«باقتىبالانىڭ زارى» دەگەن ولەڭ قالاي تۋدى؟
باقتىبالا دەگەن قىزدىڭ اتى. ول قىز قازىرگى مەنىڭ كەمپىرىم. ال «باقتىبالانىڭ زارى» دەپ اتالاتىن ولەڭ — مىنا وتىرعان كەمپىرىمنىڭ قىز كۇنىندە ماعان عاشىق بولىپ شىعارعان ءانى.
ادامنىڭ ەسىندە ماڭگى قالاتىن ءومىردىڭ كەيبىر كەزەڭدەرى بولادى. سونداي كەزەڭدەردىڭ ءبىرى ەرلى-زايىپتى ادامداردىڭ العاشقى تانىسۋى مەن قوسىلىسار كەزىندەگى جاعدايلار عوي دەيمىن. مەن وسى باقتىبالاعا ون جەتى جاسىمدا، 1913 جىلى قىستا قوسىلدىم. ءقازىر جاسىم بولسا اتتاي الپىسقا كەلدى. ءبىراق سول ءبىر كەزەڭ بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمدا. ەسىمدە ماڭگى قالعان ۇمىتىلماس ءبىر وقيعا.
بۇل قاراعاندى سارمانتاي، مۇرات، قارەكە دەگەن ءۇش تايپا ەلدىڭ مەكەنى بولادى. بىرىمەن-بىرى قۇدا-قۇداندالى، ناعاشىلى-جيەندى سيىردىڭ بۇيرەگىندەي بايلانىستى بولىپ جاتقان ەل. سارمانتاي ەسەنباي دەيتىن كىسى بولدى. ول كىسىدەن ءۇش قىز بالا بولدى. ءبىرى وسى باقتىبالا... بەينەتتى ەرتە كورگەندىكتەن با، ەسەيىپ قالعان كەزىم. ءجاسوسپىرىم جىگىتپىن. جۇمىستان شىققان، قول بوساپ كەتكەن ۋاقىتتاردا قىزدى اۋىلعا قىڭىرلاي سۇيكەنىپ جۇرەمىز. باقتىبالانىڭ اۋىلى وسى قاراعاندى ماڭىندا كوكپەكتى دەيتىن جەردە تۇرادى. سول اۋىلعا ءساتى ءتۇسىپ ءبىر بارا قالعانىم بار ەمەس پە! سول جولى باقتىبالامەن تانىسىپ-اق قالعانىم.
عاشىقتىڭ ءتىلى — ءتىلسىز ءتىل،
كوزبەن كورىپ، ىشپەن ءبىل، —
دەگەن ەمەس پە؟ جانە ءوزى ويىن ۇستىندە تانىستىق. سول كورگەندە-اق ءبىرىمىز بەن ءبىرىمىز كوزبەن سويلەسىپ، جۇرەكپەن ۇعىنىسىپ-اق قالدىق. ءبايدىلدا دەيتىن ءبىر حات تانيتىن جولداسىم بار ەدى، سوعان بىرنەشە كۇننەن سوڭ باقتىبالاعا مىناداي دەپ حات جازدىردىم:
«دوڭگەلەك مولدىرەگەن قارا كوزىڭ،
كەتپەيدى ءالى ەسىمنەن ايتقان ءسوزىڭ.
جاراتقان حاق تاعالام تاڭداۋ بەرسە،
قالاۋىم بولار ەدىڭ جالعىز ءوزىڭ.
بۇل ءسوزىم جالعان ەمەس، شىن ءسوزىم،
شىدارلىق مەنەن ءقازىر كەتتى ءتوزىم».
وسى حاتتى جازعاننان كەيىن تورت-بەس كۇننەن سوڭ باقتىبالادان دا جاۋاپ كەلدى. ول كەزدە باقتىبالا دا حات تانىمايدى. حاتتى ءبىر سىرلاسىنا وقىتقىزىپ، جاۋاپتى دا سوعان جازعىزادى. جاۋابىنىڭ باسىن قارا سوزبەن باستاپقى دا، اياعىن مىناداي ءبىر اۋىز ولەڭمەن بىتىرگەن ەكەن:
«قۇربىجان، ماعان جازعان حاتىڭدى الدىم،
حاتىڭدى وقىپ شىعىپ ويعا قالدىم.
بولعاندا ءسىز — تۇيعىن قۇس، مەن — قارلىعاش،
شەشۋىن ءوزىڭ ويلا، سىزگە سالدىم».
وسىلاي باستالدى دا كوڭىلدەگىدەي اياقتالىپ، ءتۇيىندى سوزگە كەلدىك. ەكەۋمىز قوسىلۋعا ءسوز بايلادىق...
ءبىراق الدىمىزدا كەسە ءتۇسىپ، كولدەنەڭ جاتقان ءبىر بوگەت بار ەدى. ول مىناۋ بولاتىن:
باقتىبالاعا بۇل قارساڭدا قارەكە تولەڭگىت قاجى بالاسىنا اپەرمەك بوپ، قۇدا تۇسكەن. كيىت كيىپ، قالىڭ بەرگەن. باقتىبالانىڭ تۋىستارى بەرمەكشى دە، تولەڭگىت قاجىنىڭ بالاسى الماقشى. ال ءبىز بولساق، كەدەيمىز. تۇرمىسىمىز اۋىر. ءبىر ءبىز ەمەس، ول كەزدەگى جۇمىسشىلاردىڭ بارلىعى دا ناشار تۇراتىن ەدى عوي. ءبىزدىڭ ارعى بابامىز مەشىتبايدان باستاپ ءوز اكەم اسايىن، ءىنىسى سىپاتىل ومىرلەرىن جۇمىسكەرلىكپەن وتكىزگەن ادامدار. اسايىننان مەن تۋام. مەن دە 13 جاسىمنان باستاپ جۇمىسقا ءتۇستىم. ءبىراق قانشا جۇمىس ىستەگەنمەن جوقشىلىق، مۇقتاجدىقتان قۇتىلا المادىق.
اسايىن، سىپاتىلسىن مەشىتبايدان،
جازىلعان نەسىبە-ىرزىق الدە قايدان،
استى — سىز، ىرگە — قىراۋ ۇيدە تۇرسىڭ،
قۇتىلار كۇنىڭ بار ما وسى جايدان، —
دەگەن ءبىزدىڭ اكەيگە ايتقان ءبىر اقىننىڭ ولەڭى دە بولاتىن. ءبىزدىڭ اكەمىز قالىڭ بەرىپ قاتىن اپەرمەك تۇگىلى، باقتىبالا العاش رەت كەلىن بولىپ تۇسكەنىندە اكەمىزدىڭ پانالاتار دۇرىس باسپاناسى دا بولماعان...
ءۇستىپ جۇرگەندە، تولەڭگىت قاجىنىڭ باقتىبالاعا ۇيلەنبەكشى بولعان ۇلكەن بالاسى قازا بولدى. باقتىبالانى توعىز جاستاعى جاس بالا، قازا بولعان جىگىتتىڭ ىنىسىنە اپەرمەكشى بولدى.
1913 جىلدىڭ قىسىندا باقتىبالانى الۋعا تولەڭگىت قاجىنىڭ كىسىلەرى كەلدى. ءوزى ۇزاتىلايىن دەپ جاتقاندا باقتىبالانىڭ ماعان ارناپ ايتقان سالەمى:
«كورگەنىم مەنىڭ ءالى از، جانىم ءشايىت،
ايتايىن ساعان سىردى-اۋ ەتىپ ءبايىت.
تولعاندا ون جەتىگە بيىل جاسىم،
تاپ بولدى تالابىما قيىن ءجايت.
تۋىپ ەك ەسەنبايدان ءۇش قىز بالا،
بۇل كۇندە ءبىر ادام جوق بولار پانا،
كۇيەۋسىز قىز الاتىن جالاڭ قۇدا
اۋىلعا كەلىپ ءتۇستى ءبىزدىڭ جاڭا.
قايعىمەن توگىلەدى كوزدەن جاسىم،
تاراماس بويعا ءسىڭىپ ىشكەن اسىم.
اعاجان، ءوزىڭ كەلىپ قۇتقارماساڭ،
ماڭگىلىك داۋعا تۇسەر مەنىڭ باسىم».
بۇل ولەڭ مەنىمەن بىرگە جۇمىس ىستەيتىن قۇربى-دوستارىمنىڭ اراسىنا تارالىپ كەتتى. توي-تومالاق، ويىن-تويلاردا جاستاردىڭ ءسۇيىپ ايتاتىن ولەڭىنە اينالدى. ءتىپتى، جاستار تۇرسىن، قارتتاردىڭ ءوزى: «شىراقتارىم، باقتىبالانىڭ ولەڭىن ايتىڭدارشى»، — دەپ تىلەك بىلدىرەتىن.
وزىندە تۇراقتى ءان دە بولعان جوق. اركىم ءارتۇرلى، سۇيگەن سارىنىمەن ايتا بەرەتىن. ايتەۋىر ايتىلاتىن. كەيىن وسى ولەڭ «باقتىبالانىڭ زارى» دەپ اتالىپ كەتتى. مىنە، بۇل ولەڭنىڭ تۋۋ تاريحى وسىلاي ەدى.
— ول ۋاقىتتا (ريەۆوليۋسياعا دەيىن) قىزدى ەر المايدى، مال الادى. ياعني قىز ەرگە بارمايدى، مالعا بارادى. باقتىبالانىڭ 9 جاسار مەكەباي بالاعا ۇزاتىلىپ-اق كەتكەنى عوي. كوكپەكتىدەن قىزدى اكەتىپ بارا جاتقان قۇدالار جولشىباي قاراعاندىعا توقتادى. توقتاعان ۇيىنە اۋىل جاستارىمەن بىرگە ەسكەرۋسىز بولىپ مەن دە باردىم. امال نە؟ ءىش قازانداي قاينايدى، كۇرەسۋگە دارمەن جوق. تولەڭگىت قاجىنىڭ بايبىشەسىنىڭ قاسىندا وتىرعان باقتىبالامەن كوزبەن عانا امانداسىپ قايىرا شىعىپ كەتتىم. بارلىق قولىمنان كەلگەنى بىر-ەكى اۋىر ولەڭ شىعارىپ ءبىر جولداسىم ارقىلى باقتىبالاعا بەرگىزدىم.
«حاتىڭدى الىپ ەدىم، باقتىبالا،
ءبىر اللا وزىڭىزگە بولسىن پانا.
ومىردە سەرتىن بۇزباس ءشايىتىڭدى
وزىڭمەن ولە-ولگەنشە بىرگە سانا».
اياعىن ۇمىتىپ تا قالىپپىن عوي... قۇدالار ءجۇرىپ كەتتى. باقتىبالانى سىرتىنان كوزبەن ۇزاتىپ سالىپ مەن قالدىم. ال باقتىبالامەن ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى بۇل جاعدايدى تەك مەنىمەن بىرگە جۇمىس ىستەيتىندەر عانا سەزەتىن، باسقا ەشكىم بىلمەيتىن.
قاراعاندىدان شىققان كۇنى ولار 30 شاقىرىم جەردەگى قارامۇرات جۇرتىباي اۋىلىنداعى شىنىبەك بايدىڭ ۇيىنە قونادى. تولەڭگىت قاجى شىنىبەك بايمەن قۇدا ەدى. ۇيىنە تۇسكەن قۇدالارىن قوناق ەتىپ ءۇش كۇن بوگەيدى... ءۇشىنشى كۇنى تۇندە ءۇي ءىشى ۇيقىعا كەتكەننەن كەيىن تورگى بولمەدە كۇيەۋ بالا مەكەبايدىڭ شەشەسىنىڭ قاسىندا جاتقان باقتىبالا ءۇي ىشىنە سەزدىرمەي تۇرگەلىپ كيىنەدى دە، اۋىز ۇيگە شىعادى. سىرتىنا اۋىز ۇيدە بوساعادا ءىلۋلى تۇرعان ەر ادامنىڭ شاپانىن، باسىنا تىماعىن كيەدى. اۋىز ۇيدە جاتقان ەر-تۇرماندى قۇشاقتاپ قوراعا شىعادى. قورادا تۇرعان سارى اتقا ەر سالىپ، ۇستىنە مىنەدىدە ۇرلانىپ اۋىلدان شىعىپ كەتەدى. ەشكىم ونىڭ كەتكەنىن سەزبەي قالادى.
ءتۇن ورتاسى. اي قاراڭعى. تەك اينالاسىندا اعارعان قار عانا كورىنەدى. جولدى بىلمەيدى. سوندىقتان سپاسس زاۆودى مەن قاراعاندى كەنىنىڭ اراسىنا سالىنعان شويىن جولدى كەسىپ الادى عوي. اۋىل مەن شويىن جولدىڭ اراسى ەداۋىر جەر. قار قالىڭ جانە ول جىلى قاردىڭ ءوزى وتە قالىڭ ءتۇسىپ ەدى. ات جۇرە المايدى. سودان ءوزى جاياۋ، اتتى جەتەلەپ جولعا كەلىپ تۇسەدى عوي... شويىن جولدىڭ بويىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ وعان بوزارىپ اتىپ كەلە جاتقان ۋاقىتتا قاراعاندىنىڭ قاراسىن كورەدى.
اعىلشىن بايلارىنىڭ بيلەپ تۇرعان كەزىندە تاڭنىڭ اتۋى، كۇننىڭ باتۋى جۇمىستا بولاتىنبىز. تاڭ قىلاڭ بەرىسىمەن-اق جۇمىسشىلار بەلدەرىنە قايلاسى مەن كۇرەگىن قىستىرىپ، قولدارىنا «سلۋجكا» شامدارىن ۇستاپ جەر كەپەلەرىنەن سىرتقا شىعاتىن. سول ادەتىمىز بويىنشا وسى باقتىبالا كەلەتىن كۇنى دە ەرتە تۇردىق. تاڭ بوزارىپ اتىپ كەلەدى. بەلىمە قايلامدى قىستىرىپ الىپ، قولىما «سلۋجكا» شامىمدى الىپ شاحتاعا كەتىپ بارا جاتىر ەدىم، قاسىما تاقالا بەرگەن ءبايدىلدا دەيتىن ءبىر جولداسىم:
— ءشايىت، سەن نەنى كورىپ كەلەسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— نەنى كورەيىن مەن؟ — دەدىم.
— انە، انە بىرەۋ كەلە جاتىر. ءتۇن قاتىپ جۇرگەن بۇل كىم بول دى ەكەن؟ — دەپ قادالا قارادى. مەن دە قاراپ تۇرا قالدىم.
— ءوزىنىڭ اتقا وتىرىسى، ءجۇرىسى ەر ادامعا ۇقسامايدى. ءبىراق كيىمىنە قاراساڭ ەر ادام، — دەدى تاعى دا. سويتسەك، باقتىبالا!
جۇمىسشىلاردىڭ ءبارى كوردى.
— نە ىستەۋ كەرەك؟
ءوستىپ داعدارىپ تۇرعاندا بەلگىلى جۇمىسشى اقىن ءىلياس دەگەن كىسى:
— نە اڭتارىلىس بار؟ بۇتاعا قورعالاعان تورعايداي بولىپ كەلدى. بۇتا قۇرلى جوقپىز با؟ پانالاتامىز! — دەدى. ول كىسىنىڭ ءسوزىن بۇكىل جۇمىسشىلار قولدادى. سارى اتتى ءبىر قۋىسقا، باقتىبالانى الگى ءبايدىلدا دەيتىن جولداسىمنىڭ اكەسى قومشاباي دەگەن كىسىنىڭ ۇيىنە تىعىپ تاستادى.
ارتىنان قورادان شىققان ات ىزىمەن ىندەتە قۋعىنشىلار دا كەلدى. ىشىندە شىنەكەن، اۋباكىر، كەنجەبەكتەر بار. بۇل كەزدە مەن جۇمىسقا ءتۇسىپ كەتكەن ەدىم. قىزدىڭ كوڭىل قوسقان ادامدارى وسى بولار دەگەن كۇدىكتى جاستاردى جەر استىنان قىر ۇستىنە شاقىرتىپ الىپ جاتىر. مەنى دە شاقىرتىپ الدى. ولاي سۇرادى، بۇلاي سۇرادى ەشكىم ايتپادى.
قۋعىنشىلاردىڭ ىشىندە شىنىبەك دەگەن كىسى جۇمىسكەرلەرگە:
— قاشقىن قىزدىڭ ءىزى وسى اۋىلعا كەلىپ تىرەلدى. بۇدان ءارى اسقان جوق. سەندەر جاسىرىپ وتىرسىڭدار. ءبىراق تا بۇل — اعايىن اراسىنا الالىق تۋعىزۋ. قارەكە، مۇرات پەن سارمانتايدىڭ اراسىنا شوق تاستاۋ بولادى — دەدى. ول كىسى دە ءبىر ءقادىرلى كىسى ەدى. ول ءسوزدىڭ شىندىعى دا بار...
قۋعىنشىلار بوۆروۆسكيي دەگەن ۋريادنيككە ارىز بەردى. قىز سوڭىنا قۋا كەلگەن قۋعىنشىلار كەتىسىمەن، سول كۇنى كەشكىلىكتە جۇمىسشىلار «سحود» جاسادى. سحودقا ورىس جۇمىسشىلارى دا قاتىستى. سول سحودتا: «باقتىبالانى قايتارىپ بەرمەيمىز، نەدە بولسا كورەمىز جانە جوعارعى جەرگە جازامىز!» دەپ ۋادە جاسادى. ەرتەڭىندە-اق شىنىبەك پەن تەكەڭ قاجىنىڭ ارىزى بويىنشا ۋريادنيك بوبروۆسكيي كەلدى. قىزدىڭ كەلگەندىگىن جاسىرمادىق، ايتتىق. قىزدان جاۋاپ سۇراعاندا:
— مەن توعىز جاسار بالاعا كۇيەۋگە شىقپايمىن. ول ءۇشىن مەنى اتسا دا، دارعا اسسا دا، ريزامىن. سوندىقتان دا قاشىپ پانالايتىن جەرىم بولماعان سوڭ وسىندا كەلدىم. ال بۇل قاراعاندىدا مەنىڭ كوڭىل قوسقان جىگىتىم جوق. ەشكىمدى تانىمايمىن دا، — دەدى.
ۋريادنيك قىز الاتىن كۇيەۋدى — مەكەبايدى شاقىرتتى. مەكەبايدى كورسە شىندىعىندا جاپ-جاس بالا. موينىندا اسىپ العان وقشانتايى بار. ءىشىن اشىپ كورسە — تولعان اسىق.
— قاتىنىڭ بار ما؟ — دەپ سۇرايدى ۋريادنيك ودان.
وندا ول:
— جوق، — دەيدى.
— قاشان الاسىڭ؟ — دەپ، سۇراسا:
— قاشان تالىسىمدى كەنەي مەن ساقاعا تولتىرام، سوندا ايەل الامىن، — دەيدى. ۋريادنيك تۇسىنبەي:
— تالىسىڭ نە؟ — دەپ سۇرايدى ودان.
— تالىس — تالىس، اكەمنىڭ تالىسى، — دەيدى ول.
بالاسىنىڭ جاستىعىنا قاجىنىڭ ءوز كوزى دە جەتىپ وتىر. ول كىسى دە اقىلسىز ادام ەمەس. جاراتىلىسىندا كىسىلىگى مول ادام بولعان. جۇرت الدىندا نە دەرىن بىلمەدى.
ۋريادنيك:
— بۇل ءىستى جوعارى جەردەن سۇراتامىز. مەن ءوزىم دە شەشە المايمىن، — دەدى.
سودان ءبىر جىلدان كەيىن ءىش جاقتان باقتىبالاعا بوستاندىق قاعاز كەلدى. قاعاز كەلگەن سوڭ عانا ەكەۋمىز قوسىلدىق-اۋ.
You Might Also Like
-
كەيىن سول حورباتەل باسقارعان «يۋنسكيي» شاحتاسىندا شاناشى بولىپ ىستەدىم. قازىرگى جاس شاحتەرلەرگە «شاحتادا شاناشى بولىپ ىستەدىم» دەگەن ءسوز ءبىرتۇرلى جات ەستىلەدى. ءبىز ول كەزدە ...
-
قازاقپەن موڭعول جاۋلاسىپ تۇرعان ەرتە كەزدە ەكى جەتىم بالا بولىپتى. ەكى جەتىمنىڭ ۇلكەنى ەشتەمەمەن شاتاعى جوق جۋاس ەكەن دە، كىشىسى پىسىق، ءان قۇمار، ارنەگە اۋەس، دومبىراشى ەكەن. تالاپتى جاستىڭ توي-توم...
