دەنەلەردىڭ ءجۇزۋ شارتتارى. ارەومەترلەر
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «دەنەلەردىڭ ءجۇزۋ شارتتارى. ارەومەترلەر»
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: دەنەلەردىڭ ءجۇزۋ قاسيەتتەرىن ۇيرەتۋ.
2. دامىتۋشىلىق: اۋىرلىق كۇشى مەن ارحيمەد كۇشىن پايدالانا وتىرىپ، ەسەپتەر شىعارتۋ ارقىلى ويلاۋ قابىلەتىن قالىپتاستىرۋ.
3. تاربيەلىك: ىزدەنىمپازدىققا، ۇقىپتىلىققا، تاپقىرلىققا تاربيەلەۋ.
ساباق كورنەكىلىكتەرى: ينتەراكتيۆتى تاقتا.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ماتەريالدى حابارلاۋ.
ساباقتا قولدانىلاتىن ادىس-تاسىلدەر: اكت، دامىتا وقىتۋ تەحنولوگياسى، اڭگىمەلەۋ، بايانداۋ.
ءپانارالىق بايلانىس: ماتەماتيكا، ينفورماتيكا، سالاۋاتتانۋ، دەنە شىنىقتىرۋ.
ساباقتىڭ جوسپارى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
1. سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ. «كىم كوپ بىلەدى؟»
ءىىى. جاڭا ساباق.
1. دەنەلەردىڭ ءجۇزۋى
2.دەنەلەردىڭ ءجۇزۋ قاسيەتتەرى
3. ارەومەترلەر
ءىV. بەكىتۋ.
V. قورىتىندى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
1. سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ. «كىم كوپ بىلەدى؟»
1.سۇيىققا باتىرىلعان دەنەگە ارەكەت ەتەتىن ىعىستىرۋشى كۇشتىڭ شاماسى دەنەمەن سۇيىقتىڭ قانداي سيپاتتامالارىنا بايلانىستى بولاتىندىعىن انىقتاعان گرەك عالىمى؟
(ارحيمەد)
2. سۇيىققا باتىرىلعان دەنەگە وسى دەنەنى سۇيىقتان ىعىستىراتىن كۇش ارەكەت ەتەدى. بۇل كۇش؟ ارحيمەد كۇشى
3. سۇيىققا باتىرىلعان شارلارعا اسەر ەتەتىن كەرى يتەرۋشى كۇشتى سالىستىر؟
(بارلىق شارعا اسەر ەتەتىن كەرى يتەرۋ كۇشى بىردەي).
4. بىردەي سەرىپپەلەرگە ماسسالارى بىردەي شار ىلىنگەن. ەگەر شارلاردى تولىعىمەن سۋعا باتىرسا، قاي سەرىپپە كوبىرەك قىسقارادى
(وڭ جاقتاعى)
5. بىردەي سەرىپپەگە ىلىنگەن جۇكتەردىڭ ماسسالارى بىردەي، ءبىراق كولەمدەرى ءار ءتۇرلى. سۋعا باتىرسا قاي سەرىپپە كوبىرەك قىسقارادى
(وڭ جاقتاعى).
6.سۋرەتتە ءار ءتۇرلى سۇيىققا باتىرىلعان بىردەي دەنەلەر بەرىلگەن. قاي ىدىستاعى سۇيىقتىڭ تىعىزدىعى كوپ؟
(سول جاقتاعى ەكىنشى).
7. ارحيمەد كۇشى قانداي شامالارعا تاۋەلدى؟
(عا=rcgVد، سۇيىقتىڭ تىعىزدىعىنا، دەنەنىڭ كولەمىنە تاۋەلدى).
8. ارحيمەد كۇشى سۇيىققا باتىرىلعان دەنەنىڭ تىعىزدىعىنا ..........بولمايدى.(تاۋەلدى)
ءىىى. جاڭا ساباق.
«دەنەلەردىڭ ءجۇزۋ شارتتارى. ارەومەترلەر»
بۇگىنگى ساباعىمىز دەنەلەردىڭ ءجۇزۋى جانە ونىڭ قاسيەتتەرى جايلى بولماق. كەيبىر دەنەلەر سۇيىق بەتىندە جاڭقا ءتارىزدى قالقىپ جۇرسە، ەكىنشىلەرى باتىپ كەتەدى، ال ءۇشىنشى بىرەۋلەرى سۇڭگۋىر قايىق ءتارىزدى ونىڭ ىشىندە ءجۇزىپ جۇرە الادى.سۇيىق ىشىندەگى دەنەگە ەكى كۇش – تىك تومەن باعىتتالعان اۋىرلىق كۇشى Fa = mg (m - دەنەنىڭ ماسساسى) جانە تىك جوعارى باعىتتالعان ارحيمەد كۇشى FA = m ى.س.g (m ى.س.- دەنە ىعىستىرعان سۇيىقتىڭ نەمەسە گازدىڭ ماسساسى) ارەكەت ەتەدى. دەنەنىڭ ماسساسى mد = qد*Vد، ال ىعىستىرىلعان سۇيىقتىڭ ماسساسى m ى.س. = qس*Vى.س.
دەنەنىڭ سۇيىق بەتىنە قالقىپ شىعۋى كەزىندە ونىڭ سۋعا باتقان بولىگى ازايا باستايدى، سوندىقتان دا ىعىستىرۋشى كۇش تە كەمي بەرەدى.
سونىمەن ءبىز دەنەنىڭ سۇيىق ىشىندە ءجۇزۋى، ونىڭ بەتىنە قالقىپ شىعۋى نەمەسە باتىپ كەتۋى سۇيىق پەن دەنە ماتەريالى تىعىزدىقتارىنىڭ اراقاتىسىنا بايلانىستى ەكەنىن انىقتادىق. ولاي بولسا، دەنەنىڭ سۇيىققا باتۋ تەرەڭدىگى بويىنشا دەنە مەن سۇيىقتىڭ تىعىزدىقتارىن سالىستىرۋعا بولادى. سۇيىقتىڭ تىعىزدىعىن ولشەۋگە ارنالعان قۇرال – ارەومەتر دەپ اتالادى جانە ارەكەتى وسى پرينسيپكە نەگىزدەلگەن.
ارەومەتر تىعىزدىعى ولشەنەتىن سۇيىققا باتىرىلعان كەزدە ونىڭ قۇتىسى ارحيمەد كۇشى اۋىرلىق كۇشىنە تەڭەسكەنشە بەلگىلى ءبىر تەرەڭدىككە دەيىن سۇيىققا باتادى. سۇيىق تىعىزدىعى نەعۇرلىم از بولسا، سوعۇرلىم ارەومەتر سۇيىققا تەرەڭىرەك باتادى دا، ونىڭ شكالاسى بار شىنى تۇتىكشەسى سۇيىق بەتىنە از كوتەرىلەتىن بولادى. تىعىزدىعى جوعارىراق سۇيىق جاعدايىندا وعان ارەومەتر ازىراق باتادى.
ارەومەتر كەز كەلگەن سۇيىقتىڭ: مايدىڭ، ءسۇتتىڭ، كەروسيننىڭ، بەنزيننىڭ ت.ب. تىعىزدىعىن ولشەۋ ءۇشىن قولدانىلادى. ارەومەتردىڭ كومەگىمەن تۇز، قانت ەرىتىندىلەرىنىڭ پروسەنتتىك مولشەرىن انىقتاۋعا بولادى.
ءسۇتتىڭ مايلىلىعىن انىقتاۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ارەومەترلەر –لاكتومەترلەر دەپ اتالادى.
شارتى: سۋ قۇيىلعان ىدىستا ماسساسى 30 كگ قايىڭ اعاشى مەن ماسساسى 50 كگ مىستان جاسالعان ەكى كەسەك بار. ەكەۋىنىڭ قايسىسىنىڭ اۋىرلىق كۇشى باسىم؟
ءىۇ. بەكىتۋ.
1. سۋعا سالىنعان بىلەۋشەلەردىڭ كولەمدەرى بىردەي. قاي بىلەۋشەنىڭ تىعىزدىعى كوپ؟
(وڭ جاقتاعى بىلەۋشەنىڭ تىعىزدىعى كوپ)
2.سۋرەتتە سۇيىققا باتىرىلعان بىلەۋشەگە اسەر ەتەتىن كۇشتەر كورسەتىلگەن. بۇل بىلەۋشە ......،ويتكەنى، ارحيمەد كۇشى اۋىرلىق كۇشىنە..........بولعاندىقتان
سۇيىق ىشىندە ءجۇزىپ جۇرەدى، ارحيمەد كۇشى اۋىرلىق كۇشىنەن تەڭ بولعاندىقتان
3.سۋرەتتە سۇيىققا باتىرىلعان بىلەۋشەگە اسەر ەتەتىن كۇشتەر كورسەتىلگەن. بۇل بىلەۋشە .........،ويتكەنى ،ارحيمەد كۇشى اۋىرلىق كۇشىنەن ..........
بولعاندىقتان
قالقىپ شىعادى ويتكەنى ارحيمەد كۇشى اۋىرلىق كۇشىنەن كوپ بولعاندىقتان
4. سۇيىققا باتىرىلعان دەنە قاي جاعدايدا باتىپ كەتەدى؟
ەگەر اۋىرلىق كۇشى ارحيمەد كۇشىنەن كوپ بولسا
ءۇ. قورىتىندى.
سونىمەن، ءبىز بۇگىن دەنەلەردىڭ ءجۇزۋى ءۇش ءتۇرلى كۇيدە بولاتىنىن بىلدىك. ولار:
1) عا = عا، دەنە سۇيىقتىڭ كەز كەلگەن جەرىندە تەپە – تەڭدىك قالپىن ساقتاي الادى.
2) عاعا، دەنە سۇيىققا باتادى.
ءۇى. ۇيگە تاپسىرما
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: دەنەلەردىڭ ءجۇزۋ قاسيەتتەرىن ۇيرەتۋ.
2. دامىتۋشىلىق: اۋىرلىق كۇشى مەن ارحيمەد كۇشىن پايدالانا وتىرىپ، ەسەپتەر شىعارتۋ ارقىلى ويلاۋ قابىلەتىن قالىپتاستىرۋ.
3. تاربيەلىك: ىزدەنىمپازدىققا، ۇقىپتىلىققا، تاپقىرلىققا تاربيەلەۋ.
ساباق كورنەكىلىكتەرى: ينتەراكتيۆتى تاقتا.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ماتەريالدى حابارلاۋ.
ساباقتا قولدانىلاتىن ادىس-تاسىلدەر: اكت، دامىتا وقىتۋ تەحنولوگياسى، اڭگىمەلەۋ، بايانداۋ.
ءپانارالىق بايلانىس: ماتەماتيكا، ينفورماتيكا، سالاۋاتتانۋ، دەنە شىنىقتىرۋ.
ساباقتىڭ جوسپارى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
1. سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ. «كىم كوپ بىلەدى؟»
ءىىى. جاڭا ساباق.
1. دەنەلەردىڭ ءجۇزۋى
2.دەنەلەردىڭ ءجۇزۋ قاسيەتتەرى
3. ارەومەترلەر
ءىV. بەكىتۋ.
V. قورىتىندى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
1. سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ. «كىم كوپ بىلەدى؟»
1.سۇيىققا باتىرىلعان دەنەگە ارەكەت ەتەتىن ىعىستىرۋشى كۇشتىڭ شاماسى دەنەمەن سۇيىقتىڭ قانداي سيپاتتامالارىنا بايلانىستى بولاتىندىعىن انىقتاعان گرەك عالىمى؟
(ارحيمەد)
2. سۇيىققا باتىرىلعان دەنەگە وسى دەنەنى سۇيىقتان ىعىستىراتىن كۇش ارەكەت ەتەدى. بۇل كۇش؟ ارحيمەد كۇشى
3. سۇيىققا باتىرىلعان شارلارعا اسەر ەتەتىن كەرى يتەرۋشى كۇشتى سالىستىر؟
(بارلىق شارعا اسەر ەتەتىن كەرى يتەرۋ كۇشى بىردەي).
4. بىردەي سەرىپپەلەرگە ماسسالارى بىردەي شار ىلىنگەن. ەگەر شارلاردى تولىعىمەن سۋعا باتىرسا، قاي سەرىپپە كوبىرەك قىسقارادى
(وڭ جاقتاعى)
5. بىردەي سەرىپپەگە ىلىنگەن جۇكتەردىڭ ماسسالارى بىردەي، ءبىراق كولەمدەرى ءار ءتۇرلى. سۋعا باتىرسا قاي سەرىپپە كوبىرەك قىسقارادى
(وڭ جاقتاعى).
6.سۋرەتتە ءار ءتۇرلى سۇيىققا باتىرىلعان بىردەي دەنەلەر بەرىلگەن. قاي ىدىستاعى سۇيىقتىڭ تىعىزدىعى كوپ؟
(سول جاقتاعى ەكىنشى).
7. ارحيمەد كۇشى قانداي شامالارعا تاۋەلدى؟
(عا=rcgVد، سۇيىقتىڭ تىعىزدىعىنا، دەنەنىڭ كولەمىنە تاۋەلدى).
8. ارحيمەد كۇشى سۇيىققا باتىرىلعان دەنەنىڭ تىعىزدىعىنا ..........بولمايدى.(تاۋەلدى)
ءىىى. جاڭا ساباق.
«دەنەلەردىڭ ءجۇزۋ شارتتارى. ارەومەترلەر»
بۇگىنگى ساباعىمىز دەنەلەردىڭ ءجۇزۋى جانە ونىڭ قاسيەتتەرى جايلى بولماق. كەيبىر دەنەلەر سۇيىق بەتىندە جاڭقا ءتارىزدى قالقىپ جۇرسە، ەكىنشىلەرى باتىپ كەتەدى، ال ءۇشىنشى بىرەۋلەرى سۇڭگۋىر قايىق ءتارىزدى ونىڭ ىشىندە ءجۇزىپ جۇرە الادى.سۇيىق ىشىندەگى دەنەگە ەكى كۇش – تىك تومەن باعىتتالعان اۋىرلىق كۇشى Fa = mg (m - دەنەنىڭ ماسساسى) جانە تىك جوعارى باعىتتالعان ارحيمەد كۇشى FA = m ى.س.g (m ى.س.- دەنە ىعىستىرعان سۇيىقتىڭ نەمەسە گازدىڭ ماسساسى) ارەكەت ەتەدى. دەنەنىڭ ماسساسى mد = qد*Vد، ال ىعىستىرىلعان سۇيىقتىڭ ماسساسى m ى.س. = qس*Vى.س.
دەنەنىڭ سۇيىق بەتىنە قالقىپ شىعۋى كەزىندە ونىڭ سۋعا باتقان بولىگى ازايا باستايدى، سوندىقتان دا ىعىستىرۋشى كۇش تە كەمي بەرەدى.
سونىمەن ءبىز دەنەنىڭ سۇيىق ىشىندە ءجۇزۋى، ونىڭ بەتىنە قالقىپ شىعۋى نەمەسە باتىپ كەتۋى سۇيىق پەن دەنە ماتەريالى تىعىزدىقتارىنىڭ اراقاتىسىنا بايلانىستى ەكەنىن انىقتادىق. ولاي بولسا، دەنەنىڭ سۇيىققا باتۋ تەرەڭدىگى بويىنشا دەنە مەن سۇيىقتىڭ تىعىزدىقتارىن سالىستىرۋعا بولادى. سۇيىقتىڭ تىعىزدىعىن ولشەۋگە ارنالعان قۇرال – ارەومەتر دەپ اتالادى جانە ارەكەتى وسى پرينسيپكە نەگىزدەلگەن.
ارەومەتر تىعىزدىعى ولشەنەتىن سۇيىققا باتىرىلعان كەزدە ونىڭ قۇتىسى ارحيمەد كۇشى اۋىرلىق كۇشىنە تەڭەسكەنشە بەلگىلى ءبىر تەرەڭدىككە دەيىن سۇيىققا باتادى. سۇيىق تىعىزدىعى نەعۇرلىم از بولسا، سوعۇرلىم ارەومەتر سۇيىققا تەرەڭىرەك باتادى دا، ونىڭ شكالاسى بار شىنى تۇتىكشەسى سۇيىق بەتىنە از كوتەرىلەتىن بولادى. تىعىزدىعى جوعارىراق سۇيىق جاعدايىندا وعان ارەومەتر ازىراق باتادى.
ارەومەتر كەز كەلگەن سۇيىقتىڭ: مايدىڭ، ءسۇتتىڭ، كەروسيننىڭ، بەنزيننىڭ ت.ب. تىعىزدىعىن ولشەۋ ءۇشىن قولدانىلادى. ارەومەتردىڭ كومەگىمەن تۇز، قانت ەرىتىندىلەرىنىڭ پروسەنتتىك مولشەرىن انىقتاۋعا بولادى.
ءسۇتتىڭ مايلىلىعىن انىقتاۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ارەومەترلەر –لاكتومەترلەر دەپ اتالادى.
شارتى: سۋ قۇيىلعان ىدىستا ماسساسى 30 كگ قايىڭ اعاشى مەن ماسساسى 50 كگ مىستان جاسالعان ەكى كەسەك بار. ەكەۋىنىڭ قايسىسىنىڭ اۋىرلىق كۇشى باسىم؟
ءىۇ. بەكىتۋ.
1. سۋعا سالىنعان بىلەۋشەلەردىڭ كولەمدەرى بىردەي. قاي بىلەۋشەنىڭ تىعىزدىعى كوپ؟
(وڭ جاقتاعى بىلەۋشەنىڭ تىعىزدىعى كوپ)
2.سۋرەتتە سۇيىققا باتىرىلعان بىلەۋشەگە اسەر ەتەتىن كۇشتەر كورسەتىلگەن. بۇل بىلەۋشە ......،ويتكەنى، ارحيمەد كۇشى اۋىرلىق كۇشىنە..........بولعاندىقتان
سۇيىق ىشىندە ءجۇزىپ جۇرەدى، ارحيمەد كۇشى اۋىرلىق كۇشىنەن تەڭ بولعاندىقتان
3.سۋرەتتە سۇيىققا باتىرىلعان بىلەۋشەگە اسەر ەتەتىن كۇشتەر كورسەتىلگەن. بۇل بىلەۋشە .........،ويتكەنى ،ارحيمەد كۇشى اۋىرلىق كۇشىنەن ..........
بولعاندىقتان
قالقىپ شىعادى ويتكەنى ارحيمەد كۇشى اۋىرلىق كۇشىنەن كوپ بولعاندىقتان
4. سۇيىققا باتىرىلعان دەنە قاي جاعدايدا باتىپ كەتەدى؟
ەگەر اۋىرلىق كۇشى ارحيمەد كۇشىنەن كوپ بولسا
ءۇ. قورىتىندى.
سونىمەن، ءبىز بۇگىن دەنەلەردىڭ ءجۇزۋى ءۇش ءتۇرلى كۇيدە بولاتىنىن بىلدىك. ولار:
1) عا = عا، دەنە سۇيىقتىڭ كەز كەلگەن جەرىندە تەپە – تەڭدىك قالپىن ساقتاي الادى.
2) عاعا، دەنە سۇيىققا باتادى.
ءۇى. ۇيگە تاپسىرما
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ورتا مەكتەپتەگى جاراتىلىستانۋ - ماتەماتيكالىق باعىتتاعى حيميا كۋرسىنىڭ ماڭىزدى ءبولىمىنىڭ ءبىرى – حيميا وندىرىستەرىن وقىتۋ. حيميا وندىرىستەرى تۋرالى بەرىلەتىن ماعلۇماتتار وقۋشىلارعا پوليتەحنيكالىق ءبى...
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تارتىلىسى قۇبىلىسى. اۋىرلىق كۇشى.
