ەكولوگيالىق ءبىلىم - حيميا ساباقتارىندا
قازىرگى الەمدە ەكولوگيالىق پروبلەمالار ءوزىنىڭ قوعامدىق ءمانى جاعىنان الدىڭعى قاتارداعى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالدى. ادامنىڭ تابيعاتقا اسەرى مىڭداعان جىلدار بويىندا قالىپتاسقان تابيعي جۇيەلەردى وزگەرتۋ، سونداي - اق توپىراقتى، سۋ كوزدەرىن، اۋانى لاستاۋ ارقىلى جۇزەگە اسۋدا. بۇل تابيعاتتى كۇرت تومەندەۋىنە اكەلىپ سوقتى، كوپ جاعدايلاردا ورنى تولماس زارداپتار قالدىردى. ەكولوگيالىق داعدارىس شىن مانىندەگى ءقاۋىپتى ءتوندىرىپ وتىر. ءىس جۇزىندە تەز ءورىس الىپ بارا جاتقان داعدارىستىق جاعدايلاردى كەز كەلگەن ايماقتاردان كورۋگە بولادى.
ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ 2030 - جىلعا دەيىنگى ستراتەگيالىق دامۋ باعدارلاماسىن - دا قورشاعان ورتانى لاستاۋعا ەكولوگيالىق قالىپتى جاعدايدى بۇلدىرۋگە جول بەرمەۋگە زور كوڭىل بولىنگەندىكتەن، وقۋشىلارعا ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرىپ، تابيعاتتى قورعاۋعا تاربيەلەۋ بۇگىنگى كۇننىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
ەكولوگيا بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ شالىس باسقان ءاربىر ءىس - ارەكەتىنە كەلەشەكتە شەك قوياتىن، ونىڭ تىنىس - تىرشىلىگىنە تىكەلەي اتسالىساتىن عىلىمنىڭ جاڭا سالاسى.
بيوسفەرا – اينالامىزداعى تابيعاتتىڭ تىرشىلىك ەتۋشىلەر مەكەندەيتىن بولىگى. ونى ءبىزدىڭ اينالامىزداعى اۋادان، سۋدان جانە توپىراقتان ءبولىپ قاراۋعا كەلمەيدى.
قازىرگى كەزدە بيوسفەرانى تابيعاتتاعى بارلىق رەسۋرستاردىڭ جيىنتىعى ەسەبىندە تۇسىنەدى. تابيعات – ءبىر - بىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ تۇراتىن وتە كۇردەلى كومپلەكستى قۇبىلىس. ال، ادامزات قوعامى سول تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى، ول ونىمەن ۇنەمى بايلانىستا بولعان كۇندە عانا، تىرشىلىك ەتە الادى.
ادامنىڭ ءومىرى ءۇشىن ەڭ باستى قاجەتتىڭ ءبىرى – اۋا. مىسالى، ادام تاماقسىز بەس جەتىگە شىداسا، سۋسىز بەس كۇنگە، ال اۋاسىز بەس مينۋتقا عانا شىداي الادى ەكەن. ەگەر ادام تاۋلىگىنە 4 - 5 كيلوگرامداي سۋ، تاماق ىشەتىن بولسا، دەم العاندا 23 - 24 كيلوگراممداي اۋا جۇتادى. تاماق ءىشۋ، جۇمىس ىستەۋ قيمىلدارى توقتاعانمەن، ادامدا تىنىس الۋ پروسەسى ەش ۋاقىتتا توقتالمايدى.
بۇگىندە ەكولوگيالىق جۇيەگە ءوڭ بەرىپ، تىرشىلىكتىڭ تىنىسى بولىپ كەلگەن جەردىڭ جاسىل جامىلعىسى دا ازايىپ كەلەدى. تالاي وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار جەر ۇستىنەن ءولىپ كەتتى، كەيبىرەۋلەرىنە جويىلۋ ءقاۋپى تونۋدە، ولار قىزىل كىتاپقا تىركەلدى. سوندىقتان بولۋ كەرەك، ءقازىر تابيعي بايلىقتاردى تولىق پايدالانۋ ارقىلى تابيعاتتى قورعاۋ ماسەلەسى دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىن الاڭداتىپ وتىرعان ءىرى ورتاق ماسەلەگە اينالدى.
ەكولوگيالىق ساۋاتسىزدىقتىڭ ناتيجەسىندە تابيعات، ونىڭ قورلارى، جالپى قوعام زور شىعىنعا ۇشىراۋدا.
بۇل تاربيەنىڭ نەگىزگى ماقساتى – جاس جەتكىنشەكتەردىڭ ەكولوگيالىق كوزقاراسىن، ساناسىن جانە تابيعاتقا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك پەن پاراساتتىلىق قارىم - قاتىناسىن قالىپتاستىرۋ.
حيميا پانىنەن ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ نەگىزگى مىندەتتەردىڭ ءبىرى – تابيعاتتى ايالاي بىلۋگە باۋلۋ، حيميانى جانە حيميا ونەركاسىبىن وركەندەتۋگە بايلانىستى اۋانىڭ، سۋدىڭ جانە توپىراقتىڭ لاستانۋىن بولدىرماۋ. مينەرالدى تىڭايتقىشتاردىڭ، وسىمدىكتەردى قورعايتىن زاتتاردى پايدالانۋدىڭ ءتيىمدى جانە ءتيىمسىز جاقتارىن ءبىلۋ. سوڭعى كەزگە دەيىن حيميانى كىلەڭ ماداقتايتىن سىڭارجاقتىلىقتى قويىپ، ونىڭ تابيعاتقا، اعزاعا جانە ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا تيگىزەتىن اسەرى جونىندە ەكى جاقتى اقيقات پىكىر تۋدىرۋ.
حيميا ساباقتارىنداعى «وتتەگى»، «اۋا جانە ونىڭ قۇرامى»، «وتىن جانە ونى جاعۋ تاسىلدەرى»، «سۋ»، «مينەرالدى تىڭايتقىشتار»، «مۇناي ءوندىرۋ» ت. ب. تاقىرىپتارىن قاراستىرعاندا جالپى بىلىممەن قوسا، وقۋشىلاردىڭ ءبىر ءسات نازارىن ەكولوگيالىق بىلىمگە اۋدارىپ كەلەمىن.
ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ بالانىڭ تابيعاتقا سۇيىسپەنشىلىگى مەن قامقورلىعىن ارتتىرىپ، يگەرگەن ءبىلىمدى دۇرىس قولدانا بىلۋگە مۇمكىندىك تۋعىزادى.
مىسالى، 8 - سىنىپتاعى « وتتەگىنىڭ قولدانىلۋى. وتتەگىنىڭ تابيعاتتاعى اينالىمى» دەگەن تاقىرىپتى قاراستىرعاندا كەيبىر ەكولوگيالىق ەسەپتەۋلەردى وقۋشىلار نازارىنا ۇسىنىپ وتىرامىن. ايتالىق، جىلىنا 7 ملرد ت. وتىن جاعىلادى، وعان 20 ملرد ت. وتتەگى جۇمسالادى. ءبىر اۋە كەمەسى 8 ساعات ۇشقاندا 50 - 70 ت. وتتەگى جۇتادى، مۇنىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن 25 - 50 مىڭ گا. ورمان سونشاما ۋاقىت وتتەگىن ءبولۋى كەرەك. ەگەر ونداعى وتتەكتى 16 پايىزعا دەيىن كەمىتسە ادامدار ونى ايتارلىقتاي سەزىنە بەرمەيدى. ال، ونىڭ مولشەرىن ودان ءارى تومەندەتە باستاعاننان - اق ونىڭ جەتىسپەيتىندىگىن اعزا سەزە باستايدى دا باس اينالىپ، كوز قاراۋىتادى. ماسەلەن، اۋاداعى وتتەك 10 - 12 پايىزعا دەيىن تومەندەگەن جاعدايدا اعزادا السىزدىك باستالادى، ادام ۇمىتشاق كەلەدى، ويلاۋ قابىلەتى تومەندەيدى، ال، وتتەك مولشەرى 8 پايىز جانە ودان دا تومەندەگەن جاعدايدا ادام ەسىنەن ايرىلىپ، ءولىم ءقاۋپى تونەدى. تاعى ءبىر مىسال. جەڭىل ماشينا ءبىر جارىم مىڭ شاقىرىم جۇرگەندە ءبىر ادامنىڭ جىل بويى تىنىس الاتىن وتتەگىن تۇتىنادى. وتتەگىن تۇتىناتىن ءوندىرىستىڭ جانە ترانسپورتتىڭ كوبەيۋى اۋادا ونىڭ ازايۋ ءقاۋپىن تۋدىرادى. ءقازىر وتتەگى بيوگەندىك تۇزىلۋىنەن گورى 10 - 16% كوپ جۇمسالادى
10 - سىنىپتاعى «كومىرتەك قوسىلىستارى» تاقىرىبىن قاراستىرعاندا، وتىندى جاعۋ جانە وزگە وندىرىستىك ارەكەتتەردىڭ ناتيجەسىندە سوڭعى 100 جىل ىشىندە اۋاعا 400 ملرد ت. كومىرتەگى (ءىV) وكسيدى بارىپ، ونىڭ اۋاداعى قانىقپاسى 18%- كە ارتقان. جىل سايىن اۋاعا 200 ملن. ت. كومىرتەگى (ءىى) وكسيدى (ءيىس گازى) 50 ملن. ت. ازوت وكسيدتەرى (ۋلى گازدار) بارادى. ونەركاسىبى دامىعان ەلدەردە ءار ادامعا شاعىپ ەسەپتەگەندە جىل سايىن اتموسفەراعا 150 - 200 كگ توزاڭ، كۇل جانە ءوندىرىستىڭ باسقا قالدىقتارى تۇسەدى.
كومىر قىشقىل گازىنىڭ اۋاداعى مولشەرى 0، 02 - 0، 04%. اۋاعا ءتۇسىپ جاتقان كومىر قىشقىل گازى مولشەرىنىڭ ارتىپ كەتۋى قورشاعان ورتا جاعدايىنا كەلەڭسىز جايتتارعا دۋشار ەتەدى. ايتالىق ونىڭ اۋاداعى ۇلەسى ەكى ەسە ارتسا، «جىلۋ ەففەكتىسى» دەگەن قۇبىلىستى تۋدىرىپ، جەر بەتىندەگى تەمپەراتۋرا ورتا ەسەپپەن 4ºس - قا ارتادى. بۇدان ماڭگى مۇزدار، مۇزتاۋلار ەرىپ، اۋا رايىندا ەلەۋلى وزگەرىستەر بولادى. سو - كومىرتەگى (ءىى) وكسيدى، ءيىس گازى، جانۋ ونىمدەرىنىڭ ءبىرى. تۇرمىستا، ونەركاسىپتە جانە ترانسپورتتا ءار ءتۇرلى وتىندار شالا جانعاندا تۇزىلەدى. اۋادا 1% ءيىس گازى (سو) بولسا، ادام قولما - قول، ال ونىڭ ۇلەسى 0، 1%بولعاندا 30 - 60 مينۋتتا ولەدى.
ءيىس گازىنىڭ اۋادا بولۋى مۇمكىن قانىقپاسى (ب. م. ق.) – 0، 002. ءيىس گازىنىڭ فيزيولوگيالىق اسەرى گەموگلوبيندەگى وتتەگىن قۋىپ شىعۋىنا بايلانىستى. گەموگلوبين كومىرتەگى (ءىى) وكسيدىن وتتەگىنە قاراعاندا 200 - 300 ەسە تەز قوسىپ الىپ، كاربوكسيگەموگلوبين تۇزەدى. ءيىس گازى جۇرەك قولقا تامىرعا، جۇيكە جۇيەسىنە اسەر ەتەدى. مامانداردىڭ ەسەبى بويىنشا ءبىر ماشينا ءبىر ساعات ۋاقىت ىشىندە اۋاعا 6 - 10 تەكشە مەترگە دەيىن ۋلى گاز ءبولىپ شىعاراتىنى انىقتالىپ وتىر.
زاۋىتتار مەن جىلۋ ەلەكترستانسالارىندا كۇكىرتى بار وتىندى جاققاندا اۋاعا شىعاتىن گازداردىڭ زياندىسى - كۇكىرتتى گاز.
ول كوپ مولشەردە سۋلفيد كەنىن ورتەيتىن مەتاللۋرگيالىق جانە حيميالىق زاۋىتتاردان تۇزىلەدى. بۇل ۋلى گاز قانىقپاسى 0، 3 مگ/ل. SO2 - دە ادام ءبىر مينۋتكە عانا شىدايدى. 0، 05 مگ/ل SO2 كوزدىڭ سىلەمەيلى قابىقشاسىن تىتىركەندىرەدى جانە جوتەلتەدى. ونىڭ ونەركاسىپ اۋاسىنداعى مولشەرى 0، 01 مگ/ل - دەن اسپاۋى ءتيىس.
توزاڭ - جانۋ رەاكسياسىنىڭ ەڭ مول قالدىعى – ءتۇتىننىڭ قۇرامىنداعى مايدا ۇلپاسى. وندىرىستەن شىعاتىن توزاڭنىڭ قۇرامىندا ۋلى زاتتار: قورعاسىن، سۇرمە، مىس، مارگانەس، سىناپ، مىشياك، وكسيدتەرى جانە ت. ب. قوسىلىستار بولادى. قالالاردىڭ ۇستىندەگى ءتۇتىن مەن ۇساق توزاڭ جاز ايىندا كۇن ساۋلەسىنەن كەلەتىن جارىقتىڭ قۇنىن 20 جانە 50 پروسەنتكە دەيىن كەمىتەدى. سول سياقتى ول ءتىرى اعزالارعا پايدالى ۋلترا - كۇلگىن ساۋلەنى تۇتىپ قالادى.
10 - سىنىپتاعى «ازوت قىشقىلىنىڭ ءوندىرىسى» تاقىرىبىن قاراستىرعاندا، ازوت قىشقىلىن وندىرەتىن زاۋىتتىڭ مۇرجاسىنان «تۇلكى قۇيرىق» دەپ اتالاتىن قىزعىلت سارى ءتۇتىن بۋداقتاپ جاتادى. بۇل ازوتتىڭ ۋلى وكسيدتەرى. ءبىر زاۋىت تاۋلىگىنە 20 تونناعا جۋىق وكسيدتەر شىعارادى. قۇرامىندا 3 - 6 مگ/ل ازوت (ءىى) وكسيدى بار اۋامەن 6 - 12 مين، 0، 1 مگ/ل ازوت (ءىى) وكسيدى بار اۋامەن 1 ساعات تىنىس العان ادامنىڭ ومىرىنە ءقاۋىپ تونەدى. ونىمەن ۋلانعان ادامنىڭ باسى اينالادى، السىرەيدى، ءوڭى قاشىپ، قاننىڭ قىسىمى تومەندەيدى. بۇل گازدىڭ ءوندىرىس اۋاسىنداعى 0، 005 مگ/ل – دەن اسپاۋى كەرەك.
11 - سىنىپتاعى «مۇناي جانە ونىڭ ونىمدەرى» تاقىرىبىندا مۇناي وندىرەتىن ءوندىرىس ورىندارىنىڭ زياندىلىعىنا توقتالامىن. جەردىڭ تومەنگى تەرەڭ قاباتتارىنان وندىرىلەتىن مۇنايدى جانە ونىمدەرىن وندىرىستە ادام بالاسى كۇندەلىكتى تۇرمىستا پايدالانعاندا كۇكىرت (ءىV) وكسيدى، ازوت (ءىV) وكسيدى، ال تولىق جانباعاندا كومىرتەكتى سۋتەگى تۇزىلەدى. ولار گاز تۇرىندە اۋاعا وتەدى دە، جاڭبىرمەن جۋىلىپ، جەرگە تۇسەدى. قىشقىل جاڭبىردىڭ جيىلەۋى ەكولوگيالىق جۇيەلەردى جانە قۇرىلىستى بۇلدىرەدى. قىشقىل جاڭبىر سۋى توپىراقتى ماگنيي، كالسييدى جۋىپ، اليۋمينيي، مارگانەس سياقتى مەتالداردى ءسىڭىرىپ، ولاردىڭ ۋلى قانىقپاسىن تۇزەدى. بۇنىڭ ءوزى وسىمدىكتەردىڭ قالىپتى وسۋىنە ۇلكەن كەسىرىن تيگىزىپ، اۋا لاستانۋىنا جول بەرەدى. مۇنداي تابيعاتتا ءبولىپ جاتقان ۋلى زاتتاردى تازالاعىش جۇيەلەر مەن سۇزگىلەر تۇرلەرىن پايدالانىپ، توقتاتۋعا بولادى.
10 - سىنىپتاعى «سۋ» تاقىرىبىن قاراستىرعاندا «سۋ – تىرشىلىك ءنارى» دەسەك تە، سۋدىڭ قۇرامىندا ءقايسىبىر حيميالىق ەلەمەنت شەكتەن اسىپ كەتسە ول ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا زياندى ەكەندىگىنە توقتالامىن.
ماسەلەن، كادميي قان اينالىسىن بۇزسا، اسبەست ىسىك اۋرۋلارىنا الىپ كەلەدى، حروم بۇيرەكتى قۇرتسا، سىناپ ىشەك اۋرۋىن تۋدىرادى. حولەستەرينمەن قوسىلىپ، قان تامىرلارى مەن تامىرشا كوزدەرىن بىتەي باستايدى.
ناتيجەسىندە ادام سكلەروز، ينسۋلت، ينفاركت اۋرۋلارىنا شالدىعادى.
كوپتەگەن ەلدەردە سۋدىڭ قۇرامىنداعى سۋلفات مولشەرى 1 ليترگە شاققاندا
200 - 400 ميلليگرامنان كەلسە، بىزدە بۇل كورسەتكىش ورتا ەسەپپەن 500 ميلليگرامنان اينالادى.
كۋبا، چسسر، رۋمىنيا مەملەكەتتەرىنىڭ ستاندارتىنا قاراعاندا بىزدەگى سترونسيي دەڭگەيى گوست بويىنشا 7000 ەسە كوپ. سيانيد مولشەرى گدر، اقش، كانادا، رۋمىنيا ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا 2 - 10 ەسە ارتىق. وسىنىڭ سالدارىنان ەلىمىزدە بۇيرەكتىڭ قالىپتى قىزمەت ەتۋى، بۇيرەكتە تاس بايلانۋ سەكىلدى اۋرۋلار ءجيى كەزدەسەدى.
قازىرگى تاڭدا دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ ەسەپتەۋلەرىنە قاراعاندا دەرت تۇرلەرىنىڭ 80 % تىكەلەي سۋدان بولاپ وتىر. بۇل پروبلەما اسىرەسە ارال وڭىرىندە ايرىقشا مانگە يە بولۋدا.
قازىرگى كەزدە سىرداريا وزەنىنىڭ سۋ باسسەيىندەرى پەستيسيدتەرمەن، اۋىر مەتالدارمەن لاستانۋى ايتارلىقتاي الاڭداتۋشىلىق بىلدىرۋدە.
مىس، قورعاسىن جانە مىرىش سياقتى اۋىر مەتالدار ادام اعزاسىنىڭ تكاندەرى مەن ومىرلىك ماڭىزدى ورگاندارىندا جوعارى كۋمۋلياتيۆتىك قاسيەتكە يە بولىپ، سوزىلمالى ينتوكسيكاسياعا ۇشىراتادى، ال، ول ءوز كەزەگىندە ونكولوگيالىق اۋرۋلارعا، جۇرەك، قان تامىرلارىنىڭ انومالياسىنا اكەلىپ سوقتىرادى. سوندىقتان دا سۋ قۇرامىن اۋىر مەتالدار يونىنان تازارتۋ ماڭىزدى دا، كۇردەلى مىندەت بولىپ تابىلادى.
سۋدىڭ ەكولوگيالىق زارداپتارىنىڭ تيگىزەر سىرىنا قانىق ءاربىر ادام اۋىز سۋعا تالاپ دەڭگەيىن جوعارى ۇستاپ، ونى تازارتىپ ىشۋگە ىنتالى بولۋى كەرەك.
10 - سىنىپتاعى «مينەرالدى تىڭايتقىشتار ءوندىرىسى» تاقىرىبىندا جەر بەتىندەگى التى ميلليارد ادامدى اسىراۋ ءۇشىن مينەرالدى تىڭايتقىشتى پايدالانۋ ەكونوميكالىق جاعىنان ءوزىن - ءوزى اقتايدى، دەگەنمەندە...
مينەرالدى تىڭايتقىشتاردان وسىمدىكتەر 40 - 50% ازوتتى، 20 - 25% فوسفوردى، 70 - 80% كالييدى عانا پايدالانادى. ال، قالعان بولىگى توپىراقتا قالىپ، توپىراق (ەروزياسىنا) لاستانۋىنا جول بەرىلەدى.
ازوتتى تىڭايتقىشتاردان كوپ بەرىلگەن جاعدايدا 300 - 400 س/گا ارتىق بەرىلۋ ادامداردى ۋلاندىرۋ ءقاۋپىن تۋعىزادى.
اسىرەسە نيتراتتاردىڭ ارتىق مولشەرى كوكونىس جانە باقشالىق وسىمدىكتەر ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى كەلەدى.
1991 - 1992 جىلدارى تورەكەلدى شورمانوۆ باستاعان الماتىنىڭ كارديولوگيا عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى ج. سيسەنالييەۆ قازالى قالاسىنىڭ ەكى مىڭ تۇرعىنىنىڭ قانىن تۇرىكمەن رەسپۋبليكاسىنا بارىپ، تەكسەرۋدەن وتكىزگەندە، ولاردىڭ بارلىعىنان دا نيتراتتار شىققان. سول ينستيتۋتتىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى حايرۋللا بيسەنوۆتىڭ زەرتتەۋى ول نيتراتتاردىڭ ادام تانىنەن قايتىپ شىقپاي، قايتا ەسەلەي كوبەيە بەرەتىندىگىن كورسەتكەن. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگە دەيىن نيتراتتاردى جويىپ جىبەرەتىن ءدارى جاسالعان جوق.
ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ 2030 - جىلعا دەيىنگى ستراتەگيالىق دامۋ باعدارلاماسىن - دا قورشاعان ورتانى لاستاۋعا ەكولوگيالىق قالىپتى جاعدايدى بۇلدىرۋگە جول بەرمەۋگە زور كوڭىل بولىنگەندىكتەن، وقۋشىلارعا ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرىپ، تابيعاتتى قورعاۋعا تاربيەلەۋ بۇگىنگى كۇننىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
ەكولوگيا بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ شالىس باسقان ءاربىر ءىس - ارەكەتىنە كەلەشەكتە شەك قوياتىن، ونىڭ تىنىس - تىرشىلىگىنە تىكەلەي اتسالىساتىن عىلىمنىڭ جاڭا سالاسى.
بيوسفەرا – اينالامىزداعى تابيعاتتىڭ تىرشىلىك ەتۋشىلەر مەكەندەيتىن بولىگى. ونى ءبىزدىڭ اينالامىزداعى اۋادان، سۋدان جانە توپىراقتان ءبولىپ قاراۋعا كەلمەيدى.
قازىرگى كەزدە بيوسفەرانى تابيعاتتاعى بارلىق رەسۋرستاردىڭ جيىنتىعى ەسەبىندە تۇسىنەدى. تابيعات – ءبىر - بىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ تۇراتىن وتە كۇردەلى كومپلەكستى قۇبىلىس. ال، ادامزات قوعامى سول تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى، ول ونىمەن ۇنەمى بايلانىستا بولعان كۇندە عانا، تىرشىلىك ەتە الادى.
ادامنىڭ ءومىرى ءۇشىن ەڭ باستى قاجەتتىڭ ءبىرى – اۋا. مىسالى، ادام تاماقسىز بەس جەتىگە شىداسا، سۋسىز بەس كۇنگە، ال اۋاسىز بەس مينۋتقا عانا شىداي الادى ەكەن. ەگەر ادام تاۋلىگىنە 4 - 5 كيلوگرامداي سۋ، تاماق ىشەتىن بولسا، دەم العاندا 23 - 24 كيلوگراممداي اۋا جۇتادى. تاماق ءىشۋ، جۇمىس ىستەۋ قيمىلدارى توقتاعانمەن، ادامدا تىنىس الۋ پروسەسى ەش ۋاقىتتا توقتالمايدى.
بۇگىندە ەكولوگيالىق جۇيەگە ءوڭ بەرىپ، تىرشىلىكتىڭ تىنىسى بولىپ كەلگەن جەردىڭ جاسىل جامىلعىسى دا ازايىپ كەلەدى. تالاي وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار جەر ۇستىنەن ءولىپ كەتتى، كەيبىرەۋلەرىنە جويىلۋ ءقاۋپى تونۋدە، ولار قىزىل كىتاپقا تىركەلدى. سوندىقتان بولۋ كەرەك، ءقازىر تابيعي بايلىقتاردى تولىق پايدالانۋ ارقىلى تابيعاتتى قورعاۋ ماسەلەسى دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىن الاڭداتىپ وتىرعان ءىرى ورتاق ماسەلەگە اينالدى.
ەكولوگيالىق ساۋاتسىزدىقتىڭ ناتيجەسىندە تابيعات، ونىڭ قورلارى، جالپى قوعام زور شىعىنعا ۇشىراۋدا.
بۇل تاربيەنىڭ نەگىزگى ماقساتى – جاس جەتكىنشەكتەردىڭ ەكولوگيالىق كوزقاراسىن، ساناسىن جانە تابيعاتقا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك پەن پاراساتتىلىق قارىم - قاتىناسىن قالىپتاستىرۋ.
حيميا پانىنەن ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ نەگىزگى مىندەتتەردىڭ ءبىرى – تابيعاتتى ايالاي بىلۋگە باۋلۋ، حيميانى جانە حيميا ونەركاسىبىن وركەندەتۋگە بايلانىستى اۋانىڭ، سۋدىڭ جانە توپىراقتىڭ لاستانۋىن بولدىرماۋ. مينەرالدى تىڭايتقىشتاردىڭ، وسىمدىكتەردى قورعايتىن زاتتاردى پايدالانۋدىڭ ءتيىمدى جانە ءتيىمسىز جاقتارىن ءبىلۋ. سوڭعى كەزگە دەيىن حيميانى كىلەڭ ماداقتايتىن سىڭارجاقتىلىقتى قويىپ، ونىڭ تابيعاتقا، اعزاعا جانە ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا تيگىزەتىن اسەرى جونىندە ەكى جاقتى اقيقات پىكىر تۋدىرۋ.
حيميا ساباقتارىنداعى «وتتەگى»، «اۋا جانە ونىڭ قۇرامى»، «وتىن جانە ونى جاعۋ تاسىلدەرى»، «سۋ»، «مينەرالدى تىڭايتقىشتار»، «مۇناي ءوندىرۋ» ت. ب. تاقىرىپتارىن قاراستىرعاندا جالپى بىلىممەن قوسا، وقۋشىلاردىڭ ءبىر ءسات نازارىن ەكولوگيالىق بىلىمگە اۋدارىپ كەلەمىن.
ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ بالانىڭ تابيعاتقا سۇيىسپەنشىلىگى مەن قامقورلىعىن ارتتىرىپ، يگەرگەن ءبىلىمدى دۇرىس قولدانا بىلۋگە مۇمكىندىك تۋعىزادى.
مىسالى، 8 - سىنىپتاعى « وتتەگىنىڭ قولدانىلۋى. وتتەگىنىڭ تابيعاتتاعى اينالىمى» دەگەن تاقىرىپتى قاراستىرعاندا كەيبىر ەكولوگيالىق ەسەپتەۋلەردى وقۋشىلار نازارىنا ۇسىنىپ وتىرامىن. ايتالىق، جىلىنا 7 ملرد ت. وتىن جاعىلادى، وعان 20 ملرد ت. وتتەگى جۇمسالادى. ءبىر اۋە كەمەسى 8 ساعات ۇشقاندا 50 - 70 ت. وتتەگى جۇتادى، مۇنىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن 25 - 50 مىڭ گا. ورمان سونشاما ۋاقىت وتتەگىن ءبولۋى كەرەك. ەگەر ونداعى وتتەكتى 16 پايىزعا دەيىن كەمىتسە ادامدار ونى ايتارلىقتاي سەزىنە بەرمەيدى. ال، ونىڭ مولشەرىن ودان ءارى تومەندەتە باستاعاننان - اق ونىڭ جەتىسپەيتىندىگىن اعزا سەزە باستايدى دا باس اينالىپ، كوز قاراۋىتادى. ماسەلەن، اۋاداعى وتتەك 10 - 12 پايىزعا دەيىن تومەندەگەن جاعدايدا اعزادا السىزدىك باستالادى، ادام ۇمىتشاق كەلەدى، ويلاۋ قابىلەتى تومەندەيدى، ال، وتتەك مولشەرى 8 پايىز جانە ودان دا تومەندەگەن جاعدايدا ادام ەسىنەن ايرىلىپ، ءولىم ءقاۋپى تونەدى. تاعى ءبىر مىسال. جەڭىل ماشينا ءبىر جارىم مىڭ شاقىرىم جۇرگەندە ءبىر ادامنىڭ جىل بويى تىنىس الاتىن وتتەگىن تۇتىنادى. وتتەگىن تۇتىناتىن ءوندىرىستىڭ جانە ترانسپورتتىڭ كوبەيۋى اۋادا ونىڭ ازايۋ ءقاۋپىن تۋدىرادى. ءقازىر وتتەگى بيوگەندىك تۇزىلۋىنەن گورى 10 - 16% كوپ جۇمسالادى
10 - سىنىپتاعى «كومىرتەك قوسىلىستارى» تاقىرىبىن قاراستىرعاندا، وتىندى جاعۋ جانە وزگە وندىرىستىك ارەكەتتەردىڭ ناتيجەسىندە سوڭعى 100 جىل ىشىندە اۋاعا 400 ملرد ت. كومىرتەگى (ءىV) وكسيدى بارىپ، ونىڭ اۋاداعى قانىقپاسى 18%- كە ارتقان. جىل سايىن اۋاعا 200 ملن. ت. كومىرتەگى (ءىى) وكسيدى (ءيىس گازى) 50 ملن. ت. ازوت وكسيدتەرى (ۋلى گازدار) بارادى. ونەركاسىبى دامىعان ەلدەردە ءار ادامعا شاعىپ ەسەپتەگەندە جىل سايىن اتموسفەراعا 150 - 200 كگ توزاڭ، كۇل جانە ءوندىرىستىڭ باسقا قالدىقتارى تۇسەدى.
كومىر قىشقىل گازىنىڭ اۋاداعى مولشەرى 0، 02 - 0، 04%. اۋاعا ءتۇسىپ جاتقان كومىر قىشقىل گازى مولشەرىنىڭ ارتىپ كەتۋى قورشاعان ورتا جاعدايىنا كەلەڭسىز جايتتارعا دۋشار ەتەدى. ايتالىق ونىڭ اۋاداعى ۇلەسى ەكى ەسە ارتسا، «جىلۋ ەففەكتىسى» دەگەن قۇبىلىستى تۋدىرىپ، جەر بەتىندەگى تەمپەراتۋرا ورتا ەسەپپەن 4ºس - قا ارتادى. بۇدان ماڭگى مۇزدار، مۇزتاۋلار ەرىپ، اۋا رايىندا ەلەۋلى وزگەرىستەر بولادى. سو - كومىرتەگى (ءىى) وكسيدى، ءيىس گازى، جانۋ ونىمدەرىنىڭ ءبىرى. تۇرمىستا، ونەركاسىپتە جانە ترانسپورتتا ءار ءتۇرلى وتىندار شالا جانعاندا تۇزىلەدى. اۋادا 1% ءيىس گازى (سو) بولسا، ادام قولما - قول، ال ونىڭ ۇلەسى 0، 1%بولعاندا 30 - 60 مينۋتتا ولەدى.
ءيىس گازىنىڭ اۋادا بولۋى مۇمكىن قانىقپاسى (ب. م. ق.) – 0، 002. ءيىس گازىنىڭ فيزيولوگيالىق اسەرى گەموگلوبيندەگى وتتەگىن قۋىپ شىعۋىنا بايلانىستى. گەموگلوبين كومىرتەگى (ءىى) وكسيدىن وتتەگىنە قاراعاندا 200 - 300 ەسە تەز قوسىپ الىپ، كاربوكسيگەموگلوبين تۇزەدى. ءيىس گازى جۇرەك قولقا تامىرعا، جۇيكە جۇيەسىنە اسەر ەتەدى. مامانداردىڭ ەسەبى بويىنشا ءبىر ماشينا ءبىر ساعات ۋاقىت ىشىندە اۋاعا 6 - 10 تەكشە مەترگە دەيىن ۋلى گاز ءبولىپ شىعاراتىنى انىقتالىپ وتىر.
زاۋىتتار مەن جىلۋ ەلەكترستانسالارىندا كۇكىرتى بار وتىندى جاققاندا اۋاعا شىعاتىن گازداردىڭ زياندىسى - كۇكىرتتى گاز.
ول كوپ مولشەردە سۋلفيد كەنىن ورتەيتىن مەتاللۋرگيالىق جانە حيميالىق زاۋىتتاردان تۇزىلەدى. بۇل ۋلى گاز قانىقپاسى 0، 3 مگ/ل. SO2 - دە ادام ءبىر مينۋتكە عانا شىدايدى. 0، 05 مگ/ل SO2 كوزدىڭ سىلەمەيلى قابىقشاسىن تىتىركەندىرەدى جانە جوتەلتەدى. ونىڭ ونەركاسىپ اۋاسىنداعى مولشەرى 0، 01 مگ/ل - دەن اسپاۋى ءتيىس.
توزاڭ - جانۋ رەاكسياسىنىڭ ەڭ مول قالدىعى – ءتۇتىننىڭ قۇرامىنداعى مايدا ۇلپاسى. وندىرىستەن شىعاتىن توزاڭنىڭ قۇرامىندا ۋلى زاتتار: قورعاسىن، سۇرمە، مىس، مارگانەس، سىناپ، مىشياك، وكسيدتەرى جانە ت. ب. قوسىلىستار بولادى. قالالاردىڭ ۇستىندەگى ءتۇتىن مەن ۇساق توزاڭ جاز ايىندا كۇن ساۋلەسىنەن كەلەتىن جارىقتىڭ قۇنىن 20 جانە 50 پروسەنتكە دەيىن كەمىتەدى. سول سياقتى ول ءتىرى اعزالارعا پايدالى ۋلترا - كۇلگىن ساۋلەنى تۇتىپ قالادى.
10 - سىنىپتاعى «ازوت قىشقىلىنىڭ ءوندىرىسى» تاقىرىبىن قاراستىرعاندا، ازوت قىشقىلىن وندىرەتىن زاۋىتتىڭ مۇرجاسىنان «تۇلكى قۇيرىق» دەپ اتالاتىن قىزعىلت سارى ءتۇتىن بۋداقتاپ جاتادى. بۇل ازوتتىڭ ۋلى وكسيدتەرى. ءبىر زاۋىت تاۋلىگىنە 20 تونناعا جۋىق وكسيدتەر شىعارادى. قۇرامىندا 3 - 6 مگ/ل ازوت (ءىى) وكسيدى بار اۋامەن 6 - 12 مين، 0، 1 مگ/ل ازوت (ءىى) وكسيدى بار اۋامەن 1 ساعات تىنىس العان ادامنىڭ ومىرىنە ءقاۋىپ تونەدى. ونىمەن ۋلانعان ادامنىڭ باسى اينالادى، السىرەيدى، ءوڭى قاشىپ، قاننىڭ قىسىمى تومەندەيدى. بۇل گازدىڭ ءوندىرىس اۋاسىنداعى 0، 005 مگ/ل – دەن اسپاۋى كەرەك.
11 - سىنىپتاعى «مۇناي جانە ونىڭ ونىمدەرى» تاقىرىبىندا مۇناي وندىرەتىن ءوندىرىس ورىندارىنىڭ زياندىلىعىنا توقتالامىن. جەردىڭ تومەنگى تەرەڭ قاباتتارىنان وندىرىلەتىن مۇنايدى جانە ونىمدەرىن وندىرىستە ادام بالاسى كۇندەلىكتى تۇرمىستا پايدالانعاندا كۇكىرت (ءىV) وكسيدى، ازوت (ءىV) وكسيدى، ال تولىق جانباعاندا كومىرتەكتى سۋتەگى تۇزىلەدى. ولار گاز تۇرىندە اۋاعا وتەدى دە، جاڭبىرمەن جۋىلىپ، جەرگە تۇسەدى. قىشقىل جاڭبىردىڭ جيىلەۋى ەكولوگيالىق جۇيەلەردى جانە قۇرىلىستى بۇلدىرەدى. قىشقىل جاڭبىر سۋى توپىراقتى ماگنيي، كالسييدى جۋىپ، اليۋمينيي، مارگانەس سياقتى مەتالداردى ءسىڭىرىپ، ولاردىڭ ۋلى قانىقپاسىن تۇزەدى. بۇنىڭ ءوزى وسىمدىكتەردىڭ قالىپتى وسۋىنە ۇلكەن كەسىرىن تيگىزىپ، اۋا لاستانۋىنا جول بەرەدى. مۇنداي تابيعاتتا ءبولىپ جاتقان ۋلى زاتتاردى تازالاعىش جۇيەلەر مەن سۇزگىلەر تۇرلەرىن پايدالانىپ، توقتاتۋعا بولادى.
10 - سىنىپتاعى «سۋ» تاقىرىبىن قاراستىرعاندا «سۋ – تىرشىلىك ءنارى» دەسەك تە، سۋدىڭ قۇرامىندا ءقايسىبىر حيميالىق ەلەمەنت شەكتەن اسىپ كەتسە ول ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا زياندى ەكەندىگىنە توقتالامىن.
ماسەلەن، كادميي قان اينالىسىن بۇزسا، اسبەست ىسىك اۋرۋلارىنا الىپ كەلەدى، حروم بۇيرەكتى قۇرتسا، سىناپ ىشەك اۋرۋىن تۋدىرادى. حولەستەرينمەن قوسىلىپ، قان تامىرلارى مەن تامىرشا كوزدەرىن بىتەي باستايدى.
ناتيجەسىندە ادام سكلەروز، ينسۋلت، ينفاركت اۋرۋلارىنا شالدىعادى.
كوپتەگەن ەلدەردە سۋدىڭ قۇرامىنداعى سۋلفات مولشەرى 1 ليترگە شاققاندا
200 - 400 ميلليگرامنان كەلسە، بىزدە بۇل كورسەتكىش ورتا ەسەپپەن 500 ميلليگرامنان اينالادى.
كۋبا، چسسر، رۋمىنيا مەملەكەتتەرىنىڭ ستاندارتىنا قاراعاندا بىزدەگى سترونسيي دەڭگەيى گوست بويىنشا 7000 ەسە كوپ. سيانيد مولشەرى گدر، اقش، كانادا، رۋمىنيا ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا 2 - 10 ەسە ارتىق. وسىنىڭ سالدارىنان ەلىمىزدە بۇيرەكتىڭ قالىپتى قىزمەت ەتۋى، بۇيرەكتە تاس بايلانۋ سەكىلدى اۋرۋلار ءجيى كەزدەسەدى.
قازىرگى تاڭدا دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ ەسەپتەۋلەرىنە قاراعاندا دەرت تۇرلەرىنىڭ 80 % تىكەلەي سۋدان بولاپ وتىر. بۇل پروبلەما اسىرەسە ارال وڭىرىندە ايرىقشا مانگە يە بولۋدا.
قازىرگى كەزدە سىرداريا وزەنىنىڭ سۋ باسسەيىندەرى پەستيسيدتەرمەن، اۋىر مەتالدارمەن لاستانۋى ايتارلىقتاي الاڭداتۋشىلىق بىلدىرۋدە.
مىس، قورعاسىن جانە مىرىش سياقتى اۋىر مەتالدار ادام اعزاسىنىڭ تكاندەرى مەن ومىرلىك ماڭىزدى ورگاندارىندا جوعارى كۋمۋلياتيۆتىك قاسيەتكە يە بولىپ، سوزىلمالى ينتوكسيكاسياعا ۇشىراتادى، ال، ول ءوز كەزەگىندە ونكولوگيالىق اۋرۋلارعا، جۇرەك، قان تامىرلارىنىڭ انومالياسىنا اكەلىپ سوقتىرادى. سوندىقتان دا سۋ قۇرامىن اۋىر مەتالدار يونىنان تازارتۋ ماڭىزدى دا، كۇردەلى مىندەت بولىپ تابىلادى.
سۋدىڭ ەكولوگيالىق زارداپتارىنىڭ تيگىزەر سىرىنا قانىق ءاربىر ادام اۋىز سۋعا تالاپ دەڭگەيىن جوعارى ۇستاپ، ونى تازارتىپ ىشۋگە ىنتالى بولۋى كەرەك.
10 - سىنىپتاعى «مينەرالدى تىڭايتقىشتار ءوندىرىسى» تاقىرىبىندا جەر بەتىندەگى التى ميلليارد ادامدى اسىراۋ ءۇشىن مينەرالدى تىڭايتقىشتى پايدالانۋ ەكونوميكالىق جاعىنان ءوزىن - ءوزى اقتايدى، دەگەنمەندە...
مينەرالدى تىڭايتقىشتاردان وسىمدىكتەر 40 - 50% ازوتتى، 20 - 25% فوسفوردى، 70 - 80% كالييدى عانا پايدالانادى. ال، قالعان بولىگى توپىراقتا قالىپ، توپىراق (ەروزياسىنا) لاستانۋىنا جول بەرىلەدى.
ازوتتى تىڭايتقىشتاردان كوپ بەرىلگەن جاعدايدا 300 - 400 س/گا ارتىق بەرىلۋ ادامداردى ۋلاندىرۋ ءقاۋپىن تۋعىزادى.
اسىرەسە نيتراتتاردىڭ ارتىق مولشەرى كوكونىس جانە باقشالىق وسىمدىكتەر ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى كەلەدى.
1991 - 1992 جىلدارى تورەكەلدى شورمانوۆ باستاعان الماتىنىڭ كارديولوگيا عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى ج. سيسەنالييەۆ قازالى قالاسىنىڭ ەكى مىڭ تۇرعىنىنىڭ قانىن تۇرىكمەن رەسپۋبليكاسىنا بارىپ، تەكسەرۋدەن وتكىزگەندە، ولاردىڭ بارلىعىنان دا نيتراتتار شىققان. سول ينستيتۋتتىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى حايرۋللا بيسەنوۆتىڭ زەرتتەۋى ول نيتراتتاردىڭ ادام تانىنەن قايتىپ شىقپاي، قايتا ەسەلەي كوبەيە بەرەتىندىگىن كورسەتكەن. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگە دەيىن نيتراتتاردى جويىپ جىبەرەتىن ءدارى جاسالعان جوق.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بەتتىك كەرىلۋ. جۇعۋ. قىلتۇتىك قۇبىلىستار.
