بەتتىك كەرىلۋ. جۇعۋ. قىلتۇتىك قۇبىلىستار
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بەتتىك كەرىلۋ. جۇعۋ. قىلتۇتىك قۇبىلىستار.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: بەتتىك كەرىلۋ، جۇعۋ جانە قىلتۇتىك قۇبىلىستارى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: تاجىريبە جاساپ، مىسالدار كەلتىرۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ءوي-ورىسىن كەڭەيتۋ.
تاربيەلىك: ىزدەنىمپازدىققا، ۇقىپتىلىققا، تاپقىرلىققا تاربيەلەۋ.
ساباق كورنەكىلىكتەرى: ينتەراكتيۆتى تاقتا.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ماتەريالدى حابارلاۋ.
ساباقتا قولدانىلاتىن ءادىس – تاسىلدەر: اكت، دامىتا وقىتۋ تەحنولوگياسى،
اڭگىمەلەۋ، بايانداۋ.
ءپانارالىق بايلانىس: ماتەماتيكا، ينفورماتيكا، سالاۋات تانۋ
ساباقتىڭ جوسپارى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
1. سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ءىىى. جاڭا ساباق.
1. بەتتىك كەرىلۋ
2. جۇعۋ
3. قىلتۇتىك قۇبىلىستار
ءىV. بەكىتۋ.
V. قورىتىندى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
1. سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ (سۇراقتار قويۋ ارقىلى).
1. دەنەلەردىڭ ءجۇزۋ شارتى قانداي؟ (عا = عا – ءجۇزۋ)
2. كەمەنىڭ شوگىمى دەپ نەنى ايتادى؟ (عا > عا – سۋعا باتۋ)
3. ۆاتەرسىزىق دەگەنىمىز نە؟ (عا <ға –="" су="" бетіне="">
4. كەمەنىڭ سۋ ىعىستىرىمى دەپ نەنى ايتادى؟
(كەمە ۆاتەرسىزىققا دەيىن سۋعا باتقاندا، كەمەنىڭ جۇگىمەن قوسا ەسەپتەگەندەگى سالماعىنا تەڭ ىعىستىرىلعان سۋدىڭ سالماعى سۋ ىعىستىرىم دەپ اتالادى )
5. سۇڭگۋىر قايىقتىڭ سۋعا باتۋى مەن سۋ بەتىنە كوتەرىلۋى قالاي جۇزەگە اسادى؟ (سۇڭگۋىر قايىقتىڭ سۋعا باتۋى كەزىندە ونىڭ سۋعا تولاتىن ارناۋلى ورىندارى بولادى. بۇل كەزدە قايىققا ارەكەت ەتەتىن اۋىرلىق كۇشى ارتادى دا، ول سۋعا باتادى. قايىق جوعارى كوتەرىلگەن كەزدە قۋاتتى سورعىلار اۋانىڭ كومەگىمەن ولاردان سۋدى ايداپ شىعارادى. بۇل كەزدە اۋىرلىق كۇشى ىعىستىرۋشى كۇشتەن از بولادى دا، قايىق سۋ بەتىنە كوتەرىلەدى)
6. اۋا شارىنىڭ كوتەرىلۋ بيىكتىگى قالاي رەتتەلەدى؟
(جوعارى كوتەرىلۋ ءۇشىن شار ارنايى سالىنعان جۇكتەردەن (قاپشىققا سالىنعان قۇم) بىرتىندەپ بوساتىلادى. تومەن ءتۇسۋ ءۇشىن شاردىڭ ىشىندەگى گازدىڭ ءبىرازى سىرتقا شىعارىلادى نەمەسە ونى جىلىتۋ توقتاتىلادى)
7. نە سەبەپتەن اەروستاتتارعا گاز جارتىلاي عانا تولتىرىلادى؟
(ۇلكەن بيىكتىكتەرگە ۇشۋ ءۇشىن. جوعارى كوتەرىلۋ كەزىندە سىرتقى قىسىمنىڭ ازايۋى ەسەبىنەن مۇنداي شارلاردىڭ قابىعى اشىلىپ جايىلا باستايدى. اۋا شارلارى اۋا ماسساسىمەن بىرگە ىعىسىپ وتىرادى، سوندىقتان دا ولار باسقارۋعا كونبەيدى)
8. شار – زوندتار قانداي ماقساتپەن ۇشىرىلادى؟
(اتموسفەرانى، اۋا رايىن باقىلاۋ ءۇشىن)
9. اۋا شارى نەدەن تۇرادى؟
( قابىقتان نەمەسە باللوننان، اسپالى جۇيەدەن
جانە ادام وتىراتىن ورىننان)
10. ارحيمەد كۇشى مەن اۋىرلىق كۇشتەرىنىڭ ايىرىمىنان قانداي كۇش پايدا بولادى؟
(كوتەرۋشى كۇش)
ءىىى. جاڭا ساباق:
ەكسپەريمەنت جاساۋ (سۋعا ازداپ سابىن ەرىتىپ جانە قاعازدان جاسالعان تۇتىك
كومەگىمەن سابىن كوپىرشىگىن ۇرلەۋ)
1. بەتتىك كەرىلۋ
سابىن كوپىرشىگى ۇرلەنىپ بالالار شارىنا ۇقسايدى.
كۇندەلىكتى ومىردەن سۇيىق ءوزى قۇيىلعان ىدىستىڭ ءپىشىنىن الادى جانە ونىڭ مەنشىكتى ءپىشىنى بولمايتىنىن بىلەمىز. ال ءبىراق ءار ۋاقىتتا ورىندالا بەرمەيدى.
سۇيىق بەتىندە ورنالاسقان مولەكۋلانى جانە ونىڭ ىشىندە ورنالاسقان مولەكۋلانى قاراستىرايىق. سۇيىق ىشىندەگى مولەكۋلا بارلىق جاعىنان
باسقا مولەكۋلالارمەن قورشالعان جانە ولار بارلىق جاعىنان بىردەي تارتادى. سۇيىق بەتىندەگى مولەكۋلانىڭ جوعارعى جاعىندا ونداي كورشىلەرى جوق (گاز (اتموسفەرا) تىعىزدىعىنىڭ سۇيىق تىعىزدىعىنان ەداۋىر از ەكەنىن ەسىمىزگە تۇسىرەيىك). ونى، نەگىزىنەن، سۇيىق ىشىندەگى مولەكۋلالار تارتادى. سوندىقتان سۇيىق بەتىندەگى ءاربىر مولەكۋلا ونىڭ ىشىنە ەنۋگە بەيىم بولادى. الايدا بارلىق مولەكۋلالار سۇيىق ىشىنە ەنە المايدى. سۇيىق بەتىندەگى مولەكۋلالاردى ودان تومەن ورنالاسقان مولەكۋلالار عانا ەمەس، ونىڭ بەتىندەگى كورشىلەس مولەكۋلالار دا تارتادى. بۇل كۇشتەردىڭ قورىتقى كۇشى سۇيىقتىڭ بەتتىك كەرىلۋىن بەرەدى. ول سۇيىقتىڭ بەتتىك قاباتىندا ارەكەت ەتەتىن كۇشپەن سيپاتتالادى جانە عبەت بەتتىك كەرىلۋ كۇشى دەپ اتالادى. بۇل كۇش سۇيىق بەتىن ىقشامداۋعا ارەكەت ەتەدى. كولەمدەرى بىردەي دەنەلەردىڭ ىشىندە شاردىڭ بەتتىك اۋدانى ەڭ كىشى بولادى. تاڭعى شىق، سابىن كوپىرشىكتەرىنىڭ جانە ت.ب. شار ءپىشىندى بولۋى وسىمەن تۇسىندىرىلەدى.
سىرتى ءسال عانا مايلانعان ۇستارا ءجۇزىن نەمەسە ينەنى ابايلاپ، سۋ بەتىنە سالايىق. ۇستارا ءجۇزى سۋعا باتپايدى، سۋ بەتى ءسال عانا يىلگەندەي بولادى. ال ەگەر ونى تەرەڭىرەك باتىرساق، وندا باتىپ كەتەدى. دەمەك، مۇندا دا بەتتىك قاباتتاعى مولەكۋلاارالىق كۇشتەر ۇستارا ءجۇزىنىڭ تومەنگى سۋ قاباتىنا وتۋىنە مۇمكىندىك بەرمەيدى.
سىمنان جاسالعان ساقينا الىپ، ونىڭ ەكى جەرىن جىپپەن قوسايىق. ساقينانى سابىن ەرىتىندىسىنە سالىپ، سابىن قابىرشاعىن الايىق. ەگەر ءجىپتىڭ ءبىر جاعىنداعى قابىرشاقتى ينەمەن تەسىپ جىبەرسەك، وندا قابىرشاقتىڭ ەكىنشى جاعى جيىرىلىپ، ءجىپتى وزىنە قاراي تارتاتىنىن بايقايمىز.
ءار ءتۇرلى پىشىندە ءيىلىپ جاسالعان سىمدارمەن وسىنداي تاجىريبە جاساۋ، ولاردا پايدا بولاتىن قابىرشاقتاردىڭ دا پىشىندەرى ءار ءتۇرلى بولاتىنىن كورسەتەدى. ءبىراق بۇلاردىڭ بارىندە دە سابىن قابىرشاقتارى بەرىلگەن بەت اۋماعىندا مۇمكىن بولاتىن ەڭ از اۋداندى الۋعا تىرىسادى. بۇل تاجىريبەلەر سۇيىقتىڭ بەتتىك قاباتى ءارقاشان كەرىلۋ كۇيىندە بولاتىنىن كورسەتەدى.
بەتتىك كەرىلۋ تابيعاتتا دا، كۇندەلىكتى ومىردە دە ۇلكەن ءرول اتقارادى. بەتتىك كەرىلۋ بولماسا، قولىمىزدى سابىنداپ جۋا الماعان بولار ەدىك. ءسال عانا جاۋعان جاڭبىر كەز كەلگەن كيىمنەن ءوتىپ كەتىپ، دەنەمىزدىڭ سمالشىنعان سۋ بولعانىنا كۋا بولار ەدىك.
ەگەر جەردىڭ تارتىلىس كۇشى بولماسا، وندا بەتتىك كەرىلۋ سۇيىققا سفەرالىق ءپىشىن بەرگەن بولار ەدى. تامشى نەعۇرلىم كىشى بولعان سايىن سوعۇرلىم اۋىرلىق كۇشىنە قاراعاندا، بەتتىك كۇشتەر ۇلكەن ءرول اتقارا باستايدى.
تاجىريبە. وسىمدىك جاپىراقتارىنىڭ، كلەەنكانىڭ، اعاشتان جانە مەتالدان جاسالعان ءار ءتۇرلى دەنەلەردىڭ بەتىنە سۋ تامىزىڭدار. تامشى ءپىشىنى بويىنشا وسى دەنەلەردىڭ قايسىسىن سۋدىڭ جۇعاتىنىن نەمەسە جۇقپايتىنىن انىقتاۋ. وسىنداي تاجىريبەنى سۋ ورنىنا سۇيىق ماي الىپ قايتالاۋ. تاجىريبەدەن قورىتىندى جاساۋ.
2. جۇعۋ.
سەرىپپەگە جالپاقتاۋ اينەك ىلەيىك. سەرىپپە، ارينە، اۋىرلىق كۇشىنىڭ ارەكەتىنەن ۇزارادى. اينەكتى سۋى بار ىدىس بەتىنە ءتۇسىرىپ، ودان كەيىن ونى قايتادان باياۋ جوعارى كوتەرەيىك. اينەك سۋدان بىردەن اجىراپ كەتپەيدى، سۋعا جابىسىپ قالعانداي بولادى. سەرىپپە بولسا،، بۇرىنعىدان دا كوبىرەك سوزىلادى. سەرىپپەنىڭ سوزىلۋ شاماسى بويىنشا اينەكتى سۋ بەتىندە ۇستاپ تۇرعان مولەكۋلالاردىڭ اراسىنداعى تارتىلىس كۇشى تۋرالى ايتۋىمىزعا بولادى. سەرىپپەنىڭ سەرپىمدىلىك كۇشى مولەكۋلالاردان تارتىلىس كۇشىنەن باسىم بولعان كەزدە، اينەك سۋ بەتىنەن اجىرايدى.
اينەك استىنداعى سۋ قاباتىنا ەكى كۇش ارەكەت ەتەدى: ع1 –شىنى بولشەكتەرى تاراپىنان جوعارى قاراي باعىتتالعان كۇش، ع2– سۋدىڭ تومەنگى قاباتتارىنداعى مولەكۋلالارى تاراپىنان تومەن قاراي باعىتتالعان كۇش. شىنىنى جوعارى كوتەرگەنىمىزدە، سۋدىڭ وسى جوعارعى قاباتى تومەنگى قاباتىنان اجىرايدى دا، سۋ پلاستيناعا جۇعىپ، ونىمەن ىلەسە جوعارى كوتەرىلەدى. بۇل بەتتىك قاباتتاعى سۋ مولەكۋلالارىنىڭ بىر-بىرىنە تارتىلىسىنان باسىم ەكەنىن كورسەتەدى. باسقاشا ايتقاندا، سۋ شىنىعا جۇعادى. وسى تاجىريبەدە بايقالعانعا ۇقساس قۇبىلىستار جۇعۋ دەپ اتالادى.
جۇعاتىن سۇيىقتى جۇقپايتىن سۇيىقتان وپ – وڭاي اجىراتۋعا بولادى. ول ءۇشىن قاتتى دەنە بەتىنە جۇعاتىن بولسا، وندا سۇيىق تامشىسى وعان جايىلادى، ال جۇقپايتىن سۇيىق جايىلمايدى.
جۇعۋ قۇبىلىسىنىڭ وندىرىستە دە، كۇندەلىكتى ومىردە دە ايتارلىقتاي ماڭىزى بار. سابىنداردىڭ جانە سينتەتيكالىق ۇنتاقتاردىڭ جۋعىشتىق قاسيەتى دە وسى جۇعۋ قۇبىلىسىنا نەگىزدەلگەن.
اعاش، بىلعارى، رەزەڭكە جانە ت.ب. ماتەريالداردى جەلىمدەۋ جۇعۋ قۇبىلىسىن قولدانۋدىڭ مىسالى بولا الادى. سۋدا جۇزەتىن قۇستاردىڭ (اققۋ، قاز، ۇيرەك، ت.ب.) تەرىلەرى مەن قاۋىرسىندارىنا سۋ جۇقپايتىن قۇرام سىڭگەن، سوندىقتان ونداي قۇستارعا سۋ جۇقپايدى، ال باسقا ءۇي حايۋاناتتارى تۋرالى ءبىز ولاي دەپ ايتا المايمىز.
تاجىريبە. سورعىش قاعازدىڭ ءبىر شەتىن سۋعا سالىپ، سۋ قانداي بيىكتىككە كوتەرىلەتىنىن انىقتاۋ.
3. قىلتۇتىك قۇبىلىستار.
شاقپاق قانت، سورعىش قاعاز، سۇلگى ورامال، ت.ب. دەنەلەر وزىنە سۋدى جاقسى سىڭىرەتىنىن بىلەمىز. مۇنى قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟ وسىنداي دەنەلەردىڭ بارلىعىندا دا وتە جىڭىشكە تۇتىكشەلەر ءتارىزدى كوپتەگەن ۇساق وزەكتەر بولادى ەكەن. مۇنداي تۇتىكشەلەر قىلتۇتىكتەر ( كاپيلليارلار، لاتىنشا تكاپيللياريس – شاش) دەپ اتالادى.
جىڭىشكە تۇتىكشەلەر سۇيىقتىڭ ەركىن بەتى قيسىق بولادى. مۇنداي قيسىق بەتتى مەنيسك دەپ اتايدى. ەگەر سۇيىق قىلتۇتىك قابىرعاسىنا جۇعاتىن بولسا، وندا مەنيسكىنىڭ ءپىشىنى ويىس، ال ەگەر جۇقپايتىن بولسا، دوڭەس بولادى.
جىڭىشكە شىنى تۇتىكشەنى سۋعا باتىرايىق.، وندا سۋ ونىڭ بويىمەن تەز كوتەرىلە باستايدى. تۇتىكشە نەعۇرلىم جىڭىشكە بولسا، سۋدىڭ كوتەرىلۋ بيىكتىگى دە سوعۇرلىم جوعارى بولادى. نەلىكتەن بۇلاي بولادى؟
سۋدىڭ شىنىعا جۇعاتىنىن بىلەمىز. تۇتىكشە وتە جىڭىشكە بولعاندىقتان، شىنى تاراپىنان سۋدىڭ بەتتىك قاباتىنا ارەكەت ەتەتىن عبەت بەتتىك كەرىلۋ كۇشى سۇيىقتى جوعارى كوتەرەدى. سۇيىق تۇتىك بويىمەن نەعۇرلىم جوعارىراق كوتەرىلگەن سايىن وعان ارەكەت ەتۋشى عا = mg اۋىرلىق كۇشى دە ارتادى. سۇيىق وعان ارەكەت ەتۋشى اۋىرلىق كۇشى عبەت بەتتىك كەرىلۋ كۇشىنە تەڭەسكەنشە كوتەرىلەدى. سوندىقتان بەتتىك كەرىلۋ كۇشى وتە جىڭىشكە دەگەن تۇتىكشەلەرمەن كوتەرىلگەندە عانا ايقىن بايقالادى.
ەگەر سۇيىق قىلتۇتىك قابىرعالارىنا جۇقپايتىن بولسا، وندا بەتتىك كەرىلۋ كۇشىنىڭ ارەكەتىنەن سۇيىق دەڭگەيى تومەندەيدى.
وسىنداي قىلتۇتىكتەر بويىمەن سۇيىقتىڭ كوتەرىلۋى نەمەسە تومەن ءتۇسۋى كەزىندە بايقالاتىن بەتتىك كەرىلۋ قۇبىلىستار قىلتۇتىك قۇبىلىستار دەپ اتالادى.
سۇيىقتىڭ قىلتۇتىك كوتەرىلۋ بيىكتىگىن ھ = 2σ / gr فورمۋلاسى بويىنشا انىقتاۋعا بولادى، مۇنداعى σ – قىلتۇتىك جاسالعان زاتتىڭ جانە سۇيىقتىڭ تەگىنە بايلانىستى بولاتىن بەتتىك كەرىلۋ كوەففيسيەنتى،
- سۇيىقتىڭ تىعىزدىعى، r – قىلتۇتىك راديۋسى. بۇل فورمۋلانى جۇقپايتىن سۇيىق ءۇشىن دە قولدانۋعا بولادى، تەك بۇل جاعدايدا سۇيىقتىڭ تومەن ءتۇسۋى تۋرالى ايتىلادى.
ءىۇ. بەكىتۋ.
1. بەتتىك كەرىلۋدىڭ بار بولۋىن دالەلدەيتىن مىسالدار كەلتىرىڭدەر.
2. قانداي جاعدايدا سۇيىق دەنە بەتىنە جۇعادى نەمەس جۇقپايدى؟
3. جۇعاتىن سۇيىقتى جۇقپايتىن سۇيىقتان قالاي اجىراتۋعا بولادى؟
4. جۇعۋ جانە جۇقپاۋ قۇبىلىستارىنا مىسالدار كەلتىرىڭدەر.
5. قىلتۇتىك قۇبىلىستار قانداي جاعدايدا بايقالادى؟
34-جاتتىعۋ (6).
بەرىلگەنى:
اناليز:h=20مم=0،020م
شەشۋى: 2*0،063ن/م/0،020م*
9،8ن/كگ*0،0005م=0،126 ن/م/
20*10-2م*10*5*10-4م = 126*10-3ن/م/
20*10-3م*9،8ن/كگ*5*10-4م = 126ن/م
r=0،5مم=0،0005م
=0،063 ن/م
ت/ك: گلس=؟
جاۋابى: 1،26*103 كگ/م3
ءۇ. قورىتىندى.
1. بەتتىك كەرىلۋ دەگەنىمىز ...
2. مىسال كەلتىر.
3. قانداي جاعدايدا سۇيىق دەنە بەتىنە جۇعادى؟
4. قانداي جاعدايدا سۇيىق دەنە بەتىنە جۇقپايدى؟
5. جۇعاتىن سۇيىقتى جۇقپايتىن سۇيىقتان قالاي اجىراتۋعا بولادى؟
6. قىلتۇتىك قۇبىلىستار دەگەنىمىز ...
7. ول قانداي جاعدايدا بايقالادى؟
ءۇى. ۇيگە تاپسىرما: بەتتىك كەرىلۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: بەتتىك كەرىلۋ، جۇعۋ جانە قىلتۇتىك قۇبىلىستارى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: تاجىريبە جاساپ، مىسالدار كەلتىرۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ءوي-ورىسىن كەڭەيتۋ.
تاربيەلىك: ىزدەنىمپازدىققا، ۇقىپتىلىققا، تاپقىرلىققا تاربيەلەۋ.
ساباق كورنەكىلىكتەرى: ينتەراكتيۆتى تاقتا.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ماتەريالدى حابارلاۋ.
ساباقتا قولدانىلاتىن ءادىس – تاسىلدەر: اكت، دامىتا وقىتۋ تەحنولوگياسى،
اڭگىمەلەۋ، بايانداۋ.
ءپانارالىق بايلانىس: ماتەماتيكا، ينفورماتيكا، سالاۋات تانۋ
ساباقتىڭ جوسپارى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
1. سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ءىىى. جاڭا ساباق.
1. بەتتىك كەرىلۋ
2. جۇعۋ
3. قىلتۇتىك قۇبىلىستار
ءىV. بەكىتۋ.
V. قورىتىندى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
1. سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ (سۇراقتار قويۋ ارقىلى).
1. دەنەلەردىڭ ءجۇزۋ شارتى قانداي؟ (عا = عا – ءجۇزۋ)
2. كەمەنىڭ شوگىمى دەپ نەنى ايتادى؟ (عا > عا – سۋعا باتۋ)
3. ۆاتەرسىزىق دەگەنىمىز نە؟ (عا <ға –="" су="" бетіне="">
4. كەمەنىڭ سۋ ىعىستىرىمى دەپ نەنى ايتادى؟
(كەمە ۆاتەرسىزىققا دەيىن سۋعا باتقاندا، كەمەنىڭ جۇگىمەن قوسا ەسەپتەگەندەگى سالماعىنا تەڭ ىعىستىرىلعان سۋدىڭ سالماعى سۋ ىعىستىرىم دەپ اتالادى )
5. سۇڭگۋىر قايىقتىڭ سۋعا باتۋى مەن سۋ بەتىنە كوتەرىلۋى قالاي جۇزەگە اسادى؟ (سۇڭگۋىر قايىقتىڭ سۋعا باتۋى كەزىندە ونىڭ سۋعا تولاتىن ارناۋلى ورىندارى بولادى. بۇل كەزدە قايىققا ارەكەت ەتەتىن اۋىرلىق كۇشى ارتادى دا، ول سۋعا باتادى. قايىق جوعارى كوتەرىلگەن كەزدە قۋاتتى سورعىلار اۋانىڭ كومەگىمەن ولاردان سۋدى ايداپ شىعارادى. بۇل كەزدە اۋىرلىق كۇشى ىعىستىرۋشى كۇشتەن از بولادى دا، قايىق سۋ بەتىنە كوتەرىلەدى)
6. اۋا شارىنىڭ كوتەرىلۋ بيىكتىگى قالاي رەتتەلەدى؟
(جوعارى كوتەرىلۋ ءۇشىن شار ارنايى سالىنعان جۇكتەردەن (قاپشىققا سالىنعان قۇم) بىرتىندەپ بوساتىلادى. تومەن ءتۇسۋ ءۇشىن شاردىڭ ىشىندەگى گازدىڭ ءبىرازى سىرتقا شىعارىلادى نەمەسە ونى جىلىتۋ توقتاتىلادى)
7. نە سەبەپتەن اەروستاتتارعا گاز جارتىلاي عانا تولتىرىلادى؟
(ۇلكەن بيىكتىكتەرگە ۇشۋ ءۇشىن. جوعارى كوتەرىلۋ كەزىندە سىرتقى قىسىمنىڭ ازايۋى ەسەبىنەن مۇنداي شارلاردىڭ قابىعى اشىلىپ جايىلا باستايدى. اۋا شارلارى اۋا ماسساسىمەن بىرگە ىعىسىپ وتىرادى، سوندىقتان دا ولار باسقارۋعا كونبەيدى)
8. شار – زوندتار قانداي ماقساتپەن ۇشىرىلادى؟
(اتموسفەرانى، اۋا رايىن باقىلاۋ ءۇشىن)
9. اۋا شارى نەدەن تۇرادى؟
( قابىقتان نەمەسە باللوننان، اسپالى جۇيەدەن
جانە ادام وتىراتىن ورىننان)
10. ارحيمەد كۇشى مەن اۋىرلىق كۇشتەرىنىڭ ايىرىمىنان قانداي كۇش پايدا بولادى؟
(كوتەرۋشى كۇش)
ءىىى. جاڭا ساباق:
ەكسپەريمەنت جاساۋ (سۋعا ازداپ سابىن ەرىتىپ جانە قاعازدان جاسالعان تۇتىك
كومەگىمەن سابىن كوپىرشىگىن ۇرلەۋ)
1. بەتتىك كەرىلۋ
سابىن كوپىرشىگى ۇرلەنىپ بالالار شارىنا ۇقسايدى.
كۇندەلىكتى ومىردەن سۇيىق ءوزى قۇيىلعان ىدىستىڭ ءپىشىنىن الادى جانە ونىڭ مەنشىكتى ءپىشىنى بولمايتىنىن بىلەمىز. ال ءبىراق ءار ۋاقىتتا ورىندالا بەرمەيدى.
سۇيىق بەتىندە ورنالاسقان مولەكۋلانى جانە ونىڭ ىشىندە ورنالاسقان مولەكۋلانى قاراستىرايىق. سۇيىق ىشىندەگى مولەكۋلا بارلىق جاعىنان
باسقا مولەكۋلالارمەن قورشالعان جانە ولار بارلىق جاعىنان بىردەي تارتادى. سۇيىق بەتىندەگى مولەكۋلانىڭ جوعارعى جاعىندا ونداي كورشىلەرى جوق (گاز (اتموسفەرا) تىعىزدىعىنىڭ سۇيىق تىعىزدىعىنان ەداۋىر از ەكەنىن ەسىمىزگە تۇسىرەيىك). ونى، نەگىزىنەن، سۇيىق ىشىندەگى مولەكۋلالار تارتادى. سوندىقتان سۇيىق بەتىندەگى ءاربىر مولەكۋلا ونىڭ ىشىنە ەنۋگە بەيىم بولادى. الايدا بارلىق مولەكۋلالار سۇيىق ىشىنە ەنە المايدى. سۇيىق بەتىندەگى مولەكۋلالاردى ودان تومەن ورنالاسقان مولەكۋلالار عانا ەمەس، ونىڭ بەتىندەگى كورشىلەس مولەكۋلالار دا تارتادى. بۇل كۇشتەردىڭ قورىتقى كۇشى سۇيىقتىڭ بەتتىك كەرىلۋىن بەرەدى. ول سۇيىقتىڭ بەتتىك قاباتىندا ارەكەت ەتەتىن كۇشپەن سيپاتتالادى جانە عبەت بەتتىك كەرىلۋ كۇشى دەپ اتالادى. بۇل كۇش سۇيىق بەتىن ىقشامداۋعا ارەكەت ەتەدى. كولەمدەرى بىردەي دەنەلەردىڭ ىشىندە شاردىڭ بەتتىك اۋدانى ەڭ كىشى بولادى. تاڭعى شىق، سابىن كوپىرشىكتەرىنىڭ جانە ت.ب. شار ءپىشىندى بولۋى وسىمەن تۇسىندىرىلەدى.
سىرتى ءسال عانا مايلانعان ۇستارا ءجۇزىن نەمەسە ينەنى ابايلاپ، سۋ بەتىنە سالايىق. ۇستارا ءجۇزى سۋعا باتپايدى، سۋ بەتى ءسال عانا يىلگەندەي بولادى. ال ەگەر ونى تەرەڭىرەك باتىرساق، وندا باتىپ كەتەدى. دەمەك، مۇندا دا بەتتىك قاباتتاعى مولەكۋلاارالىق كۇشتەر ۇستارا ءجۇزىنىڭ تومەنگى سۋ قاباتىنا وتۋىنە مۇمكىندىك بەرمەيدى.
سىمنان جاسالعان ساقينا الىپ، ونىڭ ەكى جەرىن جىپپەن قوسايىق. ساقينانى سابىن ەرىتىندىسىنە سالىپ، سابىن قابىرشاعىن الايىق. ەگەر ءجىپتىڭ ءبىر جاعىنداعى قابىرشاقتى ينەمەن تەسىپ جىبەرسەك، وندا قابىرشاقتىڭ ەكىنشى جاعى جيىرىلىپ، ءجىپتى وزىنە قاراي تارتاتىنىن بايقايمىز.
ءار ءتۇرلى پىشىندە ءيىلىپ جاسالعان سىمدارمەن وسىنداي تاجىريبە جاساۋ، ولاردا پايدا بولاتىن قابىرشاقتاردىڭ دا پىشىندەرى ءار ءتۇرلى بولاتىنىن كورسەتەدى. ءبىراق بۇلاردىڭ بارىندە دە سابىن قابىرشاقتارى بەرىلگەن بەت اۋماعىندا مۇمكىن بولاتىن ەڭ از اۋداندى الۋعا تىرىسادى. بۇل تاجىريبەلەر سۇيىقتىڭ بەتتىك قاباتى ءارقاشان كەرىلۋ كۇيىندە بولاتىنىن كورسەتەدى.
بەتتىك كەرىلۋ تابيعاتتا دا، كۇندەلىكتى ومىردە دە ۇلكەن ءرول اتقارادى. بەتتىك كەرىلۋ بولماسا، قولىمىزدى سابىنداپ جۋا الماعان بولار ەدىك. ءسال عانا جاۋعان جاڭبىر كەز كەلگەن كيىمنەن ءوتىپ كەتىپ، دەنەمىزدىڭ سمالشىنعان سۋ بولعانىنا كۋا بولار ەدىك.
ەگەر جەردىڭ تارتىلىس كۇشى بولماسا، وندا بەتتىك كەرىلۋ سۇيىققا سفەرالىق ءپىشىن بەرگەن بولار ەدى. تامشى نەعۇرلىم كىشى بولعان سايىن سوعۇرلىم اۋىرلىق كۇشىنە قاراعاندا، بەتتىك كۇشتەر ۇلكەن ءرول اتقارا باستايدى.
تاجىريبە. وسىمدىك جاپىراقتارىنىڭ، كلەەنكانىڭ، اعاشتان جانە مەتالدان جاسالعان ءار ءتۇرلى دەنەلەردىڭ بەتىنە سۋ تامىزىڭدار. تامشى ءپىشىنى بويىنشا وسى دەنەلەردىڭ قايسىسىن سۋدىڭ جۇعاتىنىن نەمەسە جۇقپايتىنىن انىقتاۋ. وسىنداي تاجىريبەنى سۋ ورنىنا سۇيىق ماي الىپ قايتالاۋ. تاجىريبەدەن قورىتىندى جاساۋ.
2. جۇعۋ.
سەرىپپەگە جالپاقتاۋ اينەك ىلەيىك. سەرىپپە، ارينە، اۋىرلىق كۇشىنىڭ ارەكەتىنەن ۇزارادى. اينەكتى سۋى بار ىدىس بەتىنە ءتۇسىرىپ، ودان كەيىن ونى قايتادان باياۋ جوعارى كوتەرەيىك. اينەك سۋدان بىردەن اجىراپ كەتپەيدى، سۋعا جابىسىپ قالعانداي بولادى. سەرىپپە بولسا،، بۇرىنعىدان دا كوبىرەك سوزىلادى. سەرىپپەنىڭ سوزىلۋ شاماسى بويىنشا اينەكتى سۋ بەتىندە ۇستاپ تۇرعان مولەكۋلالاردىڭ اراسىنداعى تارتىلىس كۇشى تۋرالى ايتۋىمىزعا بولادى. سەرىپپەنىڭ سەرپىمدىلىك كۇشى مولەكۋلالاردان تارتىلىس كۇشىنەن باسىم بولعان كەزدە، اينەك سۋ بەتىنەن اجىرايدى.
اينەك استىنداعى سۋ قاباتىنا ەكى كۇش ارەكەت ەتەدى: ع1 –شىنى بولشەكتەرى تاراپىنان جوعارى قاراي باعىتتالعان كۇش، ع2– سۋدىڭ تومەنگى قاباتتارىنداعى مولەكۋلالارى تاراپىنان تومەن قاراي باعىتتالعان كۇش. شىنىنى جوعارى كوتەرگەنىمىزدە، سۋدىڭ وسى جوعارعى قاباتى تومەنگى قاباتىنان اجىرايدى دا، سۋ پلاستيناعا جۇعىپ، ونىمەن ىلەسە جوعارى كوتەرىلەدى. بۇل بەتتىك قاباتتاعى سۋ مولەكۋلالارىنىڭ بىر-بىرىنە تارتىلىسىنان باسىم ەكەنىن كورسەتەدى. باسقاشا ايتقاندا، سۋ شىنىعا جۇعادى. وسى تاجىريبەدە بايقالعانعا ۇقساس قۇبىلىستار جۇعۋ دەپ اتالادى.
جۇعاتىن سۇيىقتى جۇقپايتىن سۇيىقتان وپ – وڭاي اجىراتۋعا بولادى. ول ءۇشىن قاتتى دەنە بەتىنە جۇعاتىن بولسا، وندا سۇيىق تامشىسى وعان جايىلادى، ال جۇقپايتىن سۇيىق جايىلمايدى.
جۇعۋ قۇبىلىسىنىڭ وندىرىستە دە، كۇندەلىكتى ومىردە دە ايتارلىقتاي ماڭىزى بار. سابىنداردىڭ جانە سينتەتيكالىق ۇنتاقتاردىڭ جۋعىشتىق قاسيەتى دە وسى جۇعۋ قۇبىلىسىنا نەگىزدەلگەن.
اعاش، بىلعارى، رەزەڭكە جانە ت.ب. ماتەريالداردى جەلىمدەۋ جۇعۋ قۇبىلىسىن قولدانۋدىڭ مىسالى بولا الادى. سۋدا جۇزەتىن قۇستاردىڭ (اققۋ، قاز، ۇيرەك، ت.ب.) تەرىلەرى مەن قاۋىرسىندارىنا سۋ جۇقپايتىن قۇرام سىڭگەن، سوندىقتان ونداي قۇستارعا سۋ جۇقپايدى، ال باسقا ءۇي حايۋاناتتارى تۋرالى ءبىز ولاي دەپ ايتا المايمىز.
تاجىريبە. سورعىش قاعازدىڭ ءبىر شەتىن سۋعا سالىپ، سۋ قانداي بيىكتىككە كوتەرىلەتىنىن انىقتاۋ.
3. قىلتۇتىك قۇبىلىستار.
شاقپاق قانت، سورعىش قاعاز، سۇلگى ورامال، ت.ب. دەنەلەر وزىنە سۋدى جاقسى سىڭىرەتىنىن بىلەمىز. مۇنى قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟ وسىنداي دەنەلەردىڭ بارلىعىندا دا وتە جىڭىشكە تۇتىكشەلەر ءتارىزدى كوپتەگەن ۇساق وزەكتەر بولادى ەكەن. مۇنداي تۇتىكشەلەر قىلتۇتىكتەر ( كاپيلليارلار، لاتىنشا تكاپيللياريس – شاش) دەپ اتالادى.
جىڭىشكە تۇتىكشەلەر سۇيىقتىڭ ەركىن بەتى قيسىق بولادى. مۇنداي قيسىق بەتتى مەنيسك دەپ اتايدى. ەگەر سۇيىق قىلتۇتىك قابىرعاسىنا جۇعاتىن بولسا، وندا مەنيسكىنىڭ ءپىشىنى ويىس، ال ەگەر جۇقپايتىن بولسا، دوڭەس بولادى.
جىڭىشكە شىنى تۇتىكشەنى سۋعا باتىرايىق.، وندا سۋ ونىڭ بويىمەن تەز كوتەرىلە باستايدى. تۇتىكشە نەعۇرلىم جىڭىشكە بولسا، سۋدىڭ كوتەرىلۋ بيىكتىگى دە سوعۇرلىم جوعارى بولادى. نەلىكتەن بۇلاي بولادى؟
سۋدىڭ شىنىعا جۇعاتىنىن بىلەمىز. تۇتىكشە وتە جىڭىشكە بولعاندىقتان، شىنى تاراپىنان سۋدىڭ بەتتىك قاباتىنا ارەكەت ەتەتىن عبەت بەتتىك كەرىلۋ كۇشى سۇيىقتى جوعارى كوتەرەدى. سۇيىق تۇتىك بويىمەن نەعۇرلىم جوعارىراق كوتەرىلگەن سايىن وعان ارەكەت ەتۋشى عا = mg اۋىرلىق كۇشى دە ارتادى. سۇيىق وعان ارەكەت ەتۋشى اۋىرلىق كۇشى عبەت بەتتىك كەرىلۋ كۇشىنە تەڭەسكەنشە كوتەرىلەدى. سوندىقتان بەتتىك كەرىلۋ كۇشى وتە جىڭىشكە دەگەن تۇتىكشەلەرمەن كوتەرىلگەندە عانا ايقىن بايقالادى.
ەگەر سۇيىق قىلتۇتىك قابىرعالارىنا جۇقپايتىن بولسا، وندا بەتتىك كەرىلۋ كۇشىنىڭ ارەكەتىنەن سۇيىق دەڭگەيى تومەندەيدى.
وسىنداي قىلتۇتىكتەر بويىمەن سۇيىقتىڭ كوتەرىلۋى نەمەسە تومەن ءتۇسۋى كەزىندە بايقالاتىن بەتتىك كەرىلۋ قۇبىلىستار قىلتۇتىك قۇبىلىستار دەپ اتالادى.
سۇيىقتىڭ قىلتۇتىك كوتەرىلۋ بيىكتىگىن ھ = 2σ / gr فورمۋلاسى بويىنشا انىقتاۋعا بولادى، مۇنداعى σ – قىلتۇتىك جاسالعان زاتتىڭ جانە سۇيىقتىڭ تەگىنە بايلانىستى بولاتىن بەتتىك كەرىلۋ كوەففيسيەنتى،
- سۇيىقتىڭ تىعىزدىعى، r – قىلتۇتىك راديۋسى. بۇل فورمۋلانى جۇقپايتىن سۇيىق ءۇشىن دە قولدانۋعا بولادى، تەك بۇل جاعدايدا سۇيىقتىڭ تومەن ءتۇسۋى تۋرالى ايتىلادى.
ءىۇ. بەكىتۋ.
1. بەتتىك كەرىلۋدىڭ بار بولۋىن دالەلدەيتىن مىسالدار كەلتىرىڭدەر.
2. قانداي جاعدايدا سۇيىق دەنە بەتىنە جۇعادى نەمەس جۇقپايدى؟
3. جۇعاتىن سۇيىقتى جۇقپايتىن سۇيىقتان قالاي اجىراتۋعا بولادى؟
4. جۇعۋ جانە جۇقپاۋ قۇبىلىستارىنا مىسالدار كەلتىرىڭدەر.
5. قىلتۇتىك قۇبىلىستار قانداي جاعدايدا بايقالادى؟
34-جاتتىعۋ (6).
بەرىلگەنى:
اناليز:h=20مم=0،020م
شەشۋى: 2*0،063ن/م/0،020م*
9،8ن/كگ*0،0005م=0،126 ن/م/
20*10-2م*10*5*10-4م = 126*10-3ن/م/
20*10-3م*9،8ن/كگ*5*10-4م = 126ن/م
r=0،5مم=0،0005م
=0،063 ن/م
ت/ك: گلس=؟
جاۋابى: 1،26*103 كگ/م3
ءۇ. قورىتىندى.
1. بەتتىك كەرىلۋ دەگەنىمىز ...
2. مىسال كەلتىر.
3. قانداي جاعدايدا سۇيىق دەنە بەتىنە جۇعادى؟
4. قانداي جاعدايدا سۇيىق دەنە بەتىنە جۇقپايدى؟
5. جۇعاتىن سۇيىقتى جۇقپايتىن سۇيىقتان قالاي اجىراتۋعا بولادى؟
6. قىلتۇتىك قۇبىلىستار دەگەنىمىز ...
7. ول قانداي جاعدايدا بايقالادى؟
ءۇى. ۇيگە تاپسىرما: بەتتىك كەرىلۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
قازىرگى الەمدە ەكولوگيالىق پروبلەمالار ءوزىنىڭ قوعامدىق ءمانى جاعىنان الدىڭعى قاتارداعى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالدى. ادامنىڭ تابيعاتقا اسەرى مىڭداعان جىلدار بويىندا قالىپتاسقان تابيعي جۇيەلەردى وزگەر...
-
وقۋشىلاردىڭ ىزدەنىمپازدىعى مەن تانىمدىق ارەكەتتەرىن شىعارماشىلىققا بەيىمدەۋ. حالىقارالىق حيميا جىلى، قازاقستان ءوندىرىسىنىڭ دامۋى تۋرالى وقۋشىلارعا كەڭنەن ناسيحاتتاۋ، سونىمەن بىرگە ەكولوگيالىق ءتالىم...
