ءۇمىت
(نوۆەللا)
جاڭبىردا دا، قاردا دا؛ ىستىقتا دا، سۋىقتا دا، ايتەۋىر، قۇدايدىڭ قانداي كۇنىندە بولماسىن، قولىندا بۇدىرلاۋ ەمەن تاياعى، يىعىندا اسىپ العان توقىما سەبەتى بار بۇل اقساق ادامنىڭ وسى تۇستان ءوتىپ بارا جاتاتىنىنا ەش كۇماندانۋعا بولمايدى. سەبەتتەگى كىشكەنتاي قاپ تۇبىندە زياگۇل1 تۇقىمى، ال كەيدە ماۋسىمىنا وراي، قاعازعا ۇقىپتاپ وراپ سالعان ازداعان ساڭىراۋقۇلاق جاتادى.
ونىڭ دەنساۋلىعى، اينالاسىنىڭ ءبارىن قويۋ قارا ساقال كومكەرگەن ءتورتبۇرىشتى ءاجىمدى ءجۇزى ىلعي دا ايانىشتى كورىنۋشى ەدى، ويتكەنى اقساق اياعى كۇندىز-تۇنى سىرقىراپ، جانىنا مازا بەرمەيتىن. كەزدەيسوق ءبىر باقىتسىز جاعداي سالدارىنان كەم بوپ قالعان سول اياعى وڭ جاعىنان ەكى ديۋيم قىسقا ەدى، بۇنىڭ ءوزى وعان عۇمىر بويى بارلىق دۇنيە-جالعاننىڭ وپاسىزدىعىن ەسكە ءتۇسىرىپ تۇراتىنداي بولاتىن. سىرتقى ءتۇرى ءتاپ-تاۋىر كورىنەدى، ءبىراق كەرەمەتتەي كەربەز دە ەمەس، سەبەبى ونىڭ ەسكى كوك پالتوسى، شالبارى مەن قالپاعى كەز كەلگەن اۋا-رايىندا ۇزاق كيىلگەندىكتەن ءتۇسى وڭىپ، قاتتى يمەكتەلىپ قالعانى بايقالادى. باقىتسىز جاعدايعا تاپ بولعانعا دەيىن ول بالىقشى بوپ ىستەگەن دە، اشىق تەڭىزدەن بالىق اۋلاپ كۇن كەشكەن، ەندى ءقازىر كۇنكورىسىن تاڭەرتەڭگى ساعات وننان كەشكى جەتىگە دەيىن ءبىر-اق جەردە تاپجىلماي تۇرىپ تاۋىپ ءجۇر. ءوز قۇستارىن ەركەلەتۋدى جاقسى كورەتىن اركىم ونىڭ سەبەتىنىڭ جانىنا توقتاپ، ءبىر پەنگە زياگۇل تۇقىمىن ساتىپ الار ەدى.
وسى تاۋاردى تابۋ ءۇشىن ونىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا "اق تەر-قارا تەرگە تۇسەتىن" ساتتەرى وتە كوپ. ول تاڭعى بەستە تۇرىپ، يوندوننان شىعاتىن ءبىرىنشى ترامۆايعا وتىرادى دا، قالا سىرتىنداعى بۇتا-قاراعان وسكەن قورىققا كەلىپ جەتەدى. كەمتار اياعىن سۇيرەتە ءجۇرىپ وسى جەردە (بىردە قۇرعاق، بىردە سىزدى) ەڭكەڭ قاعىپ، جاسىلداۋ بۇتا باسىنان سارى گۇلدى زياگۇل تۇقىمىن جۇلۋعا كىرىسەدى. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇنىڭ ءوزى دە "ۇسىك شالىپ كەتكەندىكتەن كوبىندە ءولى تاۋار بوپ شىعاتىن" كورىنەدى. سوسىن، از با، كوپ پە، ايتەۋىر قۇدايدىڭ بۇيىرتقانىن جيناپ الىپ، ترامۆايمەن قايتا قالاعا جەتەدى دە، كۇندەلىكتى تىرلىگىنە كىرىسىپ كەتەدى.
ءىسى وڭباعان كەيبىر كۇندەرى ول ابدەن قاراڭعى تۇسكەندە عانا ۇيىنە قاراي جىلجيتىن، سوندا ونى كەشكى توعىز-وندار شاماسىندا اياعىن سىلتي باسىپ، سۇيرەتىلىپ بارا جاتقانىن كورەر ەدىڭ. مۇنداي كۇندەرى ونىڭ كوكشىل-سۇرعىلت كوزدەرىنەن قاناتىنان قايىرىلىپ، ۇشايىن دەسە ۇشا الماي، دالباڭ-دالباڭ ەتكەن قۇس-قايعىسىن سەزگەندەي بولاسىز.
شىن مانىندە — بۇنىڭ ءوزى دە كۇندەلىكتى تاۋىپ جۇرگەن "تابىسى" دا تۇسىنىكتى جاعداي — ول ءوز عۇمىرىن ءبىر جىلدان ءبىر جىلعا سىڭىردەي سوزىپ كەلە جاتىر ەدى، سويتە تۇرا ىستەپ جۇرگەن كاسىبىنىڭ ەرتەڭىنەن ۇلكەن ءبىر جاقسىلىق تا كۇتكەن ەمەس: قازىرگى انشەيىن تالعاجاۋ عانا. دەگەنمەن گۇل ساتقانعا قاراعاندا، بۇل دا يمانتارازى. ارى-بەرىدەن سوڭ ول جۇرەگىندە ارپالىسقان قۇس-قايعىسىنا ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن، ەگەر كەزدەيسوق قايتا قانات ءبىتىپ، ۇشار بولسا، وسى ۇيرەنشىكتى دۇنيەسى ونى امسە ساعىندىرىپ تۇرۋى دا مۇمكىن.
كەمتار اياعىن سىزداتىپ ءجۇرىپ جيناعان گ ۇلى از بولىپ، ساتىپ الۋشىلار ودان دا از بولعان كەزدە، ول كەيدە "نەتكەن اۋىر ءومىر!" دەپ كۇرسىنەتىن. بۇل ءسوزدىڭ ءوزى بۇدان ءارى شاعىن باسقا بولمايتىن جاعدايدا ايتىلاتىن، دەي تۇرعانمەن وزىنە اياۋشىلىقپەن قارايتىن ازداعان ادام الدىندا گۇل ساتىپ الۋشىلارمەن ساتسىزدىگىن جىلاپ تۇرىپ بايان قىلعان كەزى دە از ەمەس. ءبىراق، شىندىعىندا، ول ماڭايىندا قايناپ جاتقان تىرشىلىكتى ءۇنسىز باقىلاپ، مەيلى تۇرسىن، مەيلى وتىرسىن، باياعى ءبىر كۇندەرى زاكىردە تۇرعان جەلكەندى قايىعىن ارى-بەرى شايقاعان تاۋداي تولقىندارعا قالاي توزىمدىلىكپەن قاراپ تۇرسا، ءقازىر دە ونىڭ كوزىنەن سونداي شىدامدىلىق پەن توزىمدىلىكتى اڭعارۋعا بولار ەدى؛ قۇددى ول سوندايدا ادامنىڭ سانادان تىس ايتىلاتىن: "قۇلاپ قالعانشا تۇرا بەرەمىن!" دەگەن ءسوزىن ۇنەمى ىشتەي قايتالاپ تۇراتىنداي.
ءوستىپ كوشەدە تۇرعاندا ونىڭ نە تۋرالى ويلايتىنىن ايتۋ قيىن؛ مۇمكىن باياعى گۋدۆين شىعاناعىنداعى كۇندەرى ەسىنە تۇسەتىن بولار نەمەسە قاۋاشاعى اشىلعىسى كەلمەيتىن زياگۇلدىڭ سارعىش باسىنا جىنى كەلەتىن بولار، مۇمكىن ءوزىنىڭ اۋرۋ اياعىن، مۇمكىن سەبەتىن يىسكەپ الىپ، تىرجيىپ تايىپ تۇراتىن يتتەردى ويلار، الدە بۋىن-بۋىنى سىرقىراپ اۋىراتىن ايەلىن، داستارقانعا قوياتىن تۇزدالعان بالىقتى، پاتەرگە تولەيتىن اقشانى، ادامداردىڭ گۇلدى از سۇرايتىنىن، سوسىن تاعى دا اۋرۋ اياعىن ويلاي ما ەكەن؟..
وزدەرىنىڭ تىرتيعان ارىق قۇستارى ءۇشىن ءبىر پەننگە زياگۇل ساتىپ الاتىن ايەلدەردەن باسقا ەشكىم ونىڭ جانىنا توقتامايتىن. ال ەگەر وعان كوز توقتاتار باسقا ءبىر ايەل بولسا، ول قارسى الدىنان بەتىن ءاجىم اياۋسىز تىلگىلەگەن، اياعى اقساق، ساتقان زياگۇلىن قۇستى قويىپ يت يىسكەمەيتىن قارا ساقال بىرەۋدى كورەر ەدى. ولار وعان وسىنى ايتىپ، كۇننىڭ ءقازىر سۋىقتىعىن جانە قوسىپ قويسا، ول بۇنى سەندەردەن ارتىق بىلەم دەگەندەي: "ءيا، مەم، مەنىڭ اياعىم قالاي دىردەكتەپ تۇرعانىن بىلسەڭىز عوي!" دەر ەدى.
بۇل سوزىنە ول پالەندەي ءمان بەرىپ، استارىنا ەشبىر ارام وي قىستىرعان جان ەمەس، الايدا ايەلدەر مىنا جازعان وزىنە اياۋشىلىق تۋدىرۋ ارقىلى اقشا تاپقىسى كەلە مە دەپ، ونىڭ اياق تۋرالى ءسوزىن اياقتاتقىزباي-اق جوندەرىنە كەتە بەرەتىن. ال شىندىعىندا ول تەڭىزشىلەردىڭ تاكاپپار ۇستامدىلىعىنان كەندە ەمەس-تى، ءبىراق اۋرۋ اياعىنىڭ ۇزاق جىل بويى جانىن قيناعانى سونداي، جۇيكەسى ءقازىر ابدەن السىرەگەن ەدى؛ بۇل ازاپ ونىڭ كۇندەلىكتى ومىرىمەن استاسىپ كەتكەن دە، ول تۋرالى ايتپاسا شىداي المايتىن حالگە جەتكەن. كەيبىر ۋاقىتتا — اسىرەسە جىپ-جىلى اشىق كۇندەرى زياگۇل شەشەك اتىپ تۇرعان كەزدە، ول كەزدەيسوق ءناپاقاعا كوپ مۇقتاج بولعان ەمەس — ساتىپ الۋشىلاردىڭ پەيىلى ءتۇسىپ، جارتى پەنستىڭ ورنىنا ءبىر پەنس تاستاپ كەتەتىن دە ساتتەرى بولادى. مۇنداي جاعداي ونىڭ وزىنە دە اۋرۋ اياعىن العا سالىپ جىلايتىن ادەتىن قوزدىرا تۇسكەندەي سەزىلەتىن.
ارينە، ول دەمالىس دەگەندى بىلمەيتىن، ءبىراق تۇراقتى ورنىندا كەيدە بولماي قالاتىن دا كەزى ۇشىراسادى. بۇل جاي كوبىندە اۋرۋ اياعىن اياۋسىز جۇمىسقا سالعان كەزدە، ءوزى ايتقانداي، "باقايشاعىنان باسىنا دەيىن اۋىرعان" كۇندەرى عانا بولاتىن. وسىنداي كۇندەرى پاتەراقىعا قارىزى ءوسىپ كەتەدى، ءبىراق ول: "راس ۇيدەن شىعۋعا شاماڭ جوق ەكەن، دەمەك شىققىڭ كەلمەگەنى — سولاي عوي؟" دەپ جاتا بەرەدى. امالسىز دەمالىس تاپقان مۇنداي كۇندەردەن كەيىن ول جۇمىسقا ءوشى كەتكەندەي جانتالاسا كىرىسىپ، زياگۇل تەرۋگە قالادان تىس الىسقا دا شىعىپ كەتەدى، ال كەشكىسىن بارلىق تاۋارىن وتكىزىپ بىتكەنشە تۇراقتى ورنىندا تاپجىلماي تۇرا بەرەدى، ويتكەنى سول كۇنى ءبارىن وتكىزىپ الماسا، ەرتەڭ مۇلدە وتكىزە المايتىنداي سەزىنەدى ءوزىن.
روجدەستۆو ول ءۇشىن ۇلكەن مەرەكە ەدى: سول كۇنى ادامدار قۇستارىن ءبىر ارمانسىز ەركەلەتكىسى كەلىپ، تۇراقتى ساتىپ الۋشىلار وعان انشەيىندەگى ءبىر پەنستىڭ ورنىنا التى پەنستىكتى لاقتىرىپ-لاقتىرىپ كەتەدى. بۇل دەگەنىڭىز ورايىنا ءدال كەلگەن بولادى، ويتكەنى وسى ۋاقىتتان باستاپ ونىڭ ءار ءتۇرلى اۋرۋلارى سىر بەرە باستايتىن، بۇنىسى مۇمكىن ءومىرى تويىپ تاماق ىشپەگەندىكتەن نەمەسە انشەيىن سۋىقتان بولار. ءار جىل سايىن قىس ايىندا قايتالايتىن كوكجوتەلىنەن كەيىن ونىڭ كۇن قاقتاعان قارا تورى ءجۇزى بوزدەي بوزارىپ، ال كوكشىل كوزدەرىندە كوپ كۇنگى تۇنگى كۇزەتتىڭ بۋالدىر تۇمانى تۇنىپ تۇرار ەدى — مۇنداي كورىنىس تەك تەڭىزدە سۋعا باتقان بالىقشىلاردىڭ كوزىنە عانا ءتان ەكەنىن ول جاقسى بىلەتىن؛ ونىڭ جارىلىپ-جارىلىپ كەتكەن ەبەدەيسىز قولدارى شىمشىق كورگەن جەردە باس سالاتىن ەڭ جاقسى زياگۇلدى ىزدەپ جۇرگەندەي ءدىر-دىر ەتىپ تۇرادى.
— مەن مىنا ءبىر شوكىمدەي ءداندى قانداي قيىندىقپەن جيناپ العانىمدى ايتسام، ءسىز سەنبەيسىز عوي، — دەيدى ول. — سول جۇمىستىڭ ۇستىندە ءتىپتى تىرناعىمدى قالدىرىپ كەتكەندەيمىن، شارشاعانىم سونداي، بۇنى باتپاقتىڭ اراسىنان ءتىپتى ازەر سۇيرەپ شىعاردىم. ال ايەلىم؟ بەيشارانىڭ بۋىن-بۋىنى قاقساپ، ويباي سالىپ وتىر. مەنىڭ ءبىر بەيشارا جان ەكەنىمدى وسىدان-اق كورىڭدەر! — سوسىن نە ءۇشىن كوڭىلدەنە قالعانىن قۇداي ءبىلسىن، ول ادەمى جىميىپ قويادى دا، اياعىنا قاراپ تۇرىپ، الدەبىر ماقتانىشپەن:
— مىنە، كوردىڭىزدەر مە، مۇندا نە كۇش، نە ءبىر ءتۇيىر ەت جوق... — مۇنداي اياعى بار ادامدى سىزدەر ىزدەسەڭىزدەر، تاپپايسىزدار، — دەپ قويادى. سوندا داۋسىنان دا، كوزىنەن دە ماقتانىش سەزىلەتىندەي ەدى.
وسى ادامدى ءومىر تاعى دا نەسىمەن قىزىقتىراتىنىن، ونىڭ ءونىمسىز ەڭبەگىنىڭ قاپ-قارا تۇڭعيىعى مەن جۇرەك تۇكپىرىندە ۇشايىن دەسە ۇشا الماي، سىنعان قاناتىن ءالسىز دە بولسا قيمىلداتىپ جاتقان قۇس-قايعىلى مۇڭىن كەز كەلگەن ادامنىڭ تۇسىنە بەرۋى مۇمكىن ەمەس-تى. ءبىر قاراعاندا، جالپى وسى ادامنىڭ ءومىر دەگەن اساۋ اتتىڭ جالىنا جارماسا بەرۋى بوس اۋرە سەكىلدى، ويتكەنى ونى الدان بەينەتتەن باسقا ەشتەڭە كۇتىپ تۇرماعانى بەلگىلى. ءوز بولاشاعى تۋرالى ول سالىستىرمالى، تۇماندى تۇردە بىلاي دەيدى: "ايەلىم ماعان ءار ۋاقىتتا ءدال ءبىز سۇرگەن ومىردەي جامان ءومىر سۇرۋگە بولمايدى دەيدى. ول ارينە دۇرىس ايتادى، ەگەر ءبىزدىڭ سۇرگەن ءومىردى ءومىر دەيتىن بولساق".
ءبىراق قالاي دەگەنمەن ونىڭ باسىنا: "ماعان بۇدان ءارى ءومىر ءسۇرۋ نە كەرەك؟" دەگەن وي كەلمەگەنى كورىنىپ تۇرادى. ومىردەن تۇڭىلگەندى قويىپ، وعان ءتىپتى قاتال تاعدىرمەن كۇش سىناسۋ، بارلىق قىرسىق اتاۋلىعا قارسى تۇرۋ وعان قۇپيا ءبىر قۋانىش سىيلايتىن سەكىلدى. بۇنىڭ ءوزى شىندىعىندا قۋانىش ەدى، ويتكەنى ادامزات بالاسىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن بۇدان وتكەن جاقسى ۇمتىلىستى كۇندىز قولىڭا شام الىپ ءجۇرىپ ىزدەسەڭ تابارسىڭ با؟
تۇلا-بويى قاجىعان، ءبىراق تەمىردەي ءتوزىمدى قالىپپەن، ول انەكي، كوپ ادامدى كوشەنىڭ ءبىر شەتىندە سەبەتىن الدىنا قويىپ، بۇدىر-بۇدىر تاياعىنا سۇيەنىپ، ءىلميىپ تۇر، جوق، ءىلميىپ تۇرعان جوق، كورگەن جاننىڭ شابىتىن شاقىراتىن، ادامنىڭ اسقاق رۋحىن وياتاتىن الىپ ەسكەرتكىشتەي بولىپ، قاسقايىپ تۇر: ءۇمىتسىز قايسارلىق!
ورىس تىلىنەن اۋدارعان د. ءاشىمحان ۇلى
You Might Also Like
