ديەۆوندىق ادام
(نوۆەللا)
مۇندا تىنىشتىق، دالىرەگىندە تىنىشتىقتان گورى ۇيقىدا دەگەن دۇرىسىراق: ايتپەسە فەرمادا ەشقاشان تىنىشتىق بولمايدى دا؛ ونىڭ ۇستىنە تابان استىنداعى تەڭىز جەلدى كۇندەرى تىپتەن قۇتىرا ءتۇسىپ، ازىناعان سارىنى قويناۋ-قولاتتى باسىنا كوتەرەدى دە جاتادى. بۇل ارادان ءتورت ميلدەي جەردەگى بريكسەمنەن دە، بەس ميلدەي كينگسۋەرادان دا كوڭىل اۋلارلىق ەشتەڭە تابا المايسىڭ. فەرما تاۋ باۋرايىنان قولدان قازىپ جاساعان ۇيىق ىسپەتتى تاسالاۋ ءبىر اڭعارعا قونىس تەپكەن؛ فەرمادان ءارى بيىككە قاراي جازىلا تۇسكەن جاسىل القاپ، ودان كەيىن كەڭ بەتكەي باستالادى. بۇل تۇستان كوزىڭ تىم جىراقتى تۇگەل شولاتىنداي دامەدە بولاسىڭ، الايدا بۇنىڭ ءوزى الدامشى وي ەكەنىن العا ءبىراز جۇرگەندە بىلەسىڭ. ال تابيعاتتىڭ مىنا كورىنىسى تەك ديەۆونشيرگە عانا ءتان بولار: جوتالار، جىرالار، جال-جال بۇتالار، بىردە ەڭىسكە قۇلدىراي قۇلاپ، بىردە بيىككە ورمەلەي ۇمتىلىپ جاتقان سۇرلەۋ-سوقپاقتار، ءار جەردە ۇيەزدەگەن شوق-شوق اعاشتار، توپىراعى وڭدەلگەن ەگىستىك تاناپتار مەن سىلدىراعان تاس بۇلاقتار؛ ال سارعالداق پەن پاپوروتنيكتەر تۇتاسا بىتكەن جارلاۋىت بەتكەيلەرگە ادام بالاسىنىڭ اياعى ءالى تيمەگەن. اڭعاردىڭ ەتەگى سوناۋ تومەندەگى قۇم-قايراندى شىعاناققا بارىپ تىرەلەدى، ونىڭ ءبىر جاعى — قارا جارتاستار دا، ەكىنشى جاعى — ءمۇيىستىڭ وزىنە دەيىن سوزىلىپ جاتقان قىزعىلت ءتۇستى بيىك قۇزدار. سول تۇستا جاعالاۋ كۇزەتىنىڭ بەكەتى ورنالاسقان. ءقازىر، ناۋقان ۋاقىتى تۋعاندا ءبارى دە كەرەمەت ەندى: ۋىلجىپ پىسكەن الما دا، قويۋ جاسىل اعاشتار دا — عاجاپ كوز تارتادى. كۇن ىسىپ تۇر، جەلسىز: تەڭىز دە، جەر دە جىلى شۋاقتان بالقىپ جاتقانداي. فەرما الدىندا — جارتى ديۋجين مايقاراعاي وسكەن، بۇلار الدەبىر جاقتان كەلگەن وگەيلەر سەكىلدى، ال جەلكە تۇستاعى جەمىس باعى قۇلپىرىپ، جايناپ تۇر، بۇدان ارتىق باپتاۋدى قيالداۋدىڭ ءوزى ارتىق. ءۇش جاپپالى شاتىرى تۇتاستاي قوڭىر تەڭبىلدەنىپ العان ۇزىن اق ءۇي جەرگە تىم شوگىپ-اق كەتكەن. ەكى جىل بۇرىن شاتىرىن قامىسپەن قايتا جاپقان ەكەن دە، سونىمەن بارلىق "جاڭالاۋ" جۇمىسى بىتكەن كورىنەدى: تەمىر توسپالى سىرتقى ەمەن ەسىككە كەمى ءۇش ءجۇز جىل بولعان دەسەدى. قولىڭدى سوزساڭ توبەسىنە تيەدى، تەرەزەلەرىن دە ۇلكەندەۋ ەتىپ جاساۋعا ابدەن بولاتىنداي؛ ءبىراق قالاي دەسەك تە المانىڭ، ءتۇتىننىڭ، يتمۇرىننىڭ، سۇرلەگەن شوشقا ەتىنىڭ ءيىسى اڭقىعان وسى ءبىر كونەدەن قالعان كورىكتى جەرگە ەسكىلىكتىڭ دە ءبىر كونە ءيىسى كەرەك قوي.
قوجايىننىڭ اتى — دجون فورد. جاسى جەتپىسكە تاقاعان، سالماعى ون جەتى ستوۋن1 ءىرى دەنەلى، ۇزىن سيراقتى شوشايعان بۋرىل ساقالدى، كوزى قوڭىر، موينى قىسقا، بەتى ءارقاشان قىزارا ءبورتىپ جۇرەتىن ادام؛ دەمىكپە اۋرۋى بار. قارىم-قاتىناستا وتە سىپايى ءارى قاتال. دەمالىس كۇندەرىنەن باسقا ۋاقىتتا ءتۇرلى-تۇستى جىبەك كوستيۋم كيەدى، كەيدە ونىڭ شىمقاي قاراسىن دا ۇناتادى؛ ساۋساعىنان جالپاق جۇزىك، موينىنان شىنجىرلى التىن القا كورەسىز. وندا ەشقانداي ۇساقتىق، پەندەشىلىك دەگەن بولمايدى، جانىنا كوپ ەشكىمدى جاقىنداتا بەرمەسە دە، جۇرەگى جۇمساق بولار دەپ شامالايسىڭ. شىققان تەگى سولتۇستىكتەن، الايدا بۇكىل عۇمىرىن جاڭا زەلانديادا وتكىزگەن. ەندىگى قولدا قالعانى — ديەۆونشيردەگى وسى فەرما. جاڭا زەلاندياداعى سولتۇستىك ارالدا ونىڭ ۇلكەن قوي فەرماسى بولعان، تاسى ورگە دومالاعان كەزى دە سول ۋاقىت، قوناقتار ءۇشىن ەسىگى قاشاندا اشىق، كوپپەن بىرگە ءۇرىپ ءىشىپ، شايقاپ توگۋگە بار جاعدايىن جاساپ العان بولاتىن. ءدال قالاي بولعانىن بىلمەيمىن، ءبىراق ءبىر قىرسىققا اياق استى كەزىككەنى انىق ەندى. ەستۋىمىزشە، جالعىز ۇلى تورف وندىرۋدە بار بايلىعىن شاشىپ الىپ، اكەسىنىڭ بەتىنە قاراۋعا باتا الماي، تاپانشانى ءوز ماڭدايىنا تاقاپ تۇرىپ... باسىپ سالسا كەرەك؛ بۇل قاسىرەتتىڭ قارا تاڭباسىن دجون فوردتىڭ جۇزىنەن انىق كورگەندەي بولاسىز. سول جىلى ايەلى دە دۇنيە سالادى. سودان بالاسىنىڭ قارىزىن قارا تيىنىنا دەيىن تولەپ، ءوز ەلىنە قايتادى دا، وسى فەرماعا مۇلدە ورنىعىپ قالادى. الدىڭعى كۇنى كەشكىسىن ول ماعان مىنا جارىق جالعاندا ەندىگى جالعىز كوز قۋانىشى — وزىمەن بىرگە تۇرىپ جاتقان نەمەرە قىزى ەكەنىن اعىنان جارىلىپ ايتقان-دى.
و باستا پەيسنس ۆويسي، كەيىن تەك پەيشنس، ال مۇندا پەشەنس اتالىپ كەتكەن سول قىز ءقازىر، مىنە، ەسىگى جەمىس باعىنا قاراعان جابىق گالەرەيادا مەنىمەن بىرگە وتىر. جەڭىن ءتۇرىپ الىپ، شايعا سالاتىن قاراقات تازالاۋمەن اۋرە. ۇستەلگە اۋىق-اۋىق شىنتاقتاي سۇيەنىپ الىپ، ەرىندەرى ءشۇرتيىپ، قاراقاتتى بىر-بىرلەپ اۋىزعا تاستاپ قويادى.
ءوزى كىشكەنتاي عانا دوڭگەلەك ءجۇزدى، ۇزىن بويلى، قىلدىرىقتاي جىڭىشكە، ماڭدايى تايقى قىز؛ دۋدىراعان شاشى قىزىل-قوڭىر، كوزدەرى قارا، ەرىندەرى قىپ-قىزىل ءارى قالىڭداۋ؛ مۇرنى ءسال تاڭقيعان، قيمىل-قوزعالىسى شيراق تا جۇمساق. قىزىل ءتۇستى وتە جاقسى كورەدى. كەيبىر جاعىنان ونىڭ مىسىققا ۇقسايتىنى دا بار؛ بىردە ءوزى ەركەلەپ جابىسا تۇسەدى، ەندى بىردە بىرەۋ ءسال جاقىنداسا كىرپىدەي جيىرىلا قالادى. ايتەۋىر قاشاندا بۇرق-سارق قايناپ جۇرەتىن ءبىر جان، الايدا، راسىن ايتۋ كەرەك، سەزىمىن سىرتقا شىعارۋ وندا جوق. مەن كەيدە: جالپى وسى قىزدا سەزىم دەگەنىڭ بار ما ەكەن دەپ كۇماندانامىن. ءوزى سكريپكادا وينايدى.
شال ەكەۋىن ءبىر شاڭىراق استىنان كورۋ قىزىق، قىزىق قانا ەمەس، ءسال كوڭىلسىز دە. شال ونى ءولىپ-وشىپ جاقسى كورەدى، ەندىگى قالعان ءومىرىنىڭ بار الدانىشى مەن جۇبانىشى تەك وسى قىز ەدى. سويتە تۇرا سولتۇستىكتىك قاتال شالدىڭ ءوز سەزىمى الدىندا بەيشارا بولىپ قالاتىنىن دا بايقايمىن — ول ءۇشىن پەيشنسپەن بىرگە ءومىر ءسۇرۋ — تاعدىردان ءوزى تىلەپ العان ازاپتاي كورىنەدى ماعان. قىز جاراتىلىسىنان بىربەتكەي، ناعىز قىرسىقتىڭ ءوزى: ءبىر ءسات سابىرلى، سالماقتى بوپ تۇرادى دا، ەندى ءبىر ساتتە دولدانىپ، بۋىرقانىپ شىعا كەلەدى. ءبىراق قالاي دەسەك تە، ونىڭ ءوز شاماسىنشا شالدى وتە جاقسى كورەتىنى انىق: بىردە ول ۇيىقتاپ جاتقان ونى ەركەلەي كەلىپ ءسۇيىپ العانىن دا كورگەنىم بار. جالپى، ول اتاسىنىڭ ىڭعايىمەن عانا جۇرەدى، سول ءۇشىن دە وعان جىنى كەلەتىن سەكىلدى. ونىڭ العان ءبىلىمى دە قىزىق — تاريح، گەوگرافيا، ماتەماتيكا نەگىزدەرى، بار بولعانى — وسى؛ مەكتەپكە مۇلدە بارماعان؛ ءبىراز ۋاقىت سكريپكادا ويناۋدى وقىپتى، ءبىراق بىلگەنىنىڭ بارلىعى دەرلىك ءوز بەتىنشە ۇيرەنگەندەرى. وعان قۇستار، گۇلدەر، قۇرت-قۇمىرسقالار الەمى دە جاقسى تانىس؛ قايدا جۇرسە سوڭىنان قالمايتىن ءۇش مىسىعى بار؛ قىسقاسى، ودان ءبارىن دە كۇتۋگە بولادى. بىردە ماعان: "سىزگە ءبىر نارسە كورسەتەيىن، قولىڭىزدى سوزىپ، كوزىڭىزدى جۇمىڭىزشى" دەمەسى بار ما! سونداعىسى نە بوپ شىقتى دەيسىز عوي — ىلجىراعان ۇلۋ! ول — شالدىڭ جالعىز قىزىنان تۋعان بالا ەكەن. شال قىزىن توركيدە وقىتۋ ءۇشىن جاڭا زەلانديادان وتانىنا جىبەرەدى، ءبىراق ول وقۋدان قاشىپ كەتىپ، اڭ اۋلاپ جۇرگەندە تانىسقان ورتا قول فەرمەر ريچارد ۆويسي دەگەن بىرەۋگە تۇرمىسقا شىعىپ كەتەدى. بۇعان دجون فورد قاتتى اشۋلانادى؛ ويتكەنى ريچاردتىڭ اتاسى كامبەرلەند شەكاراسى جاعىنداعى قاراقشىلار توبىنىڭ باسشىسى بولعان كورىنەدى، سوندىقتان دا شال "سكۆاير" ريك ۆويسيگە جەككورىنىشپەن قاراسا كەرەك. ال ونىڭ "سكۆاير" اتالۋ سەبەبى: چورت حوكينس اتتى جەرگىلىكتى پىرادارمەن ول كۇن سايىن كەشكىلىك كارتا ويناعان دەسەدى. الايدا ۆويسيلەردى جەك كورۋگە تۇرارلىق تەكسىز اۋلەت دەۋگە بولمايدى. بۇل فەرمانى ريچارد ۆويسيلەردىڭ ءبىرى VIII گەنريح پاتشالىعى تۇسىندا، 13-جىلدىڭ 8 قىركۇيەگىندەگى قۇجاتقا سايكەس سىيعا الادى دا، سودان بەرى ۋىسىنان شىعارماي كەلە جاتقان كورىنەدى. بۇل قۇجات كۇنى بۇگىنگە دەيىن فەرما باستىعىنىڭ ايەلى حوپگۋد حانىمنىڭ قولىندا ەكەن. بۇل ءوزى پەيشنسكە شەكسىز بەرىلگەن، ەكى بەتى كەپكەن الماداي، جۇرەگى جۇمساق ءارى اپەندىلەۋ كەمپىر ەدى.
— بۇل قاعازعا مەن عانا يە بوپ كەلەمىن، — دەيدى ول. — فورد مىرزا تىم تاكاپپار ادام عوي. بۇل جاعىنان باسقالارى دا قالىسپايدى. ءبارى دە تەكتى، كونە اۋلەتتىڭ ۇرپاقتارى: ايەل زاتىنىڭ اتى كىلەڭ ماردجوري نەمەسە مەري بولىپ كەلەدى، ال ەركەكتەرى — ريچارد، دجون نە رودجەر اتالادى. ءيا، جەمىسىن توگىپ بەرەر بايتەرەكتەي اۋلەت قوي بۇلار.
ريك ۆويسي بۇزىق ادام بولعان، ونىڭ ۇستىنە اڭشىلىقتى وتە جاقسى كورىپتى؛ ءوزىنىڭ ەسكى فەرماسىن ول قامىس شاتىرعا دەيىن كەپىلدىككە وتكىزىپ جىبەرەدى دە، قارىزعا بەلشەسىنەن باتا تۇسەدى. دجون فورد ءوز قاراجاتىمەن ول قارىزداردىڭ ورنىن جاۋىپ، فەرمانى تۇتاستاي وزىنە قاراتىپ الادى. سوسىن قىزى مەن ۆويسيگە اقى-پۇلسىز-اق وسىندا تۇرا بەرۋىن وتىنەدى. بۇعان ەكەۋى دە كەلىسەدى، ءسويتىپ بۇدان سەگىز جىل بۇرىن جول اپاتىنان قازا بولعانشا ولار وسى جەردە تۇرعان كورىنەدى. ارادا ءبىر جىل وتكەندە فوردتىڭ ءوزى دە كەدەيلەنىپ شىعا كەلىپ، مۇندا پەيشنس ەكەۋىنىڭ عانا قارا باسى قالسا كەرەك. مەنىڭ بايقاۋىمشا، قىزدىڭ اتقاقتاپ تۇراتىن اساۋلىعى مەن قىزبا قاندىلىعى — بويىنداعى ەكى قاننىڭ بىر-بىرىمەن تىنىمسىز كۇرەسىپ جاتۋىنان بولسا كەرەك؛ ەگەر ول تەك وسى جەردىڭ ءتول پەرزەنتى بولسا نەمەسە دجون فورد سەكىلدى مۇلدە بوتەن جاقتان كەلىپ قوسىلسا، وندا ءوزىن قازىرگىدەن الدەقايدا باقىتتى سەزىنەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن. بۇل ءوزى قولدان جاساعان تەورياداي كورىنۋى مۇمكىن، الايدا بۇنىڭ شىندىققا جاقىندىعىنا ءوز باسىم كامىل سەنەمىن. ءبىر مەزەت ول قولىن ومىراۋىنا باسىپ، ەرنىن جىمقىرا تىستەگەن كۇيى تۇرعان ورنىندا تاستاي قاتىپ قالادى؛ سوسىن كەنەت ويىنا الدەنە تۇسكەندەي قاس-قاعىم ساتتە كوزى ۇشقىنداپ شىعا كەلەدى دە، الدىمەن كوڭىلدى، سونان سوڭ ىزالى، ۋلى كۇلكىگە باسادى. جاسى ون سەگىزدە، قايىققا وتىرعاندا ەشتەڭەدەن قورىقپايدى، ەسەسىنە اتقا سۇيرەپ جاقىنداتا المايسىڭ، بۇعان شالدىڭ كۇيىپ-پىسەتىنى بار. ويتكەنى ونىڭ ءوزى كۇنى بويى ۋاقىتىنىڭ كوبىن اپ-ارىق، كىپ-كىشكەنتاي، سونىسىنا قاراماي ەڭگەزەردەي شالدى قاڭباق قۇرلى كورمەي كوتەرىپ جۇرەتىن بۋدان-پوني ۇستىندە وتكىزۋشى ەدى.
ولار دەن ترەففيگە قۇرمەتپەن قاراعاندىقتان ماعان مۇندا جاقسى ورىن تاۋىپ بەرگەن؛ الايدا مەنىڭ ميسسيس حوپگۋدپەن جەكە كەلىسىمىم بار، وعان ازداپ اقشا تولەپ تۇرامىن؛ ويتكەنى ءۇي يەلەرى اسا باي ادامدار ەمەس، وكرۋگتەگى ەڭ ۇلكەن فەرماعا يە بولىپ تۇرسا دا، ودان تابار تابىستارى شامالى. ال دجون فوردتىڭ تاكاپپار، زور تۇلعاسىنا قاراپ تۇرىپ، وسى كىسى اقشادان جارىماي ءجۇر-اۋ دەپ ءتىپتى دە ويلامايسىڭ.
ساعات سەگىزدە ءبارىمىز تۇگەل عيبادات جاساۋعا مىندەتتىمىز، سوسىن تاڭعى اس، ودان كەيىن نە ىستەسەڭ دە ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق، سودان كەشكى اس پەن عيباداتقا دەيىن جازاسىڭ با، الدە باسقا بىردەڭەمەن اينالىساسىڭ با، ءوز ەركىڭ. ال تۇستىك جايىنا كەلگەندە، اركىم ءوزى ءۇشىن قام جەۋى كەرەك. جەكسەنبى كۇندەرى ۇيدەن ەكى ميل جەردەگى شىركەۋگە ەكى رەت بارۋعا ءتيىسسىڭ، ايتپەسە دجون فوردتىڭ نازاسىنا ىلىگىپ قالاسىڭ... دەن ترەففريدىڭ ءوزى كينگسۋەردە تۇرادى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، جيار بايلىعىن ول جيىپ العان؛ بۇل جەر وعان ۇنايدى، ۇزاق جىلعى ارپالىستان كەيىن ناعىز دەمالاتىن ورىندى وسى ارادان تاپقانداي؛ جاڭا زەلانديادا ول الدەبىر كەن ورنىندا ابدەن بايىپ العانشا بار ازاپتى باسىنان كەشىرگەن سەكىلدى. ونىڭ كارى ناعاشىسى نيكولاس ترەففري ءسىزدىڭ ەسىڭىزدە قالماعان شىعار، دەن سول كىسىگە قاتتى ۇقسايدى: ءار ءسوزىن ەرىنە سويلەيتىن مارعاۋلىعى، سويلەگەن كەزدە ءسىزدىڭ اتىڭىزدى اتاپ وتىرار ادەتى — ءبارى-بارى كارى نيكولاستى ەسكە سالىپ تۇرادى؛ ول سياقتى — بۇل دا سولاقاي، بۇنىڭ دا كوز جانارى جاسىقتاۋ. قارا شوقشا ساقالى بار، بەتى قىزىل-قوڭىر، ساماي شاشى ازداپ اعارا باستاعان، دەگەنمەن كۇش-قۋاتى ءالى تەمىردەي مىعىم. ول كۇن سايىن دەرلىك سابالاق ءجۇندى، كەرەمەت ءيىسشىل قارا سپانيەلىن العا سالىپ الىپ، اتپەن ءبىراز جەرگە دەيىن سەرۋەندەپ قايتىپ جۇرەدى. ول ماعان دجون فوردتىڭ سكۆاتتەرلىك2 جاس كەزىنەن نەبىر قىزىق جايلاردى ايتىپ بەرگەن: اسىرەسە ونىڭ شۋ اساۋ اتتاردى قالاي ۇيرەتكەنى، ماوري تايپاسىمەن سوعىسقا قالاي قاتىسقانى تۋرالى اڭگىمەلەرى مەنى قاتتى قىزىقتىرۋشى ەدى. دەننىڭ سوزىنە قاراعاندا، ول "نيك ناعاشىسىنىڭ ەرەكشە باعالاعان ادامى" بولعان سەكىلدى.
ولار — ءبىر-بىرىن وتە سىيلايتىن تاماشا دوستار؛ دەن شالعا ۇلكەن قۇرمەتپەن قارايتىنى راس، دەيتۇرعانمەن ول مۇندا نەگىزىنەن پەيشنس ءۇشىن كەلەتىنىن سەزەتىن. قىز بولمەدە بولعاندا ول اۋىز اشىپ، ءتىل قاتپايدى، تەك كوز قيىعىمەن وعان قىزىعا قارايدى دا وتىرادى. پەيشنس ونى كەز كەلگەن ساتتە قاتال قايىرىپ تاستاۋى مۇمكىن، ءبىراق ونىڭ بار قىلىعىنا ءتوزۋ كەرەكتىگىن ول دا بىلەدى، كەيدە ەسىكتى قاتتىراق جاۋىپ شىعىپ كەتەدى دە، ارتىنشا امالسىز، ءبىراق باتىل تۇردە قايتا كىرە بەرەدى.
مىسالى... كەشە كەشكىلىك تاماقتان سوڭ ءبارىمىز گالەرەيادا وتىرعاندا، پەيشنس سكريپكانى قولىنا العانى سول، دەن كەنەت ودان ءبىر مۋزىكا ويناپ بەرۋىن وتىنگەن. بۇل ەندى ونىڭ تاراپىنان بولعان اسقان باتىلدىق.
— نە-ە؟ — دەدى ول كوزى باقىرايىپ. — ەركەكتەردىڭ الدىندا ويناۋ؟.. جوق، راقمەت پەيىلىڭىزگە!
— اۋ، ەركەكتەردە تۇرعان نە بار؟
— ەشتەڭە دە جوق، ءبىراق مەن ولاردى جەك كورەمىن. دجون فوردتىڭ جۇدىرىعى اعاش ۇستەلگە توق ەتە قالدى.
— ءتاۋباڭدى ۇمىتقان ەكەنسىڭ سەن! جونەل بار ۇيىقتاۋعا!
قىز دەنگە الارا ءبىر قارادى دا، كەتە باردى؛ ارتىنشا ونىڭ بولمەسىنەن تىم ويناقتى جەلدىرمە اۋەن ەستىلگەن؛ ول اۋەن، شۇكىرشىلىك، ەندى ءبىتتى-اۋ دەگەن كەزدە، الدەبىر جان شوشىرلىق كۇلكىگە ۇقساس تاعى ءبىر مۋزىكا قۇلاق ەتىمىزدى جەپ جىبەرە جازداپ ەدى. دجون فورد بۇدان ءارى شىداي المادى-اۋ دەيمىن، ىزەتپەن بىزدەن كەشىرىم سۇراپ، ورنىنان تۇرعان دا قىز بولمەسىنە بەت العان. سكريپكا تىنا قالدى: شالدىڭ وعان ۇرسىپ جاتقانى بىزگە اپ-انىق ەستىلىپ تۇردى؛ سوسىن ول ءبىزدىڭ جانىمىزعا قايتىپ كەلىپ، وتىرا بەرگەنى سول — جوعارعى بولمەدەن قۇلاعان ءبىر زات جولاي الما بۇتاقتارىنا سوعىلىپ، جەرگە كۇمپ ەتە قالدى.
سكريپكا! سول ساتتەگى شالدىڭ ءتۇرىن كورسەڭىز! دەن سكريپكانى الىپ كەلمەكشى بولىپ ەدى، ول رۇقسات ەتپەدى. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە مەن ءوز بولمەمنىڭ تەرەزەسىنەن دجون فوردتىڭ سىرتقا شىعىپ، سكريپكاعا ەڭكەيىپ قاراپ تۇرعانىن كوردىم. ول ءبىر اياعىن كوتەرىپ، سكريپكانى تاپتاپ تاستاۋعا وقتالعانداي بولدى دا، اقىرى ونى جەردەن كوتەرىپ، تازالاپ، ۇيگە الىپ كىردى.
مەنىڭ بولمەم پەيشنستىڭ بولمەسىمەن كورشىلەس ەدى. ونىڭ كۇلكىسى، بولمەدەگى زاتتاردىڭ ورنىن اۋىستىرىپ جاتقانداي قايداعى ءبىر تىقىر كوپكە دەيىن باسىلعان جوق. نە زاماتتا كوزىم ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، ءبىراق الدەبىر دۇمپۋدەن سەلك ەتىپ ويانىپ كەتكەنىم. سوسىن تازا اۋا جۇتايىن دەپ تەرەزەنىڭ الدىنا باردىم. تاس قاراڭعى، مەڭىرەۋ ءتۇن! اعاشتاردىڭ قاپ-قارا بۇيرا بۇتاقتارىنان باسقا ەشتەڭە كورىنبەيدى؛ جىبىر ەتكەن جاپىراق، سىبىر ەتكەن ءبىر دىبىس بىلىنبەيدى، تەك شوشقا قورا جاقتان كەيدە عانا ءبىر بولىمسىز قورسىل مەن اۋىق-اۋىق جەڭىل پىسىل ەستىلەدى. وسىنداي جۇپ-جۇمساق ماقپال تۇندە ءوزىمدى بيلەگەن قانداي مازاسىزدىق، قانداي ۇرەي ەكەنىنە تاڭ قالامىن. بۇل تەگىن ەمەس، مۇندا ءبىر گاپ بار — قالاي دەسەم دە ءبىر تۇسىنىكسىز دۇنيەگە تاپ بولعاندايمىن. ومىردە مەنى ءدال وسى قىزدان وتكەن اڭداۋسىز، اڭعىرت جاندى دا نەمەسە ەشبىر ىمىراعا كونبەس مىناداي قىرسىق شالدى دا كەزىكتىرگەن ەمەسپىن؛ ونىڭ سكريپكانى قالاي ءسۇرتىپ، تازالاپ جاتقانىن ءالى ۇمىتا المايمىن. جىلت ەتكەن ۇشقىننان جالىننىڭ لاۋلاپ شىعا كەلۋى وپ-وڭاي عوي. ءبارىمىزدىڭ توبەمىزگە الدەبىر قاسىرەت تۇنەرە ءتونىپ كەلە مە، الدە... بۇنىڭ ءبارى حوپگۋد شەشەي ۇيىپ-توگىپ الدىمىزعا قويعان كەشكى استىڭ قىزۋىنان با — ايتەۋىر، ءدال قازىرگى ساتتەگى مازاسىزدىعىمدى ءوزىم دە تۇسىنەر ەمەسپىن.
سەيسەنبى
II
... مەنىڭ جاڭا تانىسىم بار.
ب ا ق ىشىندە جاتىر ەدىم، اياعىن تاڭ قالارلىقتاي ءبىرقالىپتى، ءارى سىبدىرسىز جۇمساق باسقان بىرەۋ مەنى بايقاماي تۋرا جانىمنان وتە بەردى: ورتا بويلى، ۇستىنە ابدەن ىسىلىپ، اق جەمى شىققان كوك شالبار، گالستۋكسىز فلانەلدى كويلەك، بىلعارى كۇنقاعارى بار قارا كەپكا كيگەن؛ بەتى سوپاقتاۋ، ات جاقتى، ءوڭى كۇرەڭىتىپ كۇنگە كۇيىپ كەتكەن، ماڭدايى بيىكتەۋ ادام... مۇرتى قىزىل-جيرەن، ساقالى سۇيىرلەۋ، بۇيرەك بەتتى... مۇرىن ءبىتىمى ءتۇزۋ، تىك؛ كوزى قوڭىرلاۋ، جانارى اشىق؛ ءار بەتىندە تۇزۋىنەن تۇسكەن ەكى سىزىق بار: ءبىرى — كوز قيىعى تۇسىندا، ەكىنشىسى — تاناۋ ءتۇبىن جيەكتەگەن؛ جاسى — وتىز بەستەر شاماسىندا. وڭىنەن، كەسكىنى مەن قيمىلىنان جارقىن تىرلىك، جاراسىمدى تاربيە، جاساندىلىقتان اۋلاق تابيعي مىنەز ءارى قايسارلىق سەزىلەدى.
ول بارماق باسىن تىستەگەن كۇيى گالەرەيا الدىندا ءبىر ءسات ويلانىپ تۇرىپ قالعان — وزىنشە ون توعىزىنشى عاسىردىڭ تەڭىز قاراقشىسىنا ۇقساعان بۇل جىگىت مىنا فەرمادان نە ىزدەپ ءجۇر دەپ تاڭدانامىن. كەنت تۇرعىنىن سومەرسەتشير تۇرعىنىنان ايىرۋعا بولادى دەگەن ءسوز بار؛ بۇل جەردە، ارينە، يوركشيرلىكتى دە تانۋ قيىن ەمەس، ەندەشە بۇ جىگىتىڭىز تەك قانا ديەۆوندىق بولۋى مۇمكىن؛ ونىڭ وزىندە سول گرافتىقتاعى ەڭ تانىمال ەكى اۋلەتتىڭ بىرىنەن دەپ بىلگەن ءجون. ول اقىرىن عانا ىسقىرىپ قالىپ ەدى، سول ساتتە-اق ۇيدەن تالشىبىقتاي مايىسىپ پەيشنس شىعا كەلگەن — جوق، تالشىبىق ەمەس-اۋ، جەل ۇرلەگەن كوكنار گۇلىن كورگەنىڭىز بار عوي، ول دا سول جىپ-جىڭىشكە كوكنار ساباعىنداي بولىپ جىگىت الدىندا مايىسا قالعان... راسىندا ونىڭ بۇكىل بولمىسى ادامدار اراسىنداعى كوكناردەي كورىنۋشى ەدى، قوپ-قويۋ قارا شاشىنىڭ ءوزى كوكنار گ ۇلىنىڭ ورتاسىنداعى ۇلپىلدەگەن جۇرەكشەنى ەسكە تۇسىرەتىن كوكنار گۇلىندەي ونىڭ دا ادامداردى وزىنە تارتىپ تۇراتىن ءبىر سيقىرى، ءبىر جۇمباعى بار-تۇعىن. ول الگى جىگىتكە قاراي جاقىنداي تۇسكەندە، كەنەت مەنى كورىپ قالىپ، تاستاي قاتىپ تۇردى دا قالدى.
— بۇل — زەحەري پيرس، — دەدى ول ماعان. سوسىن مەنى وعان تانىستىرىپ: — ال مىنا كىسى — ءبىزدىڭ تۇرعىن، — دەپ ءبىر قويدى.
بۇنى ول كەرەمەت ءبىر بيازى ۇنمەن، ءبىراق ىزالى تۇردە ايتتى. جانە بۇل سوزىمەن مەنى شىمشىپ وتكىسى كەلىپ ەدى، ونىسى ويىنداعىداي شىقتى دا. جارتى ساعاتتان سوڭ مەن مال قورادا جۇرگەندە، جاڭاعى ءپيرستىڭ ءوزى ماعان كەلىپ:
— سىزبەن تانىسقانىما قۋانىشتىمىن، — دەدى شوشقالارعا ويلانا قاراپ تۇرىپ. — ءسىز جازۋشىسىز عوي، سولاي ما؟
— ءيا، سولاي سياقتى، — دەدىم مەن.
— ەگەر ءسىز ماتەريال ىزدەپ جۇرگەن بولساڭىز، مەن سىزگە ءبىر نارسەلەردى كورسەتەر ەدىم، — دەدى ول كۇتپەگەن جەردەن. — مەنىمەن جاعاعا ءجۇرىڭىز، سوندا ءبارىن ايتامىن: مەنىڭ جەلقايىعىم زاكىردە تۇر، اسا ۇلكەن ەمەس، ءبىراق وسى وڭىردەگى ەڭ ۇشقىر قايىعىڭىز سول.
كۇن شىجىپ تۇر ەدى، تومەنگە تۇسۋگە مەنىڭ مۇلدە زاۋقىم سوقپاعان، دەگەنمەن ءجۇرىپ كەتتىم. ءبىز بىرنەشە قادام ۇزاماي جاتىپ، سۇرلەۋ جولدا دجون فورد پەن دەن ترەففريدى كەزىكتىرىپ قالدىق. جىگىتىمىز ءسال ابىرجىعانداي بولدى دا، ارتىنشا تەز ءوزىن جيناقتاپ الا قويدى. جولدىڭ تۋرا ورتاسىندا جولىققانبىز، بىر-بىرىمىزدەن بۇرىلىپ كەتۋىمىز مۇمكىن ەمەس ەدى. دجون فورد ءوزىن وتە تاكاپپار ۇستاعان كۇيى پەنسنەسىن كوزىنە ءىلىپ، پەرسكە سۇقتانا قارادى.
— قايىرلى كۇن! — دەدى پيرس. اۋا رايى قانداي كەرەمەت! مەن پەيشنستى قايىقپەن سەرۋەندەۋگە شاقىرا كەلگەم. ەگەر كۇن اشىق بولسا، سارسەنبى كۇنى تەڭىزگە شىعامىز؛ مىنا كىسى دە بىزبەن بىرگە بولادى. ترەففري مىرزا، بالكىم ءسىز دە بىزگە قوسىلارسىز. ءسىز مەندە ەش ۋاقىتتا بولعان جوقسىز عوي. كەلىڭىز، تاڭەرتەڭگى استى بىرگە ىشەمىز، اكەممەن تانىستىرامىن. ول ەكى ساعات بويى جۇزۋگە دە شىدايتىن ادام.
بۇنى ءبىر ءتۇرلى قىزىق ايتقانى سونداي، ونىڭ دورەكىلەۋ قىلىعىنا رەنجۋدىڭ ءوزى مۇمكىن بولماي قالىپ ەدى. دجون فورد اشۋدان جارىلىپ كەتەردەي تۇتىگە تۇسكەن؛ تەك مەنەن ۇيالعاننان عانا ءوزىن ارەڭ ۇستاعانداي.
— ءسىز وتە كىشىپەيىلسىز، — دەدى ول سۋىق پىشىندە. — الايدا مەنىڭ نەمەرەمنىڭ باسقا دا جۇمىسى جەتەرلىك. ال ءسىز، مىرزا قايدا بارعىڭىز كەلسە، سوندا بارىڭىز. — ول وسىنى ايتتى دا، جاي عانا باس يزەپ، سالماقتاي باسقان كۇيى ۇيىنە قاراي جۇرە بەردى.
دەن ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە قارادىق.
— باراسىزدار ما؟ — دەپ پيرس مۇڭايا ءتىل قاتتى. دەن مىڭگىر-مىڭگىر ەتىپ:
— قۇزىرىڭىزعا قۇلدىق، پيرس مىرزا، — دەدى. — مەن قايىقتان گورى ەرگە وتىرعاندى جاقسى كورۋشى ەدىم، دەگەنمەن قۇزىرىڭىزعا قۇلدىق. — تىعىرىققا تىرەلگەندە ول ساۋىسقانداي ساق، ءارى يىلە دە بىلەتىنىن تانىتتى.
پيرس ريزاشىلىقپەن جىميىپ قويدى.
— ەندەشە سارسەنبىدە، ساعات وندا. وكىنبەيسىزدەر. دەننىڭ مۇرىن استىنان: "قادالعان جەرىنەن قان الماي تىنبايدى ەكەن!" دەپ كۇڭكىلدەي سويلەگەنىن ەستىپ قالدىم. سويتە تۇرا ول پيرسپەن قاتار جول سورابىنا تۇسكەن. مەن پيرستەن:
— مەنىمەن كەلىسپەي-اق "بارادى" دەپ ايتۋعا قالاي باتىلىڭ جەتتى، — دەپ سۇرادىم.
— شال ەكەۋمىزدىڭ ارامىز ونشا ەمەس ەكەنىن بايقادىڭىز عوي، الايدا ونىڭ ءسىزدى سىيلايتىنىن ءبىلدىم دە، ءدال وسىلاي دەسەم تۇيىقتان شىعىپ كەتەرمىن دەپ، بەلدەن باسىپ جىبەرگەنىم راس.
بىرەۋدىڭ اشۋىن باسقا بىردەڭەمەن باسىپ جىبەرۋگە كەلگەندە، ول الدىنا جان سالمايتىنى بايقالعان.
ءبىز ەتەككە دە جەتىپ ۇلگەرگەن ەدىك؛ بۇل ۋاقىتتا تەڭىز قۇم-قايراڭدى وزىمەن بىرگە ىلەستىرىپ، سۋ استىنداعى جارتاستاردى جالاڭاشتاپ، جاعادان قايتا باستاعان. جاعالاۋدان شيرەك ميلدەي جەردە، قىزىل-قوڭىر جەلكەنىن ءتۇسىرىپ قويعان شاعىن جەلكەندى قايىق مايدا تولقىندارمەن بەسىكتەي تەربەلەدى. كۇن ساۋلەسى قىزعىلت جارتاستاردى سان ءتۇستى بوياۋمەن قۇبىلتىپ، تەڭىز بەتىن دە ءۇيىر-ۇيىر التىن بالىق ويناعانداي عاجايىپ ءبىر نۇرعا بولەپ تۇر. پيرس ءوزىنىڭ ەسكەكتى قايىعىنا تۇسكەن دە، قولتىق استىنان سۋعا ۇڭىلگەن. جۇزىندە ەرەكشە ماساتتانعاندىق بار.
— ەح، شىركىن، جالتىلداعان مىنا كۇن ساۋلەسىن سۋ بەتىنەن ءسۇزىپ الىپ، التىنعا اينالدىرسا عوي! — دەيدى ول — سوندا الىستان جۇمىس ىزدەپ نە كەرەك... ءيا، مەن ءقازىر ءبىر قيال قۇشاعىندا ءجۇرمىن. ول تۋرالى سىزدەرگە سارسەنبىدە ايتارمىن. ماعان جۋرناليست كەرەك.
— مەن گازەتكە ماتەريال جازبايمىن، — دەدىم مەن. — باسقا جۇمىسپەن اينالىسام. مەنىڭ ەرتتەپ مىنگەنىم — ارحەولوگيا.
— ەشتەڭە ەمەس، — دەدى ول — قيال نەعۇرلىم ۇشقىر بولسا، ول سوعۇرلىم جاقسى. ءسىز ءۇشىن ول سۇمدىق پايدالى بولادى.
ونىڭ سونشاما سەنىمدى سويلەگەنى تاڭعالارلىق ەدى، الايدا كەشكى استىڭ ۋاقىتى بولىپ قالعان دا، مەنىڭ تاماققا دەگەن تابەتىم باسقا بىردەڭەگە قىزىقتىرعاننان گورى جاعاعا قاراي تارتا بەرگەن. ارتىما مويىن بۇرعاندا، ونىڭ ءالى سول ورنىندا تۇرعانىن كوردىم: ءوزى — قايىقتا، كوزى — تەڭىزدە. وتە قىزىق جىگىت، ءبىراق ءبىر نارسەسىمەن ادامدى تارتىپ تۇرادى.
سول كۇنى كەشكە ول تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز بولعان جوق، تەك كارى فورد پەيشنسكە ۇزاق قاراي وتىرىپ: "جاقسىلىقتى بىلمەيتىن سارى اۋىزدار!" — دەدى جاي عانا ءسوز ىڭعايىندا ايتا سالعانداي. پەيشنس ادەتتەن تىس سالماقتى بولا قالعان؛ ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدى جايباراقات تىڭداپ قويىپ، وزىنە نازار اۋدارعان كەزدە جىميا كۇلگەن دە بولادى. ال ۇيىقتايتىن كەز بولعاندا، اتاسىنىڭ ادەتتەگى: "كەل، بالام، بەتىمنەن ءسۇي!" دەگەنىن كۇتكىزبەي-اق وعان ءوزى-اق جاقىنداي بەرگەن.
دەن كەشكى اسقا قاراماي كەتىپ قالعان، سودان بەرى توبە كورسەتكەن جوق. بۇگىن تاڭەرتەڭ حوپگۋد شەشەيدەن زەحەري پيرس دەگەن كىم دەپ سۇراعانمىن. بۇل كىسى ناعىز ديەۆونشيرلىق قوي، ەگەر ول ومىردە ءبىر نارسەنى ۇناتپايتىن بولسا، ونىسى — وزىنەن الدەكىمنىڭ ناقتى مالىمەت سۇراۋى شىعار. بۇل جولى دا ءار نارسەنىڭ باسىن شالىپ، ۇزاق اينالشىقتاپ ءجۇرىپ الدى دا اقىرى:"... قارا ديىرمەن جاقتا تۇراتىن كارى دجون پيرس دەگەن كارى كاپيتاننىڭ بالاسى عوي. بۇلار ءوزى — كەزىندە دارتمۋت پەن پليمۋتتان كەلگەن كونە اۋلەتتەن، — دەپ، ءسوزىن ساباقتاي تۇسكەن. — پيرستەردىڭ بەسەۋى فرەنسيس درەيكپەن بىرگە يسپاندارعا بارىپتى دەگەن ءسوز — انشەيىن بوس ءسوز. بۇل تۋرالى مەن ميستەر زەحەريدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنمىن؛ ال ءسىز ءبىر نارسە بىلگىڭىز كەلسە، الدىمەن حە-ەپگۋدتان سۇراساڭىزشى!"
بۇل كىسى وسى مىنەزىمەن بەيشارا شال حوپگۋدتى كۇنىنە نەشە رەت تۇسىنىك بەرۋگە ءماجبۇر ەتەدى دەسەڭىزشى! وسىنداي تاسىلمەن ول ءوزىن بۇدان باسقا تۇك بىلمەيتىندەي كورسەتىپ العان دا، سوسىن تاعى مىنانى قوسىپ قويعان:
— كاپيتان دجون پيرس عۇمىر بويى ساياحات جاساعان ادام. ءقازىر قارتايدى عوي، جاسى جۇزگە تاقاعان دەسەدى. اۋ، ءسىز بۇنى حە-ەپگۋدتان سۇراساڭىزشى.
— ال ونىڭ بالاسى؟ سول تۋرالى ايتىڭىزشى، ميسسيس حوپگۋد؟ — دەيمىن مەن.
ونىڭ كوزىنەن الدەبىر قۋلىق ۇشقىنى جىلت ەتە قالعان. ارتىنشا مەنىڭ ءسوزىمدى ەستىمەگەندەي اڭگىمەنى باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرىپ ەدى:
— بۇگىن تۇستىككە نە ازىرلەيىن سىزگە؟ ۇيرەك بار؛ مۇمكىن نانعا بۇقتىرىلعان بيفشتەكس پەن الما ءبالىشىن قالارسىز؟ نەمەسە باسقا بىردەڭە... جارايدى، تاعى ءبىر نارسە ويلاستىرىپ كورەرمىز. — سوسىن مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتپەستەن بۇرىلىپ جۇرە بەرگەن.
ەرتەڭ سارسەنبى. الگى ءبىر جاس ءپيرستى تاعى ءبىر كورىپ قالۋعا ءوز باسىم قارسى ەمەسپىن.
جۇما، 29 شىلدە
III
...اۋ، ماعان كول-كوسىر سۇراق قويىپ، باستى جۇمىسىمنان ايىرىپ، نەگە سىزدەر مەنى تەك وسى ادامدار تۋرالى جازۋعا يتەرمەلەيسىزدەر؟ ەگەر شىنىمەن ءبارىن بىلۋگە قىزىقساڭىزدار، سارسەنبى كۇنى نە بولعانىن ايتىپ-اق بەرەيىن.
سول كۇنگى تاڭ دا تاڭعاجايىپ نۇرعا بولەنىپ تۇر ەدى. كوزىمدى تىرناپ اشىسىمەن قارسى الدىمنان دەندى كورگەندە تاڭدانىپ قالعانىم راس؛ ول بىرەۋگە ۋادە بەرسە ورىنداماي تىنبايتىنى ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى. دجون فورد ونىڭ قولىن قىسۋعا سىرتقا شىققان، ءبىراق ول نە ءۇشىن كەلگەنى ەسىنە تۇسە قالدى ما، تەرەڭ ءبىر كۇرسىنىپ الىپ، ەشتەڭە ايتپاستان ۇيىنە قايتا كىرىپ كەتىپ ەدى. پەيشنس كورىنبەدى، سوسىن ەكەۋمىز ەتەكتەگى قۇم-قايراڭعا قاراي بەتتەگەنبىز.
— دجوردج، تىڭداڭىزشى، ماعان اناۋ پيرس دەگەنىڭىز مۇلدە ۇنامايدى، — دەدى جولاي دەن. — وتكەن جولى وعان بارۋعا كەلىسە سالعانىما قاتتى وكىنەمىن، ەندى باس تارتۋ ىڭعايسىز. نە ءۇشىن كەرەك بولدى ەكەن بۇل وعان؟ ول ەشتەڭەنى ويسىز ىستەمەيتىنىنە مەن كەپىلدىك بەرەمىن سىزگە.
ءبارىن دە بارعاندا بىلەرسىز دەگەندى ايتىپ، مەن ونى تىنىشتاندىرماق بولدىم.
— ءاي، قايدام، تىم كۇدىكتى ادام سياقتى، مەن ونى كورگەن سايىن ەسىمە تەڭىز قاراقشىلارى تۇسە بەرەدى.
تەندەر3 كوپتەن بەرى ءبىر ورىندا بايلانىپ قالعانداي ايلاقتا مارعاۋ تەربەلىپ تۇر ەكەن. زەحەري پيرس تە ادەتتەگىدەي ەكى ەسكەكتى قايىعىندا وتىرعانىن كوردىك.
— جەلگە قارسى جىلدامدىعىم — بەس ۋزەل4. سىزدەردى باراتىن جەرگە ەكى ساعاتتا جەتكىزەمىن، — دەدى ول.
پەيشنس تۋرالى ول ەشتەڭە سۇراعان جوق، ءبىزدى ءوزىنىڭ "جەلدەن جۇيرىگىنە" وتىرعىزىپ الدى دا، تەندەرگە قاراي ەسكەگىن ەسە جونەلدى.
تەندەردە ءبىزدى كۇنگە كۇيگەن، تورسىق شەكە، تەكە ساقال مىناۋ ءوزى ناعىز تەڭىز كوكجالى ەكەن دەيتىندەي پرول دەگەن بىرەۋ قارسى العان.
تەندەردە مۇنتازداي تازالىق سالتانات قۇرىپتى: بريكسەمدەگى بالىق اۋلاۋشىلارعا ارنالىپ جابدىقتالعان بۇل كەمە "دحI13" دەگەن نومىرىنە دەيىن ساقتاپ قالعان. ءبىز الا-كولەڭكەلەۋ كەڭ كايۋتانىڭ ىشىنە كىردىك؛ مۇندا ەكى توسەك جانە كىشىرەك ۇستەل قويىلىپتى؛ ۇستەل ۇستىندە ءبۇيىرى بۇلتيعان شيشالار ىزديادى: ءبىر بۇرىشتا كيىم-كەشەك ىلەتىن ىلگىشتەر تۇر. ءبىزدى مۇندا الىپ كەلگەن پرول جەلكەندەردى بۋ كۇشىمەن كوتەرەتىن ءوز قوندىرعىسىنا اسا ماقتانىشپەن قارايتىنداي كورىندى. بىرنەشە مينۋتتان كەيىن پالۋباعا ءبىز قايتا كوتەرىلگەن كەزدە، كەمە جاپسارىنا كوتەرىپ بايلاپ قويعان قايىقتا... پەيشنس وتىرعانىن كوردىك.
— بۇنى بىلگەندە، مۇندا اتتاپ باسپاس ەدىم، — دەدى قىزارا قالعان دەن كۇڭكىلدەي سويلەپ.
قىز الداپ سوعىپتى، ەندى بىزگە تەك العا تارتا بەرۋدەن باسقا امال جوق ەدى.
ساياحات سالعان جەردەن جانىمىزدى جادىراتىپ جىبەردى. وڭتۇستىك-شىعىستان لەكي ەسكەن سالقىن سامال. شۋاقتى كۇن. اۋا تاپ-تازا، شىنىداي مولدىرەپ تۇردى. ءبىرازدان سوڭ پەيشنس كوڭىلدى ءبىر ءان باستاعان.
كولۋمب ءولدى، جاتىر ۇيىقتاپ مولادا،
و! حەي-حوۋ! جاتىر ۇيىقتاپ مولادا؛
وتىرعىزدى باسىنا ونىڭ الما اعاش،
و! حەي-حوۋ! باسىنا ونىڭ الما اعاش.
الما ءپىستى — ۇزىلگەلى تۇر، مىنە،
و! حەي-حوۋ! ۇزىلگەلى تۇر، مىنە؛
ونى كەلىپ جيناپ الار ادامدار،
و! حەي-حوۋ! جيناپ الار ادامدار.
جينالدى الما، جاتىر انە، ۇستەلدە،
و! حەي-حوۋ! جاتىر انە، ۇستەلدە.
ال مەن قويدىم، ءان سالىڭدار وزدەرىڭ،
و! حەي-حوۋ! ءان سالىڭدار وزدەرىڭ.
ونىڭ بوزتورعايداي شىرىلداپ، اسپاندا قالىقتاپ، دىرىلدەپ تۇرىپ العان اشىق داۋسىن جەل الدەقايدا الىپ قاشىپ جاتتى. ءبىر مەزەتتە پيرس وعان جاقىنداپ كەلىپ، قۇلاعىنا بىردەڭە دەپ سىبىرلاپ ەدى، ول الدەنەدەن شوشىنعان كىشكەنتاي تىشقان سەكىلدى كىلت جيىرىلا قالدى دا، ارتىنشا سىقىلىقتاي كۇلىپ، شاشىن ارتقا سىلكىپ تاستادى. بۇدان ءارى ءان سالعان جوق، قولىن جاعىنا تايانعان كۇيى بۇگىلە ءتۇسىپ، ءۇنسىز وتىرا بەردى. كۇن كۇيدىرگەن ءبىر جاق بەتى شابدالىداي قىزارىپ، الابۇرتىپ كورىنگەن.
ءبىز دارتمۋتتى جاناي ءوتىپ، جارتى ساعاتتان سوڭ قالىڭ اعاش كومكەرگەن كىشكەنتاي ءبىر شىعاناققا كەلىپ كىردىك. قىزعىلتتاۋ ءتۇستى جاتاعان جارتاستاردىڭ ۇستىندە، قاراعاي اراسىندا ءبىر ءۇي تۇردى. جارتاستاردىڭ ەتەگىندە ابدەن ءمۇجىلىپ بىتكەن الدەبىر پورتتىق قۇرىلىستىڭ جۇرناعى قالعان ەكەن، تەندەر تۇمسىعىن ءبىز سوعان تىرەدىك تە، جاعاعا قاراي بەتتەدىك. جوعارىدان بالىققا ۇقساس ءبىر شال ءتۇسىپ، قوجايىننىڭ ورنىنا تۇردى. پيرس ءبىزدى ۇيگە باستاعان، ونىڭ سوڭىنان اياعىن يمەنە باسىپ پەيشنس ىلەسىپ ەدى.
وسى ماڭايداعى باتپاقتى جەردىڭ قامىسىنان جاسالعان ءۇيدىڭ شاتىرى جەرگە قاراي سالبىراي ءبىتىپتى. بۇدان باسقا كوزگە ۇرىپ تۇرعان ەشتەڭە بايقاي المادىم. ءۇيدىڭ ءوزى ەسكى دە ەمەس، جاڭا دا ەمەس، ادەمى، ءارسىز دە ەمەس، سونداي-اق كەرەمەت كۇتىم كورمەسە دە، تىم قاراۋسىز دا قالماعانى بايقالادى؛ بۇكىل تەرەزەسىن تەڭىز جاققا قاراتىپ، تاۋ مەن تاستان تۇڭىلگەندەي، جوعارىعا تۋ سىرتىن بەرىپتى.
اۋىز ۇيدە، وراسان زور ءدۇربىنىڭ جانىندا، باسىنا پاناما كيىپ، ءمۇيىزدى تاياعىنا سۇيەنىپ وتىرعان وتە كارى شالدى كوردىك. شاعالاداي اپپاق ساقال-مۇرتى مەن قويۋ قارا قاسى ونىڭ جىلتىڭداعان كىشكەنتاي كوزدەرىنە الدەبىر وتكىر نۇر، قىزىق سىر ۇيالاتقانداي ەدى. قىزىل شىرايلى بەتى مەن موينىن تۇتاستاي ءاجىم تورلاعان. قىزىق! كوزدەرىن سىعىرايتىپ الىپ، كۇننىڭ جارقىراعان ساۋلەسىنە تىك قارايدى.
— اكە! — دەدى زەحەري. — بۇل پەيشنس ۆويسي. — شال كوزىن قىزعا بۇرىپ، مۇرىن استىنان مىڭق ەتە قالدى.
— مارحابات، مەم. — بۇدان ءارى وعان نازار سالعان جوق. بۇعان پەيشنس رەنجىپ قالسا كەرەك، سالدەن كەيىن اۋىز ۇيدەن شىقتى دا، قاراعاي ءىشىن ارالاپ كەتە باردى. الدەبىر كەمپىر تارەلكەلەر مەن بىرنەشە شيشا اكەلىپ، ۇستەلگە قويدى: ءبىز باسىمىز اينالىپ قالعانداي ءلام دەپ اۋىز اشپاستان كارى كاپيتان ءپيرستى جاعالاي جايعاستىق.
اس الدىمىزعا كەلگەندە، زەحەري پيرس پەن دەننىڭ اراسىندا ازداعان قاقتىعىس بوپ قالدى: اڭگىمە پەيشنستى كىم شاقىرادىدان شىققان. اقىرى ەكەۋى بىردەي كەتىپ ەدى... ءبىرازدان سوڭ وزدەرى عانا قايتىپ كەلدى: وعان ەشقانداي تاماقتىڭ كەرەگى جوق، قاراعاي تۇبىندە قالا بەرگىسى كەلگەن ەكەن.
ۇستەل باسىندا ءبىز جانشىپ پىسىرگەن ەت، جابايى كوگەرشىن، ساڭىراۋقۇلاق، تۇت قايناتپاسىن جەپ، قاراپايىم ستاقاندارمەن سونداي ءبىر تاماشا مادەرا ىشتىك. مەن شالدان بۇل ءجۇزىم شارابىن قايدان تاپقانىن سۇرادىم. ول ماعان سۇقتانا قاراپ الىپ، باسىن ءسال يگەن كۇيى:
— بۇنىڭ ءبىر شيشاسىنا مەن ەكى شيللينگ جۇمسادىم، مۇنداي شاراپ بۇل جەردە ەشكىمدە جوق. وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا... ءبىر شيشاعا ەكى شيللينگ... بۇندايدى ءقازىر تۇسىڭدە كورمەيسىڭ، ول كەزدىڭ ادامدارى دا بولەك ەدى عوي، — دەپ، زەحەريگە كوز قيىعىن تاستاپ قويدى.
زەحەري جىميدى دا:
— اكە، ءقازىر مەن دايىندالىپ جاتقان كەرەمەتتەي ءىستى سەن تۇسىڭدە دە كورگەن جوقسىڭ، — دەدى.
شالدىڭ ونى جاراتپاي قالعانى كوزىنەن بايقالىپ ۇلگەردى.
— بايقايمىن، زەح، سەن ءوزىڭنىڭ "سيقىرلى" قايىعىڭمەن الىسقا جۇزۋگە جينالدىڭ-اۋ دەيمىن.
— ءيا، — دەدى زەحەري.
— سونىمەن جامان "كەبىسىڭمەن" قايدا بارماقشىسىڭ سەن؟
— روككاعا.
— فۋ، — دەدى شال تىجىرىنىپ. — وندا نە بار ساعان؟ ول جەردى مەن بەس ساۋساقتاي بىلەمىن، ادام قىزىعاتىن ەشتەڭەسى دە جوق. — ول ءوزىنىڭ تۇك باسقان تارامىس قولىن العا سوزدى.
كەنەت زەحەري جۇلىپ العانداي قىزىنا سويلەپ كەتكەن.
— موگادور تۇبىندە ءبىر ادام بار... مەنىڭ دوسىم... ەكى جىلدان بەرى... كونسەسسيا، كونتراباندا، ءوق-دارى... تەڭىز قاراقشىلىعى، ءوزارا سوعىس، اقشا... كوسەمدەر، پۋلەمەتتەر، سۇلتان... قارۋ-جاراق... كوتەرىلىس... التىن... — ول ساۋدانىڭ وسىنداي قۋلىق-سۇمدىقتارى ارقىلى قالاي ساياسي ءومىر تەگەرشىكتەرىن شىر اينالدىرۋعا بولاتىنى تۋرالى ءوزىنىڭ سۇمدىق جوسپارلارىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن جايىپ سالدى.
— ول جەرگە جەتپەي جەلكەڭدى قيىپ جىبەرەدى سەنىڭ، — دەدى كارى پيرس.
— قيىپ جىبەرەدى؟ — زەحەري مىرس ەتە قالدى. — ايتادى-اق ەكەنسىڭ! ول ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيدى. تەك وسى جەردەن شىعىپ كەتسەم بولعانى، سوسىنعىسى ءوز قولىمدا. بيلىك اۋىسقان كەزدە مەن شىلقىعان باي بولىپ شىعا كەلەمىن.
— سەن بارا المايسىڭ، — دەدى وعان شال.
زەحەري ءار ءتۇرلى ساندارمەن شيمايلانعان ءبىر پاراق قاعازدى جۇلىپ الدى. مۇندا بارلىعى ەسەپتەلگەن ەكەن. قانشا جولعا شىعاتىنى، قانشا تاۋارعا كەتەتىنى، قانشا كونسەسسياعا بەرەتىنى، قانشا كەزدەيسوق جاعدايلارعا جۇمسالاتىنى، ءبارى-بارى قاعازعا تۇسكەن.
— قارا باقىرعا دەيىن! — دەدى ول نىعىزداپ. — مىڭنان ءبىر تيىن دا كەم ەمەس. كەمە ساقاداي ساي، ەگەر ءبىر ايعا دەيىن وعان جەتە الماسام، وندا بارلىق ءىستىڭ كۇيرەگەنى.
مۇنشاما اشىلىپ سويلەۋىنە قاراعاندا، وعان اقشا كەرەك سەكىلدى؛ مۇنداي جاعدايدا نە دەۋ كەرەك بولسا، ءبىز سوعان دايىن وتىر ەدىك.
— ەسسىزدىك، — دەدى شال تەڭىز جاققا قاراي وتىرىپ.
— جوق، — دەدى زەحەري ءبىر-اق اۋىز سوزبەن.
وسى ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءوزى مانادان بەرگى ايتىلعاننىڭ بارىنەن ارتىق كورىنگەن. جوق، بۇل جىگىت جاي عانا ارمانشىل جاستىڭ ءبىرى ەمەس. ونىڭ جوسپارى ءارى تاۋەكەلگە باس تىگۋ، ءارى مۇلدە زاڭسىز بولۋى ابدەن مۇمكىن، ءبىراق ول بۇل جولدا قانداي تابىسقا جەتەتىنىن بىلەتىنى انىق.
— جارايدى، — دەدى كارى پيرس. — مەن ساعان ءوز قالتامنان بەس ءجۇزدى ساناپ بەرەمىن، بولماعاندا قانداي ءىس قولىڭنان كەلەتىنىن بىلەيىن سەنىڭ. مەنى ەندى ۇيگە كىرگىز!
زەحەري ونى كرەسلوعا جەتكىزىپ سالدى دا، قايتىپ كەلدى.
— بەس ءجۇز فۋنتقا چەك مىنە! — دەدى ول ءبىر جاپىراق قاعازدى كورسەتىپ تۇرىپ. — ميستەر ترەففري، ءسىز دە ماعان ءدال وسىنداي بەرسەڭىز، پايدانىڭ ۇشتەن ءبىرى سىزدىكى.
دەن بۇدان ات-تونىن الا قاشاتىن شىعار دەپ ويلاعام. الايدا ول:
— ءسىزدىڭ جولعا شىعۋىڭىزعا وسى عانا كەدەرگى بوپ تۇر ما؟ — دەدى جاي عانا.
— ءيا. جەتەرلىك اقشام بولسا، ەكى اپتادان كەيىن تەڭىزگە شىعىپ كەتەر ەدىم، — دەدى ول.
— جاقسى! — دەپ، دەن باياۋ ءتىل قاتتى. — ماعان قولحات بەرىڭىز. ون ءتورت كۇننەن قالماي جولعا شىعۋىڭىز ءۇشىن جانە مەنىڭ ۇلەسىمدى ادال بەرۋىڭىز ءۇشىن — بەس ءجۇز فۋنت، ارتىق تا ەمەس، كەم دە ەمەس.
پيرس مۇنداي ۇسىنىسقا بىردەن قۇلاپ تۇسەتىن شىعار دەپ ويلاعام، الايدا ول يەگىن ۇستاعان قالپى دەنگە قادالا كوز تىگىپ وتىرىپ قالعان. دەن دە سولاي. ءوستىپ ولار بىر-بىرىمەن ارباسىپ وتىرعاندا، سىرتتان... مىسىقتىڭ بالاسىن ۇستاپ پەيشنس كىرىپ ەدى.
— قاراڭدارشى! — دەدى ول. — قانداي سۇيكىمدى، ءا؟ كىپ-كىشكەنتاي مىسىق تىرناقتارىمەن تىرمىسىپ، ونىڭ موينىنا ۇمتىلادى. پەيشنسكە بۇرىلعان ەكى جىگىتتىڭ وسى ساتتەگى كوزقاراستارىنان مەن كەنەت ولاردىڭ نەمەنەگە دال بولىپ جۇرگەندەرىن تۇسىنگەندەي بولدىم. مىسىق پەيشنستىڭ موينىن تىرمالاپ تۇرىپ، ءبىر ساتتە تومەن سىرعىپ كەتتى دە، كويلەكتى تىرناپ بارىپ، جەرگە توپ ەتە ءتۇستى. پەيشنس ونى كوتەرىپ الىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى. ءدال كىم ەكەنىن بىلمەيمىن، ەكى جىگىتتىڭ ءبىرى كۇرسىنىپ قالدى. سول ارادا پيرس:
— اكەل، قولىڭدى! — دەگەن. قول الىسىلدى، ءىس ءبىتتى.
— ساۋ بولىڭىز، ميستەر پيرس، — دەدى دەن. — مەنەن بار كۇتكەنىڭىز وسى عوي دەپ ويلايمىن. دەريەۆنيادا مەنى اتىم كۇتىپ تۇر. ءسىز پەيشنستى ۇيىنە ءوزىڭىز جەتكىزىپ سالارسىز، دجوردج؟
ءبىز جولدان قۇيىنداتا شاپقان ات ءدۇبىرىن ەستىدىك؛ پيرس كەنەت كەشىرىم سۇراپ، كوزدەن عايىپ بولدى.
ونىڭ قولعا العان ءىسى رومانتيكا قۋۋ نەمەسە ءتىپتى ەسسىزدىك بولىپ كورىنۋى مۇمكىن، دەگەنمەن ومىردەن ەشقانداي الشاق ەمەس. وڭاي ولجا ءۇشىن جانىن سالۋعا بار! درەيكتى، رەيليدى، حاۋكينستى، وكسەنحەمدى ەسكە ءتۇسىرىڭىز. ءبىراق ءىس نەعۇرلىم رومانتيكاعا سۇيەنگەن سايىن ول سوعۇرلىم كۇماندى دە. ەگەر سول درەيكتەر دە وڭاي ولجا قۋسا، نە بولار ەدى؟..
مەن قاراعايلار ىشىنە اياڭدادىم. ونداعى جەر، ارانىڭ جون ارقاسى سەكىلدى التىن-قوڭىر جولاقتانىپ جاتادى: تومەندە تەڭىز كوگىلدىر تۇسپەن سان قۇبىلادى؛ ال ارشالاردىڭ باسىندا ارالار گۋلەپ، ودان ءارى اپپاق بۇلتتار قالىقتايدى؛ قايدا قاراساڭ دا، ايتەۋىر، ەركە-سىلقىم دۇنيە. ديەۆوندا ناعىز جادىراعان جاز. كۇتپەگەن جەردەن مەن جار باسىندا تۇرعان ءپيرستى كورىپ قالدىم. جار استىنداعى ۇڭگىردە جىگىتكە قاراپ پەيشنس وتىر. پيرس ونى شاقىرىپ تۇر.
— پەيشنس!.. پەيشنس!
ونىڭ داۋسى مەن قىزدىڭ ءارى تاڭىرقاي، شولىركەي قاراعان كوزدەرى مەنىڭ جىنىمدى ويناتقان. وسى جاسىندا ماحابباتتان نە تۇسىنەدى دەسەڭشى! بۇلاردىڭ اراسىندا نە بار ەكەن وسى؟
ول ماعان قىز ۇيىنە قايتۋعا دايىن تۇرعانىن ايتتى دا، مەنى كارى كوك اتقا مىنگىزىپ، وتكەلگە دەيىن اكەلىپ سالدى. جولاي تاياۋدا ايتقان ۇسىنىسىن تاعى قايتالاعان.
— مەنىمەن بىرگە ءجۇرىڭىز، — دەدى ول. — ءباسپاسوزدى مەنسىنبەۋگە بولمايدى؛ مۇمكىندىگىنە قاراي ءوزىڭىز دە تالايدى بايقاپ كورەسىز. ول دەگەنىڭىز ءبىز ءۇشىن ەسىگى اشىق ساناۋلى ەلدىڭ ءبىرى عوي. تەك ءىستى باستاسام بولعانى، ونىڭ قانداي سەرپىنمەن قۇلاش جايىپ كەتەرىن ءسىز ەلەستەتە دە المايسىز. ءسىز قايدا بارعىڭىز كەلسە، سوندا بارا الاسىز، نە ىستەيمىن دەسەڭىز دە ءوزىڭىز بىلەسىز، ارينە تەك اقىلمەن.
مەن بۇل ءىستىڭ ەشقانداي اقىلعا سىيمايتىنىن شامام جەتكەنشە باتىل (دەگەنمەن ءوزىمدى بارىنشا تەجەپ) ايتىپ سالدىم. شىندىعىندا ول ماعان وتە سەرگەك ويدىڭ ادامىنداي كورىنگەن؛ دەگەنمەن العاشقى اسەردە وسىناۋ جوسپاردىڭ ءوزىن قالاي باعالاساڭ دا ونىڭ ءمانى سونى ويلاپ تاپقان ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىنان حابار بەرگەندەي ەدى.
— ويلانىڭىز، — دەدى ول مەنىڭ ويىمدى وقىپ تۇرعانداي قاسارىسىپ. — قالاساڭىز، ءوز مۇمكىندىگىڭىزدى پايدالانىپ قالۋىڭىزعا دا بولادى. گازەت بەتىندە دەگەنىم عوي. ارينە، بۇل ءوز كاسىبىڭىزدىڭ ماسەلەسى — تەك سول ءۇشىن؛ ەگەر ۋاقىتىم بولسا، ونىمەن ءوزىم دە اينالىسار ەدىم. باسقا جاعدايدا... ءيا، باسقا جاعدايدا وزىڭىزگە ءوزىڭىز قوجايىنسىز.
نە دەيدى!؟ "وزىڭە-وزىڭ قوجايىن!" بەلگىلى بولدى، جاس ءپيرستىڭ بۇكىل ىس-تىرلىگىنىڭ ءمانى وسى ءبىر ءۇش اۋىز سوزدە جاتقانداي. مۇندا ەركەكتىك نامىس دەيتىن ۇعىمعا سايكەس ەشقانداي ءتارتىپ، ەشبىر زاڭ، ءتىپتى اقىلعا سىيمايتىن قۇپيا ءبىر ءتۇيىن دە جوق. "وزىڭە ءوزىڭ قوجايىن!" ەشقانداي يدەال؛ ەشبىر پرينسيپ؛ ەشكىمگە تابىنۋ؛ ەشبىر كەدەرگىنى اينالىپ ءوتۋ جوق! الايدا اعىلشىن دوگىنىڭ قىڭىرلىعى بۇل جىگىتتىڭ جانىندا تۇككە تۇرمايدى. "جوق" دەگەن ءسوز وندا جوق!
— مىنە، مەنىڭ "سيقىرلىم"! جىلدامدىعى — ون ەكى ۋزەل! جارايدى، ساۋ بولىڭىز! كەلىپ تۇرىڭىز! جاۋابىڭىزدى كەز كەلگەن ساتتە كۇتەمىن. ال ءقازىر بورتقا اسىعىپ بارامىن.
وزەننەن ءوتىپ بارا جاتىپ مەن ونىڭ كەبىس ىسپەتتى كىشكەنتاي قايىعىنا قالاي وتىرعانىن، قامىس قالپاعىندا كۇن ساۋلەسىنىڭ قالاي ويناپ تۇرعانىن قىزىقتاي قاراپ كەتە باردىم.
جول بويىمەن جارتى ميلدەي جۇرگەندە، دۋال تۇبىندە وتىرعان پەيشنستى كەزىكتىردىم. ەكەۋمىز پاپوروتنيك، قارا بۇلدىرگەن، ىرعاي كومكەرگەن ديەۆونشيرلىك بيىك جوتالاردىڭ اراسىمەن جۇرە بەردىك.
— ءسىز قۇدايعا سەنەسىز بە؟ — دەدى ول كەنەت. — اتامىزدىڭ قۇدايى وتە قورقىنىشتى. سكريپكادا ويناي باستاسام بولدى، قۇدايدى سەزەمىن: ال بابالاردىڭ قۇدايى ءتىپتى قاتال... نە جونىندە ايتايىن دەگەنىمدى تۇسىنگەن شىعارسىز: تەڭىز دە، جەل دە، اعاشتار مەن سان ءتۇرلى بوياۋلار دا — ادامدى سەزىندىرۋگە ءماجبۇر ەتەدى. دەگەنمەن مەن ءومىردىڭ ءمانى تەك ىزگىلىكتە دەگەنگە سەنگىم كەلمەيدى. شىنىندا بارىنەن ماڭىزدىسى — ىزگىلىكتى، مەيىرىمدى بولۋ ما؟ ءوز باسىم مەيىرىمدى بولعان سايىن الدىمنان كەدەرگىلەر كوبەيە تۇسەدى. — ول جول بويىنا ۇزىننان ۇزاق دۋالداي سوزىلىپ جاتقان گۇلدى بۇتالاردىڭ ءبىر تالىن ءۇزىپ الىپ، گۇل قاۋىزدارىن بىر-بىرلەپ جۇلا باستادى. — ەگەر ءسىز ءبىر نارسە ىستەگىڭىز كەلىپ، ءبىراق ودان جۇرەكسىنسەڭىز نە ىستەر ەدىڭىز؟ — دەدى ول سىبىرلاپ. — ءبىراق ءسىز ەشقاشان ەشتەڭەدەن قورىقپايتىن دا شىعارسىز! — دەپ، سوسىن مەنى سوزبەن قىتىقتاعىسى كەلگەن.
مەن كەيدە ءوزىمنىڭ دە قورقاتىنىمدى، الايدا بارىنەن بۇرىن قاتتى شوشۋدان قورقاتىنىمدى مويىندادىم.
— قانداي جاقسى! ال مەن اۋرۋ-سىرقاۋدان دا، اتامنان دا، قۇدايدان دا قورىقپايمىن: مەن بار عوي... مەن ەشكىمگە تاۋەلسىز بولعىم كەلەدى. سويتە تۇرا الدەبىر نارسەگە كوڭىل حوشىم شاپقان كەزدە، ول بولماي قالا ما دەپ وتە قورقامىن. مەن زەحەري ءپيرستىڭ تاۋەلسىزدىك تۋرالى ايتقان "وزىڭە ءوزىڭ قوجايىن!" قاعيداسىن ەسىمە الدىم.
— ءسىز نەگە ماعان بۇلاي قارايسىز؟ — دەدى ول.
— تاۋەلسىز بولۋ دەگەن نە وسى سىزدەر ءۇشىن؟ — دەدىم مەن.
— بۇگىن تۇندە مەنىڭ نە ىستەيتىنىمدى ءسىز بىلەسىز بە ؟ — دەپ سۇرادى ول مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ قايتارۋدىڭ ورنىنا. — تەرەزەدەن الما باعىنا تۇسەم دە، ورمانعا بارىپ وينايمىن!
قىلقان جاپىراقتارىنان ىلعي دا قىشقىلتىم ءيىس اڭقىپ تۇراتىن قاراعايلى ورماندى جيەكتەپ، ءبىز تىك جولمەن تومەن قاراي ءتۇسىپ كەلە جاتتىق.
ەتەكتە قالقايىپ تۇرعان جاتاعان لاشىق الدىندا شاڭدى بۇرقىراتىپ، بالالار ويناپ ءجۇر.
— سالاماتسىڭ با، دجونني، — دەدى پەيشنس. — اياعىڭدى كوتەرىپ، قاي جەرى اۋىرىپ تۇرعانىن مىنا اعاڭا كورسەتشى!
بالا كىر-كىر اياعىنا ورالعان شۇبەرەكتى شەشىپ، جاراسىن ماعان ماقتانىشپەن كورسەتە باستادى.
— سۇمدىق قوي، ءا! — دەپ، پەيشنس وكىنىشتى ءتىل قاتتى دا، شۇبەرەكتى اياققا قايتا وراي بەردى. — بەيشارا بالا! ساعان نە اكەلگەنىمدى كوردىڭ بە، مىنە! — ول قالتاسىنان شوكولاد، سۇرگىشتەن جاساعان سولداتقا ۇقساس بىردەڭە، سوسىن تاعى التى پەنستىك قارا باقىر الىپ، بالاعا بەردى.
بۇدان ءارى مەن مۇلدە باسقا پەيشنستى كورگەندەي بولدىم. ۇيگە قايتار جولدا ول كىشكەنتاي دجونني وسكەن وتباسى تۋرالى ايتۋدان جالىققان جوق؛ اڭگىمە ونىڭ شەشەسىنىڭ ولىمىنە جەتكەندە ءتىپتى قىزىپ كەتىپ ەدى.
— ۇيات قوي، ماسقارا عوي بۇل؛ ولار سونداي كەدەي تۇرعانىن قالاي كورمەۋگە بولادى... كىم دە بولسا باسقا بىرەۋدىڭ ولگەنى دۇرىس بولاتىن ەدى. مەن كەدەي ادامداردى ۇناتامىن، ال بايلاردى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەمىن. ءوز باقتارىنا ماستانعان دوڭىزدار عوي ولار!
ميسسيس حوپگۋد قاقپا الدىندا ءبىز جاققا قاراپ تۇر ەكەن؛ تاقيا ءتارىزدى دوڭگەلەك باس كيىمى ءبىر جاعىنا قيسايىپ كەتىپتى. پەيشنستىڭ ءبىر كىشكەنتاي مىسىعى ونىڭ كويلەك ەتەگىن تىرمالاپ ءجۇر. ءبىزدى كورگەندە ول قۋانىپ قالدى.
— اتام قايدا؟ — دەدى پەيشنس. (كارى بيكەش باسىن شايقادى دا قويدى) — اشۋلانىپ وتىر ما ول؟
ميسسيس حوپگۋد مايىسىپ، بالدەنىپ تۇردى دا، اقىرى:
— كوگەرشىنىم-اۋ، سەن شاي ءىشتىڭ بە ءوزى؟ جوق. ءتۇۋ، قانداي ايانىشتى؛ تاماق ىشپەگەننىڭ ءتۇرى قۇرىسىن... — پەيشنس باسىن ەڭكەيتىپ، مىسىقتى جەردەن كوتەرىپ الدى دا، ۇيگە قاراي جۇگىرە جونەلدى. مەن ميسسيس حوپگۋدتان كوز الماي ءالى ءبىر ورنىمدا تۇرعانمىن.
— اينالايىن-اي دەسەڭشى... — دەيدى ول مىڭگىرلەپ. — قوڭىر قوزىم-اۋ مەنىڭ.تاعى نە دەسەم ەكەن ءوزى... — ءسويتىپ تۇرىپ كەنەت ءتۇسى بۇزىلا قالعان. — قالشىلداپ وتىر اشۋدان، تۋرا قايناپ كەتكەن سەكىلدى. ءاي، قۇداي-اي دەسەڭشى!
وسى كەشتەگى باتىلدىعىم مەنى وزگەرتىپ جىبەرگەندەي ەدى. الدىمەن كۇزەت ستانساسىندا بولدىم؛ ول جەردە ماعان اق ىرىمشىك جاپسىرعان نان جانە قايداعى ءبىر ناشار سۋسىن بەرگەن. سوسىن و جاقتان قايتىپ كەلە جاتىپ، ءاسۇي جانىنان وتكەنمىن. ونداعى شام ءالى ولەۋسىرەي جانىپ تۇر ەكەن، الاكولەڭكە جارىقتا ەكى ادامنىڭ سۇلباسى قۇددى ارۋاقتاي كولبەڭدەپ، ەشكىم سەزىپ-بىلىپ قويماسىن دەگەندەي اياق ۇشىمەن عانا قىبىرلاپ جۇرگەنى بايقالعان. بۇلار — پەيشنس پەن ميسسيس حوپگۋد ەدى: جۇمىرتقا مەن سۇرلەگەن شوشقا ەتىنىڭ ءيىسى تاناۋ جارىپ، تابەتىڭدى قىتىقتايدى، وسى ءبىر تۇنگى باستاڭعىلارىنا ولاردىڭ ءوزى ءماز سياقتى، ال مەن ىشەگىم شۇرىلداپ كەلىپ، توسەگىمە قيسايعانمىن.
ءتۇن ورتاسىندا ويانىپ كەتتىم، الدەبىر تۇسىنىكسىز ايقاي ەستىلگەندەي بولدى؛ سوسىن اعاشتاردى جەل شۋلاتقان سياقتاندى؛ ودان كەيىن قۇددى الىستان دۇرسىلدەتە سوققان بارابان ءۇنى مەن ىشقىنا ايقايلاعان ايەل داۋىسى قۇلاعىما تالىپ جەتكەندەي سەزىلدى. ارتىنشا ءبارى تىپ-تىنىش بولا قالدى دا، تەك ىڭىرسي، سىڭسي شىققان ەكى ءتۇرلى ءبىر قىزىق ءۇن ءبىراز سوزىلىپ بارىپ، اقىرى ول دا تىندى. بۇدان سوڭ ءبىر ساعاتتاي تىڭ تىڭداپ جاتسام دا، تىرس ەتكەن بوگدە دىبىس ەستي المادىم.
IV
جوعارىدا بايان ەتكەن جايدان كەيىنگى ءۇش كۇن مۇعدارىندا ەلەڭ ەتكىزەر ەشقانداي وقيعا بولعان جوق. تاڭەرتەڭگى مەزگىلدە جارتاس باسىندا نە كىتاپ وقيمىن نەمەسە تەڭىز بەتىندە جىلتىلداپ ويناپ جاتقان كۇن ساۋلەسىن قىزىقتاپ وتىرامىن. مۇندا، بيىكتە قاراعان بۇتالاردىڭ اراسىندا، جانىڭداعى جارتاستار باسىندا كۇنگە قىزدىرىنىپ وتىرعان شاعالالارمەن بىرگە تابيعاتتى تاماشالاۋ سونداي راقات؛ جاساڭداردا بودەنە شاقىرادى، توبەڭنەن كەيدە جۇلدىزداي اعىپ قارشىعا ۇشىپ وتەدى. ال تۇستەن كەيىنگى ۋاقىتىمدى جەمىس اعاشتارىنىڭ اراسىندا وتكىزەمىن. فەرماداعى تىرلىك تە باياعىداي: بىرەۋ سيىر ساۋىپ، بىرەۋ نان ءپىسىرىپ جاتادى؛ دجون فورد نە اندا، نە مۇندا جۇرەدى، پەيشنس باقتا لاۆاندا5 جينايدى نەمەسە جۇمىسشىلارمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرادى؛ توڭىرەكتە جۋساننىڭ، سيىر مەن ءشوپتىڭ ءيىسى اڭقيدى؛ تاۋىقتار شاقىرىپ، تورايلار قورسىلداپ، كوگەرشىندەر پىر-پىر ۇشادى؛ جايلاپ، اقىرىن سويلەگەن داۋىستار ەستىلەدى؛ ال المالار كۇن وتكەن سايىن پىسە تۇسكەنىن بايقايسىز. دەگەنمەن وتكەن اپتادا پەيشنس تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن جوعالىپ كەتكەنى بار، قاشان شىعىپ كەتكەنىن ەشكىم كورمەگەن، قايدا كەتكەنىن جان بالاسى بىلمەگەن سول كۇنى كۇن دە تاڭ قالارلىقتاي توسىن مىنەز تانىتقان: كۇمىس-سۇرعىلت اسپاندى بويلاپ اقشا بۇلتتار اسىقپاي كوشىپ جاتتى، اعاشتار ۇياڭداۋ تىنىس الىپ تۇردى، تەڭىز بەتىندە مايدا تولقىندار ءبىرىن-بىرى قۋالاپ كەلىپ، شىلپ ەتكىزىپ جاعانى ۇرادى؛ جان-جانۋار مازاسىز، قۇستار ءۇنسىز، تەك شاعالالار عانا بىردە شاڭقىلداي داۋىستاپ، ەندى بىردە مىسىقتاي مياۋلايدى.
اۋادان سۇمدىق بىردەڭە سەزىلەدى؛ قۇددى تۇسىڭنەن شوشىپ وياتاتىنداي گۇرىلدەگەن ءبىر سارىن جوتالار مەن سايلاردى قۋالاپ كەلىپ، تۋرا ۇيگە ۇمتىلعان. بۇل قىزدىڭ بىرنەشە ساعات جوعالىپ كەتۋىنىڭ ءوزى ءبارىمىزدى وسىنشاما دۇرلىكتىرەدى دەپ كىم ويلاعان! ءبىر-اق ساتتە سەڭ سوققان بالىقتاي سەندەلدىك تە قالدىق؛ انشەيىندە الماداي قىزارىپ، تومپايىپ تۇراتىن ميسسيس حوپگۋدتىڭ بەتى بىردەن قۋارىپ، سۋالىپ شىعا كەلگەن. ءوزىم كەزدەيسوق كەزىگىپ قالعان ساۋىنشى، جۇمىسشى ايەلدەر دە بۇل تۋرالى ۇرەيلەرى ۇشا اڭگىمەلەپ تۇردى. ءتىپتى جايشىلىقتا حانعا سالەم بەرمەيتىن تاۋ تۇلعالى حوپگۋدتىڭ ءوزى دە ارباعا اتىن جەگىپ جىبەرىپ، بۇنىڭ ءبارى بوس اۋرەشىلىك ەكەنىن ماعان ايتا تۇرىپ، ءبارىبىر دە قىزدى ىزدەۋگە ءجۇرىپ كەتكەن. دجون فورد وسى ءبىر جايسىزدىقتان حابارى جوق ادامداي كوپكە دەيىن ابىرجىعان ءتۇر تانىتپاعان، ءبىراق كەشكە قاراي مەن ونىڭ ەكى قولىن تىزەسىنە سالىپ، تۋرا الدىنا قاراعان قالپى تاستاي قاتىپ وتىرعانىن بايقادىم. مەنى كورگەندە ول ورنىنان اۋىر تۇرىپ، ءۇنسىز سىرتقا بەتتەگەن. كەشكە مەن جارتاستار ماڭىن ءسۇزىپ شىعۋعا رۇقسات سۇراۋ ءۇشىن جاعالاۋ كۇزەتشىلىگىنە جينالىپ جاتقانىمدا، كۇتپەگەن جەردە پەيشنستىڭ دە توبەسى كورىنگەن: اياعىن ەپتەپ باسىپ، بىزگە جاقىنداي بەردى. بەتى كۇرەڭىتكەن، وتە شارشاعان، جىلاپ جىبەرمەس ءۇشىن ەرنىن جىمقىرا تىستەپ الىپتى. ماعان ەسىك تۇسىندا جولىققان ول ءلام دەمەستەن جانىمنان وتە شىقتى. قاتتى تولقىعاننان شالدىڭ ءتىل-اۋزى بايلانىپ قالعانداي، قىزعا بىرەر قادام جاقىنداپ كەلىپ، قوس قولىمەن بەتىنەن قاۋسىرا ۇستاپ، ماڭدايىنان مەيىرلەنە يىسكەدى دە، شىعىپ كەتتى. پەيشنس الاكولەڭكە اۋىز ۇيگە باسقىشتارمەن ەپتەپ ءتۇستى دە، ەكى قولىنا باسىن سۇيەپ وتىرا كەتكەن.
— كەتىڭدەرشى ءارى! — بار ايتقانى وسى. ءبىرازدان كەيىن ول ءوز بولمەسىنە بارعان. نە زاماتتا ميسسيس حوپگۋد ماعان كەلىپ:
— اۋزىنان ءبىر ءسوز شىعار ەمەس، ءبىر ءتۇيىر تاماق تا جەمەدى، وعان دايىنداپ قويعان پاشتەتىم قانداي ءدامدى ەدى! — دەدى. — بەيشارا بالاعا نە بولعانىن ءبىر قۇدايىم عانا بىلەدى... ءقازىر كونياك سۇراپ جاتىر. سىزدە ونداي بىردەڭەڭىز بار ما، سەر؟ مەنىڭ حوپگۋدىم كونياك ىشپەۋشى ەدى، ال ميستەر فورد گۇل تۇنباسىنان باسقانى ۇناتپايدى. مەندە ۆيسكي بار-تۇعىن.
قامكوڭىل كەمپىر شيشانى الىپ، قوينىنا تىعا جونەلدى. كەيىن ونىڭ جارتىسىن عانا قايتارىپ تۇرىپ:
— مىسىقتىڭ بالاسىنداي سىلپىلداتىپ سوردى. سونداي كۇشتى دۇنيەنى... بەيشارا بالاقانىم-اي... ءبىراق سودان كەيىن ءتىل ءبىتتى عوي ايتەۋىر. "مەن ونى ىستەدىم، — دەدى ول ماعان. — تس-س، مەن ىستەدىم ونى"، سوسىن سىقىلىقتاپ كۇلدى ەسى اۋىسقانداي؛ ال سودان كەيىن، سەر، وكىرىپ جىلاپ جىبەردى دە، مەنى سىرتقا قۋىپ شىقتى. و قۇداي! سوندا نە ىستەدى ەكەن ول؟..
كەلەسى كۇنى دامىلسىز جاڭبىر جاۋدى، ودان كەيىنگى كۇنى دە. تەك كەشە بەستەر شاماسىندا عانا باسىلدى؛ مەن حوپگۋدتىڭ اتىنا ءمىنىپ، كينگسۋەردەگى دەن ترەففريمەن جولىعۋعا ءجۇرىپ كەتتىم. جول بويىنداعى اعاش، بۇتا جاپىراقتارىنان سۋ تامشىلاپ تۇردى؛ بارلىق جەردە قاپتاعان قۇس. مەنىڭ ەسىمنەن پەيشنس شىعار ەمەس. ونىڭ سول كۇنگى جوعالىپ كەتۋ سەبەبى سول قۇپيا قالپىندا قالعان؛ ونىڭ نە ىستەگەنى تۋرالى اركىم ءارقالاي باس قاتىرعان. ەش ۋاقىتتا ەس كىرمەيتىن ءبىر ادامدار بولادى عوي — سولاردىڭ عانا بىردەڭە ىستەۋگە قۇقى جوق. ءاربىر ءىستىڭ ارتىندا قانداي ءبىر سالدار بولاتىنىن ءبىز بىلگەنمەن بالالاردىڭ وندا شاتاعى قانشا.
دەن ۇيىندە بولماي شىقتى. مەن كەشكى استى قوناق ۇيدەن ءىشتىم دە، اسىقپاي كەرى قايتتىم. ىمىرت قاراڭعىسىندا، ەكى جاعى بىردەي قۇز-جارتاستى ۇزاق جولدا مەن تەك قانا پەيشنس پەن ونىڭ اتاسى تۋرالى ويلاۋمەن بولدىم. الاكولەڭكە ىشىندە الدەنەلەر ەلەس بوپ ويناپ، بەلگىسىز بىردەڭەلەردى كوز الدىمدا كولبەڭدەتە بەرىپ ەدى. اقىرى مال قوراسىنا جەتكەنىمدە، مۇلدە قاراڭعى ءتۇسىپ ۇلگىرگەن. ەكى جاس وگىزشە سىلەكەيىن اعىزا كەلىپ مەنى يىسكەدى، ۇيقىلى-وياۋ تاۋىق ىرشىپ ءتۇسىپ، الدەقايدا قىت-قىتتاي قاشقان. مەن اتىمدى اقىرعا بايلادىم دا، ب ا ق جاقپەن ۇيگە قاراي اياڭدادىم. المالار ءتۇبى كوزگە تۇرتسە كورگىسىز دەيتىندەي قاراڭعى، تەرەزەلەر جارىعى وشكەن، توڭىرەك جىم-جىرت. جاڭبىردان كەيىن حوش ءيىسى اڭقىعان باقتا ءبىراز تۇرىپ قالدىم؛ كەنەت سىرتىمنان بىرەۋ اڭدىپ تۇرعانداي سەزىلىپ، بويىمدى ءبىر جايسىز سەزىم بيلەي قالعان. جەتى قاراڭعى تۇندە ءدال وسىنداي جايعا تاپ بولىپ كوردىڭىز بە ءسىز؟
— كىم بار مۇندا؟ — دەدىم اقىرى.
دىبىس جوق. قاقپاعا دەيىن باردىم، ەشكىم جوق! تەك جاپىراقتاردان تىرس-تىرس تامعان تامشى عانا بىلىنەدى. ەپتەپ باسىپ ءۇي الدىنداعى قالقايماعا جەتتىم، سوسىن جايلاپ ىشكە كىردىم دە، ەسىك ىلگەگىن ءىلىپ، توسەگىمە قيسايدىم. ءبىراق ۇيىقتاي المادىم، كوپكە دەيىن كوزىم جۇمىلماعان؛ نە زاماتتا كىرپىگىم ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، الدەبىر توسىن دۇبىردەن ويانا كەلدىم. جاپ-جاقىن جەردەن تۇنشىعا شىققان سىبىر ەستىلدى. سوسىن ءبارى دە تىنا قالدى. ارادا ءبىر مينۋتتاي وتكەندە، جەرگە ءبىر اۋىر زات قۇلاپ تۇسكەندەي گۇرس ەتە ءتۇستى. ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، تەرەزەگە ۇمتىلدىم. ەشتەڭە كورىنبەدى، تەك الىستاپ بارا جاتقان اياق ءدۇبىرى قۇلاعىما تالىپ جەتكەندەي. ۇكى شاقىردى؛ سوسىن ءوز بولمەسىندە پەيشنستىڭ سىزىلتا ءان سالعانى ەستىلدى. ءبىراق وتە باياۋ.
الما ءپىستى — ۇزىلگەلى تۇر، مىنە،
و! حەي-حوۋ! ۇزىلگەلى تۇر، مىنە...
مەن ونىڭ ەسىگىنە جۇگىرىپ بارىپ، تىقىلداتا باستادىم.
— نە جەتتى؟ — دەپ، ول ايقاي سالدى.
— بىرنارسە بوپ قالدى ما؟
— بىرنارسە بوپ؟
— ءيا، تىنىشتىق پا دەگەنىم عوي؟
— حا-حا-حا! الاڭداماي ۇيىقتاي بەرىڭىز! — ول ءوزىنىڭ القىنىپ، اۋىر دەمالىپ تۇرعانىن قالايدا بىلدىرگىسى كەلمەگەنى سەزىلىپ تۇردى. سودان دا بولار، قايتىپ جۇمعان اۋزىن اشقان جوق.
مەن توسەگىمە كەلىپ قايتا جاتتىم، ءبىراق كوپكە دەيىن كىرپىگىم ىلىنبەگەن...
كەشكىسىن دەن كەلدى؛ داستارقان باسىندا ول پەيشنسكە شيىرشىقتاپ ورالعان نوتا بەردى؛ بۇنى ول توركتەن ساتىپ العان ەكەن. ساتۋشىنىڭ سوزىنە قاراعاندا، بۇل ءبىر عاجاپ دۇنيە سەكىلدى دەدى ول.
بۇل — باحتىڭ "چاكونناسى" بولىپ شىقتى. قىزدىڭ كوزى قالاي وتتاي جايناپ شىعا كەلگەنىن كورسەڭىز عوي، ءتىپتى نوتا بەتتەرىن پاراقتاعان كەزدە قولدارىنا دەيىن دىرىلدەپ كەتكەن. ول باح سازىنا بەرىلىپ كەتكەنى سونداي — اۋىزدىعىمەن الىسقان اساۋ اتتاي باسىن شايقاپ قويىپ، ەلىرە تۇسكەن؛ الايدا بۇنىڭ ءوزى قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلاتىن قىزدان ءبىز كۇتپەگەن قىلىق ەدى.
— قۇدىرەت! — دەپ ول ءسات سايىن قايتالاي بەرگەن. دجون فورد قولىنداعى شانىشقى مەن پىشاقتى سارت ەتكىزىپ ۇستەلگە قويا سالدى.
— قانداي ادەپسىزدىك! — دەدى ول بارق ەتىپ. — پەيشنس! — سەلك ەتە قالعان قىز بىزگە باجىرايا ءبىر قاراپ الدى دا، الدىنداعى قاعازدى الىپ، شىعا جونەلدى.
ءاردايىم كەشكى استان كەيىن بىردەن وقىلاتىن دۇعا ۇستىندە قىزدىڭ وڭىنەن الدەنەگە ەلەڭدەپ وتىرعانى سەزىلگەن. سودان دا بولار، ۇيىقتاۋعا ەرتەرەك كەتكەن. ءبىز شالدىڭ ءبىرىنشى رەت شەشىلىپ ايتقان سكۆاتتەرلەر زامانى تۋرالى اڭگىمەسىن ۇزاق تىڭداپ، كەش تاراسقانبىز. دەن ۇيدەن شىعا بەرە بىرنارسەگە قول نۇسقاعان. ءدال وسى مەزەتتە يت ءۇرىپ ەدى.
— بۇل لەس قوي، — دەدى ول — پەيشنستى وياتىپ جاتىر. يت ورشەلەنە ۇرە ءتۇستى. دەن ونى قويدىرماق بوپ، قاراڭعىعا سۇڭگىپ كەتتى دە، سالدەن سوڭ قايتا ورالدى.
— ب ا ق ىشىندە بىرەۋ جۇرگەندەي ەدى... ءمۇيىس جاققا ءتۇسىپ كەتتى، — دەدى ول دەدى دە تومەن قاراي جۇگىرە جونەلدى. قاتتى ابىرجىپ قالعان مەن دە سوڭىنان تۇرا ۇمتىلدىم. الدىڭعى جاقتان، قويۋ قاراڭعىلىق ىشىنەن ءيتتىڭ ۇرگەنى ەستىلدى؛ جاعالاۋ كۇزەتىنىڭ بولماشى عانا جىلت-جىلت ەتكەن جارىعى بىلىنەدى. جاعالاۋعا مەن ءبىرىنشى جەتتىم؛ سول ساتتە ءوزىن كىنالى ەسەپتەگەندەي قۇيرىعىن بۇتىنا قىسىپ الىپ، يت تە جانىما جۇگىرىپ كەلگەن. ەسكەكتىڭ سۋدى سىلپ-سىلپ ۇرعانى ەستىلدى؛ ءبىراق كوبىكتى تولقىنداردان باسقا ەشتەڭە كورىنەر ەمەس. جەلكە تۇسىمنان دەننىڭ: "قايران جوق، قاشىپ ۇلگەردى" دەگەن قىرىلداعان داۋسى شىعادى، قۇددى وكىنىشتەن كومەيى بىتەلىپ قالعان سياقتى.
— دجوردج، — دەدى ول ءمۇدىرىپ. — بۇل سول جەكسۇرىننىڭ ءوزى. اتىپ تاستاسا، وبالى جوق ەدى!
كەنەت تاس قاراڭعى تەڭىز ۇستىنەن جارق ەتكەن جارىق كورىندى دە، ول ءبىراز جىپىلىقتاپ تۇرىپ، اقىرى جوق بولدى. ءبىز ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاستان قايتادان جوتاعا كوتەرىلدىك. قاقپا الدىندا تاستاي قاتىپ، ماڭگىرىپ دجون فورد تۇردى — توسىن جايدان ول ءالى دە بەيحابار سەكىلدى.
— قويىڭىز! — دەدىم مەن دەنگە سىبىرلاپ.
— جوق، — دەپ ول قارسىلىق ءبىلدىردى. — مەن سىزگە كورسەتكىم كەلەدى. — ول سىرىڭكە جاعىپ، دىمقىل ءشوپتىڭ اراسىنان اسىقپاي اياق ءىزىن ىزدەي باستادى.
— مىنە، قاراڭىز!
پەيشنس تەرەزەسىنىڭ تۇبىنە تاقاعان ول تاعى ءبىر تال سىرىڭكە جاققان. جەردە... جوعارىدان بىرەۋدىڭ سەكىرىپ تۇسكەن، الدە قۇلاعان ءىزى اپ-انىق كورىنەدى، دەن سىرىڭكەنى باسىنان جوعارى كوتەردى.
— ال ەندى مۇندا قاراڭىز!
جاقتاۋ تۇسىندا الما اعاشىنىڭ ءبىر بۇتاعى سىنىپ قالىپتى. قۇددى اشۋ قىسقان جىرتقىشتاي دەننىڭ كوزى قانتالاي قالعانىن بايقاپ قالدىم.
— جەتتى! باس اپتىعىڭدى، دەن! — دەدىم مەن. ول ماعان شۇعىل بۇرىلىپ، باسەڭ داۋىسپەن:
— سىزدىكى ءجون، — دەدى.
سوسىن كەرى بۇرىلا بەرگەندە، تۋرا دجون فوردتىڭ قولىنا تۇسكەن. شال تەرەزەگە سۇيەنگەن كۇيى وسى ءبىر قارا تۇننەن ارمەن تۇنەرىپ، بالبال تاستاي سەرەيىپ تۇر ەكەن. وعان بىردەڭە ايتۋدىڭ ءوزى اعاتتىق بولار ەدى. جانە ءوزى دە ءبىزدى ادام دەپ ەسەپتەپ تۇرماعان سەكىلدى؛ سالدەن سوڭ تەرىس بۇرىلدى دا، ءۇنسىز، ءجۇرىپ كەتتى.
— قالمايىق بۇدان! — دەدى دەن. — قۇداي ءۇشىن، سوڭىنان قالمايىق بۇنىڭ!
ءبىز ونىڭ ىزىنە تۇستىك. ول بۇكىرەيىپ، زورعا باسىپ، باسقىشپەن جوعارى ورلەي جونەلدى. سوسىن پەيشنستىڭ بولمەسىنە جەتكەندە، جۇدىرىعىمەن ەسىكتى قويىپ قالدى.
— اش! — دەدى اشۋلى.
مەن دەندى ءوز بولمەمە قاراي تارتتىم. جايلاپ كىلتتىڭ بۇرالعانى ەستىلدى. قىز بولمەسىنىڭ ەسىگى اشىلدى. مىنە، ءوزى دە كورىندى: ۇستىندە جاتىن كويلەگى، قولىندا — مايشام، ال ءجۇزى... شىركىن-اي، بۇيرالانعان قىپ-قىسقا شاشىمەن، الماداي تومپيعان بەتىمەن ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان جاستىعىن تانىتقانداي. جانىندا تاۋداي بوپ تۇرعان شال ونىڭ يىعىنا قول سالعان.
— بۇل نە ءوزى؟ سەن... سەنىڭ جانىندا ەركەك ادام بولعان با؟ قىز وعان تۇرا قاراعان قالپى:
— ءيا، — دەدى. دەن اۋىر دەمالدى.
— كىم؟
— زەحەري پيرس، — دەدى قىز قوڭىراۋداي سىڭعىرلاعان اشىق داۋىسپەن.
شال بار كۇشىمەن ونى سىلكىلەپ-سىلكىلەپ جىبەردى دە، قولىن سىلق ەتكىزىپ تومەن تۇسىرە سالدى، سوسىن ۇرىپ جىعۋعا وقتالعانداي جۇدىرىعىن قايتا كوتەرگەن. ۇرساڭ ۇر دەگەندەي قىز وعان بەدىرەيە قاراپ تۇرىپ الدى؛ شال قولىن ءتۇسىرىپ، اۋىر كۇرسىندى. قىز سول بەدىرەيگەن قالپى:
— مەن ونىڭ ايەلىمىن، — دەدى. — ەستىپ تۇرسىڭدار ما؟ مەن ونىڭ ايەلىمىن! كەتىڭدەر مەنىڭ بولمەمنەن!
قىز قولىنداعى مايشامدى شال اياعىنا اتىپ ۇرىپ، ەسىگىن تارس جاۋىپ الدى. شال توبەسىنە جاي تۇسكەندەي ءبىر ءسات ەسەڭگىرەپ تۇرىپ قالدى دا، نە زاماتتا سۇيرەتىلە باسىپ، باسقىشپەن تومەن تۇسە باستادى.
— دەن، — دەيمىن مەن. مىنا قىزدىڭ ايتىپ تۇرعانى شىندىق پا؟
— و-و، ارينە شىندىق. وتىرىك بولسا، سولاي دەر مە ەدى جاڭا.
مەن ونىڭ ءتۇرىن كورىپ تۇرماعانىما شۇكىر دەدىم.
— بۇل قىزبەن ءىس ءبىتتى، — دەدى ول اقىرى. — ەندى شالدى ويلاۋىمىز كەرەك.
— ول نە ىستەۋى مۇمكىن؟
— ءدال ءقازىر اتتانادى اناۋ بوزوكپەگە، — دەدى ول سەنىمدى تۇردە. مۇنداي ساتتە ءوزى نە ىستەيتىنىن بىلگەن ادام وزگەنى دە تۇسىنەتىنى راس قوي.
مەن بۇل جەردە بوتەن ادام ەكەنىمدى، سوندىقتان وسى ىسكە ارالاسۋىمنىڭ ءجونى بار ما ءوزى دەگەندەي بىردەڭە ايتقان بولدىم.
— ءيا-ا، — دەدى ول داۋسىن سوزا ءتۇسىپ. — ءدال ءقازىر مەن دە ءوزىمنىڭ بوتەن ەكەنىمدى سەزەم، دەگەنمەن شال قاجەت دەپ تاپسا، مەن ونىمەن بىرگە كەتۋگە ءتيىسپىن.
ول وسىنى ايتتى دا، تومەن ءتۇسىپ كەتتى. ارادا بىرنەشە مينۋت وتكەندە، ولار اۋلادان شىعىپ تا ۇلگەرگەن. مەن ولاردىڭ قازداي تىزىلگەن شومەلەر تۇسىنان قالاي شاۋىپ ءوتىپ، قاپ-قاراڭعى قاراعايلار ىشىنە جىلدام ءسىڭىپ كەتكەنىن كورىپ تۇردىم؛ سوسىن قويۋ ءتۇننىڭ قويناۋىندا ات ءدۇبىرى بىرتىندەپ الىستاي بەردى دە، اقىرى ول دا تىنىپ ەدى.
سودان بەرى مەن مۇندا، ءوزىمنىڭ جاتىن بولمەمە جايعاسىپ الىپ، ءبارىن-بارىن سىزدەرگە جازىپ وتىرمىن؛ مايشامنىڭ دا مىنە، تۇقىلى عانا قالدى. ياپىراۋ، وسىنىڭ ءبارى نەمەن بىتەدى، ءوزىمنىڭ ەشكىمگە سەپتىگىم جوعى قالاي دەپ قينالامىن. ءبىراق مەنىڭ قولىمنان نە كەلەدى؟ ونى ايايتىنىم راس، بۇدان ارتىق ايتار ءسوزىم دە جوق. تىپ-تىنىش ءتۇن، تىرس ەتكەن دىبىس بىلىنبەيدى. ول ۇيىقتاپ جاتىر ما، الدە وياۋ ما؟ جىلاپ وتىر ما، الدە ءماز بە — ءبارى ماعان بەلگىسىز.
ءقازىر ساعات — تۇنگى ءتورت؛ مەن ۇيىقتاپ تۇردىم.
ولار كەلگەن. دەن مەنىڭ توسەگىمدە جاتىر. مەن ەندى ودان نە ەستىگەنىمدى، شامام جەتكەنشە ءبىر ءسوزىن وزگەرتپەستەن، ءوز اۋزىنان سىزدەرگە بايانداپ بەرۋگە تىرىسايىن.
"ءبىز جىڭىشكە سوقپاقتارعا سوقپاي، جوعارعى جولمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، كينگسۋەراعا جەتكەنىمىزدە ساعات ون ەكى جارىم بولعان، — دەپ باستادى ول ءسوزىن. — پاروم توقتاپ قالعان. وتكەلدەن وتكىزىپ جىبەرۋگە بىرەۋدى جالداۋىمىزعا تۋرا كەلدى. وعان اقشا تولەپ، ءبىزدى كۇتە تۇرۋىن وتىندىك تە، "زامكتە" اربا جالدادىق. قارا ديىرمەنگە ءسويتىپ كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعىدا، ساعات بىردەن اسقان شامادا كەلگەنبىز. مەنىڭ جوبالاۋىمشا، قارسىدان سوققان ەسكەك جەلگە سايكەس جىگىتىمىز ۇيىنە ءبىر ساعاتتا، ءتىپتى ءارى كەتكەندە ءبىر جارىم ساعاتتا، جەتىپ قويۋعا ءتيىس-تى. شال بۇكىل جول بويى جاق كىرىسىن اشپاعان؛ ال مەن بولسام، كوزدەگەن جەرگە جەتكەنشە-اق ول جىگىتتى ۇيىنەن تاباتىنىمىزدان كۇدەر ۇزە باستاعام. اربا ايداۋشىنى جولدا قالدىرا تۇرىپ، ءبىز كىرەر ەسىكتى تابۋ ءۇشىن ءۇيدى بىرنەشە رەت اينالىپ شىقتىق. تەك نە زاماتتا ىشتەن بىرەۋدىڭ:
— كىم بۇل؟ — دەگەن قىرىلداعان داۋسى ەستىلگەن.
— دجون فورد، — دەدى شال.
— سىزگە كىم كەرەك؟ — بۇل كارى پيرس ەدى.
— ماعان زەحەري پيرس كەرەك.
ءبىز تاياۋدا عانا وتىرىپ كەتكەن اۋىز ءۇيدىڭ ىشىندەگى بيىك ەسىك اشىق تۇر ەكەن، سودان باس سۇقتىق. بولمە تۇكپىرىندەگى تاعى ءبىر ەسىكتەن بولماشى جارىق بايقالعان. دجون فورد ىشكە كىردى دە، مەن سىرتتا، قاراڭعىدا قالا تۇردىم.
— جانىڭىزداعى كىم؟
— ميستەر ترەففري.
— كىرسىن!
كىردىم. شال توسەكتە، جاستىققا جانتايىپ جاتىر ەكەن؛ جانىندا مايشام. ادام ەمەس، ارۋاق سەكىلدى، تەك جىلتىراعان كوزدەرىنەن عانا تىرلىك بەلگىسى بىلىنەدى. وسى ەكى شالدىڭ جانىندا ءوزىمدى ءبىرتۇرلى سەزىنگەندەيمىن".
دەن الدەنەگە كوڭىل بولگەندەي ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى دا، ارتىنشا اڭگىمەسىن قايتا جالعادى.
— وتىرىڭدار، مىرزالار، — دەدى كارى پيرس. — مەنىڭ ۇلىمدى كورۋگە نەگە ىنتىعا قالدىڭدار؟
دجون فورد الدىمەن كەشىرىم ءوتىندى دە، سوسىن زەحەريمەن قالايدا سويلەسۋى كەرەكتىگىن جانە بۇنى كەشىكتىرۋگە بولمايتىنىن ايتىپ ءوتتى.
— ولار مۇمكىندىگىنشە وزدەرىن سىپايى ۇستاۋعا تىرىستى، — دەدى دەن جاي عانا.
— مۇمكىن ءسىز وعان مەن ارقىلى بىردەڭە ايتقىڭىز كەلەر؟ — دەدى پيرس.
— جوق، مەن ونىمەن جەكە سويلەسۋىم كەرەك.
— مەن ونىڭ اكەسىمىن.
— ال مەن ءوز نەمەرەمنىڭ جالعىز ارقا سۇيەر اتاسىمىن.
— ا-ا! — دەپ كارى پيرس مىڭگىر ەتە قالدى. — ول الگى ريك ءۆويسيدىڭ قىزى ما؟
— مەن ءسىزدىڭ ۇلىڭىزدى كورگىم كەلەدى.
كارى پيرس ەزۋ تارتتى. ونىڭ وسى ءبىر بولماشى كۇلكىسىنەن الدەبىر قۋلىق پەن جىمىسقىلىق سەزىلگەندەي ەدى.
— زەحتىڭ قاي ۋاقىتتا قايدا جۇرگەنىن بىرەۋ ءبىلۋشى مە ەدى، ءتايىرى، — دەدى ول — ول ءۇشىن مەن ورە تۇرادى دەپ ويلايسىزدار ما؟ جوق، قاتەلەسەسىزدەر. ءوزىن-وزى قورعاۋعا زەحتىڭ شاماسى بار.
— مەن ءبىلىپ تۇرمىن، ءسىزدىڭ بالاڭىز وسىندا، — دەدى دجون فورد.
كارى پيرس بىزگە كۇدىكتەنە قارادى.
— سىزدەر مەنىڭ ۇيىمە ۇرىلار سياقتى ءتۇن جامىلىپ كەلەسىزدەر، — دەدى ول. — سويتە تۇرىپ جانە مەنى وتىرىكشى قىلعىلارىڭىز كەلەدى، ءا؟
— ۇرىلار سياقتى ءتۇن جامىلىپ جۇرگەن ءبىز ەمەس، ءسىزدىڭ ۇلىڭىز. ول ءسويتىپ مەنىڭ نەمەرەمنىڭ بولمەسىنە كىرگەن. سوندىقتان مەن ونى كورگىم كەلەدى.
— سوسىن، — دەدى دەن. — ەكەۋى ۇزاق ءۇنسىز قالدى. اقىرى پيرس:
— مەن تۇسىنبەي وتىرمىن، — دەدى. — ول سوندا قالاي، ايۋاندىق جاساعان با؟
— ول وعان نە ۇيلەنەدى، نە مەن ونى ولتىرەم! — دەپ دجون فورد بەلىنەن ءبىر-اق باسقان.
كارى پيرس جاستىققا جانتايا جاتىپ بۇل ءسوزدى تارازىلاپ كورگەندەي بولدى.
— سىزدەر زەحتى بىلمەيسىزدەر، — دەدى الدەن ۋاقىتتا.
— ارينە، سىزدەردى تۇسىنەم، ريك ءۆويسيدىڭ قىزىنا دا اياۋشىلىقپەن قارايمىن. ءبىراق سىزدەر زەحتى بىلمەيسىزدەر.
— تۇسىنەم دەيسىز. سوندا نەنى تۇسىنەسىز؟ — دەپ دجون فورد بۋلىعا سويلەگەن. — ول مەنىڭ نەمەرەمدى ۇرلادى! وسىنى تۇسىنەسىز بە ءسىز؟ جوق، ول جازاسىن تارتۋعا ءتيىس!
— جازاسىن تارتۋعا! — كارى پيرس ايقايلاپ جىبەرە جازدادى. — ءبىزدى، ءبىزدىڭ اۋلەتتى ەشكىم دە جازالاي المايدى.
— قۇداي جازالايدى سىزدەردى، كاپيتان پيرس، ءسىزدى جانە ءسىزدىڭ بۇكىل اۋلەتىڭىزدى قارعىس اتاتىن بولادى!
كارى پيرس تاعى دا جىميدى.
— ءبارى دە مۇمكىن، ميستەر دجون فورد؛ ءبىراق زەحتى جونگە سالاتىن ءسىز ەمەس ەكەنى جانە بەلگىلى. ونى جازالايمىن دەپ وزىڭىزگە بالە تاباسىز، سوندىقتان بۇل ويىڭىزدى ەش ۋاقىتتا ىسكە اسىرا المايسىز.
بۇل ءسوزدىڭ دە جانى بار ەدى.
دەن اڭگىمەسىن ودان ءارى جالعاستىرعان.
— سونىمەن ۇلىڭىزدىڭ قايدا ەكەنىن ايتپايسىز عوي؟ — دەدى اقىرى دجون فورد.
— جوق، — كارى پيرس قاتۋلانا ءتىل قاتتى. — ەستىپ تۇرسىز با؟ جوق! ەندى كەتە بەرىڭىزدەر. ءتۇنى بويى كىرپىك ىلمەي جاتقان ءتۇرىم مىناۋ. اياعىمدا جان جوق. ەسىك بولسا، اشىق. ءوستىپ انە-مىنە اجالىمدى كۇتىپ جاتقان مىنا مەن بىرەۋدەن قورقادى دەپ ويلايسىزدار ما؟..
بۇدان سوڭ بىزدە ايتاتىن ءسوز قالماعان؛ ءۇنسىز شىعىپ جۇرە بەردىك. الايدا جول بويى الگى شالدىڭ ەلەسى كوز الدىمنان كەتپەگەن. نەتكەن قايسارلىق! توقسان ەكىگە كەلىپ، ءبىر بولمەدە جاپادان-جالعىز قالۋ؟!. سۇمدىق! ءبىراق اجالدىڭ وزىنە كەلسەڭ كەل دەپ جاتقانداي. ول تۋرالى كىم نە دەسە، و دەسىن، ونىڭ بالاسى مەيلى كىم بولسا، ول بولسىن — ال شالدىڭ مارتتىگىنە ءسوز بار ما!؟. ماسەلە ونىڭ اقىلىنان جاڭىلماي، اجالىنان قورىقپاي جاتقاندىعىندا ەمەس — كۇندىز-تۇنى جانىنان كەتپەيتىن جالعىزدىق دەگەن ءيتتىڭ بەتىنە تىك قاراۋىندا ەدى. مىنە، قايدا قايسارلىق! مۇنداي ەرلىكتى مەن ەشقاشان كورگەن ەمەسپىن..."
اڭگىمە سوڭىندا ءبىز كوپكە دەيىن ءۇنسىز وتىرىپ قالدىق؛ قالىڭ جاپىراقتار اراسىنان تاڭ ساۋلەسى سىعالاي باستادى. تۇس-تۇستان سىزىلتا سايراعان قۇستار ءۇنى ەستىلدى. دۇنيە ءدۇر سىلكىنىپ، ويانىپ كەلە جاتىر ەدى.
كەنەت دەن:
— ول مەنى الداپ كەتتى، — دەدى. — مەن وعان اقشا بەرگەندە، الىسقا اتتانىپ كەتىپ، قىزدى جايىنا قالدىرار دەپ ويلاپ ەدىم... قالاي ويلايسىڭ، پەيشنس وياۋ جاتىر ما؟
دەن وسى اڭگىمەسىن ايتىپ وتىرعاندا، مەنى بىردە-بىر رەت سوزگە تارتىپ، سىر بولىسۋگە ىڭعاي تانىتقان جوق. مۇنداي جاعدايدا مەنىڭ كەز كەلگەن ءبىر ءسوزىم ونىڭ جان جاراسىن تىرناپ الۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. ول ونسىز دا قاجىپ، جۇيكەدەن توزىپ وتىرعان.
— يتتەي بوپ شارشادىم، — دەپ ول اقىر سوڭىندا مەنىڭ توسەگىمە بارىپ جاتا كەتكەن.
مىنە، ءقازىر كۇن كوتەرىلىپ تە قالدى، مەن دە يتتەي بوپ شارشادىم...
سەنبى، 6 تامىز
V
كەشەگى اڭگىمەنى ودان ءارى جالعاستىرامىن... ميسسيس حوپگۋدتىڭ كوفەسىن قانىپ ءىشىپ العان سوڭ دەن ەكەۋمىز جولعا جينالعانبىز. كارى ەكونومكا بۇل جولى ادەتتەن تىس كۇمانشىل، كۇدىكشىل، ءار نارسەگە ءمان بەرگىش بولىپ العان. ماسەلەن، ابىرجي تۇرىپ ايتقان مىنا سوزىنە قاراڭىز: "حە-ەپگۋد قورىلداعانىن قويا قويدى دەگەنشە ويانىپ كەتتى دەي بەر، سوڭعى كۇندەرى ءوستىپ اتار تاڭدى كوزىمەن اتقىزىپ جۇرگەن ول بۇگىن تۇندە: "ات ءدۇبىرى ەستىلەدى!" دەپ ايقايلاپ جىبەردى. ال ءبىز ونى ەستىدىك پە؟ ەستىمەسەك، ءقازىر قايدا جينالىپ جاتىرمىز؟ تاڭ اتقاسىن... حە-ەپگۋدتىڭ ايتۋىنشا، بۇگىن قاتتى نوسەر بولاتىن كورىنەدى. ميسس پەيشنستىڭ سكريپكا ويناعانى دا ەستىلمەيدى، ال ميستەر فورد ءالى ءوز بولمەسىنەن شىققان جوق. بۇ قالاي؟ نە بولدى؟ نەگە بۇلاي؟.. ءۇيباي-اۋ، مىنا كەنەنى قاراڭدار. بۇلار ءۇشىن ءالى ەرتەرەك ەدى عوي!..
ءاربىر كۇدىكتى ءىس، كۇماندى ءجۇرىستى قالاي اڭعارىپ قوياتىنىنا تاڭ قالاسىڭ، سونداي ساتتە بەتىنە تۋرا قاراي دا المايسىڭ. ەندى، مىنە، كەنەنى شىمشي ۇستاپ تۇرىپ، ءبىزدى دە تەكسەرىپ باعا باستاعان. ءبىراق ءىستىڭ ءمان-جايىنا جەتىپ ۇلگەرگەنشە ءبىز كوفەمىزدى ءىشىپ بولىپ، جولعا ءتۇسىپ قويىپ ەدىك. سوسىن ۇيدەن اۋدەم جەر ۇزاي بەرگەنىمىزدە، ول كويلەگىنىڭ ەتەگىن ءبىر قولىمەن كوتەرىپ الىپ، سوڭىمىزدان القىنا قۋىپ جەتكەن دە، اينالاسىن ءاجىم تورلاعان اقىلدى دا ابىرجۋلى كوزدەرىن بىزگە تىكتەي قاداپ:
— سەندەر ونى ايايسىڭدار عوي، سولاي ما؟ — دەگەن. جاۋاپ ورنىنا يىعىمىزدى قيقاڭ ەتكىزدىك تە، جۇرە بەردىك.
سودان ءبىز جىڭىشكە سوقپاق جولعا ءتۇسىپ، شوشقالار مەن كىر-قوقىسقا تولى مال قورالاردىڭ، سوسىن ساقال-مۇرتىن ادەمىلەپ تۇزەگەن شارۋالاردىڭ جانىنان ءوتىپ، بوزتورعايلار شىرىلداپ جاتقان ەگىس دالاسىنا شىققانبىز. ءسويتىپ دەن جاتقان قوناقۇيگە جەتكەنشە بىردە ورگە شىعىپ، بىردە ەڭىسكە ءتۇسىپ، تىزگىندى ءبىر بوساتپاي جۇردىك تە وتىردىق.
نە زاماتتا الدىمىزدان شۇعىلالى مۇنار استىندا سان تۇسكە قۇبىلىپ، جارقىراپ جاتقان وزەن شىققان. قۇددى اسپان مەن جەر استاسىپ كەتكەندەي. مەن عۇمىرى ديەۆوننان باسقا ەشبىر جەردەن مۇنداي تۇمسا سۇلۋلىقتى كورگەن ەمەسپىن. ءموپ-مولدىر ايدىن ۇستىندە جاي عانا تەربەلىپ تۇرعان، ەسكىلى-جاڭالى كەز كەلگەن كەمەنىڭ ءوزى مۇندا ەرتەگىدەن كەلگەندەي كوز تارتادى. جاپ-جاسىل بيىك ورمان دا، قىزىل قۇمدى جاعالاۋ دا، اق شاعالاداي اسەم ۇيلەر دە، ءبارى-بارى اق ساعىم اراسىندا تولقىندانىپ، ۇلبىرەپ تۇر. بەتىڭە ءىرى-ىرى جاڭبىر تامشىلارى تيەدى، ءبىراق قازباۋىر بۇلتتار اراسىنان كۇن ساۋلەسى سىعالايدى. توبەمىزدە شاڭق-شاڭق ەتىپ شاعالالار ۇشادى.
ءبىز ەكى قايىقشىعا "سيقىرلىعا" جەتكىزىپ سالۋدى وتىندىك. ولار قايىققا ويلانباي-اق وتىرا بەردى دە، كەنەت ەستەرىنە الدەنە تۇسكەندەي ەسكەكتەرىن قويا سالىپ:
— "سيقىرلىعا" دەيسىز بە، سەر؟ — دەدى تاڭدانىپ. — ول قانداي كەمە؟
ءبىزدىڭ باتىس شارۋالارىنىڭ تۇرعان بويى وسى! ەشقاشان "جوق" دەگەندى بىلمەيدى، ەش ۋاقىتتا ءناپاقاسىنان قۇر قالعىسى كەلمەيدى، ەشقاشان دا ءبىر نارسەنى يا ىستەي المايتىنىن، يا قولىنان كەلمەيتىنىن مويىندامايدى، ايتەۋىر قاي ۋاقىتتا دا، ءوستىپ ءوز كۇندەرى ءۇشىن قۇراق ۇشىپ تۇرعاندارى! ءبىز ولارعا ءپيرستىڭ اتىن اتادىق.
— كاپيتان زەحەري پيرس! — ولار بىر-بىرىنە ءارى تاڭدانا، ءارى كۇلە قاراستى. — سىزدەر اناۋ "كۇنباعار" تۋرالى ايتىپ تۇر ەكەنسىزدەر عوي. ول سولاي اتالادى. "كۇنباعار" ونىڭ اتى!
ءبىز قارا قاپتال جاقتان قايىققا مىنە بەرگەندە، قايىقشىلاردىڭ ءبىرى ەكىنشىسىنە بىلاي دەگەنىن ەستىپ قالدىم:
— "سيقىرلى!" تابىلعان ات! بۇدان ارتىقتى ىزدەسەڭ دە تاپپاسسىڭ!
بۇعان ەكەۋى دە ءماز بولىپ، كۇلىسىپ الدى. ءبىزدى "كۇنباعاردىڭ" نەمەسە، الگى "سيقىرلى" دەيتىن كەرەمەتتىڭ كاپيتان كومەكشىسى قارسى الدى. بۇل ءوزى كۇنگە قاپ-قارا بوپ كۇيىپ كەتكەن، قايىڭنىڭ بەزىندەي شىمىر، قولىندا كوكشىل جازۋلارى بار، ۇزىن بويلى جىگىت ەكەن.
— ۇستىنەن تۇستىڭىزدەر، كاپيتان ءقازىر وسىندا، — دەدى ول. — كورىپ تۇرسىزدار، جۇمىس باستان اسادى. ءاي، ءيتتىڭ بالالارى، نەگە قيمىلدامايسىڭدار، ەي، سەندەر! — دەپ، سوسىن ەكى جىگىتكە ايقايلاپ قويدى. پالۋبانىڭ ءار جەرىندە شاشىلىپ جاتقان جۇكتەردى ولار ءبۋىپ-تۇيىپ، جيناستىرىپ جاتىر.
— بۇگىن جۇما؛ سارسەنبى كۇنى قالايدا ءجۇرىپ كەتۋىمىز كەرەك. كانەكي، مۇندا جۇرىڭىزدەر. — ول ءبىزدى تومەن تۇسەتىن باسقىشپەن كايۋتكومپانيا دەپ اتالاتىن ءبىر قۋىسقا قاراي باستادى.
— كىم دەپ ايتايىن سىزدەردى؟.. ءيا، ايتپاقشى، ءسىز ميستەر ترەففريسىز عوي؟ — دەپ، ول دەنگە بۇرىلدى. — ءبىز كومپانون ەمەسپىز بە! — ونىڭ بالاشا قۋانعانى وڭىنەن بىلىنە قالدى.
— قاراڭىز، مەن سىزگە مىنالاردى كورسەتەيىن، — دەپ، ول كايۋتا ەسىگىن ايقارا اشىپ جىبەردى.
وندا جوعارعى توسەكتەن ەتەگى سالبىراپ ءتۇسىپ جاتقان ۇلكەن برەزەنتتەن باسقا ەشتەڭە كورىنبەيدى. ونى كوتەرىپ جىبەرىپ، تومەنگى توسەكتى بەرى جىلجىتقاندا استىنان اتام زامانعى ەسكى پۋلەمەتتىڭ ستۆولى كوزگە ءتۇستى.
— بىزدە مۇندايدىڭ التاۋى بار، — دەدى ول اسا ءبىر قۇپيا ماسەلەنىڭ بەتىن اشقانداي سىبىرلاي سويلەپ. ونىڭ وسى ءبىر قىلىعىنان تابيعي تازالىقتىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇرعانداي ەدى.
— كاپيتاننىڭ ايتۋىنشا، بۇلار بىزگە ءقازىر التىننان قىمبات. بەساتارلارىمىز دا جامان ەمەس، ءوق-دارى دەگەن جەتەرلىك. ول مەنى دە جانىنا قوسىپ الدى. پاروحود كومپانياسىندا قىزمەت ىستەپ، جولاۋشىلارمەن پالۋبادا كريكەت ويناپ ۋاقىت وتكىزگەنشە مۇندا ءجۇرىپ اقشا تاپقانىم ارتىق قوي. كاپيتانمەن كەزدەسكەن كۇنى-اق وسى جۇمىستىڭ وڭ جامباسىما كەلەتىنىن بىلگەنمىن، سوندا ەرتەڭگى كۇنى قانت پلانتاسياسىن ساتىپ الۋدى دا ويلاستىرىپ قويعانىم بار. نەسىن ايتاسىڭ، ءبىزدىڭ كاپيتان دەگەن وتە اق كوڭىل ادام عوي. ءجا، ەندى وعان بارىپ ايتايىن كىمنىڭ كەلگەنىن. ءتۇنى بويى بولعان جوق، ول كەلگەندە ساعات تاڭعى ءتورتتى سوققان، ءقازىر كوز شىرىمىن الىپ جاتىر، ءبىراق ءسىز ءۇشىن وياتۋعا بولادى، رەنجىمەس.
وسىنى ايتتى دا، ول شىعىپ كەتتى. بۇل جىگىتتى زەحەري پيرس نە ءۇشىن وزىنە تارتتى ەكەن دەپ ويلادىم. ءبىراق ءبىر دۇنيەنى سەزگەندەيمىن: وسى ءبىر كەڭپەيىل دە اڭعال جىگىت — قايداعى ءبىر اۋىلدىق پاستوردىڭ ون ەكى بالاسىنىڭ ءبىرى — ءساتى تۇسسە بىرنەشە نەگردى اتىپ تاستاپ جۇرە بەرۋدەن تايىنبايتىن سەكىلدى.
ارتىنشا ول ءبىر قۇشاق شولمەك كوتەرىپ، قايتىپ كەلدى.
— نە ىشەسىزدەر؟ كاپيتان ءقازىر كەلەدى. ال مەن جوعارىعا بارايىن، جۇمىس باستان اسادى.
راسىندا، بەس مينۋتتان كەيىن زەحەري ءپيرستىڭ ءوز توبەسى دە كورىندى. ول بىزگە قول ۇسىنىپ جالپاقتاعان جوق، سول ءۇشىن دە وعان قۇرمەتپەن قاراۋعا بولاتىنداي ەدى. وڭىنەن ءارى شارشاعانى، ءارى الدەنەگە قيتىعىپ تۇرعانى بىلىنگەن.
— قۇلاعىم سىزدەردە، مىرزالار، — دەدى ول.
— بۇدان ءارى ءسىز نە ىستەمەكشىسىز؟ ءبىز وسىنى بىلۋگە كەلدىك، — دەدى دەن.
— تۇسىنبەدىم. وندا سىزدەردىڭ نە شارۋالارىڭىز بار؟ — دەننىڭ كىشكەنتاي كوزدەرىنەن ىزالى ۇشقىن جارق ەتە قالدى.
— ءسىز مەنەن بەس ءجۇز فۋنت اقشا الدىڭىز، — دەدى ول. — قالاي ويلايسىز، مەن ونى سىزگە نە ءۇشىن بەردىم؟
زەحەري ساۋساقتارىن سىتىرلاتا وتىرىپ:
— وندا مەنىڭ شاتاعىم جوق، — دەدى. — مەن سارسەنبى كۇنى جولعا شىعىپ كەتەم. ءسىزدىڭ اقشاڭىز ءوز ورنىندا.
— مەن ءسىز تۋرالى نە ويلايتىنىمدى بىلەسىز بە؟ — دەدى دەن.
— بىلمەيمىن، بىلگىم دە كەلمەيدى، — دەپ ول وزىنە عانا ءتان قۇبىلمالى مىنەزبەن ءبىر ءتۇرلى جىميىپ قويدى. — قالاي ويلايمىن دەسەڭىز دە، نەگىزىنەن ءوز ەركىڭىزدە عوي.
دەن تۇنەرىپ كەتتى.
— شىندىعىڭىزدى ايتىڭىزشى، — دەدى ول سوسىن. — ول قىزبەن وسى نە ىستەمەكشىسىز؟ نيەتىڭىز قانداي؟
— ەشقانداي. — زەحەري ونى كوز استىمەن ءبىر شولىپ ءوتتى.
— ونى ايەل ەتىپ تاستاعانىڭىزدى جوققا شىعارۋعا قالاي ءداتىڭىز بارادى؟
زەحەري وعان جايباراقات قاراعان قالپى:
— مەن ەشتەڭەنى دە جوققا شىعارمايمىن، — دەپ سالدى.
— قۇداي ءۇشىن، نەگە ءويتتىڭىز ءسىز؟
— سوندا ونىڭ كۇيەۋى بولۋعا ءوزىم عانا لايىقتىمىن دەپ ويلايسىز با، ميستەر ترەففري؟
— اۋزىنان اق ءسۇتى دە كەپپەگەن قىز بالاعا قالايشا بۇلاي ىستەۋگە بولادى؟ قالاي عانا باتىلىڭىز باردى بۇعان؟ ءتۇن ىشىندە وعان ۇرلانىپ بارۋ دەگەن نە سۇمدىق!؟ وسىنىڭ ءبارى مالدىڭ تىرلىگى ەكەنىن قالايشا تۇسىنبەيسىز ءسىز؟!.
قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ كەتكەن زەحەري جۇدىرىعىن تۇيە ءتۇستى. ءبىراق ونىسىن بىلدىرگىسى كەلمەگەندەي:
— سوندا ونى سىزگە قالدىرۋىم كەرەك پە ەدى؟ — دەدى سابىرلى پىشىنمەن. — مەن ونى وزىممەن بىرگە الىپ كەتۋگە ۋادە بەرگەم. ءسويتىپ ءبىز سارسەنبىدە جولعا شىقپاقشى ەدىك. ەندى ءبارى دە كەش. وعان كىنالى، مىنا ءسىز. يتتەرىڭىزدى ەرتىپ كەلىپ، كورىنگەن جەردى تىمىسكىلەپ، بار جوسپارىمىزدى كۇيرەتىپ كەتتىڭىز. ەندى ونى الا كەتۋدىڭ ەشقانداي ءجونى جوق. بۇل ساپاردان مەن وعان وتە باي ادام بوپ كەلەمىن نەمەسە مۇلدە كەلمەيمىن دە.
— قاشانعا دەيىن؟ — دەپ، مەن دە سوزگە ارالاستىم. ول مەن جاققا سىپايى پىشىنمەن بۇرىلىپ:
— مەن ونى ۋ-شۋدان قۇتىلۋ ءۇشىن الىپ كەتەيىن-اق دەپ ەدىم؛ سەنىڭىز، كىنا مەنەن ەمەس، ءبۇيتىپ سىردىڭ اشىلىپ قالاتىنىن قايدان بىلەيىن... مەن وتە ءقاۋىپتى ساپارعا اتتانىپ بارامىن. ەگەر ول مەنىمەن بىرگە بولسا، ويعا العانىمدى ورىنداۋىم ەكىتالاي. ويتكەنى مەن وندا ىلعي دا جۇيكە توزدىرۋمەن بولاتىن ەدىم. مۇنداي جاعدايدا ول دا ءقاۋىپسىز بولماس ەدى.
— جارايدى، ال ءسىز الىستا جۇرگەندە، ونىڭ جايى قالاي بولادى؟ — دەدىم مەن. — ەگەر ءسىز ءوستىپ قالدىرىپ كەتەرىڭىزدى بىلسە، ول ءسىزدىڭ ايەلىڭىز بولىپ قالاتىنىنا سەنىمىڭىز بار ما؟ مەنىڭشە، ءسىز العان بەتىڭىزدەن قايتقانىڭىز دۇرىس. سوندا بار جاعىنان جاقسى بولادى. ونىڭ ءومىرى ءسىزدىڭ قولىڭىزدا. بەيشارا، ول ءالى جاپ-جاس بالا عوي!
ونىڭ بەتى دىرىلدەپ كەتتى؛ بۇدان ونىڭ ۋايىم جەپ جۇرگەنى بايقالعانداي ەدى.
— ءيا، العان بەتىڭىزدەن قايتىڭىز! — دەدىم مەن تابانداپ.
— مەنىڭ بولاشاعىم وسى ساپارعا بايلانىستى بولىپ تۇر عوي، — دەدى ول كۇرسىنىپ. — ودان باس تارتسام، بارىنەن ايىرىلعانىم.
ول ەرتەڭگى كۇنى نە بولارىن ءبىرىنشى رەت ويلاعانداي ماعان ءارى جالىنىشتى، ءارى كۇماندى قارادى، بۇل ونىڭ تابيعي بولمىسىنا ساي كەلمەيتىنى دە راس-تى. وسى ساتتە مەن ونى ارتى بىلقىلداپ قالدى-اۋ، ەندى ءبارىن قوياتىن شىعار دەپ ويلاعام، ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، دەننىڭ كۇتپەگەن جەردە:
— اقىماقتىق جاساماڭىز! — دەپ، بۇرق ەتە قالماسى بار ما؟ پيرس وعان شۇعىل بۇرىلىپ:
— مەن ءسىزدىڭ اقىلىڭىزعا ءزارۋ ەمەسپىن، — دەدى قاتقىلداۋ داۋىسپەن. — ماعان جول كورسەتەتىن ءسىز كىمسىز؟!.
— سوڭعى دەمىڭىز تاۋسىلعانشا سول قىز ءۇشىن ماعان جاۋاپ بەرەسىز! — دەدى دەن دە تايسالماي.
زەحەري كۇلدى. كۇلدى دە:
— مىنا شىبىندى كوردىڭىز بە؟ — دەدى. — بۇعان ءقازىر نە ىستەسەم، ەرتەڭ سىزگە دە سونى ىستەي سالام. — ول اپپاق شالبارىنا قونىپ وتىرعان شىبىندى الاقانىمەن قاعىپ جىبەردى. — ساۋ بولىڭىز!
ءبىز مىنگەن قايىقتىڭ ەسكەكشىلەرى سۋعا ەسكەكتى سالىسىمەن-اق قاتتى نوسەر شەلەكتەپ قۇيا جونەلدى دە، ارتىمىزدا قالعان "سيقىرلىنىڭ" سۇلباسى عانا كورىنگەن؛ مەنىڭ ەسىمدە قالعانى كاپيتان كومەكشىسىنىڭ كەمە قاپتالىنا جابىسا تۇرىپ، ۇزاپ بارا جاتقان بىزگە فۋراجكاسىن قايتا-قايتا بۇلعاعانى عانا.
ءبىز، ءارقايسىمىز وزىمىزگە دە، وزگەگە دە رەنىشتى كۇيمەن سۋعا سۇڭگىلەسە وتىرىپ جاعاعا دا جەتتىك-اۋ ايتەۋىر. مەن ەشكىمگە ءتىل قاتپاستان ۇيگە قاراي بەتتەدىم.
باقتىڭ جانىنان وتە بەرگەنىمدە، قاتتى جەلدەن المالار ءدۇرس-دۇرس قۇلاپ جاتتى.
الما ءپىستى — ۇزىلگەلى تۇر مىنە،
و! حەي-حوۋ! ۇزىلگەلى تۇر مىنە.
مەن جۇكتەرىمدى جيناپ الىپ، دەرەۋ وسى جەردەن كەتكىم كەلگەن. ءبىراق ءبىر ءسات ماعان وسىنىڭ بارىندە: كۇرەسسەڭ — جەڭە المايتىن، ويلاساڭ — تۇسىنە بەرمەيتىن الدەبىر قىزىق جاتقانداي كورىندى. ارينە، بۇل ادامداردى بىلمەيتىن سىزدەر ءۇشىن، ولاردىڭ ءبىرى اقىماق، ءبىرى بەيشارا كورىنۋى مۇمكىن. ال ومىردە، يا باعىڭا، يا سورىڭا قاراي، ءسىزدى تەك ءبارى دە تۇسىنىكتى، ءبارى دە كەلىستى جايلار عانا ەمەس، كەيدە ءبىر ميىڭ جەتپەس تۇيتكىلدەر مەن ساناڭدى سان ساققا جۇگىرتەر جۇمباقتاردىڭ وزىنە تارتىپ تۇراتىنى بولادى عوي.
مەن فەرماعا كەلگەندە، كۇننىڭ كوزى اشىلىپ سالا بەرگەن؛ ۇيلەردىڭ سارى قامىستى شاتىرلارى اعاش اراسىنان جارقىراپ كورىنىپ، مەنى وندا الدەبىر قۋانىش پەن جايلى حابار كۇتىپ تۇرعانداي سەزىلدى. ماعان ەسىكتى دجون فوردتىڭ ءوزى اشقان.
ءاۋ دەگەننەن-اق ول ءسوزىن كەشىرىم سۇراۋدان باستاۋى ونسىز دا ىڭعايسىزدانىپ كەلگەن مەنى تىپتەن قىسىلدىرا ءتۇسىپ ەدى. ءبىراق ارتىنشا وسىنى سەزە قويعانداي:
— مەن نەمەرەممەن ءالى سويلەسكەم جوق. دەن ترەففريدى كۇتىپ وتىرمىن، — دەپ ول ويىمدى باسقا جاققا ءبولىپ جىبەرگەن.
ونىڭ كارى جۇزىنەن ۋايىم جەگەن ادامعا ءتان قاجىعان كەيىپ، سالقىن سىز بايقالىپ تۇردى. ءتۇنى بويى كىرپىك ىلمەي شىققان سەكىلدى؛ كيىمدەرى مىج-مىج، سوعان قاراعاندا، شەشىنىپ جاتۋعا دا زاۋقى سوقپاعانداي. ءبىراق بۇل ءوزى اياۋشىلىق ءبىلدىرۋدى ۇناتپايتىن ادام ەدى. جانە وسى وقيعالاردىڭ بارىنە ارالاسىپ كەتكەنىم ءۇشىن مەن دە ءوزىمدى ىڭعايسىز سەزىنىپ وتىرعان جايىم بار. دەگەنمەن كىبىرتىكتەي تۇرىپ قايدا بولعانىمىزدى ايتىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدىم.
— ءبىز ءۇشىن قام جەگەندەرىڭىزگە راقمەت. ازاماتتىق جاسادىڭىزدار. بۇلاي ەتپەسكە بولمايتىن دا ەدى عوي. ءبىراق ءبارى دە بولار ءىس بولىپ، بوياۋى سىڭگەننەن كەيىن...
ونىڭ قاتتى قاپالانعانى تۇرىنەن بىلىنە قالدى. جان شىداتپاس جۇرەكتەگى كۇيزەلىسى تاكاپپارلىعىمەن بەتپە-بەت كەلىپ، بەلدەسۋگە تۇسكەندەي. تەك ءبىرازدان كەيىن عانا:
— ءسىز ونى كوردىك دەيسىز بە؟ ول ءبارىن مويىندادى ما؟ قالاي بولعانىن دا ايتقان شىعار؟
مەن وعان ءپيرستىڭ جوبا-جوسپارىن مۇمكىندىگىنشە الدىنا جايىپ سالعانداي بولدىم. پارىز، مىندەت تۋرالى قاتىپ-سەمىپ قالعان قاعيداسى بار وسى ءبىر شالدىڭ الدىندا مەن نە دەسەم دە ءوزىمدى پيرس جاعىنا شىعىپ وتىرعانداي سەزىندىم.
— بۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ — دەدى ول اقىرى. — ءسىزدىڭ ايتۋىڭىزشا، ول وسىنى پەيشنستەن ايىرىلىپ قالماس ءۇشىن ىستەگەن ەكەن، سويتە تۇرا ەندى ەكى اپتادان كەيىن ونى قالدىرىپ كەتۋى قالاي؟
— مەن ونى بىرگە الىپ جۇرگىم كەلىپ ەدى، — دەيدى ول...
— ءسىز سوعان سەنەسىز بە؟
وسى مەزەتتە ەسىكتەن پەيشنستى كوردىم دە، جاۋاپ بەرۋگە ۇلگەرمەي قالدىم. و جەردە ونىڭ قاشاننان بەرى تۇرعانىن بىلمەيمىن...
— ونىڭ مەنسىز كەتكەلى جاتقانى راس پا؟ — دەدى ول مەن تەك باسىمدى يزەدىم.
— بۇنى ءسىز ءوز اۋزىنان ەستىدىڭىز بە؟
— ءيا.
قىز اياعىمەن جەر تەپتى.
— ول ماعان ۋادە بەرىپ ەدى عوي! ۋادە بەرگەن. ۋادە! — دجون فورد وعان جاقىنداي بەردى.
— قول ۇشىڭدى تيگىزبە ماعان، اتا! جەك كورەمىن مەن سەندەردى. نە ىستەسە، سونى ىستەسىن، ماعان ەندى ءبارىبىر.
دجون فوردتىڭ ءوڭى كۇرەڭىتىپ كەتتى.
— پەيشنس، — دەدى ول — شىنىمەن-اق سەن مەنەن كەتكىڭ كەلە مە؟
ول بىزگە تىك قاراپ تۇرىپ:
— كەتەم بە، كەتپەيمىن بە، ونى ءبىلىپ قايتەسىڭ. جۇرەك اۋىرتقاننان باسقا تۇك تە جوق وندا! — دەدى.
— سوندا سەن... يت ولگەن جەردەن نە تابام دەپ ءجۇرسىڭ؟
پەيشنس جىندى ادامداي سىقىلىقتاي كۇلدى.
— نە تابام؟ بىلمەيمىن... ەشتەڭە؛ بولماعاندا ەشكىم مەنىڭ جۇيكەمدى توزدىرماس ەدى. ال ەندى سەن مەنى قاماپ ۇستايتىن شىعارسىڭ، ويتكەنى مەن ەشكىمگە كۇشى جەتپەيتىن ايەل زاتىمىن عوي، ال سەندەر... و-و، كۇشتىسىڭدەر!
— دوعار! — دەدى دجون فورد. — مەن ونى زورلاپ تۇرىپ سەنى العىزامىن.
— جو-جوق، اۋزىڭا الما! — دەپ قىز ايقايلاپ جىبەردى. — مەن ساعان ويتكىزبەيمىن. نە ىستەسە دە ول ءوزى بىلەدى. ەستيسىڭدەر مە سەندەر، ءوزى بىلەدى! باس ەركى وزىندە ونىڭ!
ول ەسىككە قاراي جىلىستاي بەردى دە، اقىرى جوق بولدى، دجون فورد اياق استىنان جەر جىلجىپ بارا جاتقانداي تەڭسەلىپ كەتتى. مەن دە بولمەدەن شىعا جونەلدىم. سوسىن اسۇيدە ىرىمشىك پەن نان جەپ وتىرعان حوپگۋدتىڭ جانىنا كەلدىم. مەنى كورگەن ول ورنىنان تۇرىپ، وتە سىپايى تۇردە توڭازىتىلعان شوشقا ەتى مەن ءبىر توستاعان شاي ىشۋگە شاقىردى.
— ءسىزدىڭ مۇندا باس سۇعىپ شىعاتىنىڭىزدى ءبىلىپ ەدىم، سەر، — دەدى ول شايناڭداي وتىرىپ. — بۇگىن ۇيدە تاماق جايىن ويلاپ جۇرگەن بىرەۋ جوق. كەمپىر اناۋ پەيشنسپەن اۋرە. جاس قىزدار ابدەن ەركىنسىپ كەتتى عوي. — ول اۋزىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ قويىپ قورقورىنا تەمەكى تىعىنداي باستادى. — بۇلار ءوزى تۇقىمىنان سولاي. سكۆاير ريك ۆويسي جىگىتتىڭ تورەسى دەيتىن ناعىز دجەنتلمەن بولدى؛ ال ميسسيس ۆويسي تۋرالى ءتىپتى ءسوز جوق، كوركىنە كوز توياتىن حانشانىڭ تۋرا ءوزى ەدى، تەك... — دەپ ول قورقورىن ءبىر ەزۋىنەن ەكىنشىسىنە اۋىستىرا وتىرىپ، ءبىر نارسەنىڭ شەتىن جانە قىلتيتا ءتۇستى. — تەك ءسال نارسەگە بۇرق-سارق قايناپ شىعا كەلەتىن وتە اشۋشاڭ بولاتىن، جارىقتىق. حوپگۋد، بىلاي قاراعاندا، وتە سۇستى ادام كورىنگەنمەن ونىڭ جۇرەگى سونشاما جۇمساق، نازىك ەكەنىن بىلەمىن، ءبىراق، سويتە تۇرا ونىمەن مۇنداي تاقىرىپتا اڭگىمەلەسۋ ارتىق ەدى.
مەن جوعارىداعى ءوز بولمەمە كەلدىم دە، جۇكتەرىمدى جيناستىرا باستادىم، ارتىنشا ونى دا قويىپ، قولىما كىتاپ الىپ ەدىم، اقىر سوڭىندا ۇيىقتاپ كەتىپپىن. ويانعان كەزدە ساعاتىما قاراسام، بەس بولىپتى. ءتورت ساعات بويى قىبىر ەتپەي كوز شىرىمىن الىپپىن. قيعاشتاي تۇسكەن كۇن ساۋلەسى ءبىر تەرەزەدەن ەكىنشىسىنە قاراي ويىسقان؛ شەلەك تۇبىنە ءسۇتتىڭ شىلپ-شىلپ قۇيىلىپ جاتقانى ەستىلەدى؛ سوسىن الدەبىر گۇرسىلدەگەن توسىن دىبىس پەن قاتتىراق جۇرگەن اياق ءدۇرسىلىن قۇلاعىم شالىپ قالدى.
ەسىكتى ايقارا اشىپ جىبەردىم. حوپگۋد پەن جاعالاۋ كۇزەتشىلەرىنىڭ ءبىرى پەيشنستى باسقىشپەن جوعارى كوتەرىپ كەلەدى ەكەن. قىز ولاردىڭ قولىندا قىبىرسىز سۇلىق جاتىر، ءوڭى بوزدەي بوزارىپ كەتكەن، ماڭدايى جىرىلعان، بەتىنە بىرنەشە تامشى قان قاتىپ قالىپتى. قولدارى بولماشى ءدىرىل قاعادى، ساۋساقتارىن اقىرىن بۇگىپ-جازعان بولادى. ەركەكتەر ونى جوعارىعا كوتەرىپ اپارىپ، ەندى جاتقىزا بەرگەندە، ول ەرىندەرىن ازەر جىبىرلاتىپ:
— وسىلاي جاقسى، مەنى تۇسىرمەڭدەرشى... مەن شىداپ كورەيىن، — دەدى اۋىرسىنا.
ولار جانىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا، قىزدىڭ كوزى ءسال عانا كۇلىمسىرەپ، ماعان بىردەڭە دەگەندەي بولدى، ءبىراق مەن ونىسىن ۇقپاي قالدىم؛ ەسىك جابىلدى دا، تومەنگى جاقتان تاعى دا ابىرجىعان داۋىستار ەستىلە باستادى. مەن بوتەن ادامدار شىعىپ كەتىسىمەن حوپگۋدكە جەتىپ باردىم. ول ماڭدايىنان تەرىن ءسۇرتىپ تۇرىپ:
— بەيشارا بالا-اي! — دەدى كۇرسىنىپ. — قۇلاعان... جاردان ۇشىپ كەتىپتى... ارقاسىمەن تۇسسە كەرەك... تاۋىپ العان جاڭاعى جىگىتتەر كورىنەدى. و، قۇداي، جار بولا كور! مۇمكىن ءقاۋىپتى دە بولا قويماس... ميستەر فورد ازىرگە ەستىگەن جوق. مەن دارىگەرگە بارىپ كەلەيىن.
ءبىر ساعاتتىڭ و جاق بۇ جاعىندا دارىگەر دە كەلىپ جەتتى؛ ءتىپتى بالا دەۋگە بولاتىنداي جاپ-جاس جىگىت ەكەن. ءبىراق قىز بولمەسىنە كىرىپ شىققاننان كەيىن وڭىنەن ۇلكەن ادامدارعا ءتان اسا بايسالدىلىق سەزىلگەن.
— جانىنداعى اناۋ كارى ايەل.. وعان شىن بەرىلگەن بە؟ ونى دۇرىستاپ كۇتە الا ما ول؟.. ول ءۇشىن جانىن بەرۋگە ءازىر دەيسىزدەر مە؟ وتە جاقسى!..بىلمەيمىن، ەشتەڭەدەن ۇمىتتەندىرە المايمىن. بار بالە ومىرتقادا سەكىلدى، دەرەۋ كونسيليۋم كەرەك! نەتكەن جۇرەك جۇتقان قىز ەدى! ميستەر فوردقا ايتىڭدار، توركيدەگى ەڭ كەرەمەت دەگەن دارىگەردى شاقىرسىن مۇندا. وندا ك... دەگەن دارىگەر بار. ەرتەڭ بار جۇمىسىمدى تاستاپ، ءوزىم دە وسىندا كەلەمىن. اۋرۋعا بار جاعىنان تىنىشتىق قاجەت. مەن وعان ۇيىقتاتاتىن ءدارى تاستاپ كەتتىم، تۇندە ىستىعى كوتەرىلۋى مۇمكىن.
اقىرى دجون فورد تا كەلدى. بەيشارا شال! نەمەرەسىن مازالاۋدان قانشاما جۇرەكسىنسە دە، ۇيدە وتىرا بەرۋگە سونشاما شىدامى جەتپەسە كەرەك. مانادان بەرگى بىرنەشە ساعاتتا باسقىشتان الدەنەشە تومەن ءتۇسىپ، قايتا كوتەرىلگەنىن مەن ونىڭ اياق تىقىرى مەن ەنتىگە دەم العانىن ءبىلىپ وتىرمىن. ون بىرلەر شاماسىندا مەن ەندى دەمالعالى جاتقان كەزىمدە بولمەمە ميسسيس حوپگۋد باس سۇققان.
— ءسىز وعان بارىپ شىقپايسىز با؟ — دەدى ول — ءسىزدى ول سۇراپ جاتىر. ەشتەڭە، ەشتەڭە بىلمەيمىن، تەك ءسىزدى عانا كورگىسى كەلەدى؛ مۇمكىن ساندىراقتاپ جاتقان شىعار، ا؟ — بايعۇس كەمپىردىڭ كوزىنەن جاس بىرس-بىرس تامادى. — مۇمكىن، ءسىزدىڭ كىرگەنىڭىز وعان زيان دا بولار، ءبىراق، بىلمەيمىن... ال كىرمەسەڭىز، ءتىپتى الاڭداپ بىتە مە...
پەيشنس جاستىق ۇستىندە كوزىن جارتىلاي جۇمىپ، اۋىر تىنىستاپ جاتىر ەكەن. ونىڭ وسى جاتىسىنان مەنى كورگىسى كەلگەنى دە، ءتىپتى جانىنا كەلگەنىمدى سەزگەنى دە بايقالمادى. توسەك جانىندا ولەۋسىرەي جانىپ تۇرعان مايشامنىڭ قارا كومىر تۇقىلى عانا قالعان؛ ەسىك پەن تەرەزەلەر شالقاسىنان اشىق، ءبىراق سىرتتان بولماشى تازا اۋا كىرگەنى سەزىلمەيدى. قاراڭعى بولمەدە ءسال عانا قىزارعان تىلدەي وت ماڭايىنا كومەسكى جارىعىن ءبىر قالىپتى شاشىپ تۇر. توبە تىم الاسا. تۋرا ەدەن تۇبىنەن باستالاتىن كەڭ تەرەزەنىڭ ارعى جاعىنان الما اعاشتارىنىڭ بۇتاقتارى قاراۋىتادى. قويۋ قاراڭعىلىق ىشىنەن ءبارىن دە جاقسىلاپ كورىپ الۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. توسەكتىڭ تومەن جاعىنا قويىلعان ساندىق ۇستىندە ەرنى جىبىرلاپ، بىردەڭە ايتقانداي بولىپ ميسسيس حوپگۋد وتىردى. بولماشى كۇلىمسى يىسپەن قاتار الما اعاشى مەن الدەبىر سابىننىڭ حوش ءيىسى بىلىنەدى. ەدەندە توسەنىش جوق، بولمەدە توسەك تۇسىندا ءىلۋلى تۇرعان سكريپكادان باسقا ەشبىر كوزگە بىردەن تۇسەر زات كورىنبەيدى. كىشكەنتاي دوڭگەلەك ساعاتتىڭ ءبىر قالىپتى تىقىلى ەستىلەدى.
— ماعان انا ءبىر ءدارىنى نەگە بەرمەيسىڭ، ما؟ — دەيدى پەيشنس ءالسىز عانا ءۇزىپ-ۇزىپ سويلەپ. — مەنىڭ ۇيىقتاعىم كەلەدى.
— وتە اۋىرسىنىپ جاتىرسىڭ با؟ — دەيمىن مەن.
— ءيا، بارلىق جەرىم شىداتپاي بارادى، — دەپ، ول ماعان ءجۇزىن بۇرعان. — بۇنى مەن ادەيى ىستەدى دەپ ويلايسىز با؟.. جو-جوق. ەگەر ادەيى ىستەسەم، ويىمداعىعا وڭاي جەتكەن بولار ەدىم، سوندا ءبۇيتىپ جانىم قينالماس تا ەدى. — ول كوزىن الاقانىمەن جاۋىپ الدى. — بىرەۋگە مۇڭىن شاققان جاقسى ەمەس. ءبىراق شىداي الار ەمەسپىن. ەندى ويتپەيمىن... مەن... ويتپەيمىن ەندى ءسىزدىڭ الدىڭىزدا.
ول ۇيىقتاتاتىن ءدارىنى كىشكەنتاي بالا سياقتى بەت-اۋزىن اشىرقانا جىبىرلاتىپ، بار پەيىلىمەن ءىشىپ سالدى.
— قالاي ويلايسىز، مەن ءالى كوپكە دەيىن ويناي المايمىن با؟.. وي، مەن نە دەپ كەتتىم، ءقازىر ماعان مۇلدە باسقا جايدى ويلاۋىم كەرەك قوي. — ول ماعان قولىن سوزدى. — مىنا ساقيناعا قاراڭىزشى. مەن كۇيەۋگە شىققان ايەلمىن، بۇل قىزىق ەمەس پە، ءا؟ حا، حا! بۇنى ەشكىم ەشقاشان تۇسىنبەيدى، بۇل دا قىزىق قوي! بەيشارا اتام! ەشكىم كىنالى ەمەس، ەشقانداي سەبەپ تە جوق، ءبارىن ىستەگەن ءوزىم. ءسىزدى شاقىرعان سەبەبىم: وسىنى ايتايىن دەپ ەدىم؛ ما وسىندا وتىر، ءبىراق، ەشتەڭەنى تۇسىنبەيدى؛ نەگە مەنى تۇسىنبەيسىڭ، ما؟
دەنەدەگى ءدىرىل ۇيقىمەن ارپالىسقا تۇسكەندەي؛ پەيشنس كورپەسىن سىرىپ، شىلبيگەن ۇزىن قولىن ءسال جوعارى كوتەردى، سودان ءوزى جەڭىلدەپ قالعان سەكىلدى؛ وسى ساتتە كوزدەرى ۇلكەيىپ، جاس بالاداي جاۋتاڭداي قالعان مايشام جارىعى الاۋلاپ، جارىعى مولايا ءتۇسىپ ەدى.
— وعان ەشكىم حابار بەرمەسىن، ەشكىم؛ وسى تىلەگىم بولسىنشى!.. ەگەر اياعىم تايىپ كەتپەسە... وندا نە بولار ەدىم؟ بىلمەيمىن، سىزدەر دە بىلمەيسىزدەر... قىزىق! مەن ونى ءسۇيدى دەپ ويلايسىزدار ما سىزدەر؟ ماحابباتسىز كۇيەۋگە شىقپايدى، سولاي ەمەس پە؟ مۇلدە سۇيمەي دەگەنىم عوي. الايدا، بىلەسىزدەر مە، مەن ەشكىمگە تاۋەلسىز ءومىر سۇرگىم كەلدى؛ ال ول مەنى وزىمەن بىرگە الا كەتۋگە ۋادە بەرگەن، سويتە تۇرا ەندى مىنە، قالدىرىپ كەتۋدى ويلاپتى. ال مەن قالعىم كەلمەيدى، مۇلدە قالعىم كەلمەيدى! مەن الگى ءبىر جەرگە، تۇتاستاي قىنا باسقان جار جاقتاۋىنا كەلگەنىمدە، تەڭىز تۋرا تابان استىندا جاتقان؛ ەگەر وسى تۇستان سەكىرسەم، بارلىق ءىس بىردەن بىتەدى دەپ ويلاعام؛ سوسىن نە دە بولسا بيىگىرەكتەن قۇلايىن دەپ تاعى دا جار قاپتالىمەن جوعارىعا كوتەرىلە بەرگەنىمدە... اياق باسقان تاسىم دومالاپ كەتتى دە، تومەن قاراي ءبىر-اق ۇشتىم... ەندى مىنە، بار جەرىم اۋىرادى. ال اۋىرعان كەزدە بىردەڭە ويلاۋ دا مۇمكىن ەمەس.
ونىڭ ەسىنەن تانا باستاعانى سەزىلدى.
— ءوزىڭ تىلەگەن ولىمنەن ەشكىم قۇتقارىپ قالا المايدى. وعان ايتۋدىڭ كەرەگى جوق... ەگەر ءتىپتى... جو-جوق، كەرەك ەمەس، قاجەتى جوق... ءسىزدىڭ كەتكەنىڭىز، ويتكەنى... — كوزى جۇمىلا بەردى دە، ۇيىقتاپ كەتتى.
بۇل كۇنى تاڭەرتەڭ ونىڭ بەتى بەرى قارادى ما، الدە بۇرىنعىدان دا اۋىرلاي ءتۇستى مە، ەشكىم سەزگەن ەمەس.
سەيسەنبى، 9 تامىز
VI
مەن وسىنىڭ ءبارىن جازعانىما ءۇش كۇن ەمەس، ءۇش اپتا بولعان شىعار. ۇيدە اۋرۋ ادام جاتقاندا ۋاقىت قالاي باياۋ جىلجيدى دەسەڭىزشى!.. بۇگىن تاڭەرتەڭ دارىگەرلەر كەلگەن، ولاردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ تاتار ءدامىنىڭ تاۋسىلۋىنا قىرىق ساعاتتاي قالعان. بۇنى ەستىگەن ساتتەن باستاپ ول نە قينالعانىن، نە قايعىرعانىن تيتتەي دە بىلدىرگەن ەمەس. تۇرىنە قاراساڭ — caپ-cay سياقتى؛ بەتى سولىپ، ءوڭى بوزارعانى بىلىنبەيدى. جانىن قاتتى قيناعان اۋرۋ دا بايقالمايدى، ءبىراق دەنەسى بىرتىندەپ قوزعالۋدان قالا باستاعان... ونىڭ بار شىندىقتى ءبىلىپ العانىنا دجون فورد قاتتى وكىنىپ ەدى. ولەتىنىن بىلگەن ساتتە ول بار بولعانى قابىرعاعا قاراي تەرىس بۇرىلا بەرىپ، كۇرسىنگەن دە قويعان؛ سوسىن جانىندا مىرس-مىرس جىلاپ وتىرعان بەيشارا حوپگۋد كەمپىرگە باسىن بۇرىپ:
— ما، ما، جىلاما، ماعان ەندى ءبارىبىر، — دەگەن.
ولار جانىنان كەتكەن كەزدە، سكريپكاسىن سۇراپ ەدى. ونى وزىنە ىڭعايلى ەتىپ ۇستاپ تۇرۋدى ءوتىندى دە، ىشەكتى جايلاپ ىسا باستادى؛ ودان الدەبىر وكسىگەن، ىڭىرسىعان، ىرعاقسىز دىبىس شىعا بەردى، سوعان ىزا بولدى ما، ىسقىشتى تاستاي سالىپ، وكسىپ-وكسىپ جىلاپ جىبەردى. وسى مەزەتتەن كەيىن ءقايتىپ تىلدە قاتقان جوق، ىڭقىلداعانىن دا قويعان.
دەگەنمەن ءسال شەگىنىس جاسايىن. جەكسەنبى كۇنى، دالىرەك ايتقاندا، سىزدەرگە بۇدان بۇرىن بايان قىلعان وقيعانىڭ ەرتەڭىندە، سەرۋەندەپ قايتىپ كەلە جاتقانىمدا، سىرنايىمەن الدەبىر مۇڭلى اۋەندى سىڭسىتىپ جۇرگەن ءبىر بالانى كەزىكتىرگەنىم بار.
— اعاي، جۇرىڭىزدەرشى! — دەدى ول. — ءسىزدى ميسس شاقىرىپ جاتىر.
مەن وعان باردىم. تاڭەرتەڭ ءوڭى ءتاپ-تاۋىر ەدى، ەندى مۇلدە السىرەپ قالىپتى. قولىندا حات.
— مىنانى، — دەدى ول، — ءوزىم وقي الار ەمەسپىن. ءبىر سىر بار سياقتى مۇندا... مەنىڭ ويلاۋعا دا، كورۋگە دە شامام جوق. وسىنى ماعان وقىپ بەرىڭىزشى، وتىنەم!
حات زەحەريدەن ەكەن. مەن ونى اقىرىن سىبىرلاپ وقي باستادىم، ويتكەنى جانىمىزدا ميسسيس حوپگۋد پەيشنستەن كوز الماي توقىما توقىپ وتىر ەدى. وقىپ بىتكەن كەزدە، ول ماعان حاتتى تاعى بىرنەشە رەت قايتالاتىپ وقىتقان. العاشىندا قۇددى ريزا بولىپ جاتقانداي كورىندى، ءتىپتى ازداپ قۋانىش سەزىمى دە جىلت بەرگەن، ءبىراق كەيىن كوزىنە الدەبىر مۇڭ ۇيالاعانداي بولدى دا، ونىسى بىرتىندەپ ىزالى مىسقىلعا ۇقساي تۇسكەن؛ ءسويتىپ مەن حاتتى ءۇشىنشى رەت وقىپ بىتپەي جاتىپ، ونىڭ كىرپىگى ءىلىنىپ كەتىپ ەدى. حاتتىڭ عاجاپ جازىلعانى سونداي، وندا ادامنىڭ جان دۇنيەسى قىرتىس-قىرتىسىمەن، بار بولمىسىمەن جارقىراپ كورىنگەنى راس-تى. مەن ونى اق جامىلعىعا ورانىپ جاتقان قىزدىڭ قول استىنا تىقتىم دا، شىعىپ كەتتىم. سوسىن ءوز كوزىممەن كورىپ قايتايىنشى دەگەن نيەتپەن قىز قۇلاعان سول ءبىر جارقاباقتىڭ جانىنا كەلدىم. ول ايتقان تۇتاستاي مۇك باسقان تومەندەگى قيا بەت بەلدەۋىندەگى تار جاقتاۋدى دا تاۋىپ الدىم. قىز قول سوزعان جوعارىداعى جاقپار تاس مەنىڭ ءسال عانا وڭ جاعىمدا تۇردى — بۇعان قالاي باتىلى بارىپ ورمەلەگەنىنە قايران قالاسىڭ! سول ساتتە ونىڭ بويىن قانداي سۇراپىل سەزىم بيلەگەنىن مەن ەندى عانا تۇسىنگەندەيمىن! ارت جاقتا — قىزعالداق كومكەرگەن كەڭ القاپ، وندا تىرشىلىك قاراكەتىمەن قاپتاي ۇشىپ جۇرگەن شىبىن-شىركەي، ودان ارىدە، استىعى ءالى ورىلماعان ەگىستىك، تاڭنان شىر-شىر ەتكەن تورعايلار ءۇنى ەستىلەدى. توبەمدە — ءبىر شەتى سوناۋ كوكجيەككە بارىپ تىرەلگەن كوگىلدىر اسپان، ال تومەندە — قارا جارتاس تابانىندا سان تۇسكە بويالىپ جاتقان تەڭىزدىڭ ءبىر قولتىعى. ساي-سالالى، قىراتتى-قىرقالى كەڭ دالانىڭ ۇستىنەن ۇشقان بۋداق-بۋداق اقشا بۇلت. مۇنداعى اسپان شىعىس جاعالاۋداعى سياقتى ەش ۋاقىتتا قىزىل سارى تۇسكە بويالىپ جاتپايدى؛ بۇل جەردە ول ءاردايىم الدەبىر جاققا كوشىپ بارا جاتقان اق مامىقتاي اقشا بۇلتتارعا تولادى دا تۇرادى. زەحەري پيرس حاتىنىڭ كەيبىر جولدارى مەنىڭ جادىمدا ءالى دە جاڭعىرىپ تۇر ەدى. قالاي دەسەك تە ول ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتانىڭ، زاماننىڭ، وتباسىندا بويعا سىڭگەن ءداستۇرلى سالت-سانانىڭ ءتول پەرزەنتى ەكەنى راس-تى. ءتىپتى اۋاسىنا دەيىن جۇپار ءيىسى اڭقىعان وسىنداي جۇماق جەردەن قايداعى ءبىر قيالشىلدىڭ شىعۋى مۇمكىن ەمەس (ونداي ادام ءوز جانىنا راقاتتى ءوز قولىمەن جاساۋعا ءتيىس ورتادا عانا دۇنيەگە كەلمەك قوي)؛ اتا-بابالارى مىڭداعان جىل بويى كۇندىز-تۇنى تەڭىز دەگەن عاجايىپ دۇنيەدەن كوز جازباعان — سول عاجايىپ دۇنيەنىڭ جۇمباق سىرلارىن بىلۋگە دەگەن ءوز قۇمارلىعىنىڭ ماڭگىلىك قۇلىنا اينالعانداردىڭ اراسىنان زاڭ مەن ءتارتىپتى مويىنداي قويار ادامدى تابۋ قيىن-اۋ. جالپى ادام بالاسىنىڭ حايۋاننان ايىرماشىلىعى از بولار...
"ءومىر دەگەنىڭ ءوز ەركىڭمەن قولعا سالعان بۇعاۋدان دا قيىن دۇنيە عوي، — دەپ جازىپتى ول. — مەنى كىنالاماي-اق قويشى. ەگەر سەنى تولىپ جاتقان قاۋىپ-قاتەردىڭ ورتاسىنا تاستاپ جىبەرسەم، سەن وندا باقىتتى بولار ما ەدىڭ؟ مەن ۇلان-اسىر تابىس تاۋىپ، سەنى ەڭ باي ايەلدەردىڭ قاتارىنا قويسام دەيمىن؛ ال سەنى وزىممەن بىرگە الىپ جۇرسەم، ساتسىزدىككە ۇشىراۋىم ابدەن مۇمكىن. مەن ساعان قاراسام بولدى، جۇمسارا تۇسەمىن. ادام دۇنيەدە وزىنە نە قىمبات بولسا، تەڭىزدە سونى عانا ارماندايدى، ول سوندا حوش ءيىستى ارشانىڭ گۇلىن دە، بالدى دا اڭسايدى، ولار ساعان ۇقسايدى؛ ول سوندا باقشاداعى اپپاق الما اعاشى مەن جاپ-جاسىل ءشوپتى دە اڭسايدى، ولار ساعان ۇقسايدى؛ كەيدە ول شالقاسىنان جاتىپ الىپ تەك ارمانداۋدى عانا سۇيەدى، سول ارماندارىنىڭ ءبارى دە الدىمەن ساعان ۇقسايدى..."
مەن وسى جولداردى وقىعان كەزدە پەيشنستىڭ ءجۇزى تاڭعالارلىقتاي جادىراپ، بال-بۇل جانىپ، كوزىنە ناپ-نازىك كۇلكى ويناپ شىعا كەلگەنى دە ەسىمدە؛ ارتىنشا ءبىراق: "وسىنىڭ ءبارى جىندىنىڭ ءسوزى عوي، سولاي ەمەس پە؟" دەگەن.
ول حاتىندا بۇدان كەيىن: ەگەر ءساتىن سالىپ زور تابىسقا جەتەر بولسا، وندا نە ىستەيتىنىن، قانداي ىسكە تاۋەكەل ەتەتىنىن، ەگەر بارلىق جاعدايدا سابىرلىق ساقتاي السا، ويلاعان ماقساتىنا تۇگەل جەتەتىنىن سەندىرە، توندىرە جازىپتى.
"مەن بۇل ساپاردا ەكى ايدان ارتىق بولمايمىن، — دەپ جالعاستىرادى ول. — ءوز ۇيىڭدە كۇتە تۇر، جانىم نەمەسە مەنىڭ اكەمنىڭ جانىنا كەلىپ ال. بۇعان ول قۋانباسا، رەنجىمەيدى. وندا مەنىڭ شەشەمنىڭ بولمەسى بار. ەشكىم دە سەنىڭ بەتىڭدى قاقپايدى، تەڭىز جاعاسىندا ەمىن-ەركىن وينايسىڭ: تاس قاراڭعى تۇندەردە اسپانداعى جۇلدىزدار تەڭىز بەتىنە ءتۇسىپ، سەن ءۇشىن مىڭ بۇرالىپ بيلەيتىن بولادى. سەنى ويلاي وتىرىپ، مەن ولارعا ىلعي دا قىزىعا قارايتىنمىن..."
"بۇنى وقىماي-اق قويىڭىز"، — دەپ پەيشنس اۋىر كۇرسىنگەن، سوسىن كەلەسى جولى بۇل تۇستى ادەيى اتتاپ ءوتىپ وتىردىم... حات بۇدان ءارى ادەمى سەزىمگە قۇرىلعان ەدى.
"سەنىمەن وسى سىردى بولىسكەندە، ەكەۋمىزدىڭ الدىمىزدان جالپاق الەم جارقىراپ سالا بەرگەندەي بولادى. مەن سەنى قايدا اپارۋدى دا ويشا ەلەستەتەمىن. نە اسا ىستىق ەمەس، نە وتە سۋىق ەمەس ءبىر كەرەمەت جەر بار، سەن وندا كۇنى بويى كولەڭكەدە وتىرىپ، ليانا جاپىراقتارى مەن كوكوس پالماسىن قىزىقتايتىن بولاسىڭ، تىپ-تىنىش، جىم-جىرت؛ ەشتەڭە ىستەۋدىڭ دە، ەشتەڭەدەن قام جەۋدىڭ دە كەرەگى جوق؛ ول جەردە جايشىلىقتا تۇسىڭە عانا كىرەتىن جەمىس-جيدەكتىڭ ءبارى بار؛ ول جەردە قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق، تەك اندا-ساندا قايداعى ءبىر زاڭگىنىڭ سۋعا جۇزگەن شولپىلى عانا ەستىلەدى. ءيا، ءبىز ءدال سول جەرگە بارامىز، پەيشنس! سەكسەن توننا سۋدى تولتىرىپ الىپ ەركىن جۇزە بەرەتىن ونداي تەڭىز استە جوق. اعىسقا قارسى الاسۇرعاندارعا عانا بۇل دۇنيە عاجاپ قوي! بۇل دۇنيەنىڭ بىزگە بەلگىسىز جۇمباقتارى قانشاما! مەن سەنى ۇلدە مەن بۇلدەگە تەگىس وراعاندا، ءوزىڭدى-وزىڭ تانىماي دا قالاسىڭ. ەركەك دەگەن ۇيدە وتىرۋ ءۇشىن جارالماعان عوي، جارقىنىم..."
حاتتىڭ ءاربىر جولىنان ونداعى شىن مانىندەگى ءمولدىر سەزىمگە قاراماستان، بۇل ادامنىڭ ءوز ماقساتى ءۇشىن دالىرەگىندە، پايدا جولىندا ەشنارسەدەن باس تارتپايتىنى اپ-انىق سەزىلىپ تۇر ەدى. قىزدى جان-تانىمەن سۇيە تۇرىپ، ماحابباتتى باستى ماسەلە دەپ ەسەپتەگىسى كەلمەيدى؛ ەسىل-دەرتى الدىمەن بايلىققا كەنەلۋ. بويى تولعان كۇش — ءتىپتى سۇراپىل كۇش! ونىڭ العان بەتىنە قىزدىڭ نەگە توسقاۋىل بولعىسى كەلمەگەنىن مەن ەندى عانا تۇسىنگەندەيمىن.
ول قاراساڭ كوز تۇندىراتىن قانداي سيقىرلى سۋرەتتەردى قىز الدىنا توسپاعان دەسەڭشى! بۇعان، ارينە، قىز دا قىزىقپاي قويماعان، العاش قارا ديىرمەنگە بارعان كەزدە-اق مەن ونىڭ كوزقاراسىنان وسىنى بايقاپ قالعانمىن. دەگەنمەن وعان بەرىلە سالۋىنىڭ ءوزى — ونىڭ باسقا ەمەس — پەيشنس ۆويسي بولعاندىعى ەدى: ال پەيشنس ۆويسيگە ءتان قاسيەت — ىلعي دا بىردەڭەنىڭ باسىن قيسايتىپ الىپ، سوسىن ونى قايتا تۇزەۋگە ، ۇمتىلۋى عوي. مىنە، ول ولگەلى جاتىر؛ ەندى ونى سۇيگەن جىگىتى دە، باسقالار دا ەشقايدا الىپ كەتە المايدى. ول ءوزىنىڭ قاراڭعىلاۋ كايۋتاسىندا، قىزدى ولىمگە دۋشار ەتكەن وسى ءبىر حاتتى جازۋ ۇستىندە، ونىڭ قانداي سەزىم ارپالىسىن باستان كەشكەنىن ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى ەدى.
"مەن بالا كۇنىمنەن، — دەپ جازادى ول، — دالادا سيىر جايىپ جۇرگەن كەزىمدە-اق ىلعي دا اسا باي ادام بولۋدى ارمانداۋشى ەدىم. ەندى سونى سەن ءۇشىن ىستەيمىن جانە وعان جەتەم دە، مەن ەكى جىل بويى دايىندالدىم؛ ماعان نە ءبىلۋ كەرەك بولسا، ءقازىر سونىڭ ءبارىن ءبىلىپ الدىم... وسى حاتتى جىبەرىسىمەن لوندونعا اتتانامىن. ءالى دە كوپ نارسەنى ويلاستىرۋىم كەرەك؛ سەنەن الىستاماي، زاكىردى كوتەرمەي، بۇدان ءارى مەن وزىمە سەنە المايمىن. مەن ءوز كەمەمە "سيقىرلى" دەپ ات قويعاندا، الدىمەن سەنى ويلاعام، سەن مەنىڭ سيقىرلىمسىڭ..."
حات سوڭىندا ول پەيشنسكە سارسەنبى كۇنى (ياكي ەرتەڭ) كەشكى ساعات تۋرا جەتىدە شىعاناققا كەلىپ تىرەلەتىن سۇرلەۋ جولعا كەل دەپ جالبارىنادى — سول جەردە ول جاعاعا ءتۇسىپ، ونىمەن قوشتاساتىنىن ايتادى. حاتقا: "سەنى سۇيەتىن كۇيەۋىڭ — زەحەري پيرس" دەپ قول قويعان.
مەن القاپ جيەگىندە ۇزاق جاتتىم؛ توڭىرەكتە تىنىشتىق ۇيىپ تۇردى. شىركەۋ قوڭىراۋى سوعىلدى. شومەلەلەر كولەڭكەسى جايلاپ ۇزارا باستاعان؛ ورمان كەپتەرلەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇيالارىنان پىر-پىر ۇشادى؛ باتىس كوكجيەك قان قىزىل، ساي-سالا، جىرا-جىلعا كۇننىڭ سوڭعى ساۋلەسىنە بولەنگەن. استىق جيناۋعا اۋا رايى تاماشا-اق؛ ءبىراق بارلىق جەردى ءبىر اۋىر تىنىشتىق باسقان — الدەنەنى كۇتكەندەي تىنىشتىق...
فەرماداعى تىرلىك ادەتتەگىدەي: تاڭەرتەڭ جانە كەشكىسىن قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ. دجون فورد ونى بار پەيىلىمەن وقيدى، قۇددى قۇداي جولىندا ءولىپ كەتەتىندەي. اھىلاپ-ۇھىلەپ تاڭەرتەڭ، كەشكە نەمەرەسىنە كىرىپ شىعادى، ودان كەيىن تۋرا ءوز بولمەسىنە تارتادى، تەگى تاعى دا جاراتقانعا جالبارىناتىن بولۋ كەرەك. بۇگىننەن باستاپ مەن وعان كەزىگۋدەن قاشاتىن بولامىن. ول مىقتى شال، دەگەنمەن مىنا قاسىرەتكە توتەپ بەرۋى ەكىتالاي.
كينگسەر، سەنبى، 13 تامىز
VII
ءبارى ءبىتتى، مەن ەرتەڭ بۇل جەردەن شەتەلگە اتتانامىن.
تالماۋسىراعان تال ءتۇس، بەيىت باسىندا ءۇپ ەتكەن جەل جوق. مەن ول جەرگە بارىنەن ەرتە، تۋرا جارتى ساعات بۇرىن كەلگەنمىن. بىرنەشە قىزىل سيىر كورشى باقشاعا ءتۇسىپ شىركەۋ دۋالىنا باستارىن قاسي بەردى. مەن ول جەردە تۇرعان ساتتە، ءبىر كەمپىر كەلىپ ولاردى اۋلاققا ايداپ جىبەردى دە، ەرتە ءپىسىپ، ءۇزىلىپ تۇسكەن المالاردى بۇكشەڭ قاعىپ جيناي باستادى.
الما ءپىستى، ۇزىلگەلى تۇر، مىنە!
و! حەي-حوۋ! ۇزىلگەلى تۇر، مىنە؛
كەلىپ ونى جيناپ الاد ادامدار،
و! حەي-حوۋ! جيناپ الاد ادامدار!
...پەيشنستى وتە قاراپايىم جەرلەگەن — قۇدايعا شۇكىر، كورگەندە جۇرەك مۇزداتار كاتافالكا دەگەن بولعان جوق، ونى فەرما جۇمىسشىلارى كوتەرىپ ءجۇردى، ال شىعارىپ سالعاندار تەك دجون فورد، ەرلى-بايلى حوپگۋدتەر، مەن جانە جاس دارىگەر. بەيىت باسىندا دۇعا وقىلدى. دجون فوردتىڭ "ءامين!" دەگەنى ءالى قۇلاعىمدا تۇر. ءبارى بىتكەننەن كەيىن ول جالاڭ باس قالپى شىجىعان كۇننىڭ استىندا ءۇنسىز ۇزاپ كەتە بارعان. كەشكىسىن مەن بەيىت باسىنا تاعى دا كەلىپ، مۇردەلەر اراسىندا ۇزاق ءجۇردىم. "ريچارد ۆويسي"، "دجون، ريچارد بالاسى جانە كونستانس ۆويسي"، "ماردجوري ۆويسي" — ءبىر بۇرىشتا قانشاما ۇرپاق! بۇدان سوڭ... ريچارد ۆويسي مەن اگنەسسا، ونىڭ ايەلى، ال جانىندا سىزى دا ءالى كەپپەگەن جاس توپىراقتى جاڭا توبەشىك.
تاعى ءبىر جايدى بايان ەتكەن سوڭ مەنىڭ اڭگىمەم دە ءتامام بولادى...
سارسەنبى كۇنى كۇندىز پەيشنس مەنى شاقىرعان.
— كوپ بولسا ساعات جەتىگە دەيىن عانا كەشىگەر، — دەدى ول سىبىرلاپ. — ول مىندەتتى تۇردە كەلۋگە ءتيىس. ال ەگەر... مەن وعان دەيىن ءولىپ كەتسەم... ونداي جاعدايدا ءسىز وعان... مەنىڭ ايانىش بىلدىرگەنىمدى ايتا سالىڭىز. ولاردىڭ ءبارى ماعان "سويلەۋگە بولمايدى، سويلەۋگە بولمايدى!" دەپ قويمايدى. بۇل اقىماقتىق قوي. سوندا بۇگىن سويلەمەگەندە قاشان سويلەيمىن؟.. ءيا، بۇگىن كەشتەن كەيىن مەن ەش ۋاقىتتا سويلەمەيتىن بولامىن. ءقازىر... ءبارى كەلسىنشى ماعان، مەن ولاردى كورگىم كەلەدى. ادام ولگەلى جاتقاندا بارلىق كەزدەگىدەن دە ءوزىن ەركىن سەزىنەدى ەكەن، مۇنداي جاعدايدا نە دەسەڭ دە سەنى ەشكىم كىنالامايدى، ولارعا ەندى ءبارىبىر... ماعان تۇرمىسقا شىققان كەزدە سەن نە ىستەگىڭ كەلسە، سونى ىستەيسىڭ دەپ ۋادە بەرگەن ول. مەن ونداي ەركىندىككە ەش ۋاقىتتا سەنبەگەم، ال ءقازىر... نە ىستەگىم كەلسە، سونى ىستەيمىن، نە ويلاسام — سونى ايتامىن.
ول باسىن جاستىققا تاستاپ، ءۇنسىز قالعان؛ ءوزىنىڭ ەڭ اسىل ويىن — ونداي وي ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزدا دا بار عوي — ءتىپتى اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن سونداي قاسيەتتى دۇنيەسىن ول ءبارىبىر اقتارىپ سالا الماعان.
مەن ونى ءاردايىم سوڭعى ءبىر ساتىمەن ەسكە الامىن: جارتىلاي جۇمۋلى كوزىمەن ءسال-پال اشىلا تۇسكەن قان قىزىل ەرىندەرىنە بولماشى كۇلكى ۇيالاي قالعان، ونىڭ جوعارى قاراپ جاتقان كىشكەنتاي دوڭگەلەك جۇزىنەن ءارى قۋانىش، ءارى وكىنىش، ءارى مىسقىلعا ۇقساس ءبىر قىزىق قۇبىلىستىڭ نىشانى سەزىلەدى؛ جارىق بولمەدە جاس گۇلدەردىڭ جۇپار ءيىسى اڭقيدى، الما اعاشىنىڭ ناپ-نازىك جاسىل ءبۇرى سامال جەلمەن تەربەلىپ، تەرەزەنى قىتىقتايدى. قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان سكريپكانى تۇندە الىپ، باسقا بولمەگە اكەتكەن؛ بۇنى ول سەزگەن دە جوق... دەن كەلگەندە، مەن وعان ءوز ورنىمدى بەردىم. ول ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاستان قىزدىڭ كىشكەنتاي قولىن ءوزىنىڭ جالپاق الاقانىنا سالىپ، ايالاي بەردى.
— مەنىڭ قولىم... مۇندايدا كىپ-كىشكەنتاي كورىنەدى ەكەن عوي، — دەدى ول. — وتە كىشكەنتاي.
دەن ونىڭ قولىن جايلاپ توسەگىنە جاتقىزدى دا، ءوزىنىڭ ماڭدايىن ءسۇرتتى. پەيشنس بىردەن سىبىرلاي ءتىل قاتقان:
— مۇندا تىم ىستىق پا؟ مەن ءتىپتى بايقاماپپىن.
دەن ەڭكەيىپ، ونىڭ ساۋساقتارىنا ەرنىن تيگىزدى دە، بولمەدەن شىعىپ كەتتى.
اششى ىشەكتەي سوزىلعان مۇنداي ۇزاق كۇندى مەن عۇمىرى كورگەن ەمەسپىن. ءبىر ءسات ۇيىقتاپ كەتكەندەي بولادى، ەندى ءبىر ساتتە اقىرىن كۇبىر-كۇبىر ەتىپ، بىردە شەشەسىمەن، بىردە اتاسىمەن، مىسىقتارىمەن سويلەسە باستايدى — قۇددى ونىڭ بۇكىل ساناسىن قايداعى ءبىر ۇساق-تۇيەك، تۇككە تۇرعىسىز، رەتسىز-جۇيەسىز جايلار جاۋلاپ العانداي؛ ءبىراق زەحەري جونىندە ءبىر اۋىز ءسوز ايتقانى ەسىمدە جوق، تەك ۋاقىت قانشا بولعانىن قايتا-قايتا سۇراي بەرگەن... ول ساعات سايىن السىرەپ بارا جاتتى.
ونىڭ جانىندا تاستاي قاتىپ، تەرەڭ تىنىستاپ دجون فورد وتىردى. "كەيبىر ساتتە قىز ونىڭ قولىن ءۇنسىز عانا سيپاپ قويادى. بۇل — ولاردىڭ ەكەۋارا كۇن كەشكەن بۇكىل ومىرلەرىنىڭ سوڭعى ءتۇيىنى، اقىرعى مينۋتتارى ەدى. ەندى ءبىر مەزەتتە شال ءوزىنىڭ قىرىلداعان داۋسىن قاتتىراق سوزىپ، ول ءۇشىن قۇدايعا جالبارىنا بەرگەن؛ سودان كەيىن قىز ماعان ايانىشتى كەيىپپەن شىدامسىزدانا بۇرىلىپ:
— تەزىرەك، — دەپ كۇبىرلەگەن. — مەن ونى كورگىم كەلەدى؛ بويىم... سۋىپ بارادى.
مەن سىرتقا اتىپ شىعىپ، جالعىز اياق سوقپاق جولمەن شىعاناققا قاراي بار پارمەنىممەن جۇگىرە جونەلدىم.
زەحەري قورشاۋ قاقپاسىنا سۇيەنىپ تۇر ەكەن، بەلگىلەنگەن مەرزىمنەن ءبىر ساعات بۇرىن كەلىپتى؛ ۇستىندە — ادەتتەگىدەي كونەتوزداۋ كوك كوستيۋم، باسىندا — تەرى كۇنقاعارى بار فۋراجكا؛ مەن ونىمەن العاش تانىسقاندا، تۋرا وسى كيىمدەرىمەن كورىپ ەدىم. ول بولعان جايدان ەش حابارسىز ەكەن. ءبىراق جامان ويلاعىسى كەلمەسە دە، مەن اۋىز اشقانشا ول ءبارىن تۇسىنە قويعانى انىق.
— مۇمكىن ەمەس، مۇمكىن ەمەس... — دەپ، ول قايتالاي بەرگەن. — ءبىراز كۇننەن سوڭ ءتاۋىر بوپ كەتەدى. ءسىڭىرىن قاتتى سوزىپ العان دا. قالاي ويلايسىز، تەڭىزگە شىعۋعا... ءقازىر بىردەن اتتانىپ كەتۋگە شاماسى جەتە مە ونىڭ؟
بويىنداعى بولماشى ءۇمىتى جامان ويمەن جانتالاسا كۇرەسىپ جاتقان وعان تۋرا قاراۋدىڭ ءوزى اۋىر-دى. ماڭدايى ءجىپسىپ، بۋلانا قالعان. سوقپاق جولمەن جوعارى كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا، ول ارتىنا بۇرىلىپ، تەڭىز جاقتى نۇسقادى. وندا ونىڭ جەلكەندى كەمەسى مايدا تولقىندارمەن باياۋ ىرعالىپ تۇر ەدى.
— مەن ونى ءقازىر-اق بورتقا كوتەرىپ الىپ كەتەر ەدىم. ال ءسىز... "بولمايدى" دەيسىز. نەگە؟ نە بوپ قالدى سو قۇرلى؟ ومىرتقاسى؟ و، قۇداي! دارىگەرلەر... ولاردىڭ قولىنان ءبارى دە كەلۋشى ەدى عوي كەيدە!
شىندىقتى قالايدا مويىنداعىسى كەلمەگەن وعان تەك اياي قاراعاننان باسقا امالىم قالماعان.
— بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس، ول ءالى جاپ-جاس ەمەس پە! ءبىز نەگە اقىرىن ءجۇرىپ كەلەمىز وسى.
مەن ونىڭ ولگەلى جاتقانىن ايتتىم. سول ساتتە ول قاشا جونەلگىسى كەلگەندەي كورىندى ماعان. سوسىن باسىن سىلكىپ تاستاپ، ۇيگە تۇرا ۇمتىلدى. باسقىش تۇسىندا مەنىڭ يىعىمنان ۇستاي العان.
— ءبارى جالعان! — دەدى ول — وعان ەندى جاقسى بولادى، مەن مىنە، كەلدىم عوي. مەن ەندى ەشقايدا كەتپەيمىن. قۇرىسىن ءبارى! ەشقايدا كەتپەيمىن مەن.
— ونى شىن سۇيگەنىڭىزدى دالەلدەيتىن ءسات تۋدى اقىرى، — دەدىم مەن. — بەرىك بولعانىڭىز ءجون، دوستىم!
ول سەلك ەتە قالدى.
— ءيا!
ونىڭ بار ايتقانى — وسى-اق.
ءبىز ونىڭ بولمەسىنە كىردىك. ول ولگەلى جاتىر دەگەنگە ءتىپتى دە سەنگىڭ كەلمەيدى: بەتى قىزارا ءبورتىپ، ەرنى دىرىلدەپ، ونىسى جاڭا عانا سۇيىسكەندەي ءسال ىسىڭكىرەپ، كوزدەرى ۇشقىن اتىپ، قويۋ قارا شاشى بۇيرالانىپ، ۋىزداي بەتى ۇلبىرەپ كەرەمەتتەي ءبىر قۇلپىرىپ جاتىر ەكەن...
جارتى ساعاتتان كەيىن مەن ول جاتقان بولمەنىڭ اشىق ەسىگىنەن ۇرلانا سىعالادىم. ول بوزدەي بوزارىپ، قوزعالىسسىز، سۇلىق جاتىر ەكەن. توسەكتىڭ تومەن جاعىندا مەلشيىپ دجون فورد تۇردى؛ جانىندا، باسىن سۇيەپ، زەحەري پيرس وتىردى.
ءولى تىنىشتىق. تەرەزە سىرتىنداعى جاپىراقتار دا ەندى سىبدىرلاعانىن قويا قويعان. ەڭ اۋىر ءسات تۋعان كەزدە ادام نە ۇرەي، نە وكىنىش، نە قايعىرۋ دەگەندەردى بىردەن سەزىنە قويا ما، وندايدا تەك ساناڭدا: ويىن ءبىتتى، تەزىرەك ەندى كەتسەم دەگەن تىلەك قانا بارىنەن باسىم تۇرار ەدى.
كەنەت زەحەري ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، مەنى بايقاماستان جانىمنان وتە شىعىپ، باسقىشتان تومەن جۇگىرە جونەلدى.
ارادا بىرنەشە ساعات وتكەندە، مەن دە شىعاناققا باستايتىن سوقپاق جولعا تۇسكەنمىن. كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى؛ "سيقىرلىنىڭ" قالتىراعان جارىعى ءالى دە ءوز ورنىندا جىلت-جىلت ەتىپ تۇر ەكەن. قۇددى جالتىراۋىق قوڭىز سەكىلدى. سالدەن كەيىن الدىڭعى جاقتان وكسىپ جىلاعان ەركەك داۋسى ەستىلگەن — بۇدان وتكەن قورقىنىشتى ءۇندى بۇرىن-سوڭدى ەستىگەن ەمەسپىن. مەنەن نەبارى ون شاقتى قادام جەردە زەحەري پيرس توبەگە قاراي كوتەرىلىپ بارا جاتتى...
ونىڭ سوڭىنان ەرۋگە باتىلىم جەتپەدى دە، قورشاۋ تۇبىنە وتىرا كەتتىم. جەرگە جاڭا باۋىر باسقان ماي توڭعىسىز وسى ءبىر ۋىز تۇندە بەيشارا قىزدى ءار نارسە ەسكە تۇسىرگەندەي ەدى: جۇپ-جۇمساق قۇمدى جوتالار، اشقىلتىم ىرعاي ءيىسى، پاپوروتنيكتەر مەن قارا بۇلدىرگەننىڭ اياعىڭدى قىتىقتاۋى — ءبارى، ءبارى دە... ومىردە ولمەيتىن كىم بار، اجال جەتكەن كۇنى ءبارىمىز دە كەتەرمىز، ال ءبىراق ارتتا قالعان اعايىن-تۋىس، دوستارعا بۇل قاي ۋاقىتتا دا تۇيسىك جەتپەس، تۇسىنىكسىز بىردەڭە عوي.
ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن جەلكەندى كەمە ەكى رەت ىسقىرىپ جىبەرىپ، وڭ جاق قاپتالى تۇسىنىكسىز جارق-جۇرق ەتە قالدى دا، اقىرى جوق بولدى...
توركي، 30 قىركۇيەك
VIII
...مەنىڭ بۇدان ءۇش جىل بۇرىن مۋەدەگى فەرمادان جازعان حاتىم ەستەرىڭىزدە مە؟ بۇگىن سول جەرگە اتپەن بارىپ قايتتىم. جولاي تاماقتانۋ ءۇشىن بريكسەمگە ايالداپ، كەمە توقتايتىن ايلاققا جاياۋ ءتۇستىم. مەنىڭ الدىمدا عانا قاتتى نوسەر قۇيىپ وتكەن ەكەن، ءبىراق ەندى كۇننىڭ كوزى اشىلىپ، تەڭىز بەتىن قۇبىلتىپ، قىزىل-قوڭىر جەلكەندەر مەن شيفەرلى شاتىرلاردى جارقىراتا تۇسكەن.
وندا ۇلكەن ءبىر تراۋلەر تۇر ەكەن، بايقاۋىمشا، بۇزىلعان جەرىن جوندەپ الۋ ءۇشىن توقتاعان سياقتى. ۇستىنە جىرتىق كۇپايكە، رەزەڭكە ەتىك كيگەن، تەكە ساقال، جۇقا ەرىندى جىگىت جوندەۋ جۇمىسىن باسقارا ءجۇرىپ، ماعان:
— وڭداپ جاتىرمىز، سەر، كورگىڭىز كەلە مە؟ — دەگەن، الدەبىر ماقتانىشپەن. — سوسىن كوكشىل كوزدەرىن ماعان سىعىرايتا قاداپ تۇرىپ: — و-و،ءسىز ەكەنسىز عوي، ۇمىتقام جوق. وتكەن جولى مەن وسى كەمەنى الدارىڭىزعا توسقاندا، بورتتا جاپ-جاس بيكەش تە بولدى عوي دەگەندى قوسىپ قويدى.
بۇل — زەحەري ءپريستىڭ باياعى كومەكشىسى پرول بولىپ شىقتى.
— ءيا، سولاي، — دەدى ول جالعاستىرىپ. — بۇل سونداعى كەمە.
— ال كاپيتان پيرس؟
ول كەمە جاقتاۋىنا جانتايا تۇرىپ، شىرت تۇكىردى.
— ناعىز ەركەك ەدى عوي؛ ونداي جىگىتتى بۇرىن-سوڭدى كورگەم جوق.
— ساپارلارىڭ قالاي، ءساتتى بولدى ما؟
— ءساتتى دەيسىز بە؟ جوق، باسىنان اياعىنا دەيىن اتتاپ باسقان جەردە قىرسىققا تاپ بولدىق تا وتىردىق. كاپيتان بويىنداعى بار مۇمكىندىگىن اياپ قالعان جوق. جولى بولماعاندى "تاعدىردىڭ جازۋى" دەپ جاتامىز عوي. ونىڭ ءبارى بوس ءسوز. ال مەن ايتار ەدىم، ءبىزدىڭ زامانىمىزدا تىنىشسىز، مازاسىز ادامدار وتە كوپ — دۇنيە تىم تارىلىپ كەتتى.
بۇل سوزدەر مەنىڭ ەسىمە ءبىزدىڭ قازىرگى ومىرىمىزگە باسا كوكتەپ كىرىپ العان درەيكتى تۇسىرگەن، ويتكەنى دۇنيە تۇگەل توڭكەرىستىڭ توپان سۋىنا باتقانداي؛ ال درەيك — بيۋروكراتيزم تورى مەن ەلەكتر جۇيەلەرىنە، سونداي-اق وركەنيەتتىڭ باسقا دا نەبىر عاجايىپ جەتىستىكتەرىنە شىرماتىلىپ ابدەن بىتكەن. ادامزات بالاسى ءوز زامانىنىڭ وسى ءبىر توپان سۋىنان شىنىمەن-اق تۇنشىقپاي وتە الا ما؟ ۋاقىت وتكەن سايىن قۋسىرىلىپ بارا جاتقان مىنا قۋ دۇنيەدە، عاسىردان عاسىرعا ەندى عۇمىرىن جالعاۋى مۇمكىن بە؟ بۇگىن ءومىر سۇرە وتىرىپ كەيدە كەشەگىگە ۇمتىلادى... ءبارى دە قيالدىڭ ويىنى! سولاي ەمەس پە؟
— سونىمەن جول بويى شاشىلىپ بىتتىڭىزدەر مە؟ — دەدىم مەن. پرول باس شايقادى.
— مەن بۇلاي دەمەس ەدىم، سەر... ءسوزدىڭ ءوزى ادام ولتىرەدى عوي. قارعىس اتقىر! — ول سويلەپ تۇرىپ ءوز ەتىگىنە تەسىلە قاراعان. — ارينە، مۇندا مەنىڭ دە كىنام بار. ءبىزدى دۇشپاندار قورشاپ العان، سوندا ايقاس ۇستىندە مەن اياعىمدى سىندىرىپ الدىم. كاپيتان مەنى تاستاپ كەتپەدى. "ءبىز ەكەۋمىز دە ديەۆوننانبىز، — دەدى ول ماعان. — سوندىقتان ءبىر-بىرىمىزدى تاستاۋعا ءتيىس ەمەسپىز." ءبىز وندا ەكى كۇننىڭ ورنىنا التى كۇن بولدىق؛ ال كەمەگە قايتىپ ورالساق... پوليسيا ونى زاڭسىز قارۋ اكەلە جاتقانى ءۇشىن تاركىلەپ الىپتى.
— ال كاپيتان پيرسكە نە بولدى؟
— ول قىتايعا كەتتى مە دەپ ويلايمىن. ءبىراق ءدال ايتا المايمىن.
— ايتەۋىر، ءتىرى مە ول؟
پرول ماعان ءبىرتۇرلى جاراتپاي، اشۋلانا قاراعان.
— ونى ءولتىرۋ وڭاي ەمەس. تۇبىندە ءبارىمىز دە ولەمىز، بۇل — اقيقات. ءبىراق كاپيتان زەحەري پيرستاي جانكەشتى جان بۇرىن-سوڭدى بولعان ەمەس.
ءيا، ونى ءولتىرۋ وڭاي ەمەس، بۇعان سەنەم. مەن ونى كوز الدىما ىلعي دا اسا ۇستامدى، وتكىر كوزقاراستى، قايتپاس قايسار قالپىندا ەلەستەتەمىن؛ ءسال بۇيرالاۋ ساقالى مەن قويۋ قارا ساماي شاشى دا ەسىمدە؛ ول ءاردايىم سەزىم بۇلقىنىسىن تەجەي بىلەتىن، سول سەبەپتى دە ونى ەشقاشان ەشكىمنىڭ جەڭۋى مۇمكىن ەمەس ەدى، سونداي-اق ءوزىن-وزى جەڭۋى دە ەكىتالاي بولاتىن.
مەن پرولعا جارتى كرون تاستادىم دا، كەتە باردىم. كەتىپ بارا جاتىپ مەن ونىڭ الدەبىر بيكەشكە: — كەمەنى جوندەپ جاتىرمىز، كورەسىز بە، مەم، — دەگەنىن دە ەستىپ قالدىم.
تاماقتانىپ العاننان كەيىن مۋەگە ءجۇرىپ كەتتىم. ەسكى ءۇي ەشقانداي وزگەرمەپتى: تەك الما اعاشتارىندا بۇرىنعىداي قىپ-قىزىل بوپ سالبىراپ تۇراتىن المالار جوق، جاپىراقتارى سارعايىپ جەرگە تۇسە باستاعان. ب ا ق اراسىندا پەيشنستىڭ ءبىر مىسىعى الدىمنان جۇگىرىپ ءوتتى، موينىنداعى بانتيگى ءالى ءجۇر. دجون فورد ماعان سوڭعى ۋاقىتتا ىستەگەن ءاربىر جاڭا جۇمىسىن تۇپ-تۇگەل كورسەتىپ شىقتى، ءبىراق بۇرىنعىلار جونىندە بىردە-بىر رەت اۋىز اشقان جوق. ءسوز اراسىندا دەن تۋرالى دا جاي عانا حاباردار ەتىپ ءوتتى، ول ءقازىر تاعى دا باياعى جاڭا زەلاندياسىندا تۇراتىن كورىنەدى: شالدىڭ ۇيپا-تۇيپا شاشى مەن ساقالى ابدەن اعارىپ بىتكەن؛ بايقايمىن، ءجۇرىسى دە وتە اۋىرلاي باستاعان، اياعى ءار كەز وزىنە باعىنا بەرمەيتىندەي: تاياعىنا سۇيەنىپ، ءجيى-جيى توقتاپ قالادى. وتكەن قىستا قاتتى اۋىرىپ ەدى؛ جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، ول كەيدە ءا دەگەنشە ۇيىقتاپ كەتەتىن كورىنەدى.
ماعان بىرنەشە مينۋت حوپگۋدتەرمەن دە ديدارلاسۋدىڭ ءساتى تۋعان. ءبىز اسۇيدە ىدىستار قويىلعان سورە استىندا وتىرىپ، پەيشنستى ەسكە الدىق، بولمەدە سۇرلەنگەن شوشقا ەتى مەن اشقىلتىم ءتۇتىن ءيىسى اڭقىپ تۇردى، ال ءيىس دەگەنىڭىز قاي-قايداعىنى ەسكە تۇسىرەدى عوي. مەيىربان كەمپىردىڭ تاقيا ىسپەتتى دوڭگەلەك باس كيىمى استىنان ماڭدايىنا يىرىلە ءتۇسىپ تۇرعان ەكى تۇتام شاشى قىراۋ شالعانداي اعارا تۇسكەن؛ بەتىندەگى اجىمدەرى دە ءسال-پال كوبەيگەنى بايقالادى. ءوزىنىڭ قوڭىر قوزىسى تۋرالى اڭگىمە قوزعاعاندا، كوزىنەن جاس ءالى دە پارلاپ اعادى.
زەحەري تۋرالى ەشتەڭە ەستي المادىم، ءبىراق كەمپىردەن كارى ءپيرستىڭ ولگەنىن ءبىلدىم.
— ونى سول.. كۇن قاقتاپ جاتقان جەرىنەن تاۋىپ الىپتى... ارينە، ءولى دەنەسىن. بۇ جونىندە مىنا حە-ەپگۋد جاقسى بىلەدى.
ال حوپگۋد ادەتتەگىدەي اۋزىنداعى مۇشتىگىن ەكى ەزۋىنە كەزەك ىسىرىپ قويىپ، سالقىن جىميىسپەن مۇرىن استىنان مىڭقىلداپ بىردەڭە ايتقان بولدى.
بۇل ۇيمەن قوشتاسىپ، سىرتقا شىققان كەزىمدە، ول مەنى قاقپاعا دەيىن شىعارىپ سالعان.
— مىڭ جاسايتىن ەشكىم جوق، سەر؛ جۇمىر باستى پەندەگە ءبىر ءولىم حاق، — دەدى ول ەڭگەزەردەي دەنەسىمەن دەرتەگە سۇيەنە تۇرىپ. — ميستەر فورد، شۇكىر، قارا نارداي قايىسار ەمەس. اقساقالدار استە اجالدان قورقا ما!.. ءيا-ا! ءبارىمىزدى ەسەڭگىرەتىپ كەتتى عوي ول؛ مەنىڭ كەمپىرىم ءالى كۇنگە ەس جيا الماي ءجۇر، انەكي. بار جاڭالىق، مىنە، وسى، تەك بۇنى كوپ ويلاۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق.
جولاي ات باسىن بەيىتكە بۇردىم. قويان جوتالانىپ جاتقان جاس ءقابىردىڭ توڭىرەگىنە نەشە ءتۇرلى گۇل ءوسىپتى، قاۋاشاقتارى ۇلبىرەپ، سامال جەلمەن ىرعالا تولقيدى؛ ولاردىڭ باس جاعىندا... اق ءمارماردان جاسالعان ەسكەرتكىش بوي كوتەرىپتى. بەتىندە مىناداي جازۋ بار:
"پەيشنس"
زەحەري ءپيرستىڭ ايەلى
"قۇداي بەردى، قۇداي الدى"
جانىندا باياعىداي قىزىل قوڭىر سيىرلار جايىلىپ ءجۇر؛ اسپاندا اقشا بۇلتتار قالقيدى، ەكى-ۇش شىمشىق تورعايدىڭ ءسال مۇڭعا تولى شىرىلى ەستىلەدى، اۋادان ءسۇرى ءشوپ پەن سارى جاپىراقتاردىڭ ءيىسى بىلىنەدى.
ورىس تىلىنەن اۋدارعان د. ءاشىمحان ۇلى
You Might Also Like
