قاراحان ەرتەگىسى
قاراحان قىرىك ۋازىرىمەن ءبىر جەرگە سەيىلگە شىعىپتى. سەيىلگە شىققاندا قىرىق ءۋازىردىڭ قاسىندا قىرىق كىسى بار ەكەن. كوپ كىسى سەيىلگە شىعىپ جولدا كەلە جاتقاندا قاراحاننىڭ قامشىسى قولىنان ءتۇسىپ كەتەدى. سول ارادا كوپ كىسى بوگەلىپ، قىرىق ءۋازىر مەن قىرىق كىسى اتتان تۇسە قالىپ حاننىڭ قامشىسىن اپەرمەكشى بولادى. تيگەنى قامشىنى اپەرەدى. تيمەگەنى تەك ۇمتىلىپ، ءبارى دە حانعا قۇرمەت قىلادى. سول كەزدە قاراحان ات ۇستىندە تۇرىپ ويلاپ:
— اپىراۋ، ءبىر قامشى ءۇشىن قىرىق ءۋازىرىم مەن قىرىق كىسى بىردەي ءتۇسىپ قۇرمەت ىستەگەنىندەي مەن سونشا ءقادىرلىمىن بە، مەنى حالىق جاقسى قۇرمەتتەيدى ەكەن عوي، – دەيدى.
«مەن بۇعان شۇكىرلىك قىلايىن، حالىقتىڭ ماعان ىستەگەن بۇل قۇرمەتىنە مەن ولارعا كوڭىل بولەيىن»، – دەگەن وي كوڭىلىنە كىرەدى.
سودان حان قىرىق ءۋازىر، قىرىق جىگىتپەن كۇنى بويى اڭدا بولىپ كەشكە جاقىن امان-ەسەن ۇيىنە كەلەدى. ۇيىنە كەلىپ جايلانىپ وتىرعان سوڭ، حاننىڭ ۇستىنە جامان كيىم كيگەن ءبىر قايىرشى ادام كىرىپ كەلەدى.
كۇندىز اڭدا جۇرگەندە زور جومارتتىق ىستەيمىن دەپ وزىنە ۋادە قىلعان حان ورنىنان تۇردى دا قايىرشىعا ءبىر ۇلكەن سىي تارتپاقشى بولدى. سوندا قايىرشى ايتتى:
— سەن، ماعان شىن نيەتىڭمەن سىي بەرەتىن بولسان مەنىڭ كوڭىلىم نە تىلەسە سەن سونى بەر، – دەدى حان.
— ءتورت تۇلىگىمنەن نە تىلەسەڭ سونى بەردىم، قالاعانىڭدى ال، – دەدى.
— جوق، سەنىڭ ءتورت تۇلىگىڭنىڭ ماعان كەرەگى جوق، سەن بەرسەڭ پاتشالىق ورنىڭدى بەر، مەنىڭ كوڭىلىم وسىنى سۇيەدى، – دەدى قايىرشى. حان ايتتى:
— ورنىمدى دا بەردىم، – دەپ. قايىرشى ايتتى:
— بەرسەڭ ءتۇس، ورنىڭا مەن وتىرايىن، – دەدى. حان مۇنى دا جاقسىلىق كورىپ ورنىنان ءتۇستى. قايىرشى ايتتى:
— سەن مۇندا تۇرما، ءتورت تۇلىكتەن تاڭداعان اتىڭ مەن دۇنيە ال دا جايىڭا بار، – دەدى.
حان قايىرشىنىڭ ايتقانىن ىستەپ جىلقىدان تاڭداپ ات الىپ، كەرەكتى بۇيىم الىپ، بالا-شاعاسىن ارباعا مىنگىزدى دە، شاھاردان شىعىپ جۇرە بەردى. ءسويتىپ، حان بۇل شاھاردان شىعىپ ەكىنشى ءبىر شاھارعا جونەلدى. كەلە جاتىپ حاننىڭ ءۇي ءىشى ءبىر وزەنگە كەزدەستى. وزەن تەرەڭ ەكەن، تۇگەل وتەيىن دەسە تەگىسىمىز سۋعا كەتەمىز بە دەپ، بىر-بىرلەپ ويلادى. سودان كەيىن جۇكتى ءتۇسىرىپ، ەڭ الدىمەن ەكى بالاسى مەن قاتىندى وتىرعىزدى، ودان كەيىن قايىرا قالعان جۇككە جونەلدى. قاراحان جۇككە قاراي ءوتىپ كەلە جاتقاندا، قاتىن-بالالارىن ورنىنا تاستاپ، جاردى جاعالاپ ۇزاڭقىراپ كەتتى. سول كەزدە ەكى قاسكىر جۇگىرىپ كەلىپ ەكى بالانى كوتەرىپ الىپ كەتتى. بالالاردى قاسقىردىڭ كوتەرىپ الىپ بارا جاتقانىن حان دا، قاتىن دا كورىپ تۇر. ءبىراق ولاردىڭ ءبىرى ار جاقتا، ءبىرى جاياۋ، نە ىستەسىن، تەك بۇعان دا ريزامىز دەپ وزدەرىن-وزدەرى جۇباتتى. سودان كەيىن حان مەن قاتىن وزەندى جاعالاپ كەلىپ ءبىر جەرگە كەلىپ جاتتى. سول ۋاقىتتا ولاردىڭ ۇستىنە ءبىر توپ كەرۋەن كوشىپ كەلدى. كەرۋەن كەلىپ قونعان سوڭ ولاردىڭ ىشىندەگى كەيبىرەۋلەرى حان مەن قاتىنعا كەلىپ جولىقتى. حاننىڭ قاتىنى كوركەم سۇلۋ كىسى ەدى، كەرۋەننىڭ سالتاڭ جىگىتتەرى ونى كەرۋەن باسى حانزاداعا ايتىپ كەلدى؛ ولاردىڭ ايتۋى بويىنشا كەرۋەن باسى وعان عاشىق بولدى، سودان كەيىن كەرۋەن باسشى ءبىر قيال بيلەپ قاتىندى كورۋ ءۇشىن ەكى جىگىتتى جۇمسادى.
— بىزدە ءبىر ادام سىرقات ەدى، قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر دەگەن ءسوز بار ەدى، جولاۋشى ايەل كەلىپ كورىپ بەرسە ەكەن دەپ ايتىڭدار، – دەدى.
جىگىتتەر حاننىڭ ارباسىنا كەلىپ، كەرۋەن باسىنىڭ ءسوزىن قاتىنعا ايتقاندا، قاتىن «بارمايمىن»، – دەدى.
جىگىتتەر ءوتىنىپ ءۇش رەت سۇرادى، قاتىن ۇشەۋىندە دە – بارمايمىن، – دەپ جاۋاپ قايىردى. قاراحان ايتتى:
— بۇلار دا جولاۋشى ادام عوي، بارىپ كەلە عوي، – دەدى.
قاتىن كەرۋەننىڭ شاتىرىنا كەلگەن سوڭ، باعاناعى كورمەي عاشىق بولعان كەرۋەن باسى قاتىندى كورىپ، ونىڭ كوركەم سۇلۋلىعىنا تاڭ قالادى. قاتىندى كۇيەۋىنە قايتارماي، باۋىر باسىپ، شاتىرىن جىعىپ كوشە جونەلدى.
حان بۇعان دا ىشتەن سابىرلىق قىلدى. سودان كەيىن قاتىندى الىپ كەرۋەن باسى جونەلىپ، قاراحان ءوز جايىنا كەتتى. قاراحان جۇرە-جۇرە تاعى ءبىر وزەنگە كەز كەلدى. بۇل وزەننىڭ سۋى دا تەرەڭ ەكەن، ءوتىپ كەلە جاتقاندا اتى سۋعا كەتىپ، ءوزى عانا ءجۇزىپ شىقتى.
سودان كيەيىن دەسە كيىم جوق، ىشەيىن دەسە اس جوق، مىنەيىن دەسە ات جوق، كەلە جاتىپ، شارشاپ ءبىر سالىندىنىڭ اراسىنا كىرىپ جاتتى.
بۇل جەردە ءبىر شاھار تاياۋ ەكەن، شاھاردىڭ حانى ءولىپ يەسىز تۇر ەكەن. بۇرىنعى زاماندا حان بولعاندا داۋلەت قۇسىن ۇشىرۋ ەلدىڭ سالتى ەكەن، بۇل شاھاردىڭ حالقى جينالىپ داۋلەت قۇسىن ۇشىرتتى. ول ۇشىرعان داۋلەت قۇسى ۇشىپ كەلىپ باعاناعى سالىندىعا قونادى. ول جەردە سالىندىدان باسقا كورىنىپ تۇرعان ەشكىم جوق، قۇس سالىندىعا كەلىپ قونعاندا، ارتىنان ءۇش جىگىت ەرە كەلىپ قۇستى الىپ كەتتى. جىگىتتەردىڭ قولىنداعى قۇس اينالىپ سالىندىعا قاراي بەرەدى. قۇس تالپىنا بەرگەن سوڭ، ۇشىرىپ جىبەرىپ قاراسا قۇس قايتادان بارىپ سالىندىعا قونادى. ول جەردە جىگىتتەردىڭ دىبىسىمەن قاراحان ويانادى. جىگىتتەر وعان تاڭ قالىپ، قۇستى الىپ، قاراحاندى ەرتىپ توي باسىنا بارادى. بارعان جەردە جينالعان توپ قاراحاننىڭ جايىن، نەعىپ جۇرگەن ادام ەكەنىن سۇراپ قانعان سوڭ، ونى اق كيىزگە وراپ حان كوتەرىپ، شاھارعا حان سايلايدى.
قاراحان بۇل شاھاردىڭ حانى بولىپ تۇردى، داۋلەت قۇسى باسىنا كەلىپ قونىپ، باقىتتىڭ سارايىنا كىرسە دە ويىنان قاتىنى مەن بالاسى شىقپايدى. ولاردى كوپ ويلايدى. اقىرىندا حانىم مەن بالاسىن ىزدەۋگە كوپ كىسى ەرتىپ جولعا شىقتى. ايدان اي، جىلدان جىل ءوتتى. ەل-ەلدەن سۇراپ حانىم مەن بالالارىن ىزدەيدى. نەشە زامان جول ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، ءبىر ەلدە قايىر سۇراپ جۇرگەن ايەلىنە كەزدەستى. حانىم ۇستىندە كيىم، ىشەرگە اس جوق، تەك ەلدەن سۇراپ كۇنەلتىپ ءجۇر ەكەن. حانىمىن كورىپ قايتادان جاساعانداي بولدى. ەكەۋى ءبىرىن-بىرى قۇشىپ ماۋقىن باستى. حان حانىمنان بالالارىنان حابار بىلە مە دەپ سۇرادى. حانىم بۇرىنعى ەسىتكەنى بويىنشا بالالارىنىڭ قاي جەردە تۇرعانىن ايتتى. حان مەن حانىم كوپ نوكەرمەن بالالارىن ىزدەدى. ايدان اي وتكەندە كەلە جاتىپ ءبىر وزەن بويىندا قوي باعىپ جۇرگەن قويشىعا جولىقتى. قويشىدان ءجون سۇرادى. قويدى باعىپ جۇرگەن قويشى، قاي ەلدىڭ قويى ەكەنىن ايتتى. قويشى جاي قويشىداي ەمەس، ەتى ءتىرى، سەزىمى بار بولعاندىقتان ونىڭ كىم ەكەنىن سۇرادى.
— مەن قاراحان دەگەن كىسىنىڭ بالاسىمىن، – دەدى. ونى جاس كۇنىندە ءبورى الىپ قاشقان ەكەن، بورىدەن بۇل ەلدىڭ ءبىر بايى قۇتقارىپ الىپ اسىراپ، ەندى قوي باقتىرىپ قويىپتى. ونىڭ قاسىندا ءىنىسى بار ەكەن، ءىنىسى دە قوزى باعىپ ءجۇر ەكەن. بالالاردىڭ ەتىن بيت جەپ، اياعىن تاس جىرىپ ابدەن جۇدەگەن ەكەن. قاراحان ولاردى ىزدەپ تاۋىپ، ءبىر جاسادى. سودان بالالارىن ەرتىپ ەلىنە قايتىپ، بۇرىنعى حاندىعىنا وتىرىپ، بارشا مۇراتىنا جەتتى.
You Might Also Like
-
بۇرىنعى وتكەن زاماندا ءبىر كەدەيدىڭ ءۇش ۇلى بولىپتى. بۇكىل ءومىرى بايلاردىڭ ەسىگىندە وتكەن كەدەي ولەرىندە ءۇش ۇلىن قاسىنا الىپ وتىرىپ وسيەت ايتادى. «ءۇيدىڭ شىعىس جاعىندا ءبىر جالماۋىز باي بار، سوعا...
