر ايتپادى.
ءبىزدىڭ ءوز اۋىلىمىزداعى ازدى-كوپتى وقىعان «كەزى اشىق ازامات» دەگەن باي بالالارى شاياحمەت، ساۋىتبايەۆ، نۇرقان راحمەتوۆ، قۇلماق قۇرمانعالييەۆ، تاعى باسقا وسىلار سياقتى كەيبىر ادامدار روماندى جامانداپ، روماننىڭ اۆتورىن مىسقىل ەتكەن ولەڭدەر شىعارىپ، وزدەرىنشە رومانعا قارسى ناۋقان اشتى. مۇنىڭ ەزى اۋىلداعى ۇستەم تاپتىڭ، ونىڭ جارشى يدەولوگتارىنىڭ ەسكىلىكتى داستۇردەن فەودالدىق سالتتان ايرىلعىسى كەلمەيتىندىگىن جاڭالىق اتاۋلىعا، پروگرەسشىل اعىمعا مۇلدەم قارسى ەكەندىگىن كورسەتتى.
وسى جەردە ايتا كەتۋىم كەرەك مەن كەدەيدىڭ بالاسى بولعاندىقتان با، بايلاردان كوبىرەك قاڭقۋ كورگەن اتا-انانىڭ بالاسى بولعاندىقتان با، وسكەن ورتام باسقا بولعاندىقتان با، ايتەۋىر، وقىپ جۇرگەن شاعىمدا دا، كەيىن وقىتۋشى بولىپ جۇرگەن كەزىمدە دە قازاق وقىعاندارىنىڭ باسىم كەڭشىلىگىنەن بويىمدى اۋلاق سالىپ ءجۇردىم. مەنىڭ دوستارىم حالىق مۇعالىمدەرى، قاراپايىم اۋىل ادامدارى، ءوزىمنىڭ كىشكەنە دوستارىم — وقۋشىلارىم ەدى. ال «قالىڭ مال» رومانى تۋرالى — «وقىمىستىلاردىڭ» ورەسكەل قياناتتارى، مەنمەنسىنگەندىكتەرى ولارمەن جىگىمىزدى اشا ءتۇستى. مەن ولاردان بۇرىنعىدان دا ىرگەمدى اۋلاق سالاتىن بولدىم. ءبىراق مەن ەندى جالعىز ەمەس ەدىم. «جالعىز قازدىڭ ءۇنى شىقپاس...» دەپ كىشىقۇمداعى جاي شارۋا وسپان اعاي ءبىر كەزدە قىنجىلىپ ايتقان زامان ارتتا قالعان ەدى. مەنىڭ سوڭىمدا مەنى سۇيەۋشى، مەنىڭ ايتقانىمدى ءتۇسىنۋشى سانا-سەزىمى ەداۋىر ويانىپ قالعان قالىڭ حالىق بۇقاراسى بار ەدى.
مەن بۇل ارادا «ۇلگىلى بالا» حرەستوماتياسىنا كىرگەن كەيبىر ولەڭدەرىم نەمەسە اڭگىمەلەرىم تۋرالى توقتالعىم كەلمەدى. ولار، نەگىزىنەن العاندا، باستاۋىش مەكتەپتىڭ وقۋشىلارىنا ارنالىپ جازىلعان شىعارمالار ەدى. جالعىز-اق مۇندا اتاپ كورسەتەتىن ءبىر نارسە — بۇل كىتاپتىڭ دا جالپى سارىنىندا تەڭدىكتى، ادىلەتتىلىكتى اڭساعاندىق باردى. كەدەي بۇقارانى ەگەي جەتىم بالا بەينەسىندە الىپ جازعان ءبىر ولەڭ:
«...شولدەسەڭ، سۋسىن بولار كولدەر قايدا؟
قارىن اشسا، تاماق بولار جەرلەر قايدا؟
قاڭعىرىپ جۇدەپ-جاداپ جۇرگەنىڭدە
سيپايتىن ماڭدايىڭنان ەرلەر قايدا؟» — دەلىنىپ اياقتالعان ەدى. مۇندا ىشكى-سىرتقى ەكى بىردەي قاناۋشىلار تەپكىسىندە ەزىلىپ، جەرىنەن سۋىنان ايىرىلىپ، قاناۋشىلار دۇنيەسىنىڭ تۇنەگىندە زار يلەپ، تەڭدىكتى، بوستاندىقتى اڭساعان سول بوستاندىققا باستاپ اپاراتىن ەرلەردى كۇتكەن كەدەيدىڭ جىرىن شەرتپەكشى بولىپ ەدىم. دەمەك «ۇلگىلى بالا» حرەستوماتياسىنداعى ولەڭ-جىرلار دا قالىڭ حالىق بۇقاراسىنىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان قارالىپ جازىلعان ەدى.
You Might Also Like
-
«ۇلگىلى ءتارجىما» قولعا تيگەننەن كەيىن مەن ەندى باستاۋىش مەكتەپ ءۇشىن حرەستوماتيا قۇراستىرۋعا كىرىستىم. مۇندا مەن ەڭ الدىمەن ىبىراي ءالتىنساريننىڭ حرەستوماتيالارىن ۇلگى ەتتىم. ويتكەنى ىبىر...
-
«ايقاپ» جۋرنالى 1911 جىلى شىقتى. بۇل جۋرنالدىڭ العاشقى نومەرى قولىما تيگەندە، مەنەن ارتىق قۋانعان ادام بولدى ما ەكەن؟ مەنى جۋرنالدىڭ ۇستاعان باعىتى مەن مازمۇنى قۋانتقان جوق، سول كەزدە ج...
