InfoHub Logo

سۇلەيمەن پاتشانىڭ ناقسۇيەرى تومسارىپ وتىر ەكەن. — سەن، بۇگىن  نەگە كەيىپ وتىرسىڭ؟ – دەپ سۇراپتى ودان ءارى. — مەن كەيىمەي قايتەيىن، وسىندا جۇرت پاتشانىڭ ناقسۇيەرىن كورەمىز دەپ كەلگەن ەكەن. ويىم – جۇرتتىڭ ويىنان ارتىق، ءوزىم سەندەي جەر-دۇنيەنى بيلەيتىن پاتشانىڭ زايىبىمىن. ال دارەجەم وزگە جۇرتتان ارتىق بولمادى، – دەدى. سوندا سۇلەيمەن پاتشا:

— ەندەشە سەنىڭ دارەجەڭ قايتسە ارتىق بولادى؟ – دەپتى.

— تۇزگە وتىراتىن جەرىم التىننان بولسا، ءۇيىمنىڭ ءىشى-سىرتى شاڭقان بولسا، سوندا مەنىڭ دارەجەم دە اسار ەدى، – دەپتى ايەلى.

— مۇنىڭ اعارتۋى نەدەن بولار؟ – دەدى سۇلەيمەن.

— مەنىڭ ءۇيىمدى ءتۇرلى قۇستىڭ سۇيەگىنەن جاساتساڭ قيامەت قايىمعا* دەيىن كىر باسپاس ەدى، – دەدى پاتشايىم

سۇلەيمەن زايىبىنىڭ ايتۋىمەن، قۇستاردىڭ بارلىعىن جيىپ الدى. بايعىز دەگەن ءبىر قۇس كەلمەي قالدى. بايعىزعا كەلمەگەن سوڭ، سۇلەيمەن اشۋلانىپ، زورلىقپەن اكەل دەپ بۇركىتتى جىبەردى. بۇركىت بارىپ بايعىزعا:

— ەي، بايعىز! ءجۇر، پاتشا الىپ كەل دەدى، – دەيدى. وعان بايعىز:

— ەي، بۇركىت، سەنىڭ قاھارىڭ كوپ، اقىلىڭ جوق ەدى، قاتىننىڭ ءتىلىن العان پاتشانىڭ امىرىمەن ماعان كەلىپ نەگە «ءجۇر» دەپ دىڭكىلدەيسىڭ، ازىراق سابىر قىل، مەن ساعان ءبىر ناسيحات ايتايىن، – دەيدى. — رۋم پاتشاسى دەگەن ءبىر ۇلكەن پاتشا بار ەكەن، ونىڭ جالعىز بالاسى بولعان ەكەن، پاتشا ولگەن سوڭ بالاسى پاتشا بولىپ تۇرىپتى. ءوزىنىڭ قول استىنان لايىقتى قىز تابا الماي قاتىنسىز تۇرىپتى. ءبىر كۇنى قىرىم پاتشاسىنان ءبىر ساۋداگەر كەلىپ پاتشادان ساۋدا قىلۋعا بۇيرىق الايىن دەپ، پاتشانىڭ ۇيىنە كەلىپتى، سويلەسىپ وتىرىپ ساۋداگەر پاتشاعا ايتتى.

— وسى كۇنگە شەيىن جاماعاتسىز وتىرعانىڭىز قالاي، تاقسىر؟ – دەپتى.

سوندا پاتشا:

— ءوزىمنىڭ قول استىمداعى جۇرتتان لايىقتى قىز تابا المادىم، سەن تالاي جەردى ارالاپ ءجۇرسىڭ، ماعان لايىقتى قىز كورگەن جەرىڭ بار ما؟ – دەپ، پاتشا ساۋداگەردەن سۇرادى. ساۋداگەر:

— بار، تاقسىر، ءبىزدىڭ قىرىم پاتشاسىنىڭ ۇلى جوق، ءبىر قىزى بار، ول قىزىنىڭ التىننان سالعان سارايى، قىرىق قىز كۇزەتشىسى بار. نەشە پاتشالار ايتتىرۋعا كىسى كەلسە دە قايتارا بەرەدى، مەنسىنبەيدى. سىزگە لايىق سول، – دەدى.   ول قىزدىڭ نۇر سيپاتىن پاتشاعا جەتكىزىپ ايتادى، پاتشا سوعان عاشىق بولادى. پاتشا:

— سەنىڭ ارتىڭنان مەن بارامىن، سول قىزدان ماعان جاۋاپ اپەر دەپ مىڭ ءدىلدا بەردى. ساۋداگەر قايتىپ كەتتى. ارتىنان كوپ اسكەرمەن جاراقتانىپ سالتاناتپەن رۋم پاتشاسى قىرىم پاتشاسىنا باردى. كەلگەن سوڭ ماناعى ءدىلدا بەرگەن ساۋداگەردى تاپقىزىپ شاقىرىپ الدى. ساۋداگەردەن سۇرادى:

— مەنى قىزعا ايتتىڭ با؟ – دەدى. ساۋداگەر:

— قىزعا جەتكىزدىم، – دەدى.

— ەندى مەنىڭ كەلگەنىمدى پاتشاعا ءبىلدىر، – دەدى. ساۋداگەر پاتشاعا بارىپ ايتتى.

— قىزىڭدى ايتتىرام دەپ، رۋم پاتشاسى كەلىپ جاتىر، – دەدى.

پاتشا:

— مۇنى قىزىما ءبىلدىر، – دەپ، ساۋداگەردى قىزىنا جىبەردى. ساۋداگەر قىزىنا  كەلىپ ايتىپ ەدى، قىزى:

— جارايدى، پاتشانى مۇندا كەلتىر، كورەيىن، – دەدى.

پاتشا ادەمى كيىنىپ قىزعا كەلدى. پاتشا ۇيىنە كىرىپ كەلگەندە، قىز التىن تاعىنان ۇشىپ تۇرا كەلىپ ورىن بەردى. قىز پاتشانى جاراتتى، پاتشا قىزدى جاراتتى. سونان سوڭ قىز اكەسىنە «ىزدەگەنىم تابىلدى»، دەپ حابار بەردى. اكەسى ۇناتىپ بالاسىن بەرمەكشى بولدى. ءبىر جۇما توي قىلىپ، نەشە مىڭ گاۋھار، التىن، كۇمىس بەرىپ، كوپ كۇڭ بەرىپ قىزىن جونەلتتى. پاتشا قىزدى ۇيىنە الىپ كەلدى، ەكەۋى بەك تاتۋ بولىپ تۇردى. ءبىر كۇنى پاتشاعا قاتىنى ايتتى.

— سەن ولسەڭ مەن ءقابىرىڭنىن باسىندا ولگەنشە شىراق جاعىپ وتىرار ەدىم، – دەدى. پاتشا:

— ەي، قاتىن، سەن وتىرا المايسىن، سەنىڭ اتىڭ ايەل ەمەس پە، ۋاعداعا جەتە المايسىڭ. وتىرسام مەن وتىرار ەدىم، – دەدى.

— قاي بۇرىن ولگەنىمىز شىراقشى بولىپ وتىرايىق، – دەپ   ەكەۋى  ۋاعدا قىلىستى. ءبىر ۋاقىتتا قاتىنى ءولدى. پاتشا ءقابىرىنىڭ باسىنا ءۇي تىككىزىپ شىراقشى بولىپ وتىرادى. ون ەكى جىل كۇتتى. مۇسا پايعامبار ءبىر كۇنى قابىرلەرگە دۇعا قىلىپ ءجۇرىپ، پاتشاعا كەز بولدى. ونى كورىپ:

— سەن، بۇل جەردە نە قىلىپ وتىرسىڭ؟ – دەپ سۇرادى. قاتىنىمەن ۋاعدا قىلعانىن ايتىپ، «سول سەبەپتى ءقابىردىڭ باسىندا وتىرمىن»، – دەدى.

— ءسىز، ءبىر نادان، اقىماق ەكەنسىز، ءولىپ قالعان كىسىنى وسىنشا جىل كۇزەتىپ وتىرا ما؟ تاستا مۇنى، ءومىرىڭدى قور قىلماي، – دەدى.

— جوق تاستامايمىن، قالعان ءومىرىمدى دە وسىندا وتكىزەمىن، – دەدى سۇلەيمەن.

— ەندەشە سەنىڭ قىرىق جىل ءومىرىڭ قالدى، سونىڭ جيىرما جىلىن وزىڭە، جيىرما جىلىن قاتىنىڭا بەرىپ، قاتىنىڭدى تىرىلتسەم ريزا بولاسىڭ با؟ – دەدى مۇسا.

— تاقسىر، ريزامىن، ءبىر كۇنگە تىرىلتسەڭ دە، – دەدى. مۇسا دۇعا قىلدى، ءقابىر قاق ايرىلىپ قاتىن تۇرەگەلدى. ەكەۋى كورىستى. مۇسا قايتىپ كەتتى. پاتشا قاتىنىنىڭ جانىندا وتىردى.

ءبىر حاننىڭ بالاسىنىڭ ايەلى ءولىپ بويداق قالادى. ءبىر كۇنى قۇس سالىپ جۇرگەندە لاشىنى قاشىپ، سونى ىزدەپ كەلە جاتىپ الگى ايەل مەن پاتشاعا كەزدەسەدى. سۇلۋ ايەلگە كوڭىلى اۋعان جىگىت:

— ءبىر جاقسى ادەمى كەلىنشەك ەكەنسىڭ، سەن نەعىپ وتىرسىڭ بۇل كىسىنىڭ قاسىندا؟ – دەدى الگى جىگىت.

— مەن بەيشارا ادام ەدىم، ابايسىزدا مىنا ءبىر زالىمنىڭ قولىنا ءتۇستىم، – دەدى قاتىن.

— ەندەشە مەنىڭ دە قاتىنىم ءولىپ ەدى، مەن ءبىر ادەمى قىز ىزدەپ تابا الماي ءجۇر ەدىم، ماعان تيەسىڭ بە؟ – دەدى جىگىت. سوندا ايەل.

— بۇل زالىمنان مەنى ايىرساڭ، مەنىڭ جانىم سەنىڭ جولىڭا ساداعا، – دەدى. جىگىت پاتشاعا:

— مىنا كىسىنى ەركىنە جىبەر، – دەدى. پاتشا:

— جىبەرمەيمىن، – دەدى. سوندا ەكەۋلەپ پاتشانى بايلاپ تاستاپ ايەل مەن جىگىت جۇرە بەردى. ەكەۋى كەلە جاتىر ەدى، ەكەۋىنىڭ الدىنان مۇسا شىقتى.

— ەي، مەنى تانيمىسىڭ، مەن كىم؟ – دەدى ول.

— تانيمىن، سەن مۇساسىڭ، – دەدى جىگىت.

— تانىساڭ قۇلاعىڭدى سالىپ تىڭدا، مەن بۇل قاتىننىڭ ءمانىسىن باستان-اياق ايتايىن، – دەيدى.

— بۇل ايەل ءبىر پاتشانىڭ قاتىنى ەدى، ول ەرىنەن بۇرىن ولگەن سوڭ كۇيەۋى ءوزارا ۋادەسى بويىنشا مۇنىڭ ءقابىرىنىڭ باسىندا ون ەكى جىل شىراقشى   بولىپ وتىرعان ەكەن. مەن پاتشامەن كەڭەسىپ: «ءقابىر كۇزەتكەنىڭدى قويىپ، ۇيىڭە قايت دەگەندە، ولگەنشە وتىرامىن دەپ، قايتپاپ ەدى. سونان سوڭ مەن قاتىنىن ءتىرىلتىپ، ەكەۋىن قوسىپ كەتىپ ەدىم. سونداي ادال ەرىنە وپا  قىلماعان ايەل ساعان وپا قىلار دەيسىڭ بە؟» – دەدى. سوندا جىگىت:

— مەن ەندەشە مۇنداي زالىمدى المايمىن، – دەپ، جىگىت قاتىندى تاستاپ جۇرە بەردى، مۇسا قاتىنمەن بىرگە بايلاۋلى جاتقان پاتشاعا كەلدى.

— ەي، سەن مۇندا بايلاۋلى نەعىپ وتىرسىڭ؟ – دەدى.

پاتشا جىلاپ  قويا بەردى:

— مەن اقىماق بولعان  ەكەنمىن. سەنىڭ ءتىلىڭدى الماپ ەدىم، تاقسىر. ەندى بۇل زالىمنان  قۇتقارا كور، ماعان كەرەگى جوق. ءومىرىمدى وزىمە قايتا اپەر، – دەدى.مۇسا قايتادان دۇعا قىلدى: قاتىن ءولدى.

قاتىنى ولگەن سوڭ پاتشا جاڭادان قاتىن الدى، – دەيدى بايعىز. جانە:

— ازار بولسا سۇلەيمەن پاتشانىڭ قاتىنى سونداي-اق شىعار، – دەپ بۇركىتكە ۇلگى ايتتى.

جانە:

— سەنىڭ قاھارىڭ كوپ ەدى، اقىلىڭ جوق ەدى، قاتىننىڭ ءتىلىن العان پاتشانىڭ تىلىمەن ماعان كەلىپ ءجۇرسىڭ. «قايت پاتشاعا»، – دەدى. بۇركىت قايتىپ كەتتى.

بارىپ ەستىگەنىن سۇلەيمەنگە ايتتى. سۇلەيمەن قاتتى اشۋلانىپ قارشىعانى جىبەرەدى.

— بارىپ الىپ كەل، قيامەت قايىمعا شەيىن قاسىنان كەتپە، قىزىل شاقا قىلىپ ءجۇنىن جۇلىپ، مۇرنىن تەسىپ، ءجىپ وتكىزىپ الىپ كەل، – دەدى. قارشىعا بايعىزعا كەلدى. كەلىپ:

سۇلەيمەن پاتشانىڭ جارلىعىمەن كەلەرمىن،

بايعىز-اۋ، ءجۇنىڭدى جۇلىپ، ەتىڭدى جەرمىن.

سەن جامان قيقارلانباي بارشى توپقا

سەنى الماي ءتىپتى كەتپەن وسى جەردەن،—دەدى قارشىعا.

قارشىعا كوزى شەگىر قويمايدى ەكەن،

بارلىق قۇستى جەسە دە تويمايدى ەكەن.

ەندى جاتىپ قور بولىپ ولگەنىمشە

جايلاعان توپقا بارماي بولمايدى ەكەن، – دەپ بايعىز سۇلەيمەنگە كەلدى. سۇلەيمەن ايتتى:

— قارشىعام ارىقتادى ساعان بارىپ،

قىزىل شاقا قىلىپتى ءجۇنىڭدى الىپ،

تۇلا بويىڭ شەگەنىڭ قالعاسىنداي

كىمگە تۇتقا بولاسىڭ كەلمەي قالىپ.

بايعىز:

— مەن كىشكەنە بولسام دا باتىر ەدىم،

ءتورت نارسەنى تەڭگەرىپ جاتىر ەدىم.

— ول تەڭگەرىپ جاتقان نارسەڭ نەمەنە ەدى، ايتشى، – دەدى سۇلەيمەن.

— تاۋلى، توبەلى جەر كوپ پە، جاداعاي جەر كوپ پە، سونى ەسەپتەپ جاتىر ەدىم، – دەدى بايعىز.

— قايسىسى كوپ ەكەن؟

— جاداعاي جەر كوپ ەكەن.

— نەگە؟ توبە كوپ ەدى عوي، – دەدى سۇلەيمەن.

— باسىنا شىعىپ كۇندىك جەردى كورمەگەن توبەنى جاداعايعا قويدىم، – دەدى.

— ەكىنشى – سۋلى جەر كوپ پە ەكەن، سۋسىز جەر كوپ پە ەكەن؟ – دەپ جاتىر ەدىم.

— قايسىسى كوپ ەكەن؟

— سۋسىز جەر كوپ ەكەن، – دەدى بايعىز. سۇلەيمەن:

— نەگە، سۋلى جەر كوپ ەدى عوي، – دەدى. بايعىز:

— مال سۋساپ كەلگەندە، ەركىمەن سۋ ىشپەگەن جەردى شولگە قويدىم، – دەدى.

— ءۇشىنشى – ءولى كوپ پە، ءتىرى كوپ پە، – دەپ جاتىر ەدىم. سۇلەيمەن:

— قايسىسى كوپ ەكەن؟ – دەدى. بايعىز:

— ءولى كوپ ەكەن، – دەدى. سۇلەيمەن:

— ءتىرى كىسى كوپ ەمەس پە، نە سەبەپتى ءولى كىسى كوپ؟ – دەدى.

— كۇن شىققانشا ۇيىقتاعان كىسىنى ءولى كىسىگە قويدىم، – دەدى.

— ءتورتىنشى – ەركەك كوپ پە، ۇرعاشى كوپ پە، – دەپ ويلاپ ەدىم.

— قايسىسى كوپ ەكەن؟

— ۇرعاشى كوپ ەكەن.

— نە ءۇشىن ۇرعاشى كوپ بولدى، ەركەكتىڭ بىرەۋى ارتىق ەمەس پە ەدى، – دەدى سۇلەيمەن.

— مەن قاتىن ءتىلىن العان جىگىتتى ۇرعاشىعا قويدىم، – دەدى. سۇلەيمەن سوندا سانىن ءبىر-اق سوقتى. — مەن نادان بولعان ەكەنمىن عوي، – دەپ قۇستىن ءبارىن قويا بەردى. بايعىزدىڭ اقىلىمەن قۇستىڭ ءبارى بوسانادى. سول سەبەپتى بايعىزدى «كيەلى قۇس» دەپ قازاقتار ولتىرۋگە وبال كورەدى جانە باسقا قۇستارداي بايعىزدىڭ مۇرنى تەسىلمەي قالادى.

* قيامەت قايىم — ماڭگىلىك عۇمىر دەگەن ماعىنادا.

---