ايقاس
وقۋ باستالعانىنا ءۇش ايدىڭ ءجۇزى بولىپ قالعان. شولدەگى اۋىلعا، بۇرىن مەكتەپ كورمەگەن قۇمداعى قاراڭعى اۋىلعا زور مادەنيەتتىڭ ءبىر كىشكەنە شۇعىلاسى تۇسكەن سياقتى. وسىناۋ شاڭىتىپ جاتقان ءشول ساحاراداعى قازاق بالالارى مادەنيەتى دە، قابىلەتى دە كۇشتى ورىس حالقىنىڭ ءتىلىن ىنتاسىمەن ۇيرەنىپ جاتىر ەدى.
وقۋدىڭ ماڭىزىن تۇسىنگەندەر دە، تۇسىنبەي وتىرعاندار دا بار ەدى. قازاق اۋلىن بيلەپ-توستەۋشى بايلار، قوجا، مولدالار ورىسشا وقۋ تۋرالى كۇندە ءبىر وسەك تاراتادى. ولار قاراڭعى حالىقتى ارانداتىپ ايداپ سالىپ، مەكتەپتى ورتەتىپ جىبەرۋدەن دە تايىنار ەمەس-تى.
نە ىستەۋ كەرەك؟
مۇنداي جاعدايدا، ارينە، العىرلىق تا، تاپقىرلىق تا، ەپتىلىك تە، يكەمدىلىك تە، تاباندىلىق تا قاجەت. بۇلار وقىتۋشىنىڭ بەدەلدى بولۋىنىڭ قۇرالى بولۋعا ءتيىس. حالىق وقىتۋشىنى ءوزىنىڭ شىن دوسى، اقىل ايتار داناسى، قاراڭعىدا ساۋلە شاشار شام-شىراعى دەپ ءبىلۋ كەرەك.
مۇنىڭ ءۇشىن وقىتۋشى ەڭ الدىمەن ءوز وقۋشىلارىنىڭ الدىندا بەدەلدى بولۋى قاجەت. ونىڭ ءبىر نەگىزگى شارتى — وقىتۋشىنىڭ ءوز ءدارىسىن جاقسى مەڭگەرگەن ادام بولۋى بىلاي تۇرسىڭ ونىڭ بەرگەن ساباعى وقۋشىعا ءارى وتە تۇسىنىكتى، ءارى قونىمدى بولۋى قاجەت. وقىتۋشى ءاربىر ساباققا جاقسى دايىندالۋى كەرەك.
ورىستىڭ ۇلى پەداگوگى ۋشينسكييدىڭ: وقىتۋشى، حالىق ءمۇعالىمى، تەك قانا گرامماتيكا، تەك قانا ەسەپ، تاريح پەن گەوگرافيانى ءبىلىپ قويماي، سونىمەن بىرگە جاراتىلىس تانۋ پانىنەن دە، اۋىلشارۋاشىلىق عىلىمىنان دا، دارىگەرلىك عىلىمىنان دا حابارى بار، ياعني جەتىك ءبىلىمى بار مادەنيەتتى ادام بولۋى كەرەك دەۋىنىڭ سەبەبىن مەن وسى اۋىلداعى تاجريبەمدە جاقسى ۇعىندىم.
وقىتۋشى اۋىلدا ءارى وقىتۋشى، ءارى مادەنيەت جارشىسى، ءارى الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ ناسيحاتشىسى بولۋعا ءتيىس. ول قولىنان كەلگەن قادەرىنشە، حالىققا كومەكشى بولۋ، ونىڭ اڭعارماي وتىرعان نارسەلەرىن اڭعارتۋ، بىلمەگەنىن ءبىلدىرۋ كەرەك دەگەن توقتامعا كەلدىم. سوندىقتان ءاردايىم قول بوس ۋاقىتتاردا اۋىل ادامدارىن جيناپ الىپ جاراتىلىس، گەوگرافيا، تاريح، تاعى باسقا عىلىمداردان حابار بەرىپ وتىراتىن بولدىم. سولارمەن قاتار قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىنەن مىسالدار كەلتىرىپ، ورىستىڭ جازعا ادەبيەتىن وزىمشە ايتىپ بەرىپ وتىردىم. مۇنىڭ ەزى ءبىر جاعىنان مەنىڭ اۋىلدا بەدەلدى بولۋىما ۇلكەن سەبەپشى دە بولدى.
مەن پۋشكين لەرمونتوۆ سياقتى اقىڭ جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنىڭ مازمۇنىن ايتىپ، تۇسىندىرۋمەن قاتار، اسىرەسە كرىلوۆتىڭ مىسالدارىن كوبىرەك وقىپ، اۋدارىپ بەرىپ ءجۇردىم. شىنىن ايتقاندا، كرىلوۆتىڭ مىسالدارىن اۋدارۋىما وسى كىشىقۇمداعى جاعداي سەبەپ بولعان ەدى.
دەكابردىڭ اياق كەزى ەدى. تاڭەرتەڭ مەكتەپكە كەلسەم، مەكتەپتىڭ ەسىگى اشىق ەكەن بالالار كەلىپ قالعان-اۋ دەپ، ىشكە كىرسەم، مەكتەپتىڭ ىشىندە ون شاقتى قوزى، لاق ءجۇر. ويىمدا تۇك تە جوق، تولدەردى ايداپ شىقتىم. مەكتەپتىڭ ءىشىن سىپىرتىپ بولعانشا، بالالار دا كەلىپ قالدى. ساباق باستالدى.
ءبىر مەزگىلدە ەنتىگىپ باي كىرىپ كەلدى. ءوڭى بۇزىلىپ، اشۋلانىپ كەلىپتى، مۇلدەم ءىسىنىپ، جارىلىپ كەتكەلى تۇر. مەن ونى بايقاماعان كىسى بولىپ، بالالاردىڭ جازۋىن قاراپ ءجۇر ەدىم، باي ماعان:
— مولدا، مۇنىڭ قالاي؟ — دەدى.
مەن وعان جالت قارادىم دا:
— قاتەلەسەسىز، مەن «مولدا» ەمەسپىن — دەدىم. .
— وقا ەمەس، — دەدى باي، — مولدا بولماساڭ دا ايتەۋىر بالا وقىتۋشىسىڭ عوي. ءتولدى شىعارتقان سەن بە؟
— قايداعى تەلدى؟
— وسى ۇيگە قاماتقان ءتولدى.
— بۇل مەكتەپ ەمەس پە؟
— مەكتەپ بولسا قايتەدى ەكەن؟
— بايەكە-اۋ، مۇندا بالالار وقىپ وتىرعان جوق پا؟
— وقىپ وتىرسا قايتەيىن؟ ولار مالدان ارتىق دەيمىسىڭ! مەن نە ايتارىمدى بىلمەي، ءبىراز كىدىرىپ قالدىم دا:
— ەسىڭىز دۇرىس پا؟ — دەدىم.
— ءسىزدىڭ، شە؟ — دەدى باي شىمىرىكپەستەن
— مەن مەكتەپتى ءتول قوراعا اينالدىرا المايمىن.
— ءۇي مەنىكى، بۇل ءۇيدى سالدىرعان مەنمىن. ارىق-تۇراق ءتولىمدى دالاعا قويا المايمىن ماعان مال كەرەك الدىمەن — دەدى دە باي ەسىكتى اشىپ جىبەردى. — كىرگىزىڭدەر-اي، ايدا بەرى!
— دەپ الدەكىمگە بۇيرىق بەردى. سول ارادا-اق ماناعى قوزى-لاقتار دۇركىرەپ مەكتەپكە كىرىپ كەلدى.
— باي، بۇلاي ەتەتىن بولساڭىز، وندا مەن مەكتەپتى جابامىن — دەدىم.
— مەيلىڭ ءبىلسىن ماعان ءبارىبىر. مىنا وتىرعان قۋ ماڭقالارىڭنان ماعان ءتول ارتىق، — دەدى باي.
مەن نە ايتارىمدى بىلمەي، سىلەيىپ تۇردىم دا قالدىم.
— نەسى بار؟! — دەدى تاعى دا باي شىعىپ بارا جاتىپ، — وقىتا بەر. بۇل تولدەردىڭ تۇك زيانى جوق. «مال ادامنىڭ باۋىر ەتى» دەگەن قايدا؟ مومىن ءسابي تولدەن بەزگەنى نەسى مال كورمەگىردىڭ!
لاج جوق، وقىتا بەرۋگە تۋرا كەلدى. بالالار وقۋدان تاراعاننان كەيىن مەن مەكتەپتە قالىپ كرىلوۆتىڭ «كولباقا» دەگەن مىسالىن اۋداردىم. اۋدارىپ بولىپ، وقىپ قاراپ ەدىم، اجەپتاۋىر اۋدارىلعان سياقتى بولىپ كورىندى. ۇستىنەن وڭدەپ، قايتادان اق قاعازعا كوشىرىپ شىقتىم. وسى اۋدارمامدى ءسال عانا وڭدەپ، كەيىن «ۇلگىلى ءتارجىما» دەگەن جيناققا ەنگىزدىم.
مەن مەكتەپتەن شىعاردا وسپان اعاي كەلدى. بالالار ايتىپ بارعان بولۋ كەرەك ونىڭ بىردەن تولگە كوزى ءتۇستى.
— بالالاردى تاراتىپ جىبەرىپ، مىنالاردى «وقىتىپ وتىرمىن»، — دەدىم مەن.
— قايتەسىڭ شىراعىم... زامان كۇشتىنىكى مەن تىستىنىكى عوي، «بەتەگەدەن بيىك جۋساننان الاسا» بولماساڭ، جەر باستىرىپ جۇرگىزەر دەيمىسىڭ ولار. «بيتكە وكپەلەپ، تونىڭدى وتقا سالما» دەگەن كىشكەنە باۋىرلارىڭ ءۇشىن ءتوزىپ ب ا ق، قالقام، — دەدى وسپان.
ۇيگە كەلىپ، تاماقتانىپ بولعان سوڭ، كۇندەگى داعدىلى ادەت بويىنشا، وسپاننىڭ اعا-ىنىلەرى مەن كورشىلەرى جينالدى. مەن ولارعا ورىس جازۋشىلارىنىڭ، اسىرەسە كرىلوۆتىڭ مىسال ولەڭدەرىن قازاقشالاپ، قارا سوزبەن ايتىپ بەرۋشى ەدىم.
بۇگىن مەن ولارعا ەندى ەلەڭمەن اۋدارىلعان «كولباقانى» وقىپ بەردىم. بۇل تىڭداۋشىلارىما قاتتى ۇنادى. تاعى-تاعى وققىشى، دەپ، ەكى-ۇش رەت وقىتتى. ءارى كۇلە، ءارى ويلانا تىڭداپ وتىرعان وسپان اعاي:
— سوڭعى ءبىر شۋماعىن قايتا وققىشى، — دەدى.
مەن قايتا وقىپ شىقتىم. ول مەنىڭ، اۋدارۋىمدا:
«...بولادى ءبىر وزىنە بەرسە اللا،
جاماندىق تىلەگەنى بوتەن جانعا.
شىركىننىڭ بەس تيىندىق ءىشى اشىماس،
ءوزى امان دۇنيەنى ءورت السا دا» — دەلىنگەن ەدى.
— بۇل ءبىزدىڭ ىبەكەڭ، — دەدى وسپاننىڭ كىشى ءىنىسى قاسەن. ونىڭ ىبەكەڭ دەپ وتىرعانى ىبىراي باي ەدى.
— ءدال ءوزى، — دەدى تاعى ءبىر جىگىت.
وسپان اعاي «كولباقانى» كەشىرتىپ الدى. وسى ەلەڭ كوپ ۇزاماي-اق اۋىلدان-اۋىلعا تەگىس تاراپ، «وقىتۋشىنىڭ ىبەكەڭە شىعارعان ەلەڭى ەكەن» دەگەن لاقاپ حابار بولىپ، جايىلىپ كەتتى.
باي ءتولىن مەكتەپتەن شىعارمادى. بايمەن ەكەۋمىز ابدەن قىرعي قاباق بولىپ الدىق. ءبىر كەلگەندە بايدىڭ بۇل ايۋاندىعىن بولىسقا ايتتىم. اۋەلدەن قىرعي قاباق بولىس مەنىڭ ارىزىما ونشا قۇلاق قويعان جوق، ونىڭ بار ايتقانى:
— بۇل جەردىڭ قىسى ۇزاق بولمايدى، ەندى ەكى ايدان كەيىن كوكتەم دە كەلەدى عوي، ەپتەپ بىردەمە ەتىپ امالداي تۇرىڭىز، — دەگەن سوزدەر بولدى.
وسى ارىزدان كەيىن (بولىس بايعا ايتقان بولۋ كەرەك) بۇرىنعى ءتولدىڭ ۇستىنە تاعى دا بەس-التى قوزى-لاق قوسىلدى. وسىعان بايلانىستى مەن كرىلوۆتىڭ «حاكىم تىلەگەن كولباقالار» دەگەن مىسال ولەڭىن اۋداردىم. بۇل مىسال دا دەرەۋ جاتتالىپ ەلگە تاراپ كەتتى. وسىلايشا مەن كىشىقۇمدا كرىلوۆتىڭ ون شاقتى مىسالىن قازاقشاعا اۋداردىم. بۇلاردىڭ ءبارى دەرلىك اۋىل اراسىندا جيىنداردا، ويىن-ساۋىق كەشتەردە، توي-توپىرلاردا ايتىلىپ ءجۇردى.
قىس ءوتتى. جاز شىقتى. بالالار جازعى دەمالىسقا تارادى. بالالار دەمالىسقا تارار الدىندا ينسپەكتور كەلدى. بالالاردى سىناقتان وتكىزىپ، جاقسى وقىتىپسىڭ دەپ ماعان العىس ايتىپ كەتتى. ءوز اۋىلىما قايتا المادىم. مەن اۋىل ادامدارىنا چەحوۆتىڭ كۇلكىلى اڭگىمەلەرىڭ گوگولدىڭ «ءولى جاندار» دەگەن شىعارماسىڭ پۋشكيننىڭ «دۋبروۆسكييىن» وزىمشىلەپ ايتىپ بەرىپ ءجۇردىم.
جازدا بولىستىڭ سايلاۋى بولىپ، ىبىراي باي، قۋلاردىڭ ايداۋىمەن بولىستىققا تالاسىپ، كوپ شىعىنداندى. ءبىراق، سايلاۋدا بۇرىنعى بولىس قايتا سايلاندى دا، ىبىراي ەتپەي قالدى. وسى ۋاقيعالارعا بايلانىستى مەن كرىلوۆتىڭ «ءيتتىڭ دوستىعى»، «قارا بۇلت» دەگەن مىسالدارىن اۋداردىم. بۇل مىسالدار باي-بولىستاردىڭ نامىسىنا ءتيىپ، مەنى بۇرىنعىدان دا جامان قۋدالاي باستادى. مەنىڭ ۇستىمنەن ۇلىقتارعا ارىزدار دا جاۋدىرىلىپ جاتتى. مۇنى ەستىپ جۇرگەن وسپان اعاي ءبىر كۇنى ماعان:
— شىراعىم، ساق بولا كور. بي-بولىستاردىڭ، ءتۇرى جامان. قولدارىنان كەلسە، ءسىزدى ايايىن دەپ جۇرگەن كورىنبەيدى. «جالعىز قازدىڭ ءۇنى شىقپاس» دەگەن بار، ساقتانۋىڭ كەرەك بولار، — دەدى.
وقۋ قايتا باستالدى. وتكەن جىلعى سياقتى، كىشكەنە جەر ۇيدە ءتولدى تورەشى ەتىپ يتشىلەپ، بۇل قىستا دا بالالاردى وقىتىپ شىقتىم. بيىل بالالار مەكتەپتى ءبىتىرىپ شىعاتىن جىلى بولعاندىقتان جانە جاقىن جەردە بولىستىق مەكتەپ بولماعاندىقتان بالالاردى سىناقتان وتكىزۋگە ينسپەكتور حوحلوۆتىڭ ءوزى كەلدى.
حوحلوۆ بايدىڭ ۇيىنە تۇسكەن-دى. بالالار سىناقتان جاقسى ءوتتى. ينسپەكتور جۇرت كوزىنشە ماعان العىس ايتىپ، قولىمدى الدى. مەن بالالاردىڭ ءارى قاراي وقىعىسى كەلەتىندەرىنىڭ ءتىزىمىن بەردىم.
باي مال سويىپ، توي جاساعان بولدى. حالىق كوپ جينالدى. كۇرەس بولدى. ات شاپتىرىلدى. تويدان كەيىن حوحلوۆ بىر-ەكى كۇن دەمالىپ جاتتى.
ءۇشىنشى كۇنى حوحلوۆ مەنى وڭاشالاپ دالاعا الىپ شىعىپ، ماعان ءمىن ەتىپ ۇلكەن ايىپتار تاعا باستادى.
— ەلدىڭ ءارالۋان ءسوزى بار، ساياسات بىلمەيسىڭ سەڭ — دەدى حوحلوۆ ماعان سالقىن شىرايمەن قاراپ، — ۇلكەن اعاتتىق ىستەپ الىپسىڭ. ەلدىڭ ىشىندەگى بەدەلدى ادامدارعا: باي، بولىستارعا ءوزىڭدى قارسى قويىپسىڭ. مۇنىڭ مۇلدەم قاتە بولعان. پاتشا اعزامنىڭ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق دالاسىنداعى بىردەن-بىر سەنىمدى ادامدارى، تىرەگى — اۋىلداعى بەدەلدى ادامدار — بايلار، بيلەر، بولىستار، مولدالار، تاعى تاعىلار. مۇنى سەن ۇعىنۋىڭ كەرەك ەدى. ءبىراق ۇعىنباپسىڭ. ءسىرا سەن ەندى بۇل اۋىلدا قالا الماسسىڭ. سەبەبى اۋىل جاقسىلارىنىڭ اراسىندا بەدەلىڭدى جويىپ الىپسىڭ. ەندى وسى جەردەي اۋىلىڭا ءبىرجولاتا قايتاتىن بول. قايدا باراتىنىڭدى كەيىن حابارلارمىز، — دەدى.
— مەنىڭ ەشبىر قارسىلىعىم جوق، ءبىراق ەلدىڭ ىشىندەگى نادان توپاس بايلاردىڭ، پاراقور، بۇزىق بولىستاردىڭ جالا جاۋىپ قارالاعانىنا، ولارعا اكىمدەردىڭ سەنگەنىنە جانىم كۇيەدى. جالاقور ارانداتۋشىلار اراسىندا «بەدەلىمدى جويىپ العان» بولسام، ونىڭ ەسەسىنە قالىڭ حالىق اراسىندا بەدەلىم كۇشتى. وسى جەرى بولماسا، — دەدىم.
— ۇعىنۋ كەرەك — - دەدى حوحلوۆ، — حالىق دەگەن تاعدىردى شەشپەيدى. ول كىتاپتا عانا ايتىلاتىن ءسوز. ءىس جۇزىندە تاعدىردى شەشەتىن سول حالىقتىڭ باسشىلارى، دەمەك سول حالىقتى بيلەپ-توستەۋشىلەر. ولاي بولسا، سول حالىقتىڭ الدىندا بيلەپ-توستەۋشىلەردىڭ ءسوزى تەزىرەك ەتەدى. بيلەپ-توستەۋشىلەردىڭ الدىندا بەدەلىڭ بولماسا، وندا حالىق الدىندا دا بەدەلىڭ بولماعانى. وسى اقيقاتتى ايقىن ءتۇسىنۋ كەرەك. ۇزىن ءسوزدىڭ ىرعاسى، ءسىز ەندى بۇل جەردەن ءبىرجولاتا اتتاناتىن بولىڭىز.
مەن ونىمەن ەندى ءسوز تالاستىرعىم دا، اقتالعىم دا كەلمەدى.
— ماقۇل، ءسىزدىڭ دەگەنىڭىز-اق بولسىن — دەي سالدىم.
وسىدان ەكى-ۇش كۇن ەتكەننەن كەيىن وسپان اعاي مەنى ىرعىزعا اكەلىپ سالدى. ءىرعىزدا ءبىر اپتاداي بولدىم. كىشىقۇمعا قاراعاندا، ىرعىز ماعان ەرتەدەگى شاھار سياقتى بولىپ كورىندى.
1903 جىلدىڭ يۋل ايى ەدى. ىرعىزدا بولعان ءبىر اپتا ىشىندە مەن كوپتەگەن كىتاپتار، بىرەن-ساران جاڭا جۋرنالدار جيناپ الدىم دا، اۋىلعا قاراي تارتتىم. بەc-التى كۇندە اۋىلعا دا كەلىپ جەتتىم. مەن كەلگەن سوڭ، كوپ كەشىكپەي اكەم قايتىس بولدى.
You Might Also Like
-
«قايران مەنىڭ ءوز ءۇيىم — كەڭ سارايداي بوز ءۇيىم!» دەپ جيرەنشە شەشەن بوسقا ايتپاعان ەكەن عوي. «كىشكەنە عانا جەر ءۇي قانداي كەڭ، قانداي سالقىن قانداي تازا!» — دەپ ءدوڭ...
-
قازىرگى كەزەڭ — تاۋەلسىزدىكتىڭ كوك بايراعىن كوتەرىپ، ەگەمەندى دەربەس مەملەكەتىمىزدىڭ كەرەگەسىن ۇمىتپەن جايعان ناعىز سىن كەزەڭ. ويتكەنى بۇرىنعى اياقتا تۇساۋ، مويىندا قامىت، بىلەكتە بۇعاۋ تۇرعان...
