ءبارىن دە جاقسى جاعىنان كورۋ كەرەك
(نوۆەللا)
وسى ءبىر شىناشاقتاي اعىلشىن ايەلى باياعىدا، بۇدان ون سەگىز جىل بۇرىن، لوندوننىڭ شەتىندەگى پۋتني دەگەن شاعىن ەلدى-مەكەندە جۇقا تەرى يلەۋمەن اينالىساتىن نەمىس جىگىتىنە تۇرمىسقا شىعىپ، سودان بەرگى بارلىق ۋايىمسىز-مۇڭسىز قوڭىر تىرلىگىن سول جەردە وتكىزىپ جاتىر ەدى. كۇيەۋى مومىنداۋ كەلگەن ىسكەر جىگىت بولاتىن، كۇندەلىكتى تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتاردىڭ ءبارىن سول وزدەرى مەكەندەگەن تاۋ باسىندا-اق جاساي بەرەتىن شۆارسۆالت شارۋالارىنىڭ بۇكىل اتا كاسىبىن ول دا اسا شەبەرلىكپەن مەڭگەرگەن-تىن — وزدەرى وسىرگەن زىعىر تالشىقتارىنان قالىڭ كەنەپ توقۋ؛ مال تەرىسىن يلەپ، نەشە ءتۇرلى بىلعارى جاساۋ؛ ولاردىڭ ءجۇنىن ءيىرىپ، ءار ءتۇرلى كيىمدەر تىگۋ؛ اعاشتان ءۇي جيھازدارىن ىستەۋ، ءوز بيدايلارىن ديىرمەنگە تارتىپ، ءۇن جاساپ، ودان نان ءپىسىرۋ، ەشكى سۇتىنەن ىرىمشىك دايىنداۋ — ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىنگى ونىڭ كۇندەلىكتى شارۋاسى ەدى. انگلياعا نە ءۇشىن كەلگەنىن ول مۇمكىن بىلمەيتىن دە شىعار — بۇل ءوزى تىم ەرتەرەكتە بولعان دۇنيە عوي؛ ال ەسەسىنە قازىرگە دەيىن ادامدىق قاسيەتتەرىن ەرەكشە باعالايتىن ءوزىنىڭ سۇيكىمدى دوراسىنا — پۋتنيدەگى قاراپايىم عانا بالتاشىنىڭ قىزىنا نە ءۇشىن ۇيلەنگەنىن وتە جاقسى بىلەدى: ول ءوزى قولىنان كەلگەنشە ادامدارعا تەك قانا جاقسىلىق جاساۋعا دايىن تۇراتىن جانە سول ىستەگەن جاقسىلىعىن مۇمكىندىگىنشە بىلدىرمەۋگە تىرىساتىن پەيىلى كەڭ، جانى دارقان لوندوندىق قاراپايىم ايەلدەردىڭ ءبىرى ەدى. ەرلى-زايىپتى ەكەۋى وسى ون سەگىز جىلدا بالالاردىڭ قامى ءۇشىن (ولار ۇشەۋ ەدى — ءبىر ۇل، ەكى قىز) نەشە رەت باسقا ۇيگە كوشكىلەرى كەلگەنمەن ءبارىبىر سول پۋتنيدەگى كىشكەنتاي لاشىقتارىن قيىپ كەتە الماعان. ميسسيس گەرگارت — مەن ەندى ونى وسىلاي اتايمىن، ويتكەنى بۇل — كۇيەۋىنە بەرىلگەن تاپ-تازا نەمىستىك فاميليا عوي، ال فاميليامەن اتاۋدىڭ اسا ماڭىزدىلىعىن ءبىز ءتىپتى شەكسپيردەن دە بىلەمىز — مىنە، سول ميسسيس گەرگارت ۇلكەن قوي كوزدى، قارا بۇيرا شاشتى، سوعىس باستالعاننان بەرى سامايىن ازداپ قىراۋ شالا باستاعان، شىناشاقتاي عانا ايەل ەدى. ول ۋاقىتتا بالالارىنىڭ ۇلكەنى ديەۆيد نەبارى ون ءتورت جاستا، ال قىزدارى ميننا مەن ۆيولەتتانىڭ ءبىرى بەستە، ءبىرى سەگىزدە بولاتىن، ەكەۋى دە وتە سۇيكىمدى، اسىرەسە كىشىسى ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي ەدى. گەرگارت ءوز ءىسىنىڭ مىقتى شەبەرى بولعاندىقتان شىعار، قانداستارى مەكەندەگەن تاۋعا بارعان جوق. فيرما باسشىلارى ون ساۋساعىنان ونەر تامعان ونى وتە جوعارى باعالاپ، ەڭبەكاقىسىن مۇمكىندىگىنشە كوبىرەك تولەپ تۇرعان، ءبىراق ول تابيعاتىنان "جۇلىمىر جىگىت" ەمەس ەدى، سوندىقتان ازدى-كوپتى فيرمادان العانىن قاناعات تۇتاتىن دا، بوس ۋاقىتىندا ءوز ءۇيىنىڭ ۇساق-تۇيەك شارۋاسىمەن اينالىساتىن، ودان قالا بەرسە كورشىلەرىنە كومەكتەسەتىن. بۇل جۇمىستارىنا، ارينە، "راقمەتتەن" باسقا الارى دا جوق. سول سەبەپتى دە ولاردىڭ تاپقان-تايانعاندارى كۇندەلىكتى كۇنكورىستەن اسا بەرمەيدى، مۇنداي ادامداردىڭ ارتىندا قاي ءبىر قورى بولسىن، قور بولۋ ءۇشىن الدىمەن قالتانىڭ قامىن ويلاۋ كەرەك، ال ونداي "پىسىقتىق" نە ايەلىندە، نە وزىندە بولعان ەمەس. ەسەسىنە ەكەۋىنىڭ دە ۋايىم-مۇڭى از، دوستارى كوپ، دۇشپاندارى جوق-تۇعىن؛ ال قارلىعاشتىڭ ۇياسىنداي جىپ-جيناقى كىشكەنتاي ۇيلەرى مەن سول ءۇيدىڭ سىرتىنداعى الاقانداي جەر تەلىمىنەن جىل سايىن كوزگە جىلى ءبىر جاڭالىقتى كورۋگە بولاتىن. ميسسيس گەرگارت تەك ءوز وشاعىنىڭ پاناسى، ءوز بالالارىنىڭ اناسى عانا ەمەس، قاجەت كەزىندە كورشىلەرىنىڭ قاي-قايسىسىنا دا كومەك قولىن سوزىپ، بىرىنە كويلەك-كونشەك تىگىپ، بىرىنە اس ءپىسىرىپ، ەندى ءبىرىنىڭ كىر-قوڭىن جۋىپ بەرىپ، ءارقاشان دا قىسىلعاننىڭ قاسىنان، اۋىرعاننىڭ باسىنان تابىلاتىن جومارت جۇرەكتى جان ەدى. ءبىرىنشى بالاسىن تىم قينالىپ بوسانعاندىقتان دەنساۋلىعى اسا ءماز ەمەس-تى، الايدا قۇداي وعان بولمىس اتاۋلىنى بوياۋسىز كورە بىلەتىن ەرەكشە كوز بەرگەن، رۋح بەرگەن، سوندىقتان دا ول قاندايدا بولماسىن تاعدىردىڭ جازۋىن تايسالماي قارسى الۋعا ءازىر تۇراتىن. ول كۇيەۋىنىڭ كەمشىلىگىن دە، ارتىقشىلىعىن دا ءدوپ باسىپ، ءدال تانيتىن — ەكەۋى ەشقاشان ءجۇز شايىسىپ كورگەن ەمەس. سونداي-اق ول بالالارىنىڭ مىنەز-قۇلقىن دا وتە ءادىل باعالايتىن؛ ول بىلمەسە تەك ءبىر-اق دۇنيەنى — ەرتەڭگى كۇنى ولاردىڭ كىم بولاتىنىن، قانداي تاعدىر كۇتىپ تۇرعانىن عانا بىلمەگەن شىعار. سوعىس باستالار الدىندا ولار بۇكىل وتباسىمەن مارگەيتكە مەيرامداپ قايتۋعا جينالعان، بۇل ولار ءۇشىن ومىردەگى ەڭ قىزىقتى ساتتەردىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس ەدى، ءبىراق امال نە، سۇم سوعىستىڭ كەسىرىنەن جولدارى شورت كەسىلگەن دە قالعان. بۇرىن ۇيدەن قارعا ادىم شىعىپ كورمەگەن بايعۇستار وزدەرىنەن تىم الىستا، شالعاي ءبىر شەتتە سوعىس دەگەن بالەنىڭ باس كوتەرىپ كەلە جاتقانىن ەستىگەندەرى بولماسا، ونىڭ ءورت جالىنى ەرتەڭگى كۇنى ءبىزدى دە شارپيدى-اۋ، ءبىز دە ونىڭ قاسىرەتىن تارتامىز-اۋ دەپ ءتىپتى دە ويلاعان جوق-تى. تەك بىردە ادەتتەگىدەي قىزىل جولاقتى قوڭىر سىرما كورپەلەرىن جامىلىپ، تەمىر توسەكتە جاتقاندا، سوعىس دەگەننىڭ سۇمدىق قاسىرەت ەكەنىن، وكىنىشكە قاراي، ونىڭ ءبىراز جەردە باستالىپ تا كەتكەنىن قىسقا عانا ەسكە العاندارى بار. سوندا ولار "وسى كىشكەنتاي عانا بەلگياعا" باسىپ كىرۋدىڭ ادىلەتسىز دە زاڭسىزدىعىن تىلگە تيەك ەتكەن دە، سونىمەن وزدەرى قالىپتى ءومىر دەپ ەسەپتەيتىن بارلىق تىرلىكتىڭ شىرقىن بۇزاتىن توسىن وقيعالار تۋرالى ءسوز قوزعاۋدى ارتىق كورگەن. ولار كۇن سايىن شىعاتىن ءبىر گازەت جانە ءبىر اپتالىق گازەت الگا تۇراتىن دا، باسقا دا ميلليونداعان وقىرمان سياقتى بۇلاردا جاريالانعان ءار ماتەريالعا قۇدايداي سەنەتىن. كەزىندە وسى باسىلىمداردان "گۋننداردىڭ" قاسكوي ارەكەتتەرى تۋرالى وقىعاندا، ولار بۇل سۇمدىققا جاعاسىن ۇستاپ، قۇددى بايىرعى اعىلشىندارداي-اق نەمىس كايزەرى مەن ونىڭ ءميلليتاريزمىن باتىل سىنعا العان بولاتىن. سونان سوڭ تۋرا سول گازەتتەر "ءبىزدىڭ ارامىزدا گۋننداردىڭ ءالى دە ءورىپ جۇرگەنى" تۋرالى، سونداي-اق الدەبىر "شپيوندار" تۋرالى، مۇنداي "ىشتەن شىققان جىلانداردىڭ" ۇلت ءۇشىن قانشاما ءقاۋىپتى ەكەندىگى جونىندە تىپتەن ءجيى ەسكە الا بەرگەندە، بۇنىڭ ءوزى ولارعا بىرتىندەپ جاعىمسىز اسەر ەتە باستاپ ەدى. ءبىراق ەكەۋى دە وزدەرىنىڭ "ىشتەن شىققان جىلان" ەمەستىگىنە كامىل سەنگەن، سويتە تۇرا ادىلەتسىزدىكتىڭ جەلى قاي جاقتان ەسە باستاعانىن دا از-ازداپ تۇسىنە بەرگەن-دى. بۇل اسىرەسە ميسسيس گەرگارتتىڭ جانىنا قاتتى باتقانى راس، ويتكەنى نەگىزگى سوققى ونىڭ كۇيەۋىنە باعىتتالىپ جاتقانىن ول جاقسى تۇسىنگەن. ال ول ءوز كۇيەۋىن بەس ساۋساقتاي بىلەتىن. ونىڭ ەشكىمگە زيانى جوق، تەك ءوز جۇمىسىن ءۇنسىز ىستەپ جۇرە بەرەتىن تىم بەيكۇنا جان ەكەنىن بىلەتىن، ال ەندى ونى "گۋننداردىڭ" نەمەسە "شپيونداردىڭ" قاتارىنا جاتقىزىپ، بۇكىل جۇرتقا جەككورىنىشتى ەتىپ كورسەتۋ بۇنى ءارى تاڭداندىرعان، ءارى اشۋ ىزاسىن كەلتىرگەن، دالىرەگىندە، اشۋ-ىزاسىن كەلتىرۋگە ءتيىس ەدى، ءبىراق تابيعاتىنان ءبىرتوعا، ۇستامدى ايەل بۇل ىسكە دە سابىرلى قاراۋعا تىرىسقان-تۇعىن. ال گەرگارت بولسا، مىنەزىنىڭ وزگەرگەنى سونداي، بىرەۋمەن ءبىر اۋىز سويلەسۋدى قويعان، كۇنى بويى ءتۇرى ءورت سوندىرگەندەي بولىپ تۇنەرەدى دە جۇرەدى. ونىڭ قانداي ويعا بەرىلىپ جۇرگەنىن باسقانى قويىپ ايەلى دە بىلۋدەن قالعان. گازەتتەگى پاتريوتيزم تۋرالى ماتەريالداردىڭ پۋتني تۇرعىندارىنا قانشالىقتى اسەر ەتكەنىن بايقاۋ ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت كەرەك-تى. ازىرگە كورشىلەردىڭ ەشقايسىسى كۇيەۋىن "جىلان"، "شپيون" دەمەي تۇرعاندا، ميسسيس گەرگارت گازەت شابۋىلىن وزدەرىنە قاتىسسىز دۇنيە دەپ الاڭسىز ۇيىقتاۋىنا بولاتىن ەدى. الايدا ول كۇيەۋىنىڭ ەندىگى جەردە گازەت وقىعاندى مۇلدە قويعانىن، وقىماق تۇگىل گازەت بەتىن كورسە بولدى، قاراداي تىجىرىنا قالاتىنىن بايقاپ، كوڭىلى تاعى سەكەم الا باستاعان.
مۇمكىن كۇن وتكەن سايىن ءوز باستارىنا ءقاۋىپتىڭ قارا بۇلتى تونە تۇسكەنىن كۇيەۋى بۇعان قاراعاندا انىعىراق سەزگەن بولار. سول جىلى ولاردىڭ ۇلكەن بالاسى ديەۆيد جۇمىسقا ورنالاسقان، قىزدارى مەكتەپتە وقىپ ءجۇردى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سوعىستىڭ ۇزاققا سوزىلعان العاشقى قىسى بۇلار ءۇشىن ادەتتەگىدەي قالىپتى جاعدايدا ءوتىپ جاتتى. ميسسيس گەرگارت كۇندەگى كۇيبەڭ تىرلىكتەن كەيىن كەشكىسىن ۇزاق وتىرىپ "وكوپتا سۋىققا قاتىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ جىگىتتەر" ءۇشىن شۇلىق توقىدى، ال گەرگارت بۇرىنعىداي كورشىلەردىڭ جۇمىسىن ىزدەپ ءجۇرىپ ىستەگەنىن قويعان. ميسسيس گەرگارتتىڭ ويىنشا، ول ەندى كورشىلەرگە دە كۇدىكپەن قاراي باستاعان سياقتى.
كوكتەمنىڭ العاشقى كۇندەرىندە ميسسيس گەرگارت پاناسىز قالعان كارى جەڭگەسىن قولىنا كىرگىزىپ العان. ول ناعاشى اعاسىنىڭ ايەلى بولعانمەن وزىنە تىكەلەي تۋىستىعى جوق-تى، ءبىراق ەكى قۇلاعى تاس كەرەڭ بەيشارا جاندى دالاعا تاستاعىسى كەلمەپ ەدى، وسىعان وراي ديەۆيدتى ەندى كىشكەنتاي قوناق بولمەسىندەگى جىلقىنىڭ قىلىمەن تولتىرعان قاتتى توسەككە جاتقىزاتىن بولعان. مىنە، وسى كوكەك ايىنىڭ ءبىر كۇنى بەتىندە قىرىپ الارعا قىزىلى جوق ميسسيس كلايرحيۋ دەگەن تىربي ارىق كورشى ايەل ۇيگە كىرىپ كەلگەن دە:
— وي، ميسسيس گەرگارت، ءسىز ەستىدىڭىز بە! ولار بار عوي، الگى... "لۋزيتانيانى" سۋعا باتىرىپ جىبەرىپتى. بۇل نە سۇمدىق، ءا! — دەپ لاق ەتكىزگەن.
كىر جۋىپ جاتقان قولىنان سابىن كوپىرشىگى اعىپ تۇرعان ميسسيس گەرگارت تا ونى قوستاپ:
— ارينە، سۇمدىق بۇل! ونىمەن بىرگە قانشاما بەيشارا قۇردىمعا كەتتى دەسەڭشى! وبال-اي! وبال-اي! — دەگەن كۇيىنىپ.
— بارىنە كىنالى جەكسۇرىن گۋنندار ەمەس پە! قولىمدا مىلتىعىم بولسا مەن ولاردى تۇك قالدىرماي اتىپ تاستار ەدىم!
— راسىندا ولار ناعىز حايۋاندار عوي، — دەدى ميسسيس گەرگارت تاعى دا ونى قولداي ءتۇسىپ. — حايۋان بولماسا بۇلاي ىستەر مە ەدى.
بۇل وقيعانىڭ وزدەرىنە دە ۇلكەن زوبالاڭ الا كەلگەنىن ميسسيس گەرگارت تەك كەشكى ساعات بەستە عانا، كۇيەۋىنىڭ بەتى بوپ-بوز بولىپ جۇمىستان ورالعاندا عانا بىلگەن.
— ولار مەنى نەمىسسىڭ دەيدى. — ۇيگە كىرە سالىپ ونىڭ ءبىرىنشى ايتقان ءسوزى وسى بولدى. — دوللي، ولار مەنى نەمىسسىڭ دەيدى.
— وندا تۇرعان نە بار، نەمىس ەكەنىڭ راس قوي، — دەدى ميسسيس گەرگارت.
— سەن ەشتەڭەنى تۇسىنبەي تۇرسىڭ، — دەدى ول كۇيىنە سويلەپ. — ساعان ايتايىن دەگەنىم مىناۋ: وسى "لۋزيتانيانىڭ" قۇرۋىمەن بىرگە ءبىز دە ەندى قۇريمىز. ولار مەنى تۇتقىنعا الادى. سەن كۇيەۋسىز قالاسىڭ، بالالار اكەدەن ايىرىلادى. مىنە، قارا، بۇگىننەن باستاپ گازەتتەر "ارامىزدان بارلىق گۋننداردى الاستاۋىمىز كەرەك" دەپ جازىپ جاتىر.
ول جۇمىستان كەيىن جۋىپ تا ۇلگەرمەگەن كىر-كىر قولدارىمەن باسىن ۇستاپ، تۋرا اسۇيدەگى ۇستەل جانىنا وتىرا كەتكەن.
— ءبىراق، ماكس، ايتشى، — دەدى بۇل، — وسىنىڭ ءبارىنىڭ ساعان قانداي قاتىسى بار؟ سەنىڭ ەشقانداي كىناڭ جوق ەكەنى راس قوي؟
گەرگارت باسىن كوتەرىپ الدى: كەڭ ماڭدايى جيىرىلىپ، ءوڭى كۇرەڭىتىپ كەتكەن.
— مەنىڭ كىنام بار ما، جوق پا، ونى كىم تەكسەرىپ جاتادى! ءاتى-جونىم — ماكس گەرگارت. دۇرىس پا؟ وسى جەتكىلىكتى ولارعا! مەنىڭ سوعىستى جەك كورەتىنىم، وعان جان-تانىممەن قارسى ەكەنىم ولارعا نە كەرەك. مەن نەمىسپىن! ال نەمىستى تۇتقىنداۋ كەرەك. كورەسىڭ، ءدال سولاي بولادى!
— جو-جوق، ونداي ادىلەتسىزدىككە ەشكىم بارا قويماس! — دەدى ميسسيس گەرگارت شوشىنىپ.
گەرگارت ونى يەگىنەن كوتەرىپ، ءجۇزىن وزىنە بۇرعاندا، كوزدەرى بىر-بىرىنە مۇڭايا قادالىپ ەدى.
— مەن تۇتقىندالعىم كەلمەيدى، دوللي. سەندەرسىز، سەنسىز، بالالارىمسىز قالاي ءومىر سۇرەمىن، دوللي؟ مەنى الىپ كەتسە — قۇرىعانىم عوي، دوللي!
ميسسيس گەرگارت وزەگىن ءورت جالاپ تۇرسا دا، ونىسىن قالايدا بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ:
— ءبارىن جامانشىلىققا جورىپ قايتەسىڭ، ماكس، — دەدى جورتا كۇلىپ. — ءقازىر ساعان بۋىن بۇرقىراتىپ تۇرىپ جاقسى شاي دايىندايمىن. سوسىن ونى ەكەۋمىز تەرلەپ-تەپشىپ وتىرىپ ىشەمىز دە، باسىمىزدان بارلىق جامان ويدى لاقتىرىپ تاستايمىز. قۇدايدىڭ بىزگە دەگەن دە ءبىر جاقسىلىعى بار شىعار. جالپى، نە نارسەنىڭ جاقسى جاعى دا بولادى عوي.
ءبىراق گەرگارت تاعى دا جاعىن اشپاستان ءۇنسىز وتىرىپ قالعان، ميسسيس گەرگارت ونىڭ سوڭعى ۋاقىتتا تاپقان وسى مىنەزىنەن قورقا باستاپ ەدى.
ءدال سول كۇنى تۇندە بىرەۋلەر بىرنەشە دۇكەننىڭ ماڭدايشاسىن سىندىرىپ تاعى ءبىر جەرلەردە نەمىس اتى-جوندەرىن سىزىپ-شيمايلاپ كەتىپتى. گەرگارتتاردىڭ دۇكەندەرى جوق ەدى، اتى-جوندەرى دە ەشبىر جەردە جازىلماعان، سوندىقتان ولار ءبىر بالەدەن ازىرگە امان قالعان-دى. ءبىراق "ءبىزدىڭ ارامىزدا جۇرگەن گۋنندەرگە" ورشەلەنە شابۋىل جاساۋدى گازەتتەر مەن پارلامەنتتەگىلەر جاڭا كۇش، جاڭا قارقىنمەن جانداندىرا تۇسكەن؛ ءبىراق تاعدىر ءوزىنىڭ سويقاندى سويىلىن گەرگارتتارعا سىلتەۋگە ءالى دە ۇلگىرمەي جاتىر ەدى. گەرگارتتىڭ ءوزى بۇرىنعىداي جۇمىسىنا بارىپ ءجۇردى، ونىڭ ميمىرت تا قيىن تىرلىگىنىڭ شىرقىن جۋىق ارادا ەشكىم بۇزا قويعان جوق، تاڭەرتەڭ ۇيدەن ءۇنسىز شىعىپ كەتەدى، كەشكىسىن تاعى دا ءۇن-تۇنسىز ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتادى. وسى ۇنسىزدىكتى نەگە جوريتىنىن بىلمەي ايەلىنىڭ باسى قاتادى: قۇداي-اۋ، بۇنىڭ باسىنا بىردەڭە بولدى ما، الدە جۇمىستا جايى بولماي ءجۇر مە، مۇمكىن كورشىلەردەن كۇدىكتەنەتىن شىعار دەپ ويلايدى. ءبىراق قالاي ويلاسا دا كۇيەۋىنىڭ كۇن وتكەن سايىن ءجۇنجىپ، جۇدەپ بارا جاتقانى انىق ەدى. ال ونىڭ ازىرگە قارماققا ىلىنبەي جۇرگەنى — انگليادا ۇزاق جىلدان بەرى تۇراتىنىن قىزىل كوزدەر ەسكەرەتىن سياقتى، ەكىنشىدەن — ول ءوز جۇمىسىنىڭ اسقان شەبەرى عوي. مۇنداي جۇمىسكەر ادام بارلىق جەردە، بارلىق ەلدە كەرەك ەمەس پە!
دەگەنمەن... 1916 جىلعى اۋە شابۋىلىنان كەيىن ءدۇيىم جۇرت ءبورىنىڭ ارتىنداي شۋلاپ قويا بەرگەن كەزدە، ەگدە تارتقان كوپ اداممەن بىرگە گەرگارتتى دا الا جونەلگەن، بايعۇستاردىڭ بار كىنالارى — گەرمانيادا تۋعاندارى عانا. بۇنىڭ ءوزى ءبىر-اق كۇندە بولعان وقيعا ەدى، ءبىراق بۇل گەرگارتتاردى اسا تاڭ قالدىرا قويماعان، ويتكەنى ءبىر زاۋالدىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانىن كوپتەن بەرى سەزىپ جۇرگەن ولار ميسسيس گەرگارت ءجيى ايتاتىن "ءىستىڭ جاقسى جاعىن كورۋدەن" بىرتىندەپ قالا باستاعان بولاتىن. ول ۇيدەگىلەر اسىعىس جيناپ بەرگەن ەڭ قاجەتتى زاتتارىن قولىنا الىپ، تولىقتاۋ كەلگەن، جىلى ءجۇزدى كونستەبلدىڭ الدىنا تۇسكەن كەزدە، ايەلى بىردەن پوليسياعا اتتانعان. وبالى نەشىك، ول جەردە ونى جامان قارسى العان جوق، شامالارى كەلگەنشە كوڭىلىن دە اۋلاپ قويدى — ايتۋلارىنشا: قاپا بولۋدىڭ قاجەتى جوق، ءبارى دە دۇرىس بولادى، الاڭداماي ۇيىنە بارا بەرگەنى ءجون. ونىڭ، ارينە، ەگەر قاجەت دەپ تاپسا، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە بارۋىنا بولادى، مۇمكىن سول جەردە بىردەڭە شەشىلىپ قالار. ءبىراق... شىندىعىنا كەلگەندە، ودان دا ەشتەڭە شىعا قويماس!
ميسسيس گەرگارت تۇندە كىشكەنتاي ۆيولەتتانى قۇشاقتاپ جاتىپ، كوز جاسىن جاستىعىنا توگىپ، كورەر تاندى كوزىمەن اتقىزعان؛ سوسىن قۇلقىن سارىدە ورنىنان تۇرىپ، ەڭ ءجونى ءتۇزۋ كيىمدەرىن كيىپ، ءومىرى تابالدىرىعىن اتتاپ كورمەگەن ۋايتحوللداعى ەڭ ۇلكەن ۇيگە ءجۇرىپ كەتكەن. وندا ول قاباعى ءتۇسىپ، ۇلكەن كوزدەرى باقىرايىپ، تۋرا قارسى الدىنا ابىرجي قاراعان قالپى ەكى ساعات بويى كۇتىپ وتىردى. الايدا جارتى ساعات سايىن شابارمان جىگىتكە: "مەنى انا جەردە ۇمىتىپ كەتكەن جوق پا، سەر؟ مۇمكىن ەستەرىنە سالىپ قويارسىز؟" دەپ، قايتا-قايتا ءوتىنىش ءبىلدىرۋدى دە ۇمىتقان جوق. بۇنى ول كوڭىلدى، جايدارى كەيىپپەن ايتقاندىقتان شابارمان دا وعان قامقور پەيىل تانىتىپ: "الاڭداماي-اق قويىڭىز، اپاي. ولار ءقازىر وتە ماڭىزدى ماسەلەمەن وتىر، دەگەنمەن سىزگە دە ۋاقىت تابار. اسىقپاڭىز،" — دەپ قويادى.
اقىرى، ايتەۋىر، ونىڭ "كومەگىمەن" نە زاماتتا ول كوزىلدىرىك كيگەن، سۇستى ءجۇزدى دجەنتلمەننىڭ الدىنا دا جەتكەن. جەتكەنى قۇرىسىن، ونىڭ ىزعار شاشقان بەتىنە كوزى تۇسكەندە-اق ءوزىنىڭ قانداي شارۋامەن كەلگەنىن ۇمىتىپ، قاتتى ابدىراپ قالىپ ەدى، ەڭ وكىنىشتىسى سول — ءتۇنى بويى دايىنداپ كەلگەن سوزدەرىنىڭ ءبىرى اۋزىنا تۇسسەشى! "و، قۇدايىم-اي! — دەدى جۇرەگى ءدىر-دىر ەتىپ، — مىناۋ ەشتەڭەنى تۇسىنەتىن ادام بولماس، مەن دە وعان بىردەڭەنى ءتۇسىندىرىپ قارىق بولماسپىن!.." ارتىنشا ەسىنە قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقان كۇيەۋى، پاناسىز قالعان بالالارى، سوڭعى كەزدە توسەكتەن تۇرۋدان دا قالعان ساڭىراۋ جەڭگەسى تۇسكەندە، بىردەن ەس جيىپ الا قويعان دا، توقتاۋسىز سويلەي جونەلگەن.
— شىندىعىن ايتسام، ءسىزدىڭ ۋاقىتىڭىزدى العانىما وتە ىڭعايسىزدانىپ وتىرمىن، سەر، ءبىراق كۇيەۋىمنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى سىزگە امالسىز كەلىپ تۇرعان جايىم بار... ونى الىپ كەتتى... "سارايعا" اپارىپ قاماپ قويدى؛ مەن ونىمەن جيىرما جىلدان بەرى بىرگە تۇرامىن، ال ونىڭ انگلياعا كەلگەنىنە جيىرما بەس جىلدان اسىپ بارادى... ول وتە جاقسى كىسى، جۇمىسىن دا جاقسى ىستەيدى؛ بۇنى ولار بىلمەيدى-اۋ دەپ ويلايمىن؛ ۇيدە ءۇش بالامىز بار، بۇعان قوسا ءبىر تۋىسقان كەمپىردى قولىمىزعا الىپ ەدىك، ول بەيشارا ءقازىر توسەگىنەن دە تۇرا المايدى. ارينە، نەمىستەردىڭ وتە جامان ىستەپ جاتقانىن ءبىز تۇسىنەمىز، بۇنى گەرگارتتىڭ ءوزى دە ءجيى ايتادى. ءبىراق ول ەشقانداي دا شپيون ەمەس؛ سىزدەر وسىنى ءتۇسىنىپ، بىزگە كومەكتەسەتىن شىعارسىزدار دەپ ويلايمىن، سەر. سىزدەر سياقتى مەن دە اعىلشىنمىن عوي، بۇنى دا ەسكەرەرسىزدەر، سەر!
ول كوزىن جوعارى توڭكەرىپ، الدەبىر نۇكتەگە شارشاي قاراعان قالپى:
— گەرگارت... جارايدى، كورەرمىز، — دەدى سالقىن عانا. — بىزگە ءقازىر اسا جايسىز ىستەرمەن اينالىسۋعا تۋرا كەلىپ وتىر، ميسسيس گەرگارت.
وسى تۇستا شىناشاقتاي ميسسيس گەرگارتتىڭ ۇرەيلەنە قالعانى سونداي، كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتە جازداپ ەدى، ويتكەنى ول اقىماق ەمەس قوي، ءبارىن دە تۇسىنەدى: بۇل — زاۋالدىڭ كەلگەنى عوي.
— ءيا، ارينە، مەن تۇسىنەمىن، — دەدى ول اسىعىس. — جاعداي قيىن، جۇرت شۋلاپ جاتىر، گازەتتەر دە وسىنى تالاپ ەتەدى؛ ال ءبىراق مەنىڭ كۇيەۋىم جونىندە ەشكىم جامان پىكىر ايتپايدى، ءبارى دە ونى جاقسى كورەدى، كورشىلەر دە قاتتى سىيلايدى، سەر. قولىنان كەلگەنشە ول بارىنە كومەكتەسەدى. وسى جاعىن ەسكەرىپ، سىزدەر وعان كەڭشىلىك جاسايتىن شىعارسىزدار دەپ ويلايمىن، سەر!
"جۇرت شۋلاپ جاتىر" دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە كوزىلدىرىكتى دجەنتلمەننىڭ قاباعى تۇكسيە تۇسكەنىن ول اڭعارىپ قالىپ ەدى.
— ونىڭ ءىسى كوميسسيا الدىنان ءوتىپ كەتكەنى ءسوزسىز، الايدا مەن تاعى دا انىقتاپ كورەيىن. ساۋ بولىڭىز! — دەدى ول اقىرىن.
ادامعا كەنەشە جابىسا بەرۋدى ۇناتپايتىن ميسسيس گەرگارت ورنىنان تۇرا بەرگەن؛ كوزى جاسقا تولىپ كەتتى، ءبىراق ارتىنشا جورتا جىميا قالىپ:
— راقمەت سىزگە، سەر، — دەدى. — وتە راقمەت سىزگە! ساۋ بولىڭىز، سەر!
سولاي دەدى دە ول شىعا جونەلدى. دالىزدە كەزىككەن شابارماننىڭ: "ءيا، نە دەدى، اپاي؟" دەگەن سۇراعىنا:
— بىلمەيمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى. — قايتەمىز، جاقسىلىققا سەنەمىز دە. جالپى، ءار نارسەنى جاقسى جاعىنان كورە ءبىلۋ كەرەك قوي. ساۋ بولىڭىز! ءسىزدى مازالاعانىما كەشىرىم وتىنەمىن.
ال قازىرگى ۋاقىتتا "جاقسى جاعىنان" كورۋگە ءتيىستى نارسە — تەك ەلدىڭ كاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ۇستالىپ كەتكەن بەيشارا گەرگارتتىڭ قالاي دا ۇيىنە قايتىپ ورالۋى ەمەس-تى. ميسسيس گەرگارت ءبىر جاعىنان ءۇيدىڭ تۇرمىس-جايىن ويلاپ، ەكىنشىدەن، بولعان جايدىڭ كوبىنە ءوزىنىڭ سۇيىكتى گازەتتەرىنىڭ دە كىناسى بار-اۋ دەگەن كوڭىل كۇيگە بەرىلىپ، ولاردى ەندى جازدىرىپ الۋدى قويعان دا، وقۋدىڭ ورنىنا ءىس تىگۋمەن اينالىسا باستاعان. جانە ونى بۇعان يتەرمەلەگەن نارسە ۇكىمەتتەن الاتىن بارلىق جاردەماقىسىنىڭ مولشەرى گەرگارت ايلىعىنىڭ نەبارى شيرەگىنە عانا جەتەتىن. ارينە، وسىنشاما ايىرماشىلىققا قاراماستان بۇنىڭ ءوزى دە جوقتىڭ قاسىندا جاقسى ەدى، سوندىقتان ول شۇكىرشىلىكتى دە ۇمىتقان ەمەس. ءبىراق تاڭدانارلىعى سول، بۇعان قوسا ول ءوزىنىڭ اعىلشىن ەكەنىن دە ۇمىتقان جوق، سويتە تۇرا ءومىرى ونسىز ءبىر كۇن تۇرىپ كورمەگەن سۇيىكتى جارىنان ايىرىلعانى ازداي، انگليانى ءوز ەلىندەي، ءوز وتانىنداي كورگەن كۇيەۋى ءۇشىن بۇنىڭ سونشاما ازاپ شەگۋى، بۇرىنعىدان ەكى ەسە ارتىق جۇمىس ىستەپ، ەكى ەسە كەم تاماق جەۋى وزىنە ادام سەنگىسىز قىزىق كورىنگەن. ءبىراق، شىندىعىنا كەلگەندە، ءقازىر بۇدان دا جامان كۇن كەشىپ وتىرعاندار جەتكىلىكتى ەدى، سوندىقتان ول ءاربىر ءىستى تەك جاقسى جاعىنان كورۋگە تىرىسىپ، ەرتەڭگى كۇنى تەك جاقسىلىققا جەتۋدى عانا ءۇمىت ەتكەن، اسىرەسە اپتاسىنا ءبىر رەت كەيدە جالعىز ءوزى، كەيدە كىشكەنتاي ۆيولەتتانى جەتەلەپ كۇيەۋى جاتقان اناۋ "سارايعا" بارعاندا، ءوزىن ىلعي دا وسىنداي كوڭىل كۇيدە ۇستاۋعا تىرىساتىن؛ گازەتتەردىڭ جازۋىنا قاراعاندا، بۇل "سارايدا" وتىرعاندارعا حانزادالارعا جاسايتىن جاقسىلىقتىڭ ءبارى دە جاسالىپ قويعان. گەرگارتتىڭ اقشاسى جوق بولعاندىقتان ونى "كوماندا" دەپ اتالاتىنداردىڭ قاتارىنا قوسقان ەكەن، ولاردىڭ تۋعان-تۋىسقاندارمەن كەزدەسەتىن جەرى — سول "حانزادالاردىڭ" قولىمەن جاسالعان ۇساق-تۇيەك زاتتاردان تۇراتىن شاعىن بازاردىڭ ءىشى. مۇندا ميستەر مەن ميسسيس گەرگارت الدەبىر قۋىرشاق بيۋۆار، كۇنتىزبە نەمەسە الگى "حان سارايىندا" جاتقان "حانزادالاردىڭ" ءبىرى جاساعان ويىنشىق مىلتىقتاردىڭ جانىندا تۇرىپ، ونى-مۇنى اڭگىمە ەتەتىن. وسىنداي ساتتە ماڭايىنداعى سۇق كوزدەردى ەلەمەۋگە تىرىسىپ، ءبىر-بىرىنىڭ قولدارىن قاتتى قىسىپ ۇستاپ تۇرادى، ال كىشكەنتاي ۆيولەتتا بۇلاردىڭ جانىنان بىردە ۇزاپ كەتىپ، بىردە قايتا كەلىپ، ەكى ورتادا جۇگىرەدى دە جۇرەدى. ميسسيس گەرگارت بۇل جەردە تۇرعاندا دا ءومىردى تەك جاقسى جاعىنان كورۋگە ۇمتىلىپ، كۇيەۋىنە ۇيدەگى جاعدايدىڭ ءبارى ويداعىداي ەكەنىن، وزدەرى ءۇشىن ەشقانداي ۋايىم جەۋدىڭ قاجەتى جوقتىعىن، پوليسيانىڭ دا بۇلارعا جاقسى قارايتىنىن، ۇيدەگى ساڭىراۋ كەمپىردىڭ جاعدايى جامان ەمەستىگىن، ال ميننا مەكتەپتە ۇزدىك وقىپ جۇرگەنىن ايتىپ بەرەدى دە، ءسوز سوڭىن: "ساعان الاڭدايتىن تۇك تە جوق، ءبارى دە جاقسى بولادى" دەپ بىتىرەدى. بۇعان كۇيەۋى جىميادى دا قويادى، وسى جىميىستىڭ ءوزى ميسسيس گەرگارتتىڭ جۇرەگىنە قانجارداي قادالاتىنى بار. الايدا گەرگارت:
— جارايدى، ايتەۋىر، جاقسى بولسا بولعانى. مەنىڭ دە جاعدايىم جامان ەمەس، دوللي، — دەگەندە، بۇنىڭ كوڭىلى ءسال تىنىش تاۋىپ قالادى.
سوسىن ىسقىرىق ەستىلگەن كەزدە، گەرگارت كىشكەنتاي ۆيولەتتانى قۇشاقتاپ سۇيە باستايدى، وسى ساتتە ايەلى ەكەۋى بىر-بىرىنە قيماستىقپەن قاراپ، ءۇنسىز تۇرىپ قالادى. سونان سوڭ ميسسيس ادەتتەگى جىگەرلى دە قايراتتى قالپىن بۇزباي:
— جاقسى، ءبىز ەندى كەتەيىك. ساۋ بول، جانىم! — دەيدى.
— ساۋ بول، دوللي! مەنى ءسۇيشى، — دەيدى ول.
ەكەۋى ءسۇيىسىپ بولعان سوڭ ميسسيس گەرگارت كىشكەنتاي ۆيولەتتانى قولىنان ۇستاپ الىپ، وسى ءبىر كەزدەسۋدىڭ جاقسى جاقتارىن جوعالتىپ الام با دەپ قورىققانداي، الدى-ارتىنا قاراماي، كوپتىڭ ىشىنە جىلدام ءسىڭىپ كەتەدى. ءبىراق اي ارتىنان اي، جىل ارتىنان جىل وتسە دە، اپتاسىنا ءبىر رەت سول باياعى "سارايدا" وتىرعان "حانزاداسىنا" بارىپ تۇرۋدان ءبىر جالىققان جوق. جو-جوق، جالىقپادى دەگەن ءسوز — بوس ءسوز، ابدەن قاجىعان، مۇلدە جۇدەگەن، ويتكەنى قانشا قايراتتى بولعانمەن ول دا ەت پەن تەرىدەن جاراتىلعان پەندە عوي، ۋاقىت وتكەن سايىن كۇيەۋىنىڭ جۇرەگىن تىلىمدەگەن اجىمدەر بۇنىڭ دا بەتىنە ايعىز-ايعىز ءىز تۇسىرگەن. كۇيەۋى: "مەنىڭ جاعدايىم وتە جاقسى" دەگەن ءسوزىن باياعىشا-اق قويعان-دى. بەتى مىج-مىج بولىپ، تىم جۇدەپ كەتكەن ول سوڭعى كەزدە باس اۋرۋىن ءجيى ايتا بەرەتىن بولعان.
— مىنا جەردە تىنىشتىق جوق، — دەيدى ول ىلعي دا. — وي، قانداي شۋلى دەسەڭشى! قۇلاعىڭا ءبىر مينۋت، ءبىر سەكۋند مازا بەرمەيدى. بەرىپ جاتقان تاماقتارى دا وتە ناشار. ونىڭ ۇستىنە كۇندەلىكتى اس-سۋدىڭ مولشەرىن دە ازايتىپ تاستادى، دوللي.
ميسسيس گەرگارت وعان جاسىرىن تاماق بەرىپ تۇرۋدى دا ۇيرەنىپ الدى، ءبىراق، ارينە، ازداپ قانا، ويتكەنى وزدەرىنىڭ دە ۇيدە جەتىسىپ وتىرعاندارى شامالى ەدى: دۇكەندەردە باعا شىرقاپ كەتكەن، ال تابىس جاعى ازايماسا كوبەيگەن جوق. كۇيەۋىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، گازەتتەر ەندى مىناداي شۋ كوتەرە باستاپتى: "گۋنندار" ارسىزدىقپەن كەمەلەردى سۋعا باتىرىپ جاتسا، ءبىز ولاردىڭ مۇنداعى سىلىمتىكتەرىن شوشقاداي سەمىرتىپ جاتىرمىز". سول "شوشقانىڭ" ءبىرى گەرگارت بولسا، سوڭعى ءبىر جىلدا عانا ول ون سەگىز فۋنتقا ارىقتاعان، بۇرىن دا سىڭىرىنە عانا ءىلىنىپ جۇرگەن بەيشارا ەدى، ەندى تەك قۋ سۇيەگى قالعانداي. ميسسيس گەرگارتتىڭ ءوزى دە ءىلميىپ ابدەن بىتكەن، ءبىراق تەك كۇيەۋىنىڭ جاعدايىن ويلاعاندىقتان بۇعان ءمان بەرىپ جۇرگەن ول جوق. ونىڭ سوڭعى ايلاردا كورگەنىنىڭ ءبارى ازاپ ەدى، بۇل ازاپ جانىن قيناعان سايىن كۇن ساناپ ول بارلىق ۇمىتىنەن دە ايىرىلا بەرگەن، ونى سەزىنۋدىڭ ءوزى قانداي قورلىق دەسەڭشى! مۇنداي ءومىردىڭ ەشقانداي جاقسى جاعى جوق ەكەنىنە ونىڭ كوزى باياعىدا جەتكەن، الايدا بۇنى مويىنداسا، مۇلدە ءجۇنجىپ، مۇلدە باس كوتەرۋدەن قالاتىنىن دا بىلەدى. سوندىقتان ول كۇيەۋىمەن كەزدەسكەن ساتتەردە مىسقالداي مۇڭىن شاعىپ كورگەن جوق، ال وعان جىلاپ تۇرىپ ايتاتىن اڭگىمەسى كوپ-تۇعىن: ديەۆيد بولسا تەز ءوسىپ كەلەدى، ءبىراق كۇش-قۋاتى شامالى، ويتكەنى ونى تويدىرىپ تاماق بەرۋگە بۇنىڭ شاماسى جوق؛ ۇيدەگى ساڭىراۋ كەمپىر ءقازىر قوزعالۋدان قالعان؛ بۇرىنعىداي ەمەس كورشىلەرى دە الا كوزدەنىپ بارادى. كورشىلەر دەمەكشى، ولاردى دا تۇسىنۋگە بولادى — كۇن سايىن ەستيتىندەرى: نەمىستەردىڭ زۇلىمدىعى، اۋە شابۋىلى، "گۋننداردىڭ" ادام ايتقىسىز ايۋاندىعى، بۇنىڭ راسى دا، وتىرىگى دە بار شىعار، الايدا سوعىس جاعدايىندا ادامداردىڭ كەز كەلگەن جەردە ۇزاق كەزەككە تۇرۋى، ءار كۇندى ۇرەيمەن قارسى الىپ، ۇرەيمەن شىعارىپ سالۋى — كىمنىڭ دە بولسا جۇيكەسىن جۇقارتادى عوي. ال جۇقارعان جۇيكە نە دەگىزبەيدى، نە ىستەتپەيدى؟! جانى قينالىپ جۇرگەن كەزدە ميسسيس گەرگارتتىڭ ءوزى دە بىر-ەكى رەت ەشقانداي جازىعى جوق كۇيەۋىن وسىنشاما ۋاقىت قاماۋدا ۇستاۋ دەگەنىڭىز ماسقارا عوي دەپ قالىپ ەدى، كەشە عانا ءوزى بار شارۋالارىنا كومەكتەسىپ جۇرگەن كورشىلەرى ەندى بۇدان سىرت اينالا باستاعان. ءوزىنىڭ ۇستامدىلىعىنا قاراماستان — شىندىعىندا، ول وتە ۇستامدى ەدى — اپتا سايىن كۇيەۋىنىڭ كۇيرەپ بارا جاتقانىن كورگەندە، اقىرى ول ۇكىمەتكە دە سەنىمىن مۇلدە جوعالتىپ تىنعان. وسىنىڭ اسەرى مە، بىردە "ءادىل ساياسات" تۋرالى اڭگىمە ايتىپ قالىپ ەدى، سول-اق ەكەن، بۇل "نەمىستەرگە بۇيرەگى بۇراتىن ادام" بوپ شىعا كەلگەن دە، بۇدان كەيىنگى كۇنى كۇن بولۋدان قالعان: بۇرىن ونىڭ شاپاعاتىن كورىپ جۇرگەندەر، ەندى وعان ءبىرىنشى بولىپ ءتىل تيگىزۋگە، جابىرلەۋگە ۇمتىلعان. ءپۋتنيدىڭ تۇرعىندارى قانشاما كونبىس بولعانمەن بۇدان بىلايعى جەردە "نەمىستەرگە بۇيرەگى بۇراتىن ادام" رەتىندە بەلگىلى بوپ قالعان ايەلدەن كومەك سۇراۋدى وزدەرىنە نامىس كوردى، ال نامىس دەگەنىڭىز اركىمدە بار. لوندون تۇبىندەگى ناعىز قارا شارۋانىڭ قىزى رەتىندە بولاتتاي شىڭدالىپ وسكەن ميسسيس گەرگارت ەگەر بار قيىنشىلىق جەكە باسىنا تۇسكەن بولسا، ونىڭ ءبارىن قارا نارداي كوتەرىپ شىعار ەدى، ءبىراق، امال نە، قىرسىق ەندى بالالارىنىڭ باسىن شالا باستاعان. بىردە جۇمىستان ديەۆيدتىڭ كوزى كوگەرىپ كەلدى. "نە ءۇشىن؟" بۇل سۇراققا جۇمعان اۋزىن اشپاي قويدى. مەكتەپتە مينناعا دۇرىس باعاسىن قويماپتى. "نە ءۇشىن؟" بۇعان جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا ول جىلاپ جىبەرگەن. وسىنىڭ ءبارى نەمىستەردىڭ سوڭعى شابۋىلىنان كەيىن بولىپ ەدى. ءبىراق بۇعان بالالاردىڭ كىناسى نە؟ قيىن سۇراق! دوللي قالاي ويلاسا دا جاۋاپ تابا الماعان. ءسويتىپ جۇرگەندە كىشكەنتاي ۆيولەتتانىڭ ءوزى ءبىر ەمەس ەكى رەت:
— مام، مەن اعىلشىنمىن با؟ — دەگەنى بار.
— ارينە، بالام، ارينە! — دەدى بۇل، باسقا نە دەيدى. ءبىراق بۇنىمەن بالاسىن تولىق سەندىرە الماعانىن دا سەزىپ ەدى.
كوپ وتپەي-اق ديەۆيدتى اعىلشىن ارمياسىنىڭ قاتارىنا الدى. بۇعان ميسسيس گەرگارتتىڭ قانى قايناعانى سونداي، جانىندا قالعان جالعىز سىرلاسى ميسسيس كلايرحيۋدىڭ كوزىنشە ىشتەگى بار زاپىرانىن اقتارا سالعان.
— مەنىڭشە، بۇدان وتكەن سۇمدىق بولماس، ەليزا، — دەدى ول تۇتىگىپ. — ولار الدىمەن اكەسىن الىپ كەتىپ، مىنە، قانشاما جىل قاماۋدا ۇستاپ وتىر. ەندى بالاسىن ارمياعا الىپ، گۋنندارعا قارسى سوعىسقا سالماقشى. اكەسىن گۋنن دەپ ەسەپتەسە، سوندا ول كىمگە قارسى وق اتادى، ايتشى! ال مەن ولارسىز قالاي كۇن كورەمىن، ەليزا؟!.
ميسسيس كلايرحيۋدىڭ ءوزى دە شوتلاند ەدى، ءبىراق سولاي بولا تۇرا: — ءيا، دۇرىس-اق، ءبىراق ءبىز گۋننداردى قۇرتۋىمىز كەرەك قوي. ولار دەگەنىڭىز حايۋان ەمەس پە! ارينە، ساعان وڭاي ەمەس، تۇسىنەم، الايدا جاۋدى قۇرتپاي بولا ما!! — دەگەنى.
— اۋ، ءبىراق ءبىز... مىنا بىزدەر كىمگە زياندىق جاسادىق؟ — دەپ، ميسسيس گەرگارت ايقايلاپ جىبەردى. — ولار حايۋان بولعانمەن ءبىز حايۋان ەمەسپىز عوي. ءبىز ەشقاشان سوعىستى قالاعامىز جوق. سول قالاماعان سوعىسقا ەندى بالام بارا جاتىر... ولىمگە بارا جاتىر. ال مەن بالامنىڭ دا، كۇيەۋىمنىڭ دە ولگەنىن كورگىم كەلمەيدى. ەندەشە ولار بولماعاندا بىرەۋىن قايتارۋى كەرەك، نە بالامدى، نە كۇيەۋىمدى!..
— الايدا سەن ۇكىمەتتى دە ءتۇسىنۋىڭ كەرەك، دوللي، ول قاتال بولماسا، ءبىز جاۋدى جەڭە الامىز با؟!.
ميسسيس گەرگارت وعان دىرىلدەي قاراعان. دىرىلدەپ تۇرىپ:
— تىرىسىپ كورەيىك، — دەدى الدە مىسقىلمەن، الدە شىنىمەن. ميسسيس كلايرحيۋگە بۇنىسى "ۇكىمەتكە ابدەن وشىككەنى" سياقتى كورىنگەن.
دوللي بۇنى ۇمىتا المادى؛ بۇرىنعى دوسى تۋرالى ەندى ەسكە السا بولدى، جۇرەگى ءدىر ەتە قالاتىندى شىعاردى. وعان بۇل دا وڭايعا سوققان جوق، ويتكەنى بۇدان بىلايعى جەردە ماڭايىندا تىلدەسەرگە ءتىرى پەندە قالماعانىن سەزگەن. ءيا، كىممەن سويلەسىپ، كىمگە مۇڭىن شاعادى؟ توسەكتە جاتقان ساڭىراۋ كەمپىرگە مە؟ وعان سوعىس نە كەرەك، ءسوز نە كەرەك، تاماققا تويدىرىپ، استىن تازالاپ، جىلى بۇركەپ جاتقىزىپ قويساڭ، بولعانى.
ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە سوعىستاعى جاعداي كۇرت وزگەرىپ، نەمىستەردىڭ تىزە بۇككەنى بەلگىلى بولعان. ءتىپتى گازەت بەتىنە قارامايتىن ميسسيس گەرگارتتىڭ ءوزى دە بۇنى جۇرتتان بۇرىن ءبىلىپ، جەڭىلدەپ سالا بەرگەن؛ ءومىردىڭ جاقسى جاعى تاعى دا سوناۋ كوكجيەكتەن جىلت ەتە قالدى. بۇرىنعى ۇرەيدەن قۇتىلعان ەندى وعان بۇدان بىلاي كۇيەۋىنە ەشكىم قاتال قارامايتىنداي، بالاسى دا ءبىر بالەگە ۇشىراماي تۇرعاندا سوعىس ەرتەرەك بىتەتىندەي كورىنىپ ەدى. ءبىراق كۇيەۋى تاڭ قالدىرعان. ول جاڭالىقتارعا تۇك تە قۋانعان جوق. قۇددى ادامدىق سەزىمىنىڭ بارىنەن جۇرداي بولعان سياقتى. بۇنىڭ سىرىن ميسسيس گەرگارت كەيىن تۇسىنگەن. بىردە بازاردى ارالاپ كەلە جاتىپ، سوناداي جەردە ەسىگى اشىق تۇرعان كازارما ىشىنە كوزى تۇسكەن. سوندا نە كوردى دەيسىز عوي؟.. ۇزىن جىپكە قاز-قاتار ەتىپ جايىپ قويعان قوڭىر كورپەلەر... بىر-بىرىنەن ءسال الشاقتاۋ تۇرعان ونداعان ەسكى توسەك...ارى-بەرى سەندەلىپ جۇرگەن ادامدار...گۋ-گۋ اڭگىمە... مىنە، قاراڭىز، كۇيەۋىن ءۇش جىلعا جۋىق قاي جەردە ۇستاپ وتىرعاندارىن! مىناداي ۋ-شۋدىڭ، مىناداي لاس جەردىڭ ورتاسىندا جۇرگەن ادامنان نە سۇرايسىز! وندا قانداي دەنساۋلىق، ءقايبىر ادامدىق سەزىم قالسىن! وسىعان قاراماستان، كۇيەۋى بۇنىمەن كەزدەسكەن كەزدە وزىنشە تازا بوپ كورىنگىسى كەلەتىن. ال جاتقان جەرى مىناۋ! سول كۇنى بۇل ۇيگە جالعىز قايتىپ كەلە جاتىپ (كەيىنگى كەزدە ۆيولەتتانى نەمىس-اكەسىنە اكەلۋدى قويعان)، كوپكە دەيىن ەس جيا الماعان. سوندا ول كۇيەۋىن ۇيگە قايتارعان كۇننىڭ وزىندە، ونىڭ ەش ۋاقىتتا بۇرىنعى قالپىنا كەلە الماسىن سەزىپ ەدى.
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ اسپاندى قاق ايىرا تارسىلداي اتىلىپ جاتقان راكەتالاردىڭ ءۇنىن ەستىپ، اۋە شابۋىلى باستالىپ كەتتى مە دەپ ويلاعان ءپۋتنيدىڭ بارشا تۇرعىندارى سياقتى بۇل دا ۇيدەن جۇگىرە شىعىپ ەدى. كارى كورشىسى اسپانعا قاراپ اقسيا كۇلىپ تۇرعانىن، ال مەكتەپتىڭ الدىندا بالالار اسىر سالىپ جۇگىرىپ، ءماز بولا ايقايلاپ جۇرگەنىن كوردى. ءبۇل سوندا عانا سوعىستىڭ بىتكەنىن، اقىر سوڭىندا، ايتەۋىر، بەيبىت كۇننىڭ كەلگەنىن بىلگەن. جۇرەگى اتشا تۋلاپ كەتكەن ول ۇيگە جۇگىرىپ كەلدى دە، كرەسلوعا ەتبەتىنەن ءتۇستى. سودان ال كەپ جىلاسىن! سولقىلداپ تۇرىپ جىلاسىن. بۇل — ايتىپ جەتكىزگىسىز قۋانىشتىڭ، بويداعى بار شەردى بوساتۋدىڭ كوز جاسى ەدى. ءبارى دە ءبىتتى. اقىر سوڭىندا ءبارى دە ءبىتتى، ايتەۋىر. كۇن سايىن "جاقسىلىق جاعىن" سارىلا كۇتۋ... اپتا سايىن الىپ-ۇشىپ كۇيەۋىنە بارۋ... وعان بارعان سايىن ءبىر ۋىس شاشىن اعارتىپ قايتۋ... سوعىس ءجۇرىپ جاتقان جەردە تولارساقتان ساز كەشىپ جۇرگەن، ءوز ۇلىنىڭ امانشىلىعىن تىلەپ، كۇندىز كۇلكىدەن، تۇندە ۇيقىدان ايىرىلۋ — ءبارى دە ءبىتتى اقىرى! ەندى ولار ماكەتى بوساتادى، ەندى ديەۆيد ارميادان ورالادى؛ بۇدان بىلايعى جەردە جۇرتتا گەرگارتتار وتباسىنا كۇمان-كۇدىكپەن قاراۋلارىن قويادى.
قالاي دەگەنمەن دە ول لوندون تۇبىندەگى قارا شارۋانىڭ قىزى ەمەس پە، ونىڭ قاراپايىم بولمىسى قاشان دا ەركىندىكتى اڭساپ تۇرۋشى ەدى، شۇكىرشىلىك، مىنە، سول ەركىندىك قايتا ورالدى عوي ەندى. ول كوز جاسىن ءسۇرتىپ، كامين ۇستىندە تۇرعان دوڭگەلەك اينانىڭ الدىنا كەلدى. بەتى ورمەكشىنىڭ تورىنداي ءاجىم-اجىم، شاشى مۇلدە اعارىپ كەتكەن، ال كۇيەۋى ەكى جىلدان بەرى بۇنى تەك مىجىرايعان ەسكى قالپاقپەن كورىپ ءجۇر. قۇداي-اۋ، بۇنى كورگەندە ول نە دەيدى؟ اجىمدەرىن از دا بولسا تاراتقىسى كەلىپ، بەتىن ۇزاق ۋقالاپ، سيپاي بەردى. سوسىن كەنەت ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي اينا الدىنان جىلدام بۇرىلىپ كەتتى دە، جوعارىداعى جاتىن بولمەسىندە جاتقان ساڭىراۋ كەمپىرگە قاراي جۇگىرە جونەلدى. گەرگارت سوعىسقا دەيىن-اق قولدان جاساپ بەرگەن داڭعىرلاقتى ول كەمپىردىڭ قۇلاعىنا تاقاپ:
— سوعىس ءبىتتى، اپا! سوعىس ءبىتتى! — دەپ ايقايلاي باستادى.
— ەستىپ تۇرسىڭ با، سوعىس ءبىتتى دەيمىن، اپا؟!.
— نە دەيسىڭ؟ — دەيدى كەمپىر تۇك ۇقپاي.
— سوعىس ءبىتتى، بەيبىتشىلىك كەلدى دەيمىن، اپا؟ ساڭىراۋ بايعۇس باسىن ءسال كوتەرىپ، ولەۋسىرەگەن كوزىمەن بۇعان الدەنەگە دامەلەنە قاراعان.
— نە دەيسىڭ؟ تاماق ىشەتىن ۋاقىت بولدى دەيسىڭ بە؟ بەرەتىنىڭدى بەرسەڭشى ەندى. قارنىم اشىپ جاتىر، دوللي.
— ءيا، ءقازىر اكەلەمىن، ءقازىر، — دەپ ول كەمپىردىڭ كۇندەگى جەيتىن ءبىر ءتىلىم نانى مەن تۇزدالعان پياز بۇرىشىن الىپ كەلۋ ءۇشىن تومەنگە قايتا ءتۇسىپ كەتتى.
بۇل كۇنى جانە بۇدان كەيىنگى ەكى كۇن بويى بولعان جايدىڭ تەك جاقسى جاعىن كورگەن ول "سارايدا" وتىرعان "حانزاداسىمەن" كەزدەسۋگە سونشاما اسىعىپ ەدى. ال كەزدەسكەن كەزدە كۇيەۋىنىڭ وتە ءبىر قىزىق جايدا، ادام توزگىسىز اۋىر كۇيدە وتىرعانىن كوردى. سوعىستىڭ بىتكەنى تۋرالى حابار مۇندا اكەلىپ قاماعان مىڭ-مىڭداعان ادامعا سۇمدىق اسەر ەتكەنى سونداي — ەندىگى ساتتە ولار نە كۇلەرىن، نە جىلارىن بىلمەي قالعان سياقتى. دالىرەگىندە، نە نارسەگە دە ەتتەرى ءولىپ قالعانداي. ءبىر جارىم ساعاتتىق كەزدەسۋدە ول تۇتاستاي كۇيەۋىنە بۇل وقيعانىڭ جاقسى جاعىن كورۋ كەرەكتىگىن، ەرتەڭگى كۇنگە تەك سەنىممەن قاراۋدىڭ دۇرىستىعىن بارىنشا ءتۇسىندىرىپ باققان، الايدا كۇيەۋىن ءار ءتۇرلى كۇمان-كۇدىكتەن ارىلتا الماي قويعان دا، اقىرى ادەتتەگىدە كۇلە تۇرىپ قوشتاسقان-دى، ءبىراق ءىشى وتتاي كۇيىپ تۇر ەدى. كۇن ارتىنان كۇن ءوتتى، ءبىراق ەشتەڭە وزگەرگەن جوق، ءبارى دە بۇرىنعى قالپىندا قالعانىنا ول ەندى بىرتىندەپ سەنە باستادى. الايدا ءساتىن سالعان كۇنى گەرگارت كەلىپ قالادى-اۋ دەگەن ءۇمىتىن ۇزبەي، ونىڭ ۇيدە كيەتىن ساندالىن جاماپ-جاسقاپ، ديەۆيدتىڭ كەيبىر كيىمدەرىن وعان شاقتاپ قايتا تىگىپ، ءتىپتى كەلگەن كەزدە ىستىق سۋمەن دۇرىستاپ جۋىنسىنشى دەپ ۇلكەن لەگەنگە دەيىن دايىنداپ قويدى. سونىمەن كاتار بار جاعىنان اقشاسىن ۇنەمدەي وتىرىپ، بىرەر شولمەك سىرا مەن تۇزدالعان قيار ساتىپ الۋدى دا ۇمىتقان جوق، سونان سوڭ بۇرىن كوڭىلى قالعان گازەتتەردى ەندى قايتا وقي باستاعان. ءبىراق ءبارىبىر كۇيەۋى كەلمەدى. ال گازەتتەر ارتىنشا اعىلشىن اسكەري تۇتقىندارىنىڭ بىرتىندەپ بوساپ جاتقانىن، كوپشىلىگىنىڭ جاعدايى وتە اۋىر ەكەنىن جازعان. بۇنى وقىعاندا ميسسيس گەرگارتتىڭ جۇرەگى ەزىلىپ جۇرە بەرىپ ەدى، ولاردى وسىنداي حالگە جەتكىزگەندەرگە ىشتەي قانى دا قايناپ ەدى؛ دەگەنمەن الگى گازەتتە، رەداكسيانىڭ ويىنشا، قارعىس اتقان "گۋنندارعا" بۇدان ءارى توزۋگە بولمايتىنىن، "ولاردى ەلدەن مۇلدە الاستاۋ كەرەكتىگىن" ەسكە الىپ ءوتىپتى. بۇل ءسوزدىڭ كۇيەۋىنە دە قاتىسى بارىن ول العاشىندا اڭعارماعان، ال اڭعارعان كەزدە، قولىنا گازەت ەمەس، قىپ-قىزىل شوق ۇستاعانداي بولىپ، ىرشىپ تۇسكەن. قانشاما ۋاقىت قاماۋدا ۇستاعاندارى ازداي، ەندى ونى ۇيىنە جىبەرگىلەرى كەلمەيدى! ءبۇيتىپ سورلاتاتىنداي نە جازىعى بار ەدى ونىڭ! قانشاما جىل وسى ەلدە تۇرسا دا... ەندى ونى مۇندا قالدىرماي، باياعىدا ۇمىت بولعان قايداعى ءبىر جەرگە قۋعىلارى كەلەدى. اۋ، ونىڭ بۇل جەردە اعىلشىن ايەلى، اعىلشىنشا تاربيە العان بالالارى بار ەمەس پە! مۇنداي دا قاتىگەزدىك، وسىنداي دا ادىلەتسىزدىك بولا ما، قۇداي-اۋ! ول بولمەدەن اتىپ شىعىپ، ءۇي ارتىنداعى قاراڭعى باققا قاراي جۇگىرە جونەلدى. تەرىستىكتەن سوققان سۋىق جەل ازىناپ تۇر. ازىناعان جەل مەن قىپ-قىزىل بوپ باتىپ بارا جاتقان كۇنگە ءجۇزىن توسىپ، ول وكسىپ-وكسىپ جىلاپ جىبەردى. جوق، بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس؛ ءبىراق، نە دەگەنمەن گازەتتىڭ جازعاندارى ىلعي دا بولىپ كەلە جاتىر — العاشىندا ارامىزدا گۋنندار ءجۇر دەپ ەدى، كوپ وتپەي-اق گەرگارتتى الىپ كەتتى، سوسىن "ءبىز ولاردى شوشقاداي سەمىرتىپ جاتىرمىز" دەپ ەدى، اقىرى بەرەتىن ازىق-تۇلىك مولشەرىن قىسقارتىپ تاستادى. سول ەستە جوق ەسكى كۇندەردىڭ اراسىنان ءبىر ءسات وعان باياعى ۋايتحوللداعى كوزىلدىرىكتى دجەنتلمەن ەلەستەي قالدى. "بىزگە وتە ءبىر جايسىز جاعدايلار جاساۋعا تۋرا كەلىپ وتىر، ميسسيس گەرگارت" دەپ ەدى ول. نەگە ونداي "جاعدايلار" جاساۋعا تۋرا كەلەدى ولارعا؟ بۇنىڭ كۇيەۋى ەشقاشان ەشكىمگە جامانشىلىق جاساعان جوق قوي! نەگە ولار ءبۇيتىپ ادامدى كۇيدىرەدى؟ نەگە گازەتتە وتىرعان دجەنتلمەندەر وسىنداي دۇنيە جازادى؟ ولاردا جۇرەك جوق پا، كوز جوق پا، الدە ءوز جازعاندارىنان قاراپايىم ادامدار قانشاما قاسىرەت شەگەتىنىن بىلمەي مە؟ "جوق، مەن كورگەن قورلىقتى، مەنىڭ كۇيەۋىم تارتقان ازاپتى سەندەر كورمەي-اق قويىڭدار!" دەدى ول جىلاپ تۇرىپ.
جاڭبىر تامشىلارى شاشىن سۋلاپ، كوزىن دىمداپ، بەتىنەن سورعالاي اعا باستادى. "جوق، ماعان مۇنداي ىزاقور بولۋعا بولمايدى" دەپ ءتۇيدى ول، سوسىن قاراڭعىدا ەڭكەيىپ، كۇيەۋى ەرتەرەكتە ءاسۇيدىڭ جانىنان سۋمەن جىليتىن ەتىپ جاساعان شاعىن پارنيكتىڭ شىنىسىنا ءۇڭىلدى. شىنى استىندا گۇلدەپ تۇرعان جالعىز تال رايحان گ ۇلى مەن بىرنەشە ۇرپەكباس حريزانتەما بار ەدى. دوللي بۇلاردى كۇيەۋى ۇيگە ورالعان كۇنگى قۋانىشقا ساقتاپ وتىرعان. ال ول كەلمەي قالسا، نە ىستەيدى؟ ول بويىن تىكتەپ، اسپانعا قارادى. ءۇي ۇستىنەن قاپ-قارا جاۋىن بۇلتتارى كوشىپ بارادى؛ ولاردىڭ اراسىنان جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ، بىر-ەكى جۇلدىز سىعالايدى. "ءبارىن دە جاقسى جاعىنان كورۋ كەرەك، — دەپ ويلادى ول — ايتپەسە قۇرىپ كەتۋىم مۇمكىن". سوسىن كەشكى اسقا بىلامىق دايىنداۋ ءۇشىن ۇيگە بەتتەدى.
قىس ايلارىن ول وتە مازاسىز وتكىزدى. "گۋننداردى ەلدەرىنە قايتارۋ كەرەك!" بۇل ۇراندى گازەتتەن وقىعان سايىن قۇددى ءبىر قۇبىجىقتى كورگەندەي جۇرەگى ءدىر ەتە قالاتىن؛ ال سوسىن گەرگارتپەن كەزدەسىپ قايتقاندا، كۇندەلىكتى سەكەم-سەزىگى شىندىققا اينالىپ بارا جاتقانىن سەزە تۇسكەن. بۇرىنعىداي ەمەس، كۇيەۋى ءتىپتى ەڭسە كوتەرۋدەن قالعان، وسىنى كورگەن دوللي كەيدە "شىنىمەن-اق بۇعان بىردەڭە بولعان با؟" دەپ قورقا باستاپ ەدى. ويتكەنى دارىگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ "ميىندا بىردەڭە بار" كورىنەدى. ول نە؟ قانداي اۋرۋ؟ اۋرۋ دەمەكشى، دوللي وسى ءسوزدى اۋىزعا الۋدان قورقاتىنى بار، سوندىقتان ونى ىشتەي "بىردەڭە" دەۋشى ەدى — مەن بۇعان شىداي المايمىن، دوللي، — دەيدى ول — ول جەردە مەن نە ىستەيمىن؟ جانە نە ىستەي الامىن؟ بىردە-بىر تانىسىم دا جوق وندا. قايدا باراتىنىم دا بەلگىسىز. قۇرىعان دەگەن وسى عوي. بۇدان وتكەن قورقىنىش بار ما؟ ال سەن قالاي باراسىڭ و جاققا؟ بالالار شە؟ جاڭا جەردە سەندەردى قالاي اسىراي الامىن مەن؟ سەندەردى قويىپ، ءوز كۇنىمدى ءوزىم كورە الار ما ەكەنمىن؟ ال دوللي وعان:
— ۋايىمداي بەرمەشى، جانىم، — دەيدى. — ءبىر جاقسىلىققا سەنەمىز دە. باسقالار قايتەدى، سونى دا ويلاساڭشى.
وتان "باسقالاردىڭ" جاعدايى دا جاقسى جاعىنان كورىنبەگەنمەن، ايتەۋىر، تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراعالى وتىرعان جالعىز ءبىز ەمەسپىز عوي، ولار نە كورسە، ءبىز دە سونى كورەرمىز دەگەندى ايتىپ، كۇيەۋىنىڭ كوڭىلىن سول دە بولسا الدارتقىسى كەلىپ ەدى. ءبىراق گەرگارت باسىن شايقاعان.
— جوق، ەندىگى جەردە ءبىز بىرگە بولا الماسپىز.
— سەنىڭ سوڭىڭنان مەن دە بارىپ قالامىن، — دەيدى دوللي. — سەن قورىقپا، ماكس، مەن بالالارمەن بىرگە ەگىستىككە جۇمىسقا شىعامىن. قالايدا بىردەڭە ەتىپ كۇن كورەمىز. رۋحىڭدى تۇسىرمە، جانىم. ەرتەڭگى كۇنى بۇنىڭ ءبارى ءبىر كۇنگىدەي بولماي وتە شىعادى. مەن ىلعي دا سەنىڭ جانىندا بولامىن، ماكس، قورىقپا. كور دە تۇر، ولار دا سەنى ەشقايدا جىبەرمەيدى، ماكس.
سوسىن باسىنا كەنەت مىناداي ويلار كەلە قالدى دا، كەۋدەسىنە بىرەۋ مۇز باسا قويعانداي بولدى: "ال ەگەر جىبەرسە؟.. ۇيدەگى ولمەلى كەمپىر!.. اسكەردەگى بالا؟ اكەسىز جاۋتاڭداعان قىزدار؟ سوندا مەن نە ىستەيمىن؟"
ارتىنشا كوشقۇلاش تىزىمدەر پايدا بولىپ، وعان ىلىككەندەر توپ-توبىمەن گەرمانياعا ايدالا باستادى، بۇگىندە ولاردىڭ كوپشىلىگى نەمىس ءتىلىن ءجوندى تۇسىنبەيتىن دە. گەرگارتتىڭ ءاتى-جونى ازىرگە بۇل تىزىمگە كىرمەگەن. ادەتتە ءتىزىم ميسسيس گەرگارت كۇيەۋىمەن كەزدەسكەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە ءىلىنۋشى ەدى، "ەگەر ودان ءوزىڭدى كورە قالساڭ، بىردەن قارسىلىق جاسا" دەپ، بۇل وعان بارعان سايىن ۇيرەتىپ قوياتىن. گەرگارتتى بۇعان كوندىرۋ دە وڭايعا سوقپاعان.
— ءبارى دە دۇرىس بولادى، ماكس، قانداي ءىستى دە جاقسى جاعىنان كورۋ كەرەك قوي، — دەيدى ول جالىنىشتى تۇردە. — بالاڭ اعىلشىن ارمياسىندا ءجۇر، سوندىقتان سەنى گەرمانياعا جىبەرە قويماس. قاتالدىقتىڭ دا ءبىر شەگى بار عوي. تەك جاقسىلىقتان ءۇمىتىڭدى ۇزبەشى، جانىم!
كەيىن ونىڭ دا اتى تىزىمگە كىرگەن، ءبىراق ىزىنشە سىزىپ تاستاعان دا، سودان كەيىنگى كۇندەر تاعى دا سارعايا كۇتۋمەن، سانسىراعان ويمەن، گازەت بەتىنە ۇرەيلەنە قاراۋمەن وتە بەرگەن. دوللي باياعى گازەتىن جەك كورسە دە، ونى امالسىز قايتا وقي باستاپ ەدى. شىندىعىندا، كۇيەۋىن كۇن سايىن قۇردىمعا يتەرىپ، بىرتىندەپ ءولتىرىپ بارا جاتقان دا وسى گازەت ەدى، جوق، كۇيەۋىن عانا ەمەس، دوللي سياقتى مىڭ-مىڭداعان ادامنىڭ ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن بارلىق ءۇمىت پەن سەنىمىن دە ءولتىرىپ تىنعان وسى گازەت بولاتىن. دوللي سوندىقتان دا ونى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەتىن، ءبىراق جەك كورە تۇرىپ باستان-اياق وقىپ شىعاتىن.
ءدولليدىڭ كىشكەنتاي باقشاسىندا رايحان گ ۇلى مەن قىزىل-قوڭىر حريزانتەما گۇلدەنگەننەن كەيىن ىلە-شالا سارىباس جاۋقازىندار شەشەك اتىپ شىعا كەلگەن، ودان سوڭ كوكەك گۇلدەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى باس جارسا، ەڭ سوڭىندا "پەرىشتەنىڭ كوز جاسى" دەيتىن اقشىل نارسيستەر تولىق باس جارىپ ۇلگىرگەن.
باقىتتى كۇندەر كەشىككەنىمەن تابيعات جارىقتىق ءباز باياعى تىرلىگىنەن تانعان جوق، ءاسۇيدىڭ بۇرىشىنداعى شاعىن پارنيك مەزگىلىندە كوكتەپ، ۋاقىتىندا گۇلدەدى. جو-جوق، باقىتتى كۇندەر دە تىم كەشىككەن جوق، ءبىر كۇنى ميسسيس گەرگارت كۇيەۋىنىڭ ۇيگە قايتاتىنى جونىندە وتە قۋانىشتى حات العان! ونى گەرمانياعا جىبەرمەيتىن بولىپتى، ول ۇيگە قايتادى ەكەن! ول بۇگىن، ءدال بۇگىن كەز كەلگەن ساتتە جەتىپ كەلۋى مۇمكىن. دوللي بۇل حاتتى العان كەزدە، ءيا، ونى اكەپ بەرگەن كەزدە، ەسى شىعىپ قۋانعانى سونداي، كەمپىرگە دەپ نانعا جاعىپ جاتقان مارگارينىن ۇنەم-سۇنەمدى ۇمىتىپ، تىم قالىڭداۋ جاعىپ جىبەرگەنىن ءوزى دە سەزبەي قالعان، وسى تۇستا قولىنداعى پىشاعى دا جەرگە ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، ونى كوتەرمەستەن ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، ەكى قولىن كەۋدەسىنە باسقان كۇيى ساقىلداپ كەپ كۇلسىن، ال سوسىن، جىندى ادامداي انگە سالسىن ايقايلاپ: "ءايدا! ءايدا! ءان شىرقايدى پەرىشتە!" داۋىسىندا نە ىرعاق، نە اۋەن جوق، ءبىراق وزىنەن وتكەن ءانشى دە جوق سەكىلدى. قىزدار مەكتەپتە، ساڭىراۋ كەمپىر جوعارىدا، ونىڭ كەنەت اعاش كرەسلوعا قۇلاپ ءتۇسىپ، كوز جاسىنا ەرىك بەرىپ، نان سالعان تارەلكەنى ءالى دە ۇستاپ وتىرعان قالپى وكسىپ تۇرىپ جىلاعانىن ەشكىم ەستىگەن جوق، ەشكىم كورگەن دە جوق. كۇيەۋى ۇيگە قايتادى! ۇيگە! ۇيگە! مىنە، قايدا جاقسى جاعى! مىنە، قايدا جۇلدىزىنىڭ جانعانى!
ءوزىن قالپىنا كەلتىرگەنشە ءدال جيىرما مينۋتتاي ۋاقىت وتكەن شىعار، كەنەت جوعارىدان ءدۇرس-دۇرس ەتكەن دىبىس ەستىلگەن، بۇل — تاماق ىشكىم كەلەدى دەپ ەدەندى ۇرعىلاپ جاتقان ساڭىراۋ كەمپىر ەدى. دوللي تەزىرەك شاي قۇيىپ الىپ، جوعارىعا بەتتەدى. نانعا وسىنشاما قالىڭ مارگارين جاعىلعانىن كورگەندە، كەمپىردىڭ ولەۋسىرەگەن كوزى شىراداي جانعان، ءبىراق بۇل نەنىڭ قۋانىشى ەكەنىن دوللي تاپتىشتەپ ايتىپ جاتۋدى ارتىق كوردى، تەك جار دەگەندە جالعىز سىرلاسىنىڭ ناندى قالاي جەگەنىنە قىزىعا قارادى دا وتىردى؛ قىزارا قالعان بەتىنەن كوز جاسى ءالى دە مونشاقتاي تامىپ تۇر ەدى، ال كوكىرەگىندە جاڭاعى ءان:
دۇنيە تۇگەل — ىزگىلىك،
يسا تۋعان بۇل كۇندى.
قارسى الامىز ءبىز كۇلىپ.
سوسىن ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاستان، جۇگىرىپ تومەن ءتۇسىپ كەتتى دە، توسەككە جاڭا جايمالار سالا باستادى. بۇدان سوڭ دا تىنىش تاپپاي، ىدىس-اياق، كىر-قوڭدى جۋۋعا كىرىستى. ال ءتۇس كەزىندە باقشاعا بارىپ، پارنيكتە ءوسىپ تۇرعان بارلىق گۇلدى ءۇزىپ الدى: جاۋقازىن، كوكەك گ ۇلى، نارسيسس، — ءبارىن قوسقاندا ءبىر قۇشاق بولعان. بۇلاردى قوناق بولمەسىنە الىپ كەلدى دە، تەرەزەلەردى ايقارا اشىپ تاستادى. ادەمىلەپ تۇرىپ گۇلشوعىن جاساۋ ءۇشىن داستارقان بەتىنە جايىپ تاستاعان گۇلدەردى ەندى سۋدا كوبىرەك ساقتالسىن دەپ ساباقتارىن سىندىرىپ، ءار قايسىسىن جەكە-جەكە ىرىكتەپ تۇرعاندا، تەرەزە سىرتىنان بىرەۋدىڭ اياق تىقىرىن ەستىگەن. باسىن كوتەرگەن كەزدە ميسسيس كلايرحيۋدى كوردى. باسىنا ءىس تۇسكەن ساتتە ونىڭ تەرىس اينالىپ كەتكەنىن ەسەپكە الىپ جاتپاستان، ول:
— كىر، كىرسەڭشى، ەليزا، قاراشى، مەنىڭ گۇلدەرىم قانداي! — دەگەن جارقىلداپ.
ميسسيس كلايرحيۋ كىردى؛ ۇستىنە تۇتاستاي قارا كيىم، جاعى سۋالىپ، كوزى شۇڭىرەيىپ كەتىپتى. سوپايعان بەتىنەن تارام-تارام جاس اعىپ تۇر. كورشىسىنىڭ مىناداي كەيپىن كورگەندە، ميسسيس گەرگارتتىڭ جۇرەگى ەزىلىپ جۇرە بەرىپ ەدى.
— جانىم-اۋ، نە بولدى ساعان؟ — دەدى ول شوشىنا ءتىل قاتىپ.
— مەنىڭ بالام!.. بالام!.. — دەپ كورشىسى بۋلىعىپ سويلەي الماي قالدى.
— نە، وعان بىردەڭە بولىپ قالدى ما؟
— ءولدى! — دەدى ميسسيس كلايرحيۋ. — تۇماۋدان ءولىپ كەتتى. بۇگىن جەرلەيىك دەپ جاتىرمىز. ال مەن.، مەن... — ول كوز جاسىنا تۇنشىعىپ تاعى دا سويلەي الماي قالدى. دوللي ونى قۇشاقتاي الىپ، باسىن كەۋدەسىنە باستى.
— ال مەن، — دەدى ميسسيس كلايرحيۋ جىلاپ تۇرىپ. — مەن وعان گۇل تابا الماي ءجۇرمىن. ەندى، مىنە، سەنىڭ گۇلىڭدى كورىپ...
— الشى، الا بەرشى گۇل كەرەك بولسا. قانشا كەرەك وزىڭە؟ قاجەت دەسەڭ ءبارىن ال، — دەدى دوللي قالبالاقتاپ.
— قالاي الام، قايتىپ الام، — دەدى ميسسيس كلايرحيۋ جەرگە قاراپ. — كەشەگى كۇنى مەن ساعان...
— قويشى كەشەگى كۇندى، سەن كىنالى ەمەسسىڭ عوي وعان، — دەپ دوللي گۇلدەردى ۇستەل ۇستىنەن جيناستىرا باستادى. — ال دەدىم عوي ساعان، ال ءبارىن الىپ كەتشى، مىنەكي!.. بەيشارا بالا-اي! قالاي عانا ەرتە سولدى ەكەن! ءبىراق مىنا ءومىردىڭ ازابىنان قۇتىلدى عوي، ايتەۋىر. ال سەن تىم قايعىرا بەرمە ەندى. بارلىق نارسەنى تەك جاقسى جاعىنان كورۋ كەرەك تە.
ميسسيس كلايرحيۋ باسىن شايقاي بەردى.
— سەن پەرىشتەسىڭ، دوللي! — دەدى باسقا ءسوز اۋزىنا تۇسپەي. — پەرىشتەسىڭ عوي سەن!
ول ءبىر قۇشاق گۇلدى كوتەرىپ، بولمەدەن شىعا جونەلدى، ال سوسىن بىرنەشە سەكۋند وتكەندە قارا كويلەگى كولبەڭدەپ، تەرەزە الدىنان ءوتىپ بارا جاتتى.
ميسسيس گەرگارت ءۇستى بوس قالعان ۇستەلدىڭ جانىندا تۇرىپ: "بەيشارا-اي! گۇلدى العاندا بالاسى قايتا تىرىلگەندەي بولدى-اۋ. گەرگارتتىڭ كەلە جاتقانىن ايتپاعانىم قانداي جاقسى بولدى!" دەپ ويلادى. سونان سوڭ جەرگە ءتۇسىپ قالعان ءبىر تال ءنارسيستى كوتەرىپ الدى دا، ۆازاداعى سۋعا سالىپ، تەرەزە الدىنا قويدى. وسى ءبىر اقشىل، نازىك گۇلگە جۇرەگى ەلجىرەي قاراپ تۇرعاندا، كۇتپەگەن جەردە بىرەۋدىڭ ەسىك قاققانى ەستىلگەن. ول جۇگىرىپ بارىپ، ونى اشىپ جىبەرگەندە، قولىنا ۇلكەن قوڭىر دوربا ۇستاعان كۇيەۋىن كوردى. باسى سالبىراپ تابالدىرىقتىڭ ارعى جاعىندا تۇر — قيمىل جوق، قوزعالىس جوق... ءوڭى مۇلدە سارعايىپ كەتكەن. "ماكس!" دەدى ىشتەي ىشقىنا قىستىعىپ. "قۇداي-اۋ، ءوز ۇيىنە كەلىپ تۇرىپ، ەسىك قاققانى نەسى؟!"
— دوللي؟ — دەدى ول اقىرىن عانا. — دوللي؟
قۇددى ول ءوز ايەلىن ءوزى تانىماي تۇرعانداي: وڭىندە دە، داۋىسىندا دا — "بۇل سەنبىسىڭ؟" دەگەن سۇراق بار.
دوللي سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى دە، ونى وزىنە تارتىپ بولمەگە كىرگىزىپ الدى، سوسىن ەسىكتى جاۋىپ كەلىپ، وعان قادالا قاراعان. ءيا، بۇل ماكس، سونىڭ ءوزى، تەك كوزىندە ءبىر وزگەرىس بار ما، قالاي؟ باياعى مەيىرىمگە تولى جىلى جانارىنان ەندى الدەبىر سالقىندىق سەزىلەدى. جوق، سالقىندىق ەمەس، ساعىنىشتىڭ سارى سىزى سەكىلدى.
— دوللي، — دەدى ول تاعى دا. — دوللي.
بۇل ونى قۇشاعىنا قىسا بەردى. قىسىپ تۇرىپ قىستىعا جىلادى.
— مەن بىتكەن اداممىن، دوللي، — دەدى ول مىڭگىرلەپ.
— ارينە قاجىدىڭ عوي، شارشادىڭ عوي، جانىم. ءبىراق كۇنى ەرتەڭ-اق قۇر اتتاي شاباتىن بولاسىڭ. قۇدايعا شۇكىر، ۇيگە كەلدىڭ، ەندى مەنىڭ جانىمداسىڭ. ءبارى دە دۇرىس بولادى، تەك مۇڭايا بەرمەشى، جانىم!
— مەن بىتكەن اداممىن، — دەدى ول تاعى دا.
دوللي ونىڭ قولىنداعى دوربانى الىپ، ءبىر بۇرىشقا تاستاي سالدى دا، ۆازاداعى ءنارسيستى سۋىرىپ اكەلىپ، ماكستىڭ ومىراۋىنا قادادى.
— مىنە، ساعان كوكتەم گ ۇلى، ماكس، بۇل سەن ىستەگەن پارنيكتە وسكەن. ءيا، سەنىڭ پارنيگىندە، سەنىڭ ۇيىڭدە. سەن ەندى سول ءوز ۇيىڭدە تۇرسىڭ، مىنە. اپامىز جوعارىدا، قىزدارىڭ مەكتەپتە، سالدەن سوڭ كەلىپ قالادى. ءبارىمىز بىرگە وتىرىپ تاماق ىشەمىز ءقازىر.
— مەن اۋىرام... مەن بىتكەن اداممىن، دوللي، — دەدى ول وسى ءبىر قايتالاي بەرگەن جامان سوزدەن قورقىپ قالعان دوللي ونى تاقتاي توسەككە وتىرعىزدى دا، ءوزى كەلىپ تىزەسىنە جايعاستى.
— سەن ۇيدەسىڭ، ماكس، ال ەندى سۇيسەڭشى مەنى! بەرگەنىڭە شۇكىر. وسىعان دا جەتتىك-اۋ، ايتەۋىر.
ول ونى تاس قىپ قۇشاقتاپ الىپ، ارى-بەرى شايقاي باستادى. ءبىراق قالايدا كوزىنە قاراماۋعا تىرىستى، ويتكەنى كىرتيگەن سول كوزدە ءبىر ءوشىپ، ءبىر جانىپ تۇرعان الدەبىر ۇشقىن بۇنى الگىندە قورقىتىپ تاستاپ ەدى.
— سەن مىنانى بىلەسىڭ بە؟! — دەپ ول كەنەت ورنىنان ۇشىپ تۇردى. — مەن ساعان سىرا دا الىپ قويعانمىن. ىشەسىڭ بە؟ ىشەم دەشى، جانىم!
ماكس ەرىندەرىن قىبىرلاتىپ، بىردەڭە دەگەندەي بولدى، بۇل ءتىپتى دىبىس تا ەمەس، دىبىسقا ۇقساس الدەبىر سىبىرعا عانا ۇقساعان. دوللي تىپتەن قورقا ءتۇستى — ونىڭ وسى ءبىر دىبىسىندا دا، قيمىل-قوزعالىسىندا دا ءتىرى ادامعا ءتان بەلگى مۇلدە از سياقتى كورىندى.
ماكس ونى قۇشاقتاعان بولدى دا، مۇرىن استىنان مىڭگىرلەي ءتىل قاتتى.
— ءيا، بىرەر كۇننەن كەيىن ءبارى دۇرىس بولار. ولار مەنى اقىرى بوساتتى عوي... ءبىراق... مەن اۋىرام، دوللي.
بار بالە مىنا جەردە تۇر دەگەندەي ماكس سۇق ساۋساعىمەن باسىن ءتۇرتتى.
ال دوللي ونى قۇشاقتاعان كۇيى ارى-بەرى شايقاي وتىرىپ، بالاسىن ەركەلەتكەن مىسىقتاي بولىپ، ەرەكشە ءبىر اۋەنمەن ءار ءسوزىن ادەمىلەپ ايتا بەرگەن، ايتا بەرگەن.
— ءبارى دە جاقسى بولادى، جانىم. جاقسى بولۋعا ءتيىس تە. جاقسى بولا بەرەدى دە! ويتكەنى... ءار نارسەنى جاقسى جاعىنان كورۋ كەرەك، جانىم مەنىڭ!
ورىس تىلىنەن اۋدارعان د. ءاشىمحان ۇلى
You Might Also Like
