بەيىمبەتتانۋشى ت. بەيىسقۇلوۆ 90 جاستا!
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى 1960 جىلداردان بەرى ەلىمىزگە تانىمال تۇلعالارىمىزدىڭ جەكە تەكتىك قۇجاتتارىمەن تولىقتىرىلىپ، ساقتاپ كەلەدى. تانىمال تۇلعالارىمىزدىڭ اتقارعان قىزمەتىنە، زەرتتەۋ باعىتىنا بايلانىستى جەكە تەكتىك قور قۇجاتتارىنىڭ ار-تۇرلىلىگىمەن ەرەكشەلىنەدى. سولاردىڭ ءبىرى پۋبليسيست، جازۋشى، عالىم، پروفەسسور، قازاقستان گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى توقتار ءابدىراحمان ۇلى بەيىسقۇلوۆتىڭ جەكە تەكتىك قورىنا توقتالايىق. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىنە بەلگىلى جازۋشى ءوزىنىڭ جەكە قور قۇجاتتارىن 2011 جىلى وتكىزگەن بولاتىن. جەكە تەكتىك قۇجاتتارىنىڭ حرونولوگياسى 1928-2012 جىلدار ارالىعىن قامتيتىن 335 ساقتاۋ بىرلىكتەرىن قۇرايدى [1]. قۇجاتتارىنىڭ قۇرامى ماقالالارى، شىعارمالارى، حاتتار، پىكىرلەرى، سويلەگەن سوزدەرى جانە ت. بەيىسقۇلوۆتىڭ ءار-تۇرلى تاقىرىپتاردا جيناعان قۇجاتتارى بار.
بەيىمبەتتانۋشى ت.بەيىسقۇلوۆقا بيىل 90 جىل تولىپ وتىر.
توقتار بەيىسقۇلوۆ 1932 جىلى 15 قاڭتاردا بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى، ۇيگەنتاس اۋدانىنىڭ قارلىعاش اۋىلىندا تۋعان. 1950 جىلى لەپسى پەدۋچيليششەسىن، 1956 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن، 1966 جىلى ماسكەۋ جوعارى پارتيا مەكتەبىنىڭ جۋرناليستيكا ءبولىمىن اياقتاعان.
ەڭبەك جولىن 1943 جىلى كولحوزدىڭ قارا جۇمىسىنان باستاپ، سارقان اۋدانىنداعى امانبوكتەر جەتىجىلدىق مەكتەبىندە ءبىر جىل ءمۇعالىم، 1956 جىلى فۋرمانوۆ اۋىلىنداعى مەكتەپتە ۇستازدىق قىزمەت اتقارىپ، سول جىلدىڭ قازان ايىندا اندرەيەۆ اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىلىعىنا سايلانعان.
1957 جىلى تالدىقورعان وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى، 1959 جىلى قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋشىسى قىزمەتىن اتقارعان.
1962–1964 جىلدارى الماتى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە نۇسقاۋشى جانە لەكتورلار توبىنىڭ جەتەكشىسى، بىرنەشە جىل راديو مەن تەليەۆيزيا سالاسىندا، الماتى وبلىستىق راديو جانە تەليەۆيزيا باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، ودان كەيىن باس رەداكسيا بولىپ قايتا قۇرىلعان رەداكسيانىڭ اعا رەداكتورى، باس رەداكتورى بولىپ ىستەگەن.
1973 جىلى قازاق كسر تەليەۆيزيا جانە راديوحابارى مەملەكەتتىك كوميتەتىنىڭ جەرگىلىكتى تەليەۆيزيا جانە راديوحابارى باس رەداكسياسىنىڭ باس رەداكتورى جانە كوللەگيا مۇشەسى، 1980–1984 جىلدارى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ تەليەۆيزيا جانە راديو سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1991 جىلى قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى جانىنداعى باسپاسوزدە مەملەكەتتىك قۇپيانى ساقتاۋ جونىندەگى باسقارما باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارعان.
پۋبليسيست-جازۋشى «ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن» (1970)، ەكى رەت قازاق كسر كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ قۇرمەت گراموتاسى مەن (1981، 1982) ، «ەڭبەك ارداگەرى» (1989) مەدالدارىمەن جانە «1941-1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىسكە 55، 60، 65 جىلدىقتارىنا» مەرەكەلىك مەدالىمەن ماراپاتتالعان. 1975 جىلى «تەليەۆيزيا جانە رaديو ۇزدىگى» اتانعان، «قايران، بي-اعا» ماقالاسى ءۇشىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ لاۋرەاتى اتانعان. 1975-1983 جىلدارى الماتى قالاسى بۇرىنعى كالينين اۋداندىق ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتار كەڭەسىنە بىرنەشە رەت دەپۋتات بولىپ سايلانعان. 1997 جىلى «بەيىمبەت مايلين-سىنشىل پۋبليسيست» دەگەن تاقىرىپتا ديسسەرتاسيا قورعاپ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن العان. سونىمەن قاتار رەسپۋبليكا الەۋمەتتىك عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى بولىپ سايلانعان. پۋبليسيست-جازۋشى ون جىلعا جۋىق قازاقستان تاريحى – الەۋمەتتىك جانە قۇقىق قورعاۋ «ادىلەت قوعامى باسقارماسىنىڭ» مۇشەسى بولىپ كەلگەن. 2003 جىلدان بەرى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە ديسسەرتاسيالىق كەڭەستىڭ مۇشەسى بولىپ، 2007 جىلى قازاق قاتىناس جولدار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى اتاعى بەرىلىپ، 2008 جىلى گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى بولىپ سايلاندى.
توقتار بەيىسقۇلوۆ ەڭبەگى دە ەل-جۇرتقا، ادەبي ورتاعا كەڭىنەن تانىمال. حالىقتىڭ كوكەيىندەگى جەر، ءتىل ماسەلەلەرى، تانىمال تۇلعالاردىڭ ىستەرى تۋرالى جارىق كورگەن دۇنيەلەرى از ەمەس. وسى ۋاقىتقا دەيىن الۋان تاقىرىپقا، سان ءتۇرلى جانردا 200-دەن استام ماقالا جازعان. ونىڭ الپىسى بەيىمبەت ءمايليننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان. ادەبيەت پروبلەمالارى، ونىڭ تارلانبوزدارى تۋرالى كولەمدى ەڭبەكتەرى بارشىلىق.
قالامگەردىڭ عىلىمي شىعارماشىلىعىنىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى – قازاقتىڭ كلاسسيك جازۋشىسى، الىپتار توبىنىڭ ارداقتىسى، جازىقسىز اتىلىپ كەتكەن بەيىمبەت ءمايليننىڭ، ونىڭ وتباسىنىڭ باستان كەشكەن قيىندىقتارىن كوپشىلىككە جەتكىزۋ. بۇل زەرتتەۋ جۇمىسىنا 40 جىلعا جۋىق ءومىرىن ارناعان. وزىنە دەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىن قايتالاماۋ ماقساتىندا، بەيىمبەت ءمايليننىڭ ەلگە ءبايمالىم قىرلارىن زەرتتەۋ جانە تاريح بەتىندەگى «اقتاڭداقتاردى» اشۋ ماقساتىندا ىشكى ىستەر، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، ورتالىق مەملەكەتتىك جانە پرەزيدەنتى ارحيۆتەرىن، ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك كەزدەسەتىن قولجازبالار قورلارىندا قۇجاتتار جيناعان.
بەيىمبەت مايلينگە ارنالعان ەڭ العاشقى ەڭبەگى – بەلگىلى عالىم تەمىرعالي ءنۇرتازيننىڭ باسشىلىعىمەن جازىلعان "تالانتتى دا تاعاندى جۋرناليست" اتتى ديپلومدىق جۇمىسى [2]. بۇل باعىتتا "ب. مايلين – جۋرناليست" (1979)، "قاناتتى قالامگەر" (1983)، "بەيىمبەتتى اتقان كىم؟" (2000) ەڭبەكتەرى جارىق كورىپ، "بي اعا" ەستەلىكتەر جيناعىن قۇراستىرىپ شىعاردى. اۆتوردىڭ تالاي جىلعى ىزدەنىسىنىڭ جيىنتىعى رەتىندە "قيلى زامان ازابى" (2003) كىتابى، "بەيىمبەت مايلين جانە ۇلت ونەرى" اتتى دەرەكتى پۋبليسيستيكالىق ەسسەسى جارىق كوردى.
توقتار بەيىسقۇلوۆ بەيىمبەت ءمايليننىڭ جارىق كورمەگەن، عىلىمي اينالىمعا ەنبەگەن "كەزدەسكەندەر"، "وسپان ولجابايەۆ"، "كۇلەگەش جەڭگەي" سياقتى پوۆەستەرىن، 30-عا جۋىق وچەرك، ماقالالارىن ارحيۆتەن تاۋىپ باسپاسوزدەردە جاريالاتقان. سونداي-اق ۇقك (كنب) ارحيۆىنەن بي-اعانىڭ جەكە ىستەرىمەن تانىسىپ جانە 74 بۇركەنشىك (پسيەۆدونيم) اتتارىنىڭ ءتىزىمىن جاساعان. بۇل زەرتتەۋى تۋرالى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك ت. سىدىقوۆ بىلاي دەيدى: «جازۋشىنىڭ بۇركەنشىك ەسىمدەرمەن جاريالاۋدىڭ سەبەبى بىرىنشىدەن، تابيعاتىنان قاراپايىم، ەكىنشىدەن كوزگە شىققان سۇيەلدەي كورىنە بەرۋدى ەرسى سانادى، ۇشىنشىدەن، جوعارى مادەنيەتتىڭ ۇلگى-ونەگەسىنە تابىنعان [3] »،– دەپ پىكىرىن بىلدىرگەن.
توقتار بەيىسقۇلوۆتىڭ ماقساتى بەيىمبەت ءمايليننىڭ بارلىق جاريالانعان جانە جاريالانباعان ەڭبەكتەرىن، فوتولارىن، حاتتارىن مۇرا رەتىندە جيناقتاپ، بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزۋ بولدى. ارحيۆتەردەن تابىلعان ەڭبەكتەرى مەن بەيىمبەت مايلين شىعارمالارىنىڭ كوپ تومدىعىن قۇراستىرعان. ولاردى اڭگىمەلەرى، ولەڭدەرى، پوەمالارى، پەسالارى، پوۆەستەرى، روماندارى دەپ 12 توم كولەمىندە شىعارعان.
سونىمەن قاتار ت.بەيىسقۇلوۆ جەرگىلىكتى اكىمدەرگە حات جازىپ، بەيىمبەت ءمايليننىڭ تۋعان جەرى قوستاناي قالاسىنان ارنايى مۇراجاي اشۋ جانە اۋدان اتىن بەرۋ تۋرالى حات جازىپ، ماسەلە كوتەرگەن. قازىرگى تاڭدا تاران اۋدانىنىڭ اتاۋى بەيىمبەت مايلين اۋدانىنا وزگەرتىلگەن.
توقتار بەيىسقۇلوۆتىڭ جەكە تەكتىك قۇجاتتارىنىڭ جيناعىندا بەيىمبەت مايلينگە قاتىستى قىزىقتى دەرەكتەر بار. ولار بەيىمبەت مايلين تۋرالى ماقالالار، بەيىمبەت ءمايليننىڭ كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى، بەيىمبەت ءمايليندى قىزمەتتەرگە تاعايىنداۋ جانە باسقا جۇمىستارعا تارتۋ جونىندە حاتتامالار، جاريالانىمعا ەنبەگەن پەسا، فەلەتون، وچەرك، پوۆەستەر قۇجاتتارىنىڭ توپتاماسى بار.
ارحيۆ قۇجاتتارىنان بايقاساق بەيىمبەت مايلين ءۇشىن جازۋشىلىق پەن جۋرناليستيكا ءومىرى شىعارماشىلىعىنىڭ قوس سالاسىنداي بولىپ، ولاردى بىرىنەن ءبىرى بولە جارا قاراماي، قاتار دامىتۋعا كۇشىن جۇمساعان، شابىتىن شىڭداعان قالامگەر. ونىڭ جۋرناليست رەتىندە جازعان وچەركتەرى، پۋبليسيستيكالىق جانە پروبلەمالىق ماقالالارى دا جەتەرلىك. سونىمەن قاتار ول ءازىل-سىقاق جازۋدىڭ شەبەرى ەكەن. بەيىمبەت مايلين فەلەتون جازۋدى حح عاسىردىڭ باس كەزىندە باستاعان. فەلەتوندارىندا ادەت-عۇرىپ، ءتىل ماسەلەسى، باي مەن كەدەيلەردىڭ ىس-ارەكەتتەرىن قارا سوزبەن جەتكىزگەن.
سونىمەن قاتار، 1937-1938 جىلعى رەپرەسسياعا بايلانىستى «جازىقسىز جاپا شەككەندەر»، «الاشتىڭ 631 ارداعى»، «قۇرباندارعا تاعزىم»، «اتىلماي قالعان ادام» ت.ب. تاقىرىپتارىندا زەرتتەپ، جاريالاعان.
قازاق ادەبيەتىنىڭ كەمەڭگەرلەرى، عالىم، جازۋشىلار م. اۋەزوۆ، ك. كەمەڭگەر ۇلى، ي. قۇتپان ۇلى، م. جولدىبايەۆ، ت. نۇرتازين، ت. مولداعالييەۆ، ءا. ءالىمجانوۆ، س. اشىمبايەۆ تۋرالى دا ەڭبەكتەرى جەتەرلىك.
تاعى ءبىر، ايتا كەتەتىن ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى الماتى وبلىسى ۇيگەنتاس اۋدانى قارلىعاش اۋىلىندا 1941-1945 جىلدارى مايدانعا قاتىسقان 91 ادامنىڭ اتتارىن قاشاپ جازدىرىپ، ەسكەرتكىش ورناتتىرعان [4].
ومىرىندە وشپەس ءىز قالدىرعان ايگىلى جازۋشى بەيىمبەت ءمايليننىڭ قالامىنان قالقىپ شىققان قۇندى دۇنيەلەر بۇگىندە ادەبيەت پەن تاريح بەتتەرىندە ساقتالماق. بۇگىندە قالامگەردىڭ شىعارماشىلىعى مەن ءومىر جولىنا قاتىستى دەرەكتەر، زەرتتەۋشىلەردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندە جەكە تەكتىك قورىندا ساقتاۋلى. ت. بەيىسقۇلوۆتىڭ جەكە تەكتىك قورى اشىق، قىزىعۋشىلىق تانىتقان زەرتتەۋشىلەرىمىزگە قۇجاتتارى قولجەتىمدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى 1960 جىلداردان بەرى ەلىمىزگە تانىمال تۇلعالارىمىزدىڭ جەكە تەكتىك قۇجاتتارىمەن تولىقتىرىلىپ، ساقتاپ كەلەدى. تانىمال تۇلعالارىمىزدىڭ اتقارعان قىزمەتىنە، زەرتتەۋ باعىتىنا بايلانىستى جەكە تەكتىك قور قۇجاتتارىنىڭ ار-تۇرلىلىگىمەن ەرەكشەلىنەدى. سولاردىڭ ءبىرى پۋبليسيست، جازۋشى، عالىم، پروفەسسور، قازاقستان گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى توقتار ءابدىراحمان ۇلى بەيىسقۇلوۆتىڭ جەكە تەكتىك قورىنا توقتالايىق. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىنە بەلگىلى جازۋشى ءوزىنىڭ جەكە قور قۇجاتتارىن 2011 جىلى وتكىزگەن بولاتىن. جەكە تەكتىك قۇجاتتارىنىڭ حرونولوگياسى 1928-2012 جىلدار ارالىعىن قامتيتىن 335 ساقتاۋ بىرلىكتەرىن قۇرايدى [1]. قۇجاتتارىنىڭ قۇرامى ماقالالارى، شىعارمالارى، حاتتار، پىكىرلەرى، سويلەگەن سوزدەرى جانە ت. بەيىسقۇلوۆتىڭ ءار-تۇرلى تاقىرىپتاردا جيناعان قۇجاتتارى بار.
بەيىمبەتتانۋشى ت.بەيىسقۇلوۆقا بيىل 90 جىل تولىپ وتىر.
توقتار بەيىسقۇلوۆ 1932 جىلى 15 قاڭتاردا بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى، ۇيگەنتاس اۋدانىنىڭ قارلىعاش اۋىلىندا تۋعان. 1950 جىلى لەپسى پەدۋچيليششەسىن، 1956 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن، 1966 جىلى ماسكەۋ جوعارى پارتيا مەكتەبىنىڭ جۋرناليستيكا ءبولىمىن اياقتاعان.
ەڭبەك جولىن 1943 جىلى كولحوزدىڭ قارا جۇمىسىنان باستاپ، سارقان اۋدانىنداعى امانبوكتەر جەتىجىلدىق مەكتەبىندە ءبىر جىل ءمۇعالىم، 1956 جىلى فۋرمانوۆ اۋىلىنداعى مەكتەپتە ۇستازدىق قىزمەت اتقارىپ، سول جىلدىڭ قازان ايىندا اندرەيەۆ اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىلىعىنا سايلانعان.
1957 جىلى تالدىقورعان وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى، 1959 جىلى قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋشىسى قىزمەتىن اتقارعان.
1962–1964 جىلدارى الماتى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە نۇسقاۋشى جانە لەكتورلار توبىنىڭ جەتەكشىسى، بىرنەشە جىل راديو مەن تەليەۆيزيا سالاسىندا، الماتى وبلىستىق راديو جانە تەليەۆيزيا باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، ودان كەيىن باس رەداكسيا بولىپ قايتا قۇرىلعان رەداكسيانىڭ اعا رەداكتورى، باس رەداكتورى بولىپ ىستەگەن.
1973 جىلى قازاق كسر تەليەۆيزيا جانە راديوحابارى مەملەكەتتىك كوميتەتىنىڭ جەرگىلىكتى تەليەۆيزيا جانە راديوحابارى باس رەداكسياسىنىڭ باس رەداكتورى جانە كوللەگيا مۇشەسى، 1980–1984 جىلدارى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ تەليەۆيزيا جانە راديو سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1991 جىلى قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى جانىنداعى باسپاسوزدە مەملەكەتتىك قۇپيانى ساقتاۋ جونىندەگى باسقارما باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارعان.
پۋبليسيست-جازۋشى «ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن» (1970)، ەكى رەت قازاق كسر كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ قۇرمەت گراموتاسى مەن (1981، 1982) ، «ەڭبەك ارداگەرى» (1989) مەدالدارىمەن جانە «1941-1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىسكە 55، 60، 65 جىلدىقتارىنا» مەرەكەلىك مەدالىمەن ماراپاتتالعان. 1975 جىلى «تەليەۆيزيا جانە رaديو ۇزدىگى» اتانعان، «قايران، بي-اعا» ماقالاسى ءۇشىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ لاۋرەاتى اتانعان. 1975-1983 جىلدارى الماتى قالاسى بۇرىنعى كالينين اۋداندىق ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتار كەڭەسىنە بىرنەشە رەت دەپۋتات بولىپ سايلانعان. 1997 جىلى «بەيىمبەت مايلين-سىنشىل پۋبليسيست» دەگەن تاقىرىپتا ديسسەرتاسيا قورعاپ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن العان. سونىمەن قاتار رەسپۋبليكا الەۋمەتتىك عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى بولىپ سايلانعان. پۋبليسيست-جازۋشى ون جىلعا جۋىق قازاقستان تاريحى – الەۋمەتتىك جانە قۇقىق قورعاۋ «ادىلەت قوعامى باسقارماسىنىڭ» مۇشەسى بولىپ كەلگەن. 2003 جىلدان بەرى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە ديسسەرتاسيالىق كەڭەستىڭ مۇشەسى بولىپ، 2007 جىلى قازاق قاتىناس جولدار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى اتاعى بەرىلىپ، 2008 جىلى گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى بولىپ سايلاندى.
توقتار بەيىسقۇلوۆ ەڭبەگى دە ەل-جۇرتقا، ادەبي ورتاعا كەڭىنەن تانىمال. حالىقتىڭ كوكەيىندەگى جەر، ءتىل ماسەلەلەرى، تانىمال تۇلعالاردىڭ ىستەرى تۋرالى جارىق كورگەن دۇنيەلەرى از ەمەس. وسى ۋاقىتقا دەيىن الۋان تاقىرىپقا، سان ءتۇرلى جانردا 200-دەن استام ماقالا جازعان. ونىڭ الپىسى بەيىمبەت ءمايليننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان. ادەبيەت پروبلەمالارى، ونىڭ تارلانبوزدارى تۋرالى كولەمدى ەڭبەكتەرى بارشىلىق.
قالامگەردىڭ عىلىمي شىعارماشىلىعىنىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى – قازاقتىڭ كلاسسيك جازۋشىسى، الىپتار توبىنىڭ ارداقتىسى، جازىقسىز اتىلىپ كەتكەن بەيىمبەت ءمايليننىڭ، ونىڭ وتباسىنىڭ باستان كەشكەن قيىندىقتارىن كوپشىلىككە جەتكىزۋ. بۇل زەرتتەۋ جۇمىسىنا 40 جىلعا جۋىق ءومىرىن ارناعان. وزىنە دەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىن قايتالاماۋ ماقساتىندا، بەيىمبەت ءمايليننىڭ ەلگە ءبايمالىم قىرلارىن زەرتتەۋ جانە تاريح بەتىندەگى «اقتاڭداقتاردى» اشۋ ماقساتىندا ىشكى ىستەر، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، ورتالىق مەملەكەتتىك جانە پرەزيدەنتى ارحيۆتەرىن، ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك كەزدەسەتىن قولجازبالار قورلارىندا قۇجاتتار جيناعان.
بەيىمبەت مايلينگە ارنالعان ەڭ العاشقى ەڭبەگى – بەلگىلى عالىم تەمىرعالي ءنۇرتازيننىڭ باسشىلىعىمەن جازىلعان "تالانتتى دا تاعاندى جۋرناليست" اتتى ديپلومدىق جۇمىسى [2]. بۇل باعىتتا "ب. مايلين – جۋرناليست" (1979)، "قاناتتى قالامگەر" (1983)، "بەيىمبەتتى اتقان كىم؟" (2000) ەڭبەكتەرى جارىق كورىپ، "بي اعا" ەستەلىكتەر جيناعىن قۇراستىرىپ شىعاردى. اۆتوردىڭ تالاي جىلعى ىزدەنىسىنىڭ جيىنتىعى رەتىندە "قيلى زامان ازابى" (2003) كىتابى، "بەيىمبەت مايلين جانە ۇلت ونەرى" اتتى دەرەكتى پۋبليسيستيكالىق ەسسەسى جارىق كوردى.
توقتار بەيىسقۇلوۆ بەيىمبەت ءمايليننىڭ جارىق كورمەگەن، عىلىمي اينالىمعا ەنبەگەن "كەزدەسكەندەر"، "وسپان ولجابايەۆ"، "كۇلەگەش جەڭگەي" سياقتى پوۆەستەرىن، 30-عا جۋىق وچەرك، ماقالالارىن ارحيۆتەن تاۋىپ باسپاسوزدەردە جاريالاتقان. سونداي-اق ۇقك (كنب) ارحيۆىنەن بي-اعانىڭ جەكە ىستەرىمەن تانىسىپ جانە 74 بۇركەنشىك (پسيەۆدونيم) اتتارىنىڭ ءتىزىمىن جاساعان. بۇل زەرتتەۋى تۋرالى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك ت. سىدىقوۆ بىلاي دەيدى: «جازۋشىنىڭ بۇركەنشىك ەسىمدەرمەن جاريالاۋدىڭ سەبەبى بىرىنشىدەن، تابيعاتىنان قاراپايىم، ەكىنشىدەن كوزگە شىققان سۇيەلدەي كورىنە بەرۋدى ەرسى سانادى، ۇشىنشىدەن، جوعارى مادەنيەتتىڭ ۇلگى-ونەگەسىنە تابىنعان [3] »،– دەپ پىكىرىن بىلدىرگەن.
توقتار بەيىسقۇلوۆتىڭ ماقساتى بەيىمبەت ءمايليننىڭ بارلىق جاريالانعان جانە جاريالانباعان ەڭبەكتەرىن، فوتولارىن، حاتتارىن مۇرا رەتىندە جيناقتاپ، بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزۋ بولدى. ارحيۆتەردەن تابىلعان ەڭبەكتەرى مەن بەيىمبەت مايلين شىعارمالارىنىڭ كوپ تومدىعىن قۇراستىرعان. ولاردى اڭگىمەلەرى، ولەڭدەرى، پوەمالارى، پەسالارى، پوۆەستەرى، روماندارى دەپ 12 توم كولەمىندە شىعارعان.
سونىمەن قاتار ت.بەيىسقۇلوۆ جەرگىلىكتى اكىمدەرگە حات جازىپ، بەيىمبەت ءمايليننىڭ تۋعان جەرى قوستاناي قالاسىنان ارنايى مۇراجاي اشۋ جانە اۋدان اتىن بەرۋ تۋرالى حات جازىپ، ماسەلە كوتەرگەن. قازىرگى تاڭدا تاران اۋدانىنىڭ اتاۋى بەيىمبەت مايلين اۋدانىنا وزگەرتىلگەن.
توقتار بەيىسقۇلوۆتىڭ جەكە تەكتىك قۇجاتتارىنىڭ جيناعىندا بەيىمبەت مايلينگە قاتىستى قىزىقتى دەرەكتەر بار. ولار بەيىمبەت مايلين تۋرالى ماقالالار، بەيىمبەت ءمايليننىڭ كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى، بەيىمبەت ءمايليندى قىزمەتتەرگە تاعايىنداۋ جانە باسقا جۇمىستارعا تارتۋ جونىندە حاتتامالار، جاريالانىمعا ەنبەگەن پەسا، فەلەتون، وچەرك، پوۆەستەر قۇجاتتارىنىڭ توپتاماسى بار.
ارحيۆ قۇجاتتارىنان بايقاساق بەيىمبەت مايلين ءۇشىن جازۋشىلىق پەن جۋرناليستيكا ءومىرى شىعارماشىلىعىنىڭ قوس سالاسىنداي بولىپ، ولاردى بىرىنەن ءبىرى بولە جارا قاراماي، قاتار دامىتۋعا كۇشىن جۇمساعان، شابىتىن شىڭداعان قالامگەر. ونىڭ جۋرناليست رەتىندە جازعان وچەركتەرى، پۋبليسيستيكالىق جانە پروبلەمالىق ماقالالارى دا جەتەرلىك. سونىمەن قاتار ول ءازىل-سىقاق جازۋدىڭ شەبەرى ەكەن. بەيىمبەت مايلين فەلەتون جازۋدى حح عاسىردىڭ باس كەزىندە باستاعان. فەلەتوندارىندا ادەت-عۇرىپ، ءتىل ماسەلەسى، باي مەن كەدەيلەردىڭ ىس-ارەكەتتەرىن قارا سوزبەن جەتكىزگەن.
سونىمەن قاتار، 1937-1938 جىلعى رەپرەسسياعا بايلانىستى «جازىقسىز جاپا شەككەندەر»، «الاشتىڭ 631 ارداعى»، «قۇرباندارعا تاعزىم»، «اتىلماي قالعان ادام» ت.ب. تاقىرىپتارىندا زەرتتەپ، جاريالاعان.
قازاق ادەبيەتىنىڭ كەمەڭگەرلەرى، عالىم، جازۋشىلار م. اۋەزوۆ، ك. كەمەڭگەر ۇلى، ي. قۇتپان ۇلى، م. جولدىبايەۆ، ت. نۇرتازين، ت. مولداعالييەۆ، ءا. ءالىمجانوۆ، س. اشىمبايەۆ تۋرالى دا ەڭبەكتەرى جەتەرلىك.
تاعى ءبىر، ايتا كەتەتىن ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى الماتى وبلىسى ۇيگەنتاس اۋدانى قارلىعاش اۋىلىندا 1941-1945 جىلدارى مايدانعا قاتىسقان 91 ادامنىڭ اتتارىن قاشاپ جازدىرىپ، ەسكەرتكىش ورناتتىرعان [4].
ومىرىندە وشپەس ءىز قالدىرعان ايگىلى جازۋشى بەيىمبەت ءمايليننىڭ قالامىنان قالقىپ شىققان قۇندى دۇنيەلەر بۇگىندە ادەبيەت پەن تاريح بەتتەرىندە ساقتالماق. بۇگىندە قالامگەردىڭ شىعارماشىلىعى مەن ءومىر جولىنا قاتىستى دەرەكتەر، زەرتتەۋشىلەردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندە جەكە تەكتىك قورىندا ساقتاۋلى. ت. بەيىسقۇلوۆتىڭ جەكە تەكتىك قورى اشىق، قىزىعۋشىلىق تانىتقان زەرتتەۋشىلەرىمىزگە قۇجاتتارى قولجەتىمدى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
1. ق ر وما. – №2424-قور، – 1-ت.، 6 ب..
2. ق ر وما. – №2424-قور، – 1-ت.، 1 ءىس..
3. ق ر وما. – №2424-قور، – 1-ت.، 252 ءىس، 5 ب..
4. ق ر وما. – №2424-قور، – 1-ت.، 319 ءىس..
ماكسىمحانوۆا ايحانىم
You Might Also Like
