وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ قۇرباندارى
دۇنيە جاراتىلعاننان بەرى تاريح جۇزىندە بولماعان كەڭ قۇلاشتى وكتيابر توڭكەرىسى ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ ەڭبەكشى، ناشارلار توبىنا تەگىن تۇسكەن ءتارىزدى كورىنەدى. وكتيابر توڭكەرىسىن جاساعان، ەسكىلىكتى قيراتىپ، جاڭا ءتارتىپ ورناتقان ورىستىڭ جۇمىسكەرلەر، ەڭبەكشىلەر تابى (پرولەتارياتى) نەشە جىل بەلدەسىپ، بايلار، تورەلەر تابىمەن كۇرەسىپ، ولشەۋسىز قان توگىپ، مىڭ-ميلليونداپ ەر-ازاماتتارىن قۇربان قىلىپ، سانسىز عاجاپ ميحنات تارتىپ، قازىرگى دارەجەگە جەتىپ وتىر.
ورىس حالقىنىڭ جۇمىسكەر ناشارلار تابىنىڭ وكتيابر 11 توڭكەرىسىنىڭ جولىندا قىلعان قۇربانىنىڭ قاسىندا ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ ناشارلار تابى ەشنارسە قىلعان جوق، قىلاتىن دا بولعان جوق، دايار اسقا ورتاق بولعان ءتارىزدى بولىپ وتىر.
ويتكەنمەن، داريانىڭ قاسىندا تۇكىرىكتەي بولسا دا قازاق حالقىنىڭ ناشارلار تابىنىڭ وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ جولىندا از بولسا دا قىلعان ەڭبەگى، تارتقان ميحنات ازابى، قىلعان قۇرباندارى بار. ءار جەردەگى ءار اسكەردە ءجۇرىپ ءشايىت بولعان قازاق ناشارلارىنىڭ ۇلدارى بىلاي تۇرسىن، ءار قالادا قازاقتىڭ ناشار تابىنىڭ ۇرانىن سالىپ، تۋىن كوتەرىپ شىققان ءبىراز ازاماتتار وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ جولىندا قۇربان بولدى.
ماسەلەن: 1) 1918 جىلى بولشيەۆيكتەردىڭ جەلتوقسانداعى بەلگىلى كوتەرىلىسىندە شايمەردەندى ءام باسقا جولداستاردى تۇرمەدەن بولشيەۆيكتەر شىعارىپ جىبەردى. شايمەردەن ومبىدان شىعىپ، قاشىپ كەتىپ بارا جاتقان جەرىنەن، 150 شاقىرىمداي جەردەن، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ «مىرزالارى» ۇستاپ كولچاكقا اكەپ بەردى. اقمولا گۋبەرنياسىندا، ومبىدا اباقتىدا ون ايدان اسا جاتقان شايمەردەن ءالجانۇلىن كولچاك اتتى.
شايمەردەن دارىگەرلىك شكولاسىن بىتىرگەن، ومبىداعى جاستاردىڭ بەلگىلى «بىرلىك» دەگەن ۇيىمىن اشاتىن مۇرىندىقشىنىڭ ءبىرى، جىگىتتىڭ ارىستانى ەدى.
2) اقمولانىڭ ۋەزدىك سوۆدەپىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى باكەن سەرىكباي ۇلى اباقتىدان اباقتى ايدالىپ ءجۇرىپ، 12 اي ادام بالاسى كورمەگەن ازاپتى كورىپ، 1919 جىلدا جازدىكۇنى كولچاكتىڭ قولىندا ومبى قاماۋىندا اشتىقتان ءولدى. باكەن ورىسشا وبششيي ناچالنىيدى بىتىرگەن ناشار تابىنىڭ ازاماتى ەدى.
3) قىزىلجاردا كەڭەس تاراپىنان قۇرىلعان ۋەزدىك كوميسسار ىسقاق كوبەك ۇلى العاشقى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىس بولعاندا كەڭەس ۇكىمەتىن قورعاپ مايدانعا شىعىپ، قولعا ءتۇسىپ اتىلدى. دارىگەرلىك وقۋىن وقىعان ناشاردىڭ ەرى ەدى.
4) اتباساردا ۋەزدىك «سوۆدەپتىڭ» مۇشەسى ادىلبەك مايكوتۇلىن اباقتىعا ءبىر سالىپ، ءبىر شىعارىپ ءجۇرىپ كولچاك اتتى. ادىلبەك دارىگەرلىك شكولدى بىتىرگەن، تومەن تاپتىڭ جىگەرلى جىگىتى ەدى.
5) اقمولادا ۋچيتەل نۇرعايىن بەكمۇحامەتۇلىن اباقتىدا 12 اي ۇستاپ، كولچاكتىڭ قۋلارى اتتى. ناشاردىڭ جىگەرلى، بىلگىش ازاماتى ەدى.
6) قىزىلجاردا حاكىم مانازارۇلىن ءولتىردى. بۇ دا ناشار تابىنىڭ وتتان، سۋدان قايتپايتىن ەرى ەدى.
7) سەمەيدە نۇرعالي قۇلجانۇلىن كولچاكتىڭ قۋلارى ءولتىردى. نۇرعالي ۋچيتەل مۇددەسى ءۇشىن جاۋىزدارعا قارسى تۇرعان ازامات ەدى.
8) تورعايدا امانكەلدى يمانۇلىن ءولتىردى. امانكەلدى 1916 جىلى پاتشاعا قارسى توپ جاساعان. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تورعايدا ۋەزدىك اسكەري كوميسسارى بولعان قاجىرلى ازامات، قايتپاس ەر ەدى.
بۇلاردان باسقا دا تالاي ناشاردىڭ ۇلدارى وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ جولىندا قۇربان بولدى. مەنىڭ مىنا كورسەتىپ وتىرعان ادامدارىم جۇرتقا بەلگىلى الدىڭعى قاتاردا ناشار تابىنىڭ ۇرانىن سالىپ، تۋىن كوتەرگەن ەرلەر.
مىنە، بۇلار قازاق حالقىنىڭ ناشارلار تابىنىڭ وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ جولىنداعى، ناشارلار تابىنىڭ تەڭدىگى، باقىتى ءۇشىن جاندارىن قۇربان قىلعان ۇلدارى. بۇلار قاسيەتتى تىلەكتىڭ قۇرباندىقتارى! بۇلار انا ءسۇتىن اقتاعان شىن ازاماتتار!
باكەننىڭ العاشقى اقمولادا تۇرمەدە وتىرعاندا ايتقان ءبىر ءسوزى ەسىمنەن كەتپەيدى. «بەس، التى كىسى ەرتەڭ اتىلادى ەكەن» دەپ حابار كەلگەندە، مەنىڭ قاسىما كەلىپ وتىرىپ، بەتى-جۇزى شاتىناپ كۇلىم، مەنى قۇشاقتاپ ايتتى: «ءبىز ولسەك تە، سەن ءتىرى قالساڭ جاقسى بولار ەدى. سەن گازەتكە، كىتاپقا جازىپ، ءبىزدىڭ نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن ولگەنىمىزدى جۇرتقا ايتار ەدىڭ...» —دەدى!
جانە شايمەردەننىڭ ءبىر ءسوزى ەسىمدە. ورىنبورعا قازاق جيىلىسىنا كەتىپ بارا جاتىپ ماعان حات جازدى. حاتىندا جازىپتى: «ورىستىڭ قورلىق كورگەن، ەزىلگەن حالىققا تەڭدىك، بوستاندىق اپەرەتىن پارتياسىنىڭ ولگەن جەرىندە ءولۋ كەرەك»، — دەپتى. مىنە، ەرلەردىڭ سوزدەرى. ارداقتى، ەستەن كەتپەس جولداستار! سەندەردىڭ وزدەرىڭ ولسەڭدەر دە قاسيەتتى ەسىمدەرىڭ ولمەس! قاسيەتتى تىلەكتەرىڭ ولمەس! توپىراقتارىڭ جەڭىل بولسىن باۋىرلارىم!.. ەندىگى ءتىرى جۇرگەن جولداستاردىڭ مىندەتى — وسى ايتىلعان شاھيتتەردىڭ ەسىمدەرىن ۇمىتىلمايتىن قىلۋ. ول ءۇشىن قازاقستاندا كەيبىر شكولاعا، مەكتەپ، مەدرەسەلەرگە، وقۋحانالارعا، كوشەلەرگە وسى ايتىلعان ەرلەردىڭ ەسىمدەرىن قويۋ كەرەك.
بۇعان كۇللى قازاقستانداعى جولداستار كىرىسۋ كەرەك. سويتسەك ءبىزدىڭ موينىمىزداعى بورىش، جولداستىق اقى اقتالادى.
1922 جىل، قاراشا. ورىنبور
You Might Also Like
-
بۇگىنگە شەيىن قازاقتى ورىستار «كيرگيز» دەپ كەلدى. نە سەبەپتى قازاقتى ورىس «كيرگيز» دەپ كەتكەنىن تەكسەرمەي-اق، ول «كيرگيز» دەگەن اتتىڭ قالايشا جالپى قازاققا جاپسى...
