ءبىر ماحاببات بايانى
حيكايات
ويان، مارعۋا، ويان!..
...جىپ-جىلى ايالاعان ءبىر ءۇن الىستان تالىپ جەتكەندەي...
ويان، ويان!..
مارعۋا بۇل كەزدە ءوڭ مەن ءتۇستىڭ، بالكىم، بەيمالىم ەكى دۇنيەنىڭ شەگىندە بۋداق-بۋداق بۇلت پەن بۋالدىر تۇمان ارالاسقانداي بۇلدىر الەمدە جاتقانداي ەدى. بويىن الدە جەڭىلدىك، الدە سالماقسىزدىق بيلەگەندەي — بەيمارال. تاپ ءبىر قاۋىرسىنداي، قالقىپ ۇشىپ جۇرگەندەي. جامباسىنا تاس باتقانداي تۇنىمەن دوڭبەكشىپ شىعاتىن ول توسەگىن ءقازىر سەزىنەر ەمەس. كوكىرەك تۇسىنىڭ كۇيىپ، ۇدايى سىزدايتىنى دا تىنا قالعانداي، ءوزى ءتىپتى ساۋىعىپ كەتكەن سەكىلدى. تەك دەل-سال ۇيقى مەڭدەگەندەي ءبىر كۇي. ءتۇن بالاسى كىرپىگى ايقاسپايتىن ول قالىڭ ۇيقىعا قالايشا كەز بولىپ ءجۇر ەكەن. ۇيىقتاي بەرسە عوي، ۇيىقتاي بەرسە... ۇيقى مەڭدەگەن ول بۋالدىر دۇنيەدەن تەمەن قاراي قۇلديلاپ كەتىپ بارادى، كەتىپ بارادى... الدى تاس قاراڭعى تۇنەك... زۋ-ۋ، زۋ-ۋ-ۋ...
ويان، ويان دەگەن سوڭ، ويان! — جۇپ-جۇمساق الگى ءۇن تاعى قايتالاندى. مارعۋا قاپ-قاراڭعى تۇڭعيىقتان قالىقتاپ، قاي تا ۇشىپ شىعىپ كەلە جاتقانداي سەزىندى ءوزىن... جارىق، جارىق، انە، جارىڭ تا كورىندى-اۋ. شىڭىراۋدان اۋپىرىمدەپ شىققان ءتارىزدى...
...كەيىنگى ۋاقىتتا ونىڭ ىڭقىل-سىڭقىلى كوبەيە تۇسكەندەي. ونى ءوزى دە سەزىپ جۇرگەن. ايتسە دە، مۇلدەم جاتىپ قالۋدان ازىرگە امان ەدى. ەشكىمگە اۋىرتپالىعىن سالماي، ءوز قاجەتىن ءوزى اتقارىپ جۇرگەنىنە شۇكىرشىلىك ايتاتىن. دەسە دە، ال-دارمەنىنىڭ كۇننەن-كۇنگە كەمىپ، تەسىك شەلەكتەن سۋسىعان قۇمداي سارقىلىپ بارا جاتقانى انىق ەدى. ءيا، جەبەۋشى يەم، پەندەم دەسەڭ، ەشكىمگە كىرىپتار ەتپەي، ون ەكى مۇشەمنىڭ ساۋىندا قور قىلماي الا گور. دەرت ازابىن تارتقىزبا. توڭىرەگىمدى توزدىرماي، اق ولىممەن اتتانۋعا جازعايسىڭ دەپ جاتسا دا، تۇرسا دا جالبارىناتىن بولعان.
مارعۋانىڭ از جاسادىم دەپ وكىنەرلىك جايى جوق. قىزىق داۋرەندى كەم كوردىم دەسە، ونىسى دا كۇپىرلىك بولار. پەشەنەسىنە جازىلعان ىسكە شەك كەلتىرۋدەن ادا، «وتكەنگە — سالاۋات» دەيدى عوي. ءتاڭىرىنىڭ جاقسىلى-جاماندى بەرگەن نەسىبەسىنە — قاناعات. ونىڭ اششىسى دا، تۇششىسى دا، ءتاتتى-دامدىسى دە، كەرمەك تاتيىنى دا بولدى. بارشاسى — اللا ءىسى. جاقسىلىعىڭدى عانا بەر، جامانشىلىعىڭدى قويا تۇر دەپ، قالايشا ايتسىن؟! ءتۇبىنىڭ قايىرىن تىلەدى عوي. تىلەۋىڭ اق بولسا، ءتاڭىرىنىڭ جارىلقايتىنىنا ونىڭ كوزى الدەقاشان جەتكەن...
تەك كەيىنگى كەزدە كوڭىل تۇكپىرىنەن وكىنىشكە، وكسىككە ۇقساس الدەبىر تۇسىنىكسىز نارسە بوي كوتەرىپ، جۇرەگىنىڭ باسىن دامىل-دامىل سىزداتاتىنى باتادى. وسىعان الاڭدايتىن بولىپ ءجۇر. وسى ءبىر كۇماندى تۇيتكىلدىڭ بىرتە-بىرتە تۇيىندەي بايلانىپ، كوكىرەك تۇسىنا كەپتەلىپ تۇرىپ العانى قينايدى. كەيدە سىزداتىپ-سىزداتىپ، تاراپ كەتۋشى ەدى. ەندى ۇزاق توپتالىپ، كۇيدىرەتىندى شىعاردى. كۇيىپ تۇرادى-اۋ، كۇيىپ تۇرادى كوكىرەگى. ويىن وسىنشاما قامىقتىرىپ، كوكىرەگىن سىزداتىپ، سىرقىراتقان نە بولدى ەكەن؟ سونى ويلاپ، وزىنەن-وزى قامىعادى. سىر اشىسىپ، وي بولىسەر تۇستاسى دا قالماعانداي. كىمگە بارىپ مۇڭىن شاقپاق؟ ال-دارمەنى سودان قۇرىپ، تياناق تاپپاي شارشايتىنداي. وسى جاسىنا دەيىنگى وتكەن-كەتكەن كەمدى كۇن كورگەن قىزىقتارىن كوڭىل سۇزگىسىنەن وتكىزىپ، ءار نارسە ءبىر ەسكە ءتۇسىپ، مەيىرلەنىپ كۇلىپ تە الادى. نەمەرە-شوبەرەلەردىڭ قىلىقتارىمەن ءوزىن ءبىر ۋاق الدارقاتىپ تا كوردى. ءبىراق ءتۇيىننىڭ تارقار ءتۇرى جوق. قايتا ۇدەي تۇسكەندەي مە، قالاي؟ قارتايعان شاعىندا شەر-شەمەن بولىپ بايلانعان بۇل نەنىڭ كۇيىگى، نەنىڭ مۇڭى بولدى ەكەن؟ نەگە كورىنگەن جورامال، نەنىڭ تۇسپالى. وسىنى ناق بولجاي الار ەمەس. تۇككە تۇسىنسە، بۇيىرماسىن. تەك ءتۇبى جاقسىلىق بولعاي!..
مارعۋانىڭ نە كورمەگەن باسى؟ تاعدىرى مۇنى قاي قيىرعا سالمادى؟ ەندى ەش نارسەگە وپىنۋدىڭ ورنى جوق دەپ ويلاۋشى ەدى. الدە، ءالى دە كوڭىل تۇكپىرىندە الدەقانداي وكىنىشى، اتقارماعان پارىزى قالدى ما ەكەن؟ ءتۇنى بويى كوكىرەگىن سىرقىراتقان وسى ءبىر اتاۋسىز، كۇماندى كەسەل ۇلعايىپ، ەڭسەسىن كوتەرتپەي، قاجىتىپ تاستايدى.
تۇنىمەن ءبىر جاعى جوتەل بۋىپ، ءبىر جاعى ۇزاق سونار ويى دا ءار تاراپقا ءبىر تارتىپ، ۇيقىسى قاشقان مارعۋانىڭ تاڭ الدىندا عانا ماۋجىراپ، كوزى ءىلىنىپ بارادى ەكەن. سول، سول-اق ەكەن، شىڭىراۋعا قاراي شىم باتىپ، كەتە بەرگەنى. ءبىر دۇلەي كۇش قاپ-قاراڭعى ءتۇپسىز تۇڭعيىققا شىرق ۇيىرە تارتا جونەلگەندەي. بۇل ساناسىمەن قانشاما قارسىلاسىپ، بۇلقىنايىن دەسە دە قيمىلدارلىق دارمەنى جوق. ساۋساعىن دا قوزعاي الساشى. ساۋساعىن قيمىلداتپاق تۇگىلى، كىرپىگىنىڭ ءار تالىن قورعاسىنعا مالىپ قويعانداي اۋىرلاپ كەتكەن، كوتەرە الساشى. دەمى ءۇزىلىپ بارادى. ءتۇپسىز تەرەڭ تۇنەككە قۇلديلاپ كەتىپ بارادى، كەتىپ بارادى. تاۋسىلار ءتۇرى جوق...
ول بۇرىندارى دا ءجيى باستىرىلىعىپ قالۋشى ەدى. ءبىراق تەز ويانىپ كەتەتىن. بۇل جولى ويانا الار ەمەس، زىمىراپ، قۇلاپ كەتىپ بارادى.
ويان، قىزىم، ويان! — داۋىس قاتتىراق شىققانداي.
ءوڭ مەن ءتۇستىڭ، بالكىم، بەيمالىم ەكى دۇنيەنىڭ شەگىندە جاتقان مارعۋا الگى داۋىستى انىق، تاپ قاسىنان تاعى ەستىگەندەي. الدەبىر جىلى الاقان لەبى ءجۇزىن بىلىنەر-بىلىنبەس جاناي سيپاپ وتكەندەي. الگى بولماشى لەپتەن ءوزىن قۇرساۋلاعان توردىڭ سانسىز ءجىبى بورت-بورت ءۇزىلىپ، بويى بوساپ، اياق-قولى قيمىلعا كەلىپ، كوزىن زورعا اشتى-اۋ. كوزىن اشقاندا بوزامىق تارتقان قويمالجىڭ دۇنيەنىڭ ىشىندە مالتىپ جۇرگەندەي ەدى. بوزعىلتىم تۇمانداي بۋىلدىر پەردە اراسىنان توسەگىنىڭ باس جاعىندا تۇرعان نۇر ديدارلى جۇزىنەن مەيىرىمى توگىلگەن اق ساقالدى قاريانىڭ سۇلباسى كوزىنە شالىنىپ، بۇلدىر ەلەستەي قىلاڭىتادى. «ويان، قىزىم، ويان». ادام با، ەلەس پە؟ ونى مارعۋا اجىراتارلىق حالدە ەمەس ەدى. تەك ءجۇزىن شىرامىتقانداي. سول ەلەستى جوعالتىپ العىسى كەلمەگەندەي، كوزىن تارس جۇما قويدى. ءوڭى سونشالىقتى مەيىرلى، سونشالىقتى ەت-جاقىنىنداي ەلجىرەي قاراعان، بۇل كىم بولدى ەكەن؟ ەسىنە تۇسىرە الساشى! ونى قاشان، قايدان كورىپ ەدى؟ ايتەۋىر، ءبىر جەردەن كورگەن سەكىلدى. ياپىر-اۋ، قايدان كورىپ ەدى؟ قايدان؟
قايدان... قايدان دەرى بار ما؟ توقسانداعى كەمپىردى كىم «قىزىم» دەپ ايالاۋشى ەدى؟ ەسىنە تۇسە كەتكەنى. تۇسىندە، ءيا، تۇسىندە كورگەن ەكەن عوي... مارعۋا قايتا تالىقسىپ بارا جاتتى...
ويان، مارعۋا، ويان! كوكىرەگىڭدەگى كۇماننان ارىلعىڭ كەلسە، ويان!
مارعۋانىڭ قارت ساناسىن نايزاعايداي وسىن، الدەنە جار قىلداپ وتكەندەي. سول جارقىلمەن بىرگە دەنەسى توق سوققانداي قاتتى سولق ەتىپ، قالتىراي جونەلگەن. ونىڭ بويىن ەندى تۇسىنىكسىز ۇرەي بيلەي باستادى. توسەگىنىڭ اينالاسىندا الدەبىرەۋلەر جۇرگەندەي.
ۇيقىسىنان ويانعانى انىق. ۇرەيگە بوي الدىرعان ول قيمىلسىز ءبىراز جاتتى. كوزىن قايتا اشقاندا الگى بۋالدىر دۇنيە قيراپ، بولمەنىڭ قابىرعاسى اعاراڭ تارتىپ، وعان ىلىنگەن سۋرەتتەر نوبايى ايقىندالىپ، تاڭ بەدەرلەنىپ قالعان ەكەن. اق ساقالى بەلۋارىنا تۇسكەن قاريانىڭ ەلەسى عايىپ بولىپتى. مارعۋا ونى ەسىندە ساقتاپ قالىپ ەدى، ەندى شىن تانىدى...
ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعى ازاپتان ءالى قۇرىپ، جۇرەگى القىمىنا تىعىلا اتقاقتاي سوعىپ، اۋا جەتپەي دەمىگىپ، قۇر سۇلدەسى قالعان ول باسىن كوتەرىپ، توسەگىندە شوقيىپ، ۇزاق وتىردى. كەۋدەسىنەن شىعىپ كەتەردەي سوققان جۇرەگىنىڭ سۋىلى باعىلعانشا تاپجىلمادى. دۇعاسىن وڭىپ، كوڭىلىن توقتاتىپ، بىرتە-بىرتە وزىنە-وزى كەلگەندەي.
الگىندە جاي وعىنداي ميىن وسىپ وتكەن نە بولدى ەكەن؟ نە دە بولسا، نايزاعاي وتى ءتۇن تۇنەگىن قالاي ءبىر ساتكە جاپ-جارىق ەتسە، بۇل دا ونىڭ كارى ساناسىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، جارقىراتىپ جىبەرگەندەي. قاساڭ تارتىپ قالعان ساناسىنىڭ قاتپار-قاتپارىنا دەيىن جارىق ساۋلە قۇيعانداي. وتكەن-كەتكەندەردىڭ ءبارىن قاز-قالپىندا ويىنا ورالتقانداي. ادامنىڭ ساناسى سونشاما كەڭ بولار ما؟ قىرىق قاتپارىنىڭ ىشىنە ءبارى سيا بەرەدى ەكەن عوي دەپ ويلادى بۇل. وسىعان شەكتى جاقسىلى-جاماندى باسىنان وتكەرگەندەرى، كورىپ-بىلگەندەرى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ەسىنە ءتۇسىپ، بۇرىنعىسى بۇگىنگىسىمەن ميداي ارالاسىپ جۇرە بەردى... وتكەن كۇندەردىڭ باياعىدا ۇمىتىلعان ەلەستەرى اينالىپ كەلىپ، ءوزىن قايتا تاتقانداي.
بوزالا تاڭ الدىندا ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا بۇلدىراي كورىنگەن اق ساقالدى قاريا بۇدان بۇرىن دا تۇسىنە كىرىپ ەدى-اۋ. ول ءوزى قاي زامانداعى ءتۇسى ەدى؟ ەسىنە ءقازىر ءتۇسىرىپ وتىر. قۇداي-اۋ، سودان بەرى قانشاما عۇمىر ءوتىپ، قانشاما داريا سۋ اققان دەسەڭىزشى؟.. قيساپسىز كوپ كۇندەردى ارتقا تاستاپتى عوي بۇل مۇندار. وڭىرىنەن ءۇزىلىپ قالعان تۇيمەدەي، جادىنان الدەقاشان شىعىپ كەتكەن سول تۇسىندەگى قاريانىڭ اينا-قاتەسىز ورالعانى نەسى ەكەن؟
نەگە كورىنگەن ءتۇس بولدى بۇل؟ نەنىڭ نىشانى؟ ينشاللا، جاقسىلىققا بولعاي...
-1-
...ۇمىتپاسا، مارعۋانىڭ ءبىر مۇشەلدەن شىعىپ، باليعاتقا ەندى تولعان شاعى بولاتىن. ەل جايلاۋعا جاڭا قونىپ جاتقان كەز. كوكتەم كۇنى ءار كوكىرەكتى شۋاققا تولتىرىپ، ۇلكەن-كىشىنى ماسايراتىپ جىبەرگەندەي. توڭىرەك — ۋىلجىعان كوك مايسا. ادام اياعى، مال تۇياعى تيمەگەن بەكتەر گۇلگە تۇنىپ تۇر-اۋ، تۇنىق تۇر. اۋىلدىڭ كارى-جاسى ءۇي تىگىپ، بيە بايلاپ، قازان كوتەرىن ابىگەر. كوڭىلى الىپ ۇشقان ءجاسوسپىرىم مارعۋانىڭ توڭىرەككە تاڭىرقاۋى ەرەكشە. قۋانىشىندا شەك جوقتاي. الاڭسىز، قامسىز شاعى عوي. قۇربىلارىمەن قىرعا شىعىپ، گۇل تەرەدى. قىدىرادى. جايلاۋ قىزىعىن ارمانسىز قىزىقتاۋدا.
ءبىر كۇنى ءتۇس كورىپتى. بۇل قىردا ادەتتەگىشە قىرمىزى گۇل تەرىپ ءجۇر ەكەن دەيدى. بىرىنەن-بىرى وتكەن جاۋقازىندى قىزىقتاعان بۇل گۇلدەن گۇلگە ۇشىپ-قونعان كوبەلەكتەي، جۇرەگى ورەكپىپ، جۇگىرىپ كەلەدى، جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن. كەنەت، الدىنان اق كيىمدى، اق ساقالدى قاريا شىعا كەلگەنى. جۇگىرىپ كەلە جاتقان مۇنى الىستان كورىپ، ادەيىگە بۇل قاسىنا جاقىنداعانشا مەيىرلەنە قاراپ، توسىپ تۇرعانداي. بۇل قاسىنا جەتكەندە جىپ-جىلى مەيىرىمگە تولى ۇنمەن:
ءا، كەلدىڭ بە، قىزىم؟ مەن سەنى كورەيىن دەپ توسىپ ءجۇرمىن. قورىقپاعىن، مەن سەنىڭ يەڭ بولامىن. سەنىڭ ب ا ق جۇلدىزىڭ جوعارى، بالام. وتە جوعارى، سونى ءبىل! وعان جەتۋىڭ دە وڭاي بولماس. ايتەۋىر ءبىر جەتەرىڭ حاق. سول جولدا نە كورسەڭ دە جاقسىلىقتان كۇدەر ۇزبە. ساعان اللا سابىر سۋىن بەرسىن! نوقتاعا مويىن ۇسىن. كىممەن قارايساڭ، سونىمەن اعارارسىڭ... — دەيدى جۇپ-جۇمساق ۇنمەن جىلى ۇشىراي. بۇنىڭ ماڭدايىنا الاقانىن جاقىنداتىپ، ساۋساعىنىڭ ۇشىن ءسال تيگىزىپ، بولار-بولماس سيپاعانداي. بۇل سەسكەنگەندەي كوزىن جۇما قالىپ، قايتا اشسا، قارت عايىپ بولىپتى. ماڭدايى سودان ىسي جونەلگەندەي...
ويانىپ كەتسە، ءتۇسى ەكەن. شىنىندا دا ماڭدايى ىسىپ، كۇيىپ بارا جاتقانىن سەزدى. بويىنا الدەقايدان بۇلا كۇش كەلىن قۇيىلعانداي. كەۋدەسىن كەرەمەت قۋانىش كەرنەپ، شاتتانىپ وياندى. قاراسا، تاڭ الدەقاشان اتقان. تۇندىكتەن قيعاشتاي تۇسكەن كۇننىڭ التىن جالقىنداي شاپاعى كەرەگەنىڭ باسىن قىزعىلت سارى تۇسكە بوياپ، سان قۇبىلا ساعىم وينايدى. جىپ جىلى نۇر-شۋاق توسەگىنە توگىلىپ تۇر. شۋاققا الاقانىن توسىپ، شومىلعانداي ەركەلەي ءبىراز جاتتى. ەسىنە الگىندە كىرگەن ءتۇسى ءتۇسىپ، ورنىنان اتىپ تۇرىپ، اناسىنا ايتقانىنشا اسىقتى.
بۇنى ءۇنسىز تىڭداعان اناسىنىڭ ءتۇسى بۇزىلىڭقىراپ، ءبىر بوزارىپ، ءبىر قۋارىپ، سان قۇبىلىپ، توسىلىپ ءبىراز وتىرعانى ءالى كوز الدىندا. الدەن ۋاقىتتا:
بوتام، ءتۇسىڭ نىسانالى ءتۇس سياقتى. ەشكىمگە ايتپاي، قويا تۇشى. ءتۇس دەگەن ۇستارانىڭ جۇزىندەي قىلپىلداپ تۇراتىن نارسە، كىم قالاي جورىسا، سولاي اۋادى دەۋشى ەدى. مۇنى ءبىر قاسيەت قونعان، اۋزى دۋالى جانعا جاقسىلىققا جورىتالىق، — دەپ، ابىگەرگە ءتۇسىپ ەدى-اۋ اناسى. جايلاۋدا قاتار قونعان اۋىلداردى ارالاپ، مولدا ىزدەپ، ءبىراز اۋرەلەنگەن. قايران انا كوڭىلى-اي! انا كوڭىلى — بالادا، بالا كوڭىلى — دالادا جۇرەتىن كەزى ەكەن وندا. اناسىنىڭ بۇلاي تىم بەيمازالانۋىنا شەكسىلەسى قاتا كۇلگەنىن قايتەرسىڭ؟ ول اۋىل-اۋىلدى كەزىپ ءجۇرىپ، اۋزىنان — اللاسى، قولىنان — اساسى تۇسپەيدى دەيتىندەي دەگدار مولدا تاۋىپ، ءبىر كۇنى بۇنى قولىنان جەتەكتەپ، دەدەكتەتىپ الدىنا الىپ باردى ەمەس پە؟
قارت مولدا اناسىنىڭ ارتىنا تىعىلا تۇقشيىپ وتىرعان بۇنىڭ جۇزىنە بولار-بولماس كوز تاستاپ قويىپ، تاسپيىعىنىڭ تاسىن سىرتىلداتىپ، ۇزاق اۋداردى. اناسىمەن قىسقا ءتىل قاتىستى. تۇسىنە كىرگەن اق كيىمدى، اق ساقالدى قارتقا قاراعاندا مىنا مولدانىڭ قاباعى تۇكسيىپ، قاسى-كوزىن جاپقان ءجۇزى وتە سۇستى كورىندى. ونىڭ ۇستىنە قالىڭ قاستىڭ استىنان سىعىرايا قارايتىن وتكىر جانارى وڭمەنىنەن وتكەندەي، جون ارقاسى شىمىرلادى. بالا دا بولسا، ءبىر جايسىز نارسە ەستيتىنىن سەزگەندەي قوبالجي جۇرەگى تىتىركەندى. ورنىنان تۇرىپ، قاشا جونەلگىسى كەلگەن، ءبىراق يىعىنان باسقان الدەقانداي ءبىر كۇش ورنىنان تاپجىلتپادى. ءسىرا، بۇل مولدانىڭ مىسى بولار.
اناسىمەن بوگدە اڭگىمە قۇرىپ وتىرعان مولدا ءبىر ۋاقتاردا، بۇلاردىڭ بويى ۇيرەندى-اۋ دەگەن شامادا، ءسوز ارناسىن وزدەرىنە قاراتا بۇردى:
بايبىشە، قىزىڭنىڭ تازا پەرىشتەسى بار ەكەن. سول تۇسىندە كوزىنە قارت بولىپ كورىنگەن عوي. قورىقپاسىن! تاعى دا كورىنۋى مۇمكىن. ونى — ادامنىڭ يەسى دەيدى. ول اركىمدە دە بولار. ءبىراق كوزگە كورىنە بەرمەيدى. نىسانالى جاندارعا عانا كورىنەر. يەنى ۇستاپ قالۋ — وڭاي ەمەس. تازا ءجۇرىپ-تۇرسىن. الا جىپتەن اتتاماسىن. يە دەگەن شامشىل كەلەدى. شامىنا تيسە، ونىڭ كيەسى ۇرادى. كوپكە سوزباي، العاشقى قۇدا ءتۇسىپ كەلگەندەرگە بالانى ۇزاتىڭىزدار. سوعان كورىنگەن ءتۇس قوي. باعى مەن سورى قاتار جۇرەر. ماڭدايىنداعى جازۋى سونى ايتىپ تۇر. تۇبىندە قايىرى مول. يەسىنە ادال بولسا، ءتاڭىرى ءوزى جەبەر... — دەپ، ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىپ، ءار نارسەنى ءبىر تۇسپالداۋمەن ءبىتىردى.
اناسىنىڭ سابىرى مۇلدەم كەتىپ، ودان ءارى ۇرەيلەنگەندەي. مولداعا جاسقانشاقتاي قاراپ، بۇنى ۇشىقتاپ جىبەرۋىن ءوتىنىپ ەدى-اۋ سوندا، قايران اناسى. مولدانىڭ ىشىرتكى جازىپ بەرگەنى، ونى اناسىنىڭ ۇزاق ىشكىزگەنى ەسىندە قالىپتى. ونىڭ پايداسى ءتيدى مە، تيمەدى مە، ول جاعى ءبىر اللاعا ايان. تاپ سول كەزدە بۇنىڭ اقىل-ەسىن «يە دەگەنى كىم؟»، «ۇزاتقانى قالاي؟» دەگەن سەكىلدى ساۋال تورلاپ، الگى ەستىگەن كەپتەردى تولىڭ ۇعىنا الماي تۇرعانى عانا انىق ەدى. مولدانىڭ بۇل ايتقاندارى قۇلاعىنا تۇرپىدەي ءتيىپ، ءتىپتى، كەسىمدى جازاداي ەستىلگەنى سونشالىق — دىرىلدەپ، قالشىلداي جونەلدى. جۇرەگى ورەكپي سوعىپ، بايىز تاپتاعان بۇل سول جەردەن تەزىرەك كەتكەنىنشە اسىققان.
ۇيگە كەلىسىمەن وتكەن جىلى ورىنبوردان احمەتساقي اعاسى اكەلىپ بەرگەن كىشكەنتاي قول ايناسىنا ۇڭىلە ۇزاق قاراعان. ەگەر ماڭدايىنا جازىلعان جازۋدىڭ بارى راس بولسا، سونى ءوزى دە كورگىسى كەلەدى عوي. ءبىراق جازىق ماڭدايى مەڭسىز اپپاق، قاي جەرىندە جازۋ تۇر؟ جازىق اق ماڭدايلى، اراسى الشاقتاۋ سەرپىلە قونعان جاڭا تۋعان ايداي جىڭىشكە قاستى، قوي كوزدى اقسارى قىز اينادان جاۋدىرەي قارايدى. اڭسارى جۇزىنە بولماشى قىزعىلت رەڭ جۇگىرگەن. ءسال تۇرىلگەن جۇقالتاڭ ەرنىنىڭ اراسىنان مارجانداي تىستەرى كوز تارتادى. ەشقانداي جازۋدى تاپپاعانىنا وكپەلى ول، ۇلكەن كىسىلەر ايتا بەرەدى ەكەن دەن تۇيگەن...
مولدانىڭ ايتقانى كوكەيىندە از-كەم كۇن جۇرگەنىمەن كەيىن ەسكە دە المايتىن بولعان. ءتىپتى، ۇمىتىپ تا كەتىپ ەدى. تەك اناسىنىڭ مىنەزىنە كۇرت وزگەرىس كىرگەندەي. بۇنى كوزدەن تاسا ەتپەۋدى ادەتكە اينالدىردى. قىرعا شىعىپ گۇل تەرۋ، جايلاۋ قىزىعىن قىزىقتاۋ ساپ تيىلدى. ءبىر جاققا بارايىن دەسە، قاسىنا ىنى-سىڭلىلەرىنىڭ بىرەۋىن قوسىپ جىبەرەدى.
سەن ەندى ويىن بالاسى ەمەسسىڭ. بوي جەتىپ كەلەسىڭ، سەلتەڭ دەمەي، ۇيدە وتىر، — دەپ قيا باستىرمايدى. ءىس تىكتىرەدى، كەستە توكتىرەدى، شىلتەر توقىتادى. ايتەۋىر، اناسىنىڭ بۇعان كەلگەندە تاپسىرماسى ءبىر تاۋسىلمايتىن بولعان. بۇرىن بۇل ءىس ىستەمەگەندە كۇندەرىن قالاي كورگەن؟ ەندى، مىنە، ءبارى وسىنىڭ قولعابىسىنا عانا قاراپ قالعانداي وتىرعانى... بۇل مامىراجاي بەيبىت كۇندەرى دە ۇزاققا سوزىلمادى.
سول جازدا-اق، سۇقسىرداي مولدانىڭ سۇڭقىلداي ايتقانى راسقا شىعىپ، باعانالى ەلىنەن ءبىر توپ ادام، قۇداي قوسقان قۇدامىز دەپ، ساۋ ەتىپ كەلە قالدى. وزدەرى جاڭادان قۇدا تۇسۋگە كەلگەندەي ەمەس، بۇرىننان بەسىك قۇدامىز دەپ، بەرگەندەرى وتكەن جاننىڭ ءتۇرىن تانىتىپ، وكتەمدىكپەن، ايبارلارىن اسىرا، ءارى سىي سياپاتتارىن جاساي كەلدى...
مارعۋا — ايران-اسىر. بەۋ، قىزدىڭ قىزعالداقتاي قىسقا عۇمىرى-اي! كۇنى كەشە عانا قىردا كوبەلەك قۋىپ، گۇل تەرىپ جۇرگەن ول، ءوزى دە جاڭادان قاۋىز اشىپ كەلە جاتقان جاۋقازىنداي ەمەس پە ەدى؟ ول جانى نازىك، كەرەمەت قيالشىل، ءبىر ورىندا تۇرمايتىن كىشكەنتاي كۇلەگەش قىز بولاتىن. شىنىمەن-اق بوي جەتىپ قالعانى ما؟ جۇرەگى موينىنا بۇعالىق تۇسكەن اساۋداي بۇلقىنا، تولاسسىز تىپىرلايدى.
«بۇل كەلگەندەر كىم؟»، «ۇلكەندەر قالاي ۇيعارادى؟»... ايتكەنمەن، مارعۋا ەستىپ-بىلمەگەن جايتتەر كوپ ەدى.
...ارقا توسىندە جاز جايلاۋدا، قىس قىستاۋدا ەمىن-ەركىن كوشىپ-قونىپ جۇرگەن كوشپەندى ەلدە اتى الىسقا تاراعان بۇنىڭ ءتۇسىپ قاجى اتاسىن بىلمەيتىندەر كەم دە كەم ەدى ول ۋاقىتتا. مىنا كەلىپ جاتقان قۇدالاردىڭ دا ارعى اتالارى قاپتاعاي قاجى ەدى. ەكى ەل شونجارلارىنىڭ اتاق-دارەجەلەرى دە، بايلىقتارى دا بىر-بىرىنەن اسىپ تۇسپەسە، كەم ەمەس. جاز — جايلاۋلارى — ۇلىتاۋ — ورتاق قونىس. ەجەلدەن جايلاۋدا قاتار قونىپ جۇرگەن ەل بۇرىننان دا شىم-شىتىرىق قۇداندالى ەكەن.
بۇنىڭ ءسابي شاعىندا-اق اتالارى سۇيەك جاڭعىرتامىز دەپ نەمەرەلەرىن اتاستىرىپ قويسا كەرەك. بالالاردىڭ ەر جەتۋىن كۇتىپ جۇرگەندە زامانا جەلى وزگەرە سوقتى. ساقارانى دۇرلىكتىرە بۇلارعا بەيمالىم جاڭالىقتار كەلىپ جەتتى. ونىڭ ىشىندە جان تۇرشىگەرلىكتەرى دە از ەمەس. مىنا كەلگەن مەيمانداردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، ەل ءىشى باي-كەدەي، قوجا-مولدا بولىپ ارا جىگى اجىراپ، ءبۇلىنىپ جاتسا كەرەك. ايەل تەڭدىگى دەيتىن ۇشپاققا شىعاراتىن ءسوز تاراعان. «قالىڭ مال جويىلسىن!» دەگەن دۇربەلەڭ بەلەڭ العان. كەزىندەگى باتا وقىسىپ، قول الىسقان ۋادەلەرىنەن تايىپ، قۇدالىقتى بۇزاتىندار شىعىپتى. قالىڭدىعىن الا الماي قالعاندار جيىلەگەن كورىنەدى. وسىنداي-وسىنداي كەپتەردى سارى مايدان قىل سۋىرعانداي بيپازداپ ايتا وتىرا، باعانالى ەلىنىڭ جاقسىلارى ەسكى قۇدادان اجىراپ قالماۋدى ويلاپ، سالماق سالا كەلگەندەي ءتۇر تانىتادى. بالالاردى بىر-بىرىنە كورسەتىپ، قۇدالىقتى تاعى دا ءبىر قايىرا بەكىتۋدى ءجون كورىپتى. بۇلاردىڭ اۋجايلارىن بايقاپ، كوكەيىندەگىسىن بىلمەك ويلارى بار.
قالىڭدىق پەن كۇيەۋدى تانىستىرۋلارى دا قىزىق. سول ەسىنە تۇسكەندە مارعۋا وسى كۇنگە شەكتى مەيىرلەنىپ كۇلىپ الادى. كىشى اعاسىنىڭ وتاۋ ۇيىنە كۇيەۋ جىگىت ەكەۋىن وڭاشا وتىرعىزىپ قويدى. ەكەۋى دە — ءجاسوسپىرىم جەتكىنشەك. بىر-بىرىنەن ۇيالاتىندارى سونشالىق، باستارىن كوتەرىپ، جۇزدەرىنە تۋرا قاراسا المايدى. جەڭگەلەرى وتىرعىزىپ كەتكەن جەردە تومپيىپ-تومپيىپ وتىرۋدى عانا ءبىلدى. بار بولعانى وسى. تىلدەرىن جۇتىپ قويعانداي، ءسوز قاتىسا المايدى. تەك كوزدەرىنىڭ قيىعىمەن قاراسادى. ءبىر ەسىندە قالعانى، قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ كەتكەن كۇيەۋ جىگىتتىڭ ءوڭى تىم قاراقوشقىل كورىندى. مارعۋا ونىسىن ۇناتا قويعان جوق. قاراتورى ادامنىڭ قاتتى قىزارعاننان ءجۇزى قابارىپ، قاراقوشقىل تارتاتىنىن ول شاقتا مارعۋا قايدان ءبىلسىن؟
تانىستىرۋ سالتى اياقتالىپ، ەكى جاق قۇدالىقتى بەكىتكەنى مەن قىزدىڭ توركىندەرى اشىق راي تانىتپادى. كەسىمدى جاۋاپتارىن ايتپاي، قىز ۇزاتۋدى كەيىنگە سىرعىتا بەردى. قۇدالار حابار الىسىپ تۇراتىن بولىپ، اتتانىپ كەتتى.وعان مارعۋا قاتتى قۋاندى. ءبىر ادامدار كەلدى-كەتتى. وندا تۇرعان نە بار؟ قىزدىڭ الابۇرتا سوققان جۇرەگى ورنىنا ءتۇسىپ، قوبالجۋى باسىلعانداي. كوڭىلى سەلت ەتپەگەندەي... نەسىنە سونشا قورىققان؟..
ورىنبوردا قىزمەت ىستەيتىن احمەتساقي اعاسى ەلگە جازدىق دەمالىسقا ورالدى. قىر ەلىنە وزىمەن بىرگە جاڭا زاماننىڭ تولىپ جاتقان توسىن جاڭالىقتارىن الا كەلدى. ولاردىڭ ءبارى ءارى تاڭسىق، ءارى ۇرەيلى، ءارى ءۇمىتتى اڭگىمەلەر ەدى. ەل جاقسىلارى امانداسا كەلىپ، ءار نارسەنى سۇراپ، ءماجىلىس قۇرادى. جەڭگەسىنە كومەكتەسىپ، كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن بۇل دا قۇلاق تىگەدى. ايتسە دە، كوبى بۇعان ۇعىنىقسىز بۇلدىر دۇنيەدەي.
ءۇي ىشىلىك ءبىر وڭاشا اڭگىمەدە مارعۋانىڭ اڭعارعانى: بۇنى ايتتىرا كەلگەن كۇيەۋ جىگىتتى اعاسى تانيتىن بولىپ شىقتى، ول دا ورىنبوردا وقۋدا ەكەن. نەگە ەكەنى وزىنە دە تۇسىنىكسىز اۋەستىكپەن، وسى سوزدەن كەيىن ول ءوز ەركىنەن تىس ەرەسەكتەر اڭگىمەسىن زەر سالىپ تىڭدايتىندى شىعاردى. تاعى بىردە ۇلكەن ادامداردىڭ باس قوسۋىندا اعاسىنىڭ: «قاپتاعاي قاجىنىڭ نەمەرەسى وقۋعا العىر. ورىستىڭ نەبىر بىلگىرلەرىنىڭ الدىندا سىننان سۇرىنبەي ءوتىپ ءجۇر. تەگىندە وقۋدىڭ تۇبىنە ءبىر جەتسە، سول جىگىت جەتەتىن شىعار»، — دەپ كۇلگەنىن تاعى ەستىدى. جاڭاشا وقۋدىڭ ءتۇبىن ءتۇسىرىپ جۇرگەن جىگىتتىڭ ءتۇرىن وتكەندە انىقتاپ كورە الماسا دا اعاسىنىڭ ءسوزى كوڭىلىنە ءبىر ءتۇرلى جاعىمدى، جىلى ءتيدى. ءتىپتى، جۇرەگى لۇپىلدەپ، ەكى بەتى دۋىلداپ، ىسىپ قويا بەردى. وسىنداي-وسىنداي ءۇزىپ-جۇلعان سوزدەردى ەستي كەلە، سول وقىعان جىگىتتىڭ ەتەگىن ۇستاپ كەتۋدى ءوزى دە جەك كورمەيتىنىن ءىشى سەزدى.
ۇلكەندەر وتكەن جولى قۇدالارعا اشىق جاۋاپ ايتپاي قايتارعاندارىندا ءبىر گاپ بار ەكەن. احمەتساقي اعاسىنىڭ كەلۋىن توسقانداي. اعاسى: «بالا — جاقسى، تالابى — وڭ، وقۋ-بىلىمگە قۇشتار. ءتۇبى جەردە قالمايدى. قىز بەرۋگە بولار»، — دەسە كەرەك. وسىدان كەيىن بۇكىل ەل بولىپ، قىز جاساۋىن ازىرلەۋگە كىرىسىپ كەتىپ ەدى.
تۇسىنە كىرگەن اق؛ كيىمدى، اق ساقالدى قاريا ايتقانداي، نوقتاعا مويىن ۇسىنعانى سول شىعار، كۇيەۋ جىگىتكە ءىشى جىلىپ، نيەتى اۋدى. اۋەلگىدە سەلت ەتپەگەن كوڭىلىندە ءبىر نازىك سەزىم بۇرشىك اتتى.
ەل جايلاۋدان تۇسەر كەزدە قۇدالار قايتا اينالىپ كەلدى. اعايىن جۇرتى، تۋعان تۋىستارى ۇزاتۋ تويىن جاساپ، بارشا جاساۋ جابدىعىن تۇگەندەپ، ءۇش تۇيەگە ارتىپ، جانىنا قوساق بايلاپ، ىرعالتىپ-جىرعالتىپ اتتاندىردى. كوشكەن ەلمەن بىرگە ۇلىتاۋدى بوكتەرلەپ، سىر بويىنا باعانالى ەلىنە بەت تۇزەدى...
...سودان كەيىن... ءيا، سودان كەيىنگى عۇمىرى اساۋ وزەننىڭ ارناسىنا قۇيىلعان جىلعاداي جۇتىلىپ كەتە باردى. ارىنداپ اققان اعىنمەن قوسا جوڭكىلدى. اعىنى قاتتى اق داريا سان مارتە ارناسىنان اسا تاسىدى، سان مارتە قايراڭداپ قايتا تارتىلدى. جەل ايداعان قاڭباقتاي زامانا لەبى قالاي قاراي سوقسا، سولاي قاراي دوڭگەلەدى. عۇمىر-داريا وزەنى توقتاۋسىز ءالى اعىپ كەلەدى. قاي جەرگە جەتىپ توقتارىن كىم بىلگەن؟ ۇلى مۇحيتقا جەتە الار ما، الدە سۋ اياعى — قۇردىمعا كەتكەندەي، قۇمعا ءسىڭىپ جوعالا ما؟ وعان كىمنىڭ كوزى جەتكەن؟..
* * *
الگىندەگى جاي وتىنداي جارقىلمەن بىرگە مارعۋانىڭ ەسىنە كوپ نارسە ءتۇسىپ ەدى. ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ، ويى بىردەن بىرگە كەتىپ، ءوزى دە شاتاسا باستاعانداي. بار كۇشىن جيناپ:
توتى، ءاي توتى، — دەپ، ءالسىز داۋىسپەن كەلىنىن شاقىردى. بەرى كەلىپ كەتشى.
اناسىنىڭ داۋىسىن ەستىپ، قىزمەتكە جينالىپ جاتقان ۇلى دا بۇنىڭ بولمەسىنە كەلىنشەگىمەن قاباتتاسا كىردى.
توتىجان، مەنىڭ اقيرەتتىك كيىمدەرىمدى ازىرلەدىڭ بە؟ دەگەندى ءبولىپ-بولىپ ارەڭ ايتتى.
كەلىنى «ءيا» دەپ تە، «جوق» دەپ تە ايتۋدىڭ رەتىن تاپپاي قيپاقتادى. «ءيا» دەيىن دەسە، «ءيا، ەندى الاڭسىز اتتانا بەرۋىڭە بولادى»، — دەگەندەي ەستىلەردەي كورىندى. «جوق» دەيىن دەسە، ەنەسىنىڭ ءوتىنىشىن اياق استى ەتكەنى. جاۋاپتان ءمۇدىرىپ، كىبىرتىكتەدى.
ونى كۇيەۋى قۇتقاردى بۇل جولى:
اپا، قالايسىڭ؟ نەمەنە، كوكەم تۇسىڭە كىرىپ، شاقىرىپ جاتىر ما؟ بالالارىمنىڭ جانىندا بولا تۇرايىن، سەن توسا تۇر، اسىقتىرما دەپ ايتپادىڭ با؟ — دەدى قالجىڭعا اينالدىرعىسى كەلىپ.
جو-و-عا، — دەدى ول داۋىسىن سوزا اقىرىن. — سول شىركىن، جۇماقتاعى حور قىزدارىن كورىپ، مەنى ۇمىتىپ كەتتى عوي دەيمىن، اۋەلى. — تىرشىلىگىندە وتاعاسىن قاجاپ، ءىلىپ-شالىپ ەركەلەي سويلەيتىن ادەتىنە باسىپ، ونى تاعى ءبىر قىجىرتىپ الدى. بۇل سوزىنەن كەيىن بالالارى كوڭىلدەنىپ سالا بەردى.
قايدام... «كوكەلەرىڭە بارامىن» دەپ، باياعىدا ەس بىلمەيتىن بىزدەردى اجەمىزگە قالدىرىپ، جاياۋ-جالپى سىبىرگە اتتانىپ كەتۋشى ەدىڭ عوي...
ە-ە-ە. ول زامان باسقا ەدى عوي. ءتۇس كورگەنىم راس. ءبىراق تۇسىمە اكەلەرىڭ كىرگەن جوق. سەندەردىڭ اكەلەرىڭ جۇماققا عانا لايىق جان عوي، جۇماعىندا الاڭسىز جۇرگەن دە... تۇسىمە يەم كىردى بۇگىن. جايدان-جاي ەندى عوي دەيسىڭدەر مە؟ الىپ كەتەيىن دەپ كىرىپ جۇرگەن شىعار... — ءسوزىنىڭ اياعىندا القىنىپ، شارشاپ قالدى.
لىپ ەتىپ شىعىپ كەتكەن توتى دەرەۋ جەدەل جاردەم شاقىردى.
اپاسى، ءقازىر اجەمىز جوق، ءبىزدى ەندى كىمگە تاستاپ كەتەسىڭ؟ — دەدى ۇلى ەركەلەي اناسىنىڭ قولىن الاقانىنا سالىپ، ايالاي سيپاپ، بەتىنە باستى. اناسىنىڭ قاتتى جۇدەگەنى انىق بايقالادى.
جانارىنا قۋاقى ۇشقىن جۇگىرىپ، ءاجىمدى جۇزىنە شۋاق توگە ەزۋىنە كۇلكى ۇيىرىلگەن ول ۇلىنا سىعىرايا قاراپ:
كىمگە تاپسىرۋشى ەدىم؟ قاتىنىڭا دا... سەنىڭ جايىڭ جامان بولماس... بوساعاڭ بەرىك، بالالارىڭ ەر جەتتى... مەدەت جانىمدى ايتپايسىڭ با؟ — دەدى. كىشى ۇلىن اۋىزعا العاندا جۇزىندە الگى قۋاقى جىميىستىڭ جۇرناعى دا قالماي، دەمدە يەگى كەمسەڭدەپ كەتكەن ول بەتىن قابىرعاعا بۇرىپ الدى. «مەدەتجان»، «قولىمداعى اۋىرتپالىعىمدى العان مەدەتىم مەنىڭ»... مارعۋانىڭ بۇل ايتىپ جاتقانى — كەنجە بالاسى ەدى...
اۋىز ۇيدەگى دابىر-دۇبىردان دارىگەر كەلگەنىن ۇعىپ، قاباعى كەيىس تارتا قالدى. «ءاي، بالالار-اي، بەكەرگە شاقىرعانسىڭدار- اۋ. ولار ماعان ەندى نە ىستەي قويار دەيسىڭدەر؟..»
كەلگەن دارىگەر تامىرىن ۇستاپ، جۇرەگىن تىڭداپ، كوپ اۋرەلەدى. بالاسىمەن وڭاشا ۇزاق كۇبىرلەستى. الدەن ۋاقىتتا ۇلى قاسىنا كەلىپ:
اپا، دارىگەر سەنى اۋرۋحاناعا الىپ كەتەمىز دەپ وتىر. ءبىراز ءدارى قۇيعىزىپ شىققانىڭ وڭدى بولار. ءالى-اق جازىلىپ كەتەسىڭ، — دەپ كوڭىلىن اۋلاي باستادى. — سەن مىقتى ەدىڭ عوي. ءسال-پال ەمدەلگەن سوڭ ساقايىپ كەتەرىڭ ءسوزسىز. الداعى جىلى، ءالى دۇركىرەتىپ، كوكەم ەكەۋىڭنىڭ مەرەيتويلارىڭدى وتكىزەمىز، كور دە تۇر وسىدان. سول ءۇشىن كۇش جيناۋىڭ كەرەك قوي...
مارعۋا بولماشى ەزۋ تارتتى. «وزدەرىنىڭ مەرەيتويدان ۇمىتتەرى بار. ال، مەنىڭ بۇگىن بە، ەرتەڭ بە دەپ قالت-قۇلت ەتىپ وتىرىسىم مىناۋ».
ۇيدە جاتقانىم-اق جاقسى بولار ەدى. ءدارىسىن وسىندا الدىرتىپ قۇيسا، قايتەدى ەكەن...
وعان كەلىسپەي وتىر عوي.
مارعۋا كيىنبەككە ۇمتىلىپ ەدى، تۇرۋعا بولمايدى دەپ ورنىنان قوزعالتپادى.
وزىنە سالسا، ەشقايدا بارماس ەدى-اۋ. بۇنى تىڭداپ جاتقان كىم بار؟ شىركىندەردىڭ ادامعا ءوز توسەگىندە جاتىپ ولۋگە مۇرسات بەرەتىن تۇرلەرى جوق. الدى-ارتىنا قارايلاتپاي، زەمبىلگە سالىپ الىپ، دەدەكتەتىپ كوتەرە جونەلدى. «تىم بولماسا، وز وتىنىڭ باسىندا، بالا-شاعاسىنىڭ قاسىندا كوز جۇمعان ادامنىڭ ارمانى بار ما ەكەن؟..» مارعۋاعا اسپان اۋدارىلىپ، جەر توڭكەرىلىپ تۇسكەندەي، توڭىرەك شىرق اينالىپ جۇرە بەردى. زىمىراتىپ، زىرقىراتىپ، تۇڭعيىققا قاراي قايتا تارتىپ اكەتتى. تاعى دا تاستاي قاراڭعى شىڭىراۋ. قۇلديلاپ كەتىپ بارادى...
مارعۋانى اۋرۋحاناعا لەزدە جەتكىزگەن. اكەلىپ ءار ءتۇرلى اپپاراتقا، تولىپ جاتقان باۋ-شۋلارعا جالعانعان بيىك كەرەۋەتكە جاتقىزدى. اينالاسى تولعان جاپىر-جۇپىر اق حالات. اق حالاتتىلاردا تىنىم جوق. ءبارى قاربالاس. ءبىر بىلەگىنە ينە شانشىپ، ءدارى جىبەرىپ قويدى. ءبىر بىلەگىنە قان قىسىمىن ولشەيتىن الدەنە كيگىزدى. ول ءسات سايىن وزىنەن-وزى جەل ۇرلەگەن قارىنداي قومپايىپ، قولىن بۋناپ الەك. قان قىسىمى ءتۇسىپ بارادى دەي مە؟ جۇرەگى تالىپ، شارشاعان دا. كارى جۇرەكتىڭ شارشايتىن ۋاقىتى بولعان شىعار. ءبىر تۇتىكتى مۇرنىنا، ءبىر تۇتىكتى ەزۋىنە قىستىردى. تىلەۋىڭدى بەرسىن، تىنىسى ءسال كەڭەيگەندەي. الدەكىم ۇيىپ بارا جاتقان ساۋساقتارىن ۋقالاۋدا. مارعۋا بۇل ۋاقىتتا شىڭىراۋدان جان دارمەنمەن ارەڭ شىعىپ، بۋداق-بۋداق اق بۇلتتار اراسىندا بۋالدىر الەمدە قالىقتاپ بارا جاتقانداي. اق حالاتتىلار دا بۇلتپەن ارالاسىپ، بۇنىمەن بىرگە ۇشىپ جۇرگەندەي. ساناسى ايقىندالا باستادى. اق حالاتتىلار جەرگە قونىپ، اياقتارىمەن ءجۇردى. الدەكىم باس جاعىندا تۇرىپ الىپ:
كوزىڭدى اش، تەرەڭ دەم ال، — دەپ قىلقىلداۋدا.
اپا، ۇيىقتاما...
ۇيىقتاۋعا بولمايدى، — دەيدى ءبىرىنىڭ اۋزىنداعى ءسوزدى كەلەسىسى قاعىپ الىپ.
بۇگىن نەعىپ ءبارىسى بۇنىڭ ۇيقىسىن كۇزەتىپ قالعان؟ «ال ۇيىقتاماسام، ۇيىقتامايىن. تۇقىمىمدا ۇيقىدا ەسەسى كەتكەن ەشكىم جوق ەدى عوي». بۇل ەجەلدەن قۇس ۇيقى. ءسال مىزعىپ، كوز شىرىمىن السا بولدى، جاراۋ اتتاي تىڭايىپ شىعا كەلەتىن. اۋليەاتادا ەل اۋىپ، جەر اۋىپ جۇرگەندە، سوعىس ۋاقىتىندا قىزىلشا ەگىستىگىندە كوپ جىل جۇمىس ىستەپ ەدى-اۋ. سونداعى بوزالا تاڭنان تۇراتىن ادەتى — ادەت بولىپ قالعان. شىركىن-اي، ءقازىر دە ءبىر مىزعىپ الار ما ەدى. سوندا وزىنەن-وزى-اق دىڭعىراپ كەتەردەي كەرىندى. وعان مۇرشا بەرىپ وتىر ما؟
باعاناعى دۇرلىگە جۇگىرگەن دارىگەرلەر تاراپ، اينالاسى سايابىر تاپتى. ساناسى ايقىن. تەك ەكى بىلەگىنىڭ ەركى وزىندە ەمەس. ءبىر بىلەگىنە شانشىلعان ينەدەن تامشىلاعان ءدارى ءالى قۇيىلىپ تۇر. بىرەۋىسىندەگى اپپارات تىنىمسىز بۋناپ، مازاسىن الۋدا. جانىندا قازديىپ قارشاداي قىز وتىر. اڭدىعانى بۇنىڭ قاس-قاباعى جانە دە الدەبىر يرەك ساۋلە جۇگىرگەن اينەك قوراپ. ءسىرا، ول بۇنىڭ جۇرەك سوعىسىن كورسەتىپ تۇرسا كەرەك. قىز ءالسىن-السىن بۇنىڭ جۇزىنە ءۇڭىلىپ قويادى. كىرپىكتەرى ءسال ايقاسىپ بارا جاتسا:
ۇيىقتاماڭىز، ۇيىقتاماڭىز، — دەپ شىر-پىر بولادى.
ۇيىقتاپ كەتسە، نە بولارىن كىم ءبىلىپتى؟ وسىلاردىكى ءجون شىعار. بۇلاردى اتتاي التى جىل وقىتادى ەمەس پە؟ ءبىر نارسە بىلەتىن بولار، بىلگەن سوڭ ايتادى دا. مارعۋانىڭ دارىگەرلەر جايىنان حابارى بار. ونىڭ ءبىر بالاسى مەن كەلىنى دارىگەر بولىپ ەدى عوي. ونىڭ دارىگەر اتاۋلىعا قۇرمەتپەن قارايتىنى — سودان. قايتكەنمەن دە ناندارىن ادال تاۋىپ جەپ جۇرگەن جاندار سانايدى. بالاسى قايسار مەن كەلىنى روزا ەسىنە ءتۇسۋى مۇڭ ەكەن، يەگى كەمسەڭدەپ، القىمىنا وكسىك تىعىلدى. شىركىن-اي، ولاردىڭ الدىندا بۇل كەتىپ، «اپام-اۋ» — دەپ ارتىندا سولار قالسا، ونداي ءولىمنىڭ وكىنىشى بار ما؟ «بەۋ، دۇنيە-اي! بالاسى ءيىلىپ، قاسىرەتىن اناسى تارتپاس بولساشى-اي». ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، ادامنىڭ دەگەنى ەمەس، اللانىڭ دەگەنى بولادى ەكەن... مارعۋانىڭ ەت-جۇرەگى ەلجىرەپ، كوزىنىڭ الدى تۇماندانىپ جۇرە بەردى. مەدبيكە جۇگىرىپ كەلىپ، جاستىعىن تۇزەپ، سۋلانعان كوزىن ءسۇرتىپ:
ءبارى جاقسى بولادى، اپا، ۋايىمداماڭىز، — دەيدى. مارعۋانىڭ «اينالايىن-اي، مىڭ جاسا، راحمەت!» دەگىسى كەلەدى. ءبىراق اۋزى سوزگە يلىگەر ەمەس.
باعىڭىز بار ەكەن، اپا! — دەيدى تاعى قارشاداي قىز بۇنىڭ كوڭىلىن اۋلاپ.
«ونى قايدان ءبىلدىڭ؟» — دەر ەدى وعان ءحالى كەلسە.
بالاڭىز دەر كەزىندە الىپ كەلدى. ءالى-اق جاقسارىپ كەتەسىز، — دەيدى ول تاعى سەندىرە. ءسىرا، مۇنى جۇباتقانداعىسى. «جاقسارعاندا مەن ءبىر جاسارىپ كەتەر دەيسىڭدەر مە؟ ايتاسىڭدار-اۋ، شىركىندەر!» — دەپ ويلادى ىشتەي. «باعىڭىز بار ەكەن!» مارعۋا وسى ءسوزدى ۇزاق عۇمىرىندا قانشاما رەت ەستىدى ەكەن؟ ەڭ ءبىر شارشاپ-شالدىققاندا، دىڭكەلەپ شەگىنە جەتكەندە ەستيتىنى نەسى؟ الدە، بۇعان بۇيىرعان باقىتتىڭ ءدامى اششىلاۋ بولعاندىقتان با ەكەن؟ استاپىراللا. سول باقىت دەگەنىڭ ءوزى قانداي بولادى ەكەن؟ جاقىننان ءبىر كورەر مە ەدى ءوزىن. مارعۋا وسى ءبىر اۋىز ءسوزدى كىمدەردەن، قاشان ەستىگەنىن، سول شاقتاعى ءوزىنىڭ جاي-كۇيىن، ارىپ-اشىپ جۇرگەن كەزدەرىن ويلايدى عوي. شىنايى باقىتى قايسى؟ قايسى الدامشى، جالعان نارسە، كىم ايىرىپ بىلگەن. شىنايى ب ا ق ەكەنى راس بولسا، تۇرلاۋلى بولسا كەرەك ەدى. الدە ونىڭ دا ءتۇرلى-تۇرلىسى بار بولعانى ما؟ سالىستىرمالى دۇنيە مە ەكەن؟ سولاي-اۋ شاماسى. سوعان ءبىر زەر سالىپ كورمەكشى ەدى، كىرپىگى ايقاسىپ، كوزى جۇمىلىپ بارا جاتتى. بۇنىڭ قارسىلاسارلىق قاۋقارى جوق، يىرىمگە باتىپ بارا جاتقانداي. ونىڭ قالعىپ كەتكەنىن بايقاعان مەدبيكە قىز جاعىنان جەڭىل شاپالاقتاپ، وياتىپ الدى. «ايتپاقشى، ۇيىقتاۋعا بولمايدى ەكەن عوي».
اپا، جاعىمدى نارسە ويلاڭىز. قىزعىلىقتى ساتتەردى ەلەستەتىپ، جاس ۋاقىتتارىڭىزدى، ماحابباتتارىڭىزدى ەسكە ءتۇسىرىڭىز.
«و، توباي! ادام ءبىر ارى كەتىپ، ءبىر بەرى كەلىپ، ەكى دۇنيەنىڭ شەگىندە جانى بايىز تاپپاي جاتقاندا «ماحاببات» دەيدى عوي ماعان». سول شىركىندى مارعۋا ۇمىتقالى قاشان. «ال، ويلاسام. ويلاپ كورەيىن...»
-2-
جوق، ۇمىتپاپتى. احمەتساقي اعاسى ايتسا، ايتقانداي-اق، كۇيەۋ جىگىتى مۇقاننىڭ وقۋعا دەگەن ىنتاسى شىنىمەن-اق زور بولىپ شىقتى. زور بولعانى سوندايلىق — جاس كەلىنشەگىن اتا اناسىنىڭ قولىنا ءتۇسىرىپ بەرگەن سوڭ ورىنبورداعى وقۋىنا اتتانىپ كەتتى. ول وقۋدى دا مىسە تۇتپادى عوي. ونى بىتىرەر بىتىرمەستەن، سول جىلدارى الماتىدا پەداگوگيكالىق ينستيتۋت اشىلىپ، جەر-جەردەن تالاپتى جاستاردى جيناپ جاتىر ەكەن دەگەندى ەستىپ، ءبىلىم قۋىپ، سولاي قاراي جول تارتتى. كۇيەۋى سول كەتكەننەن مول كەتىپ، ۇزاق ۋاقىت قاراسىن كورسەتپەدى...
... اتا-ەنەسى ەلدە جوق كەڭپەيىل جاندار ەدى-اۋ. جاس كەلىندەرىن وڭ جاقتاعى قىزداي ۇلپىلدەتىپ، الپەشتەپ-اق ۇستادى. مۇقاننىڭ ءوز اناسى ونىڭ ون جاسىندا قايتىس بولىپ، ءتورت بالا جەتىمسىرەپ قالعان ۋاقىتتا، سولارعا شىن جاناشىر مەيىرمان جۇرەكتى پانا بولار ما ەكەن دەگەن نيەتپەن اتاسى بايبىشەسىنىڭ جاقىن ءسىڭلىسىن الىپ، توسەك جاڭعىرتقان كورىنەدى. بۇل قوساعى ماكەن — جاستاۋ ادام ەكەن. مارعۋانى جىلى قابىلداپ، وڭ قاباق تانىتتى. ەكەۋى تەز شۇيىركەلەسىپ، سىرلاس جاندارعا اينالىپ كەتىپ ەدى. بۇل قىسىلىپ-قىمتىرىلماي، ءوز ۇيىندەگىدەي ەركىن ءجۇرىپ-تۇردى. كەلىن ەكەن دەپ كۇنى كەشكە دەيىن، اۋىر جۇمىسقا سالمادى. قولدارىنان كەلگەنشە ايالاپ باقتى عوي، جارىقتىقتار.
بىرەۋدىڭ ۇلپەرشەكتەي قىزىن الىپ كەلىپ، «وقۋ ، وقۋ» دەپ ۇيگە توقتاماعان بالاسىنىڭ قىلىعى ءۇشىن وزدەرى قىسىلاتىن ءتارىزدى. ءبىراق مارعۋا كۇيەۋىنىڭ قاسىندا جوقتىعىن قاپەرىندە دە المادى. كۇيەۋدى ءتىپتى قاجەتسىنىپ جۇرگەن بۇل جوق. ءوز ۇيىندەگىدەي تيەسىلى ءىسىن اتقارىپ جۇرە بەردى...
...مارعۋا ويلاپ كورسە، قۇداي قوسقان قوساعىنىڭ جولىن توسۋى سوندا-اق باستالعانعا ۇقسايدى عوي...
...پەداگوگيكالىق ينستيتۋتقا قابىلدانىپ، ءبىر جىلىن تۇگەسىپ بارىپ، ءبىر-اق ورالدى ەمەس پە، سابازىڭ. كۇزدە وقۋىن جالعاستىرۋعا اتتاناردا مارعۋانى وزىمەن بىرگە الا كەتپەك ويى بارىن ايتتى. اتا-ەنەسى بۇنى قۇپ الىستى. تەك، مارعۋانىڭ ءوزى ەكى ويلى بولىپ، ۇزاق تولعاندى. اسىرەسە، جولعا شىعار الدىندا قاتتى تولقىدى. باعانالى ەلىنە العاش ۇزاتىلىپ كەلە جاتىپ، تاپ مۇنداي قوبالجىماعان ەدى. ەندى قورقۋىنا جول بولسىن... دالانىڭ ەركىن وسكەن بالاسى شاھار دەگەنگە ول كەزدە ۇركە قارايدى. بۇرىن كورىپ-بىلمەگەن جەردى توسىرقايدى. كوڭىلى كۇپتى. توركىنىنەن شالعايعا كەلگەندە اتا-اناسىنىڭ، اعا-جەڭگەنىڭ، ءتىپتى كۇيەۋىنىڭ دە ورنىن جوقتاتپاعان اتا-ەنەنى، وسى ەكى-ۇش جىل ىشىندە باۋىر باسقان وتىنىڭ باسىن قيمايدى. ءبىر جاعى، كۇيەۋىنىڭ مىنەزىن تولىق ۇعىپ، جاڭىن ءبىلىپ كەتە قويعان جوق. ول، ايتەۋىر كەلىپ-كەتىپ، وزىنشە ءدۇرديىپ جۇرگەن بىرەۋ. جاس كەلىنشەگىم بار-اۋ دەپ ويلاي قويمايتىن سياقتى. ءبىر كەتسە، ۇزاق قاراسىن كورسەتپەيدى. كەلىپ-كەتكەنىندە ەكەۋى وڭاشا قالسا، بۇل ءوزىن قالاي ۇستارىن بىلمەي ساسقالاقتاۋشى ەدى. كەشكىسىن وتاۋىنا بارىپ، شىمىلدىققا ەنۋدەن قاشقالاقتاپ، وشاق باسىندا كۇيبەڭدەپ ۇزاق ءجۇرىپ الاتىن. ونى بايقاعان ەنەسى: «وسى ءۇيدىڭ شارۋاسى ءبىر ساعان قاراپ قالعان جوق. بىتپەگەنى بولسا، ەرتەڭ دە كۇن بار عوي»، — دەپ يتەرمەلەپ، وتاۋىنا كىرگىزىپ جىبەرەتىن. ءسويتىپ جۇرگەندە ەندى ونىمەن، كوز كورمەگەن، قۇلاق ەستىمەگەن جاققا ەرىپ كەت دەيدى. بۇل سودان قايمىعاتىنداي. وسىنى سەزگەندەي، ءتاڭىرى جارىلقاعىر، ەنەسى: — كۇيەۋىڭنەن قالما. نە كورسەڭ دە بىرگە ءجۇر، الىپ كەتەمىن دەپ وتىرعاندا — بىرگە كەت، — دەيدى قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قۇلاعىنا قۇيىپ...
... جۇرەكسىنە-جۇرەكسىنە جولعا شىقتى. كوڭىلىندە كۇمان كوپ. دەسە دە، ۇلكەندەردەن ىرگە اجىراتىپ، بولەك شىققان سوڭ بىر-بىرىنە ۇيرەنىسە باستاعانداي. قالاداعى تىرلىكتەرى وزگەشە ىرعاق تاپقانداي. جاڭا ورىن، وقىعان جاستاردىڭ ورتاسى مارعۋاعا، ايتارى جوق، جاعىمدى اسەر ەتىپ ەدى. بايقايدى، دوستارىنىڭ اراسىندا كۇيەۋى سىيلى، سول سىيلى بولعان سوڭ بۇعان دا ىقىلاس ەرەكشە. الماتى ەرلى-زايىپتى ەكەۋىن جاقىنداستىرا تۇسكەندەي. بىرتە-بىرتە جۇرەكتەگى كوپ كۇمان تارادى...
ءبىر جاعىن جاعالاي جاسىل شىرشالى تاۋ كومكەرگەن، سايالى باقتىڭ ورتاسىنان ورىن تەپكەن قالا كوركى مارعۋانى ايرىقشا تاڭىرقاتتى. الماتىنىڭ ول ۋاقتاعى ءسانى قانداي ەدى، شىركىن! كوشەنىڭ ەكى قاپتالى جايقالعان تال-تەرەك، سىلدىراي اققان بۇلاق، سىبدىر قاققان جاپىراق، الاتاۋ جوتاسىنا يەك ارتقان كۇن ساۋلەسى ونىڭ اقشاڭقان كۇمىسپەن ايشىقتاعانداي قارلى شىڭدارىندا ويناپ، ەرەكشە شۇعىلا شاشادى. ەرتەگىلەر ەلىنە پارا-پار...
كۇيەۋى ساباعىنان ورالعان سوڭ كەشكى اس-سۋىن بەرىپ، ەكەۋى الماتىنىڭ تىمىق كەشتەرىندە وڭاشا قىدىرۋشى ەدى. قىز بەن جىگىت كەزىندە جاڭا ۇردىسپەن ءتانىس-بىلىس بولىپ، قولتىقتاسىپ قىدىرماعاندارىنىڭ، ۇيلەنگەن سوڭ ەكى جاقتا جۇرگەندەرىنىڭ ەسەسىن اللاسى ءوزى تولتىرعانداي. ماحابباتقا سۋساۋلارىندا شەك جوقتاي. كۇيەۋى ەكەۋى جاستىق كەشۋدىڭ جۇمباق تىلسىمىن باستان وتكەرىپ، جۇلدىزدى اسپان استىندا قول ۇستاسىپ، ۇزاق ءجۇرۋشى ەدى. الماتى ءتۇنى — ماحاببات شىرىنىنان قانىپ ءىشىپ، شاتتىقتان باستارى اينالعانداي قامسىز، الاڭسىز شاق تارىنىڭ كۋاسى عوي. قالاي ۇمىتسىن؟! قاسىندا قۇداي قوسقان قوساعى، ۋايىم جوق. كوڭىلدەرى البىرت، جۇزدەرى شات... باقىت دەگەن، بالكىم، وسى شىعار... ولاي بولسا، مارعۋا سول شاقتا شىن باقىتتى ەكەن-اۋ!
مۇقاننىڭ كىسىلىگىنە كۇماندانىپ، بەكەر جۇرەكسىنگەن ەكەن. وقىعاننىڭ اتى — وقىعان: ءسوزى سىپايى، مىنەزى ادىر-بۇدىرسىز، ءبىرتوعا؛ شوشاڭ ەتكەن وعاش قىلىعى، كوڭىلىنىڭ بۇكپە قالتارىسى جوق؛ جارىنا نيەتى ادال. بۇعان ەشقاشان «مەن سەنى مالعا ساتىپ الدىم... سەن تومەن ەتەك ۇرعاشىسىڭ...» دەگەندەي، زارەدەي پيعىل تانىتقان ەمەس. قايتا بۇنى كوتەرمەلەپ وتىراتىن. مارعۋانىڭ ءوزىن جاڭا ورتادا تومەنشىك سەزىنبەۋى ءۇشىن، ونى جاڭاشا وقىتپاققا تالاپتاندى. بۇل ءوزى دە تىم قارا جاياۋ ەمەس-تىن. بالا جاستان مۇسىلمانشا حات تانيتىن. بۇعان كۇيەۋى ريزا بولىپ، قۋانىپ قالدى، ءبىراق ول بىلگەنى ءقازىر كادەگە اسپايدى ەكەن. ءوزى وقيتىن ينستيتۋتتىڭ جانىندا اشىلعان ساۋات اشۋ توبىنا، ودان دايىنداۋ كۋرسىنە جازدىرىپ، بىرەر جىل وقىتتى. مارعۋا ول ارادان لاتىنشا وقۋ-جازۋدى مەڭگەرىپ، ورىسشا ءتىل سىندىرىپ شىقتى. كەلە-كەلە مۇقاننىڭ ۇيگە اكەلگەن كىتاپتارىن جارىسىپ، بىرگە وقيتىن ادەت تاپتى. وندايدا كۇيەۋى كۇلىپ: — عىلىمي كىتاپتى وقىپ، باسىڭدى قاتىرىپ قايتەسىڭ؟ ءما، مىنانى كورشى، — دەپ، باسقا بىرەۋىن قولىنا ۇستاتا بەرەتىن.
ءبىر جولى ۇسىنعانىنا قاراسا، «شۇعانىڭ بەلگىسى» دەگەن شاعىن كىتاپ ەكەن. باس الماي دەمدە وقىپ تاستاپ، ال كەلىپ جىلاسىن. سۇيگەنىنە قوسىلا الماي ارماندا كەتكەن شۇعانىڭ مۇڭى مۇنىڭ جۇرەگىن تورلادى. ونىڭ ۇستىنە ەلدى-جەردى قاتتى ساعىنىپ جۇرگەندە الگى كىتاپتا جازىلعان دۇنيەلەردەن دالانىڭ ءيىسى بۇرقىراپ قويا بەرگەندەي. باس كوتەرمەي وقي بەردى. سول ادەتى — ادەت بولىپ قالدى. مارعۋاعا ەرمەك تابىلدى، ءۇي شارۋاسىنان قولى قالت بوساي قالسا، كىتاپقا ۇڭىلەدى.
مارعۋا سول قىسقا كۋرستى ءتامامداعاننان كەيىن قايتىپ وقۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلگەن دە ەمەس، ونى قاجەتسىنىپ ىزدەگەن دە جوق. بۇنىڭ بار ينستيتۋتى دا، ۋنيۆەرسيتەتى دە — كۇيەۋى اكەلىپ بەرەتىن الگىندەي كىتاپتار. قالعانىن تىرشىلىكتىڭ ءوزى ۇيرەتتى...
مۇقاننىڭ ستۋدەنتكە تولەنەتىن ازدى-كوپتى پ ۇلى قولدارىنا تيگەن كۇنى بازارعا بارىپ كەرەك-جاراعىن الادى. وزىنشە، داستارقان ۇستاعان اجەپتاۋىر كەلىنشەك. بىردە بار، بىردە جوق، بىردە اش، بىردە توق ءجۇرىپ، كۇيەۋى وقۋىن جالعاستىرا بەردى. كوڭىلدەرىندە ەش قاياۋ جوق، ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن ءۇمىت پەن سەنىمى مول. كەلەشەكتەرىنىڭ جارقىن بولارى ايدان انىق سەكىلدى. ول تۋراسىندا ءتىپتى ءشۇبالارى جوق، وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى جايداي كورىنگەن.
مارعۋا، تۇرمىسقا شىققاننان سوڭ ءبىراز جىل ەلدە مۇقاننان بولەك قالاي تۇرعانمىن دەپ كەيدە ويلاپ قويادى. ەندى، تاڭەرتەڭ كەتكەن كۇيەۋىن كەشكە كورگەنشە تاعاتسىزدانىپ ساعىنا قالاتىنداي. كۇيەۋىنىڭ دە بۇعان ىقىلاسى وزگەشە، كوڭىلىنە قاراپ، قيىلىپ تۇرعانى. جارىنىڭ، جو-جوق، ەكەۋلەرىنىڭ بىر-بىرىنە كوڭىلدەرى قالتقىسىز اق بولسا، ودان ارتىق نە كەرەك پەندەگە؟ اسىرەسە ايەلگە. مۇقاننىڭ وزىنە دەگەن كوڭىلىنىڭ كىرشىكسىز تازا ەكەنىن تۇسىنگەن شاقتا بارلىق قيىندىڭ ارتتا قالعانداي. الدارىنان تەك جاقسىلىق كۇتەتىندەي ەدى-اۋ.
مۇقان ينستيتۋتتى ءتامامداۋعا تاياندى. سول جىلى تۇلا بويى تۇڭعىشى — قايسارى دۇنيەگە كەلدى. ينستيتۋتتى ۇزدىك بىتىرگەلى وتىرعان جارىنا شەكەسى تورسىقتاي ۇل سىيلادى. بۇدان اسقان اللانىڭ سىيى بولار ما؟! اعىل-تەگىل قۋانىشتارىندا شەك جوق. مارعۋا سوندا مەرەيى وزىنەن اسقان ايەل جوقتاي اسقاقتادى ەمەس پە؟ اڭعال جاستىق-اي! سونىم اسىلىق بولدى ما ەكەن دەپ ارتىنان سان مارتە ويلادى عوي... ول وي كوپ كەيىن كەلىپ ەدى-اۋ ەسىنە. ارتىنان...
ول كەزدەگى جاڭا زامان لەبى الدارىنان ايقارا اق جول اشقانداي. ءبىر قۋانىشتان سوڭ، ءبىر قۋانىش. ينستيتۋتتىڭ سول جىلعى ءبىر توپ تۇلەگىن كۇن كوسەم اتىنداعى شاھارعا — لەنينگراد قالاسىنا ارى قاراي تاعى وقۋعا جىبەرەتىن بولىپتى. اراسىندا مۇقان دا بار، كىلەڭ جۇيرىكتەر سۋىرىلىپ شىقسا كەرەك. ءبىلىمنىڭ كەلەسى بيىگىنە ۇمتىلىپ، باقتارىن سىناماق. سول ۋاقىتتا، ۇكىمەتتىڭ ءوزى مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعاندا بولا شاققا ۇلكەن قۇشتارلىقپەن ۇمتىلعان جاستىڭ قايسىسى ورىس ەلىندە ەجەلدەن ونەر-بىلىمنىڭ تال بەسىگى اتانعان بۇل كونە ورىندا وقۋدى ارمانداماس؟ ءبارى دە ارماندايدى عوي. ءار كوكىرەكتە ءبىر قيالدىڭ جاسىرىنىپ جاتقانى انىق. سول قول جەتپەستەي ارماپ الاقانعا كەلىپ قونىپ تۇرسا شە؟ وقۋ دەسە قۇلشىنىپ كەتەتىن ادەتىنە باسىپ، مۇقان جانىپ ءتۇستى. الاۋلاعان اسقاق سەزىمدەر جەتەگىندە ول جاس جارىن ەرتىپ، ون ايلىق ءسابيىن باۋىرىنا باسىپ، ورىس ەلىنە قاراي قادام باستى. باعىتى ايقىن، ول — عىلىم جولى ەدى. «ساپارلارىڭ قايىرلى، جولدارىڭ وڭ بولعاي!» دەستى قاۋمالاعان اعايىن جۇرت.
«قايىرلى ساپار بولعاي!»
...تالاپتارى شىنىندا دا يگىلىككە باستاعانداي. كوڭىلدەرى الىپ-ۇشىپ كەلگەن جاستاردى كوركەم دە كونە شاھار جاتسىنىپ، جاتىرقاعان جوق. قايتا قۇشاعىنا العانداي. مۇقان بارعان بويدا ءبىلىم مۇحيتىنا كۇمپ بەرىپ، بويلاي تۇسكەندەي. كۇندىز عۇلاما ۇستازداردان ءدارىس تىڭداسا، كەشكىلىك باراتىن جەرى كىتاپحانا. كوڭىل الاڭداتار كولدەنەڭ ءجايت جوق، تەك قالاعانىڭدى تاۋىپ، وقي ءبىل... مارعۋا جاس بالامەن ۇيدە وتىرادى.
ول جاقتا بۇلار جالعىز ەمەس-تى. الماتىدا بىرگە وقىپ، بىرگە بىتىرگەن دوستارى بار، وعان بۇرىننان سوندا وقيتىن قازاق جىگىتتەرى قوسىلدى. وزدەرى ءبىرقاۋىم ەل. ءار نارسەنى سىلتاۋراتىپ، باستارى ءجيى بىرىگەدى. و-و-و! ولاردىڭ باس قوسۋلارىنداعى ءماسليحاتتى تىڭداۋدان مارعۋا ەش جالىققان ەمەس. ايتارلارى — ونەر-بىلىم جايى، ادەبيەتتىڭ اڭگىمەسى، ودان ارعىسى — ەلدىڭ قامى. ءبارىنىڭ كوكەيلەرىندە — ەرتەڭ ورالعان سوڭ كوپكە پايدامىز تيسە دەگەن ىستىق قۇلشىنىس. شەتىنەن شەشەن، وتكىر ءتىلدى، ورەلى ويلى، مۇراتتارى اسقاق، كۇش-قايراتتارى تاسقىنداعان سايدىڭ تاسىنداي كىلەڭ ىرىكتەلگەن وندىردەي ورەندەر. وزدەرى ساۋىقشىل-اق. وتىرىستارى ءانسىز، كۇيسىز وتپەيدى. كەش سوڭىنان ءبارى بىرگە ۇباپ-شۇباپ قالاعا قىدىرادى. بۇل دا ءبىر داۋرەن ەدى-اۋ! قالايشا ۇمىتقان؟ ۇمىتقانى ەمەس-اۋ، تەك ەسىنە الماي كەتىپتى. بوز تۇمان بۇركەگەن اق ءتۇنىن ايتپايسىڭ با؟ تولقىنى بىلىنەر-بىلىنبەستەي، استىنان تىنىپ اعاتىن مول سۋلى نيەۆا وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا ۇزاق قىدىرۋشى ەدى...
ەسىنە تۇسكەنى مۇنداي جاقسى بولار ما؟ ومىر-وزەنىنىڭ باسىنداعى ءمولدىر بۇلاقتاي، ەڭ تۇنىق، بەيبىت جىلدارى بۇل. بالكىم، دوستارىمەن ارا قاتىناستارىنىڭ كىرشىكسىز تازا، قۇلاي سەنىسكەن، جارقىن كەزەڭى بولعان شىعار. ول تۇستا الدارىندا نە كۇتىپ تۇرعانىنان ءبارى دە بەيحابار ەدى عوي...
مۇقان بىلىمگە ابدەن سۋساعانداي، بەرىلە شۇقشۇيادى. عىلىمعا تۇبەگەيلى بەت بۇردى. وقۋ جىلىنىڭ العاشقى توقسانىندا-اق ۇمىتكەرلەر اراسىندا ءبىر بايگەگە قاتىناسىپ، جاتاقحانادان ورىن ۇتىپ الىپ ەدى سىربازى. ول، ءتىپتى، جاتاقحانا دەپ اتاۋعا اۋىز بارماستاي، ۇلكەن ءبىر بولمەلى كادىمگىدەي پاتەر بولاتىن. ورتاسىندا تەمىر پەشى بار. ونى وزدەرى كەلىپ، جاعىپ بەرەتىن. وتىن-سۋى ىشىندە. قالانىڭ ءبىر شەتىندە پاتەر جالداپ جۇرگەن بۇلارعا كوكتەن ءتاڭىرىنىڭ ءوزى جىبەرگەن ولجاداي كورىندى بۇل. بۇلارعا تاعى ءبىر قۋانىشتىسى: سول ءۇيدىڭ استىڭعى قاباتىندا وزدەرىندەي جاس وتباسىنىڭ سابيلەرىنە ارنالعان بالاباقشاسى بار بولىپ شىقتى. سوندايلىق وڭدى بولماسى بار ما؟ كىشكەنتاي قايساردى باقشاعا ورنالاستىردى. مۇقان ءوزى الىپ بارادى. مارعۋا كەشكىلىك الىپ كەلەدى. مۇقان وتە بالاجان ەدى عوي. سول تىلەۋىنە وراي، ول جاقتا جىگەرى دۇنيەگە كەلدى.
ارقا-جارقا قۋانعان مۇقان دوستارىنىڭ باسىن قوسىپ، ايتا قالعانداي شىلدەحانا وتكىزىپ، بەسىك تويىن جاساپ، مارە-سارە. ونىڭ ەكى ءسابيىن ەكى جاعىنا الىپ، «قايسارىم، جىگەرىم» دەپ، جاعاسى — جايلاۋ، مارقايىپ وتىراتىن كەزى بولۋشى ەدى. ويلاپ قاراسا، ول مۇقاننىڭ اكە بولعانىن مويىنداپ، ۇرپاعىنىڭ وسىپ-ونگەنىنە شۇكىرشىلىك ەتكەن ءبىر تۇسى ەكەن. كۇن كوسەم اتىنداعى قالادا وتكەرگەن ءۇش جىلدارى ءۇش كۇنگى ءتاتتى تۇستەي، ادەمى ەلەستەي وتە شىعىپتى.
مۇقاننىڭ وقۋى تۇگەسىلەتىن جىلى الماتىدان «ەلگە تەزىرەك ورالىڭدار» دەگەن قىسقا حابار الدى. سىناقتارىن ەرتە وتكىزگەن كۇيەۋى شۇعىل جولعا جينالدى. بۇلار ۇشەۋ بولىپ كەتىپ ەدى، ەندى تورتەۋ بوپ قايتىپ كەلە جاتتى. كورگەن-بىلگەندەرى از ەمەس-تى، ودان تۇيگەن ويلارى قانشاما؟! ايتىپ تاۋىسقىسىز اسەر. ال، مۇقاننىڭ جيعان ءبىلىمى — وراسان مول، قيساپسىز قازىناداي. وزدەرىنەن ولجالى جان جوقتاي. كۇيەۋى بويىندا تاۋ قوپارارلىق قۋات بارداي-اق، جاراۋ اتتاي شيىرشىق اتادى. قايدا سالسا دا بۇزىپ-جارىپ شىعارداي... جۇرەكتەرى تولى — سەنىم مەن ءۇمىت.
الماتىعا كەلىپ، پوەزدان تۇسە قالعاندا ەرتەڭگى ءسات ەدى. قالا اق ۇلپەك قار جامىلىپ جاتتى. كوكتەمنىڭ كوبىك قارى. توڭىرەك تەگىس اپپاق. اعاش بۇتاقتارىنا دەيىن اق ۇلپاعا ورانىپ، سول مامىقتاي قاردى اۋىرسىنا مايىساتىنداي. اڭ تورقاعا مالىنعان دۇنيە بۇلاردىڭ كوكىرەكتەرىندەگى الىپ ۇشقان اقشاڭقان ارمانمەن استاسىپ كەتكەندەي. جازىلماعان اق پاراقتاي تازا بەتتەن بۇلاردىڭ جاڭا ومىرلەرى باستالماق.
بۇنىڭ كوزى اۋەلى قالا ۇستىنەن اسا اق باس شىڭدى الاتاۋدى ىزدەگەندەي. ءۇي شاتىرلارىنان، بيىك شىنار باسىنان جەڭىل كۇلگىن ءتۇستى سەلدىر تۇمان ءتۇرىلىپ، تاۋ بەتكەيىنە قاراي كولبەي سوزىلىپ، ۇباپ-شۇباپ بارا جاتتى. راۋانداپ اتقان تاڭنىڭ العاشقى قىزىل اراي شاپاعى اۋەلى الاتاۋعا ءتۇسىپ، بەينە التىننان ءتاج كيگىزگەندەي ونىڭ شىڭدارىن قىزعىلت سارى تۇسكە بوياپ، ەرەكشە كوز تارتادى. نۇر-شۋاق بىرتە-بىرتە ەتەكتەگى قالاعا قاراي باياۋ جايىلىپ كەلە جاتتى. مارعۋا ونداي سۇلۋ تاڭ كورىنىسىن بۇعان دەيىن كورمەگەندەي ەدى، ودان كەيىن دە كورە المادى. جالقى رەت قانا ۇشىراسقان تابيعاتتىڭ تىلسىم ءساتى. جاڭا تاڭ — جاقسىلىق تاڭى دەپ ويلاعان سوندا. بۇل — ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز وتىز جەتىنشى جىلدىڭ كوكتەمى ەدى...
* * *
اپپاق مۇنار توڭىرەكتى تۇتاس قىمتاپ جاۋىپ كەلە جاتقانداي. دىمقىل اۋانىڭ سىزىن تۇلا بويى تۇگەل سەزگەندەي. جوتاسى شىمىرلاپ، بويىن سۋىق تەر جاۋىپ بارادى. قابىرعالار تەڭسەلىپ، دۇنيە بۇلدىراي جونەلدى.
دارىگەر، دارىگەر! قان قىسىمى ءتۇسىپ بارادى، — دەپ دابىل قاقتى مەدبيكە قىز.
پالاتاعا دارىگەرلەر جاپىر-جۇپىر تەز جينالا قالدى. بىلەگىن تاعى جۇلمالاپ ءدارى قۇيا باستادى. بىرنەشە قۇتىسى قاتارىنان كەتتى. الدەن ۋاقىتتا مارعۋانىڭ اۋا جەتپەي جاعالاۋدا تىپىرشىپ جاتقان بالىقتاي ءجيى-جيى لىپىلداي سوققان جۇرەگى سولق ەتىپ، وقىس شورشىپ بارىپ، ارناسىنا تۇسكەندەي ءبىر قالىپتى ىرعاقپەن قاتتى سوعا باستادى. قاتتى سوققانى سونشالىق — ەكى جاق شەكە تامىرى قوسا سولقىلدادى. بويىنا ىستىق قان جۇگىردى. كوزىن اشقاندا ول توڭىرەگىندە تولىپ تۇرعان اق حالاتتىلاردى كوردى.
اپا، ءحالىڭىز قالاي؟ — دەيدى، ورتا بويلى، مىعىم دەنەلى، كوزىلدىرىكتى جىگىت اعاسى جاسىنداعى ەر ادام بۇنىڭ جۇزىنە ءۇڭىلىپ. بۇل بولار-بولماس باسىن يزەگەندەي. وسى اراعا اكەلگەلى بۇنى قاراپ جۇرگەن دارىگەر كەلىنشەك ەرنى-ەرنىنە جۇقپاي بۇنىڭ دەرتىنىڭ جايىن بۇل تۇسىنبەيتىن تىلدە جىپ-جىپ ەتىپ بايانداپ جاتتى. ايتىپ بولىپ بۇعان قاراپ:
اپا، بۇل كىسى — ءبىزدىڭ ءقادىرلى پروفەسسورىمىز، — دەپ ونىڭ اتى — ءجونىن ايتىپ، مارعۋاعا تانىستىردى. ەستۋى بار ەدى. جۇرەك دەرتىنىڭ بىلگىرى دەيتىن. بۇل جىلى شىراي ۇمىتپەن جۇزىنە قارادى.
پروفەسسور بۇنىڭ اۋزىنداعى، مۇرنىڭداعى تۇتىكتەردى الدىرتىپ، جۇرەگىن ۇزاق تىڭدادى. وتىرعىزىپ تا، جاتقىزىپ تا تىڭداپ كوردى. اينەك قوراپتاعى جۇگىرگەن ساۋلەلەرگە كوز توقتاتقان ول:
دارىلەردى اۋىستىرۋ كەرەك، — دەدى بۇنىڭ دارىگەرىنە قاراتا. جاڭادان ەم تاعايىندادى. كەيبىر ءدارىنى قولما-قول اكەلىپ قۇيعىزدى. جۇرەگىن قايتا ءبىر تىڭداعان پروفەسسور:
اپا، ۋايىمداماڭىز، قاتەرلى شاق ءوتتى. ەندى ءتاۋىر بولا باستايسىز. تەك كوپ قوزعالماڭىز. تۇرۋعا ءالى ەرتە، — دەدى.
قاراعىم، مىنا تۇتىكتەردى تىقپالاماي-اق قويىڭدارشى.
جوق. تۇتىكتەردىڭ ەندى سىزگە قاجەتى بولا قويماس. دەگەنمەن، وسى ارادا ءالى ءبىراز جاتا تۇراسىز. قاسىڭىزدا مەدبيكە وتىرادى.
راحمەت، شىراعىم. تەك مەنىڭ دەرەگىمدى بالالارعا ايتىپ قويساڭدار بولعانى. ۋايىمداپ جاتقان شىعار.
اپا، بالالارىڭىز مىنا ەسىك سىرتىندا كۇتىپ تۇر. ءقازىر بارىپ ايتامىن. بۇل اراعا كىرۋگە رۇقسات ەتىلمەيدى. سىزگە ارتىق قوبالجۋعا بولمايدى. ولار كەلسە، كوڭىلىڭىز بۇزىلادى. وڭاشا بولىڭىز. جالپى بولىمگە اۋىستىرعاندا كەلىپ-كەتۋشىلەرگە مۇرسات بەرەمىز. ازىرگە ءبىزدىڭ قاراماعىمىزداسىز! — دەپ، مارعۋاعا قۋلانا قاراپ، كۇلىپ قويدى.
دۇرىس قوي، پروفەسسور بالام، — دەدى ءالسىز داۋىسپەن.
ارىپتەستەر، بۇل كىسى — عاسىرىمىزدىڭ ەڭ اتاقتى، ۇلى ايەلى. كەزىندە بۇل حانىمنىڭ الدىندا الماتىنىڭ بۇكىل ەركەگى قالپاعىن الىپ، باس يەتىن. سولاي بولدى ەمەس پە، اپا؟ — دەدى كۇلە، قالجىڭ-شىنى ارالاس. — اپامىز — تۇنعان تاريح!
ءيا، ءيا! جاڭا اكەسىنىڭ اتىن ايتىپ تانىستىرعاندا ەسىنە ءى ءۇستى. بۇل مۇقانمەن يتجەككەنگە بىرگە ايدالعان جازۋشىنىڭ بالاسى ەكەن عوي. بۇنى بىلەتىن بولىپ شىقتى، شاماسى، اكە-شەشەسىنەن ەستىگەن-اۋ. جولدارىنىڭ توعىسۋىن قاراشى. اكەسى ول جاقتان وكپە دەرتىنە شالدىعىپ كەلىپ، ەرتەرەك كوز جۇمىپ ەدى. قايران ازامات... ارتىندا كەلىستى ۇرپاعى قالىپتى. «ورنىندا بار — وڭالار» دەگەن وسى-اۋ!
جارقىنىم، قۇرمەتىڭە راحمەت. وسى ەمدەرىڭدى اقتاپ، جازىلىپ كەتسەم جارار ەدى... — دەدى مارعۋا كۇرسىنە.
جازىلاسىز، اپا. قاساقانا، بارلىق اۋرۋ اتاۋلىنىڭ بەتىنە شىرت تۇكىرىپ، ەرەگەسكەندە ورنىڭىزدان قارعىپ تۇرىپ، اتتاي شاۋىپ كەتىڭىزشى. وعان مەنىڭ سەنىمىم كامىل. بويىڭىزدا سارقىلماعان قۋات وتى ءالى مول.
«جاقسى ءسوز — جارىم ىرىس» دەگەن. جىلى لەپەسىڭە اللا رازى بولسىن، قاراعىم. مىڭ جاسا!
اۋرۋعا بەرىلمەڭىز!
ە-ە-ە، ءوز ەركىمەن كىم اۋرۋعا بەرىلگىسى كەلەر دەيسىڭ؟ مارعۋا دا اناۋ-مىناۋ دەرتتى ەلەڭ قىلماۋشى ەدى. ەندى، مىنە، كورمەيمىسىڭ جاتىسىن...
دارىگەرلەر تاراپ، قاسىندا جالعىز مەدبيكە وتىر. باعاناعى قىز ەمەس، باسقاسى اۋىسىپتى.
كەزىندە الماتىنىڭ ەڭ سۇلۋ بويجەتكەنى بولعان ەكەنسىز عوي، اپا! پروفەسسور ءسىزدى تانىدى عوي، ول كىسى تەگىن ايتپايدى، — دەپ، تامشى ءدارىنىڭ ساۋىتىن اۋىستىرىپ جاتىپ، بەتىنە كۇلە قارايدى. مىنا كۇرك-كۇرك جوتەلگەن شۇيكەدەي كەمپىردىڭ جاس بولعانىنا ءتىپتى سەنگىسى كەلمەيتىندەي. سۇلۋلىعى قاي جەرىندە تۇر دەگەندەي جۇزىنە اۋەستىكپەن ۇڭىلەتىندەي.
بەۋ، شىركىن! سونداي ءبىر شاقتاردىڭ دا بولعانى راس ەدى-اۋ... كورگەن تۇستەي وتە شىققان دۇنيە-اي!..
«ادام يتجاندى» دەگەن ءسوزدىڭ راستىعىن مارعۋا ەندى ويلاپ جاتىر. ايتسا ايتقانداي، سول ءوزى شىن با دەپ قالادى. ايتپەسە، بۇنىڭ كورگەن مەحناتى از با؟ زاماننىڭ ءۇيىرىلىپ سوققان قارا قۇيىنى ورتاسىندا قالعان بۇلاردىڭ باستارىن قاي قيىرعا سالمادى. سوندا دا ءال-قۋاتىنىڭ ءالى سارقىلماعانى ما؟ الدە، دارىگەر جىگىتتىڭ بۇنى جۇباتۋ ءۇشىن ايتا سالعان ءسوزى مە؟ وندا ءتاڭىرى جارىلقاسىن ونى. قالعان ال-دارمەنى قانشاعا جەتەر دەيسىڭ؟ قانشا كورەر جارىعى قالدى ەكەن؟..
جاڭاعى قۇيعان دارىلەردىڭ اسەرى مە، الدە شىنىمەن جازىلىپ كەلە جاتىر ما، بويى جەڭىلدەپ، شيراپ قالعانداي. جۇرەگىنىڭ باسىن كۇيدىرىپ تۇراتىن توپتانعان ءتۇيىن دە تاراي باستاعانداي. ءيا، قۇداي، بەرگەن قۋاتىڭا شۇكىر! ماناۋراعان، ۇيقى مەڭدەگەندەي دەل-سال كۇيدەن ارىلىپ، سەرگىگەن ەدى. ەسىنە وتكەن كۇندەردىڭ ۇزىك-ۇزىك ەلەستەرى قايتا ورالىپ، قاراداي كوڭىلىن قامىقتىردى...
-3-
...كۇن كوسەم اتىنداعى قالادان ورالىسىمەن مۇقاننىڭ قىزمەتكە ورنالاسۋىنىڭ دا ورايى تەز كەلە كەتتى. ءوزى ءتامامداعان پەداگوگيكالىق ينستيتۋتقا كافەدرا مەڭگەرۋشىلىگىنە كىردى. ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقيدى. ونىڭ ۇستىنە، قوقىرايتىپ اپارىپ، جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ حاتشىسى سايلادى ەمەس پە! باستىعى ەڭ اتاقتى، سول كەزدىڭ تىلىمەن ايتقاندا، پرولەتاريات تابىنىڭ بىردەن-بىر جىرشىسى — سابەڭ. مايتالمان، مارعاسقا جازۋشىلاردىڭ ورتاسى. مۇقان بولسا، ءوزىنىڭ تىندىرىمدى مىنەزىنە ساي، ەكى قىزمەتتى دە جان-تانىمەن بەرىلىپ، قۇلشىنا اتقارۋعا كىرىسىپ كەتتى.
وقۋ، وقۋ دەپ ءۇش جىل سىرتتا ءجۇرىپ، مۇقان ودان وزگەنى بىلمەگەن قاسقا ەكەن. ەل ءىشى قاتتى وزگەرگەن. ونى كەلگەن بەتتەگى ساعىنىشتىڭ، قاۋىشۋدىڭ اپتىعى باسىلعاندا بارىپ اڭعارعانداي. ەسكى تانىستار سىر اشىسىپ، ەمەن-جارقىن سويلەسۋدەن قالعان، قاشقاقتايدى. ۇشىراسا كەتكەندە بۇل شۇيىركەلەسە باستاسا، جان-جاقتارىنا الاڭداپ، وزدەرىنەن-وزدەرى ۇرەيلەنىپ تۇراتىندارىن بايقادى. باسىندا ءمان بەرمەگەندەي ەكەن. ەندى ءار نارسەگە قۇلاعىن توساتىن بولدى.
راديو كۇنى-تۇنى ءبىر تىنباستان «جاۋ جوق دەمە، جار استىندا»، — دەپ قاقسايدى. گازەتتەر حالىق جاۋلارىن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن تاۋىپ، شۋلاسىپ، اشكەرەلەۋدە. نەعىلعان قاپتاعان جاۋ؟ قايدان كەلىپ جاتىر؟ جاس كەڭەس وكىمەتىنە جاۋلىق ويلايتىندار تىم كوبەيىپ كەتكەندەي دۇربەلەڭ بەلەڭ، العان، الاپات زامان تۋعان ەكەن. جۇرتتى ۇرەي بيلەگەن، كوڭىلدەرگە كۇدىك كىرگەن. سول ورتەنگەن ءورتتىڭ، قىپ-قىزىل شوقتىڭ ورتاسىنا سورى قايناعان بۇلار ءدوپ تۇسپەسى بار ما؟
...كەشەگى اعا-دوس ءىلياس قاس بولىپ شىققان. ول ۇستالعاننان ىسەيىن، ونىڭ وتىرعان پاتەرىن بۇلارعا بوساتقىزىپ بەردى. بۇرىنعى يەسىنە كۇت اكەلمەگەن شاڭىراق... كىمگە قايىرلى قونىس بولماق؟.. تاعدىر تالكەگىندەي ەندى بۇلارعا بۇيىرىپتى. بۇل دا ءبىر ازاپتى دۇنيە ەكەن. شيەتتەي بالالارىمەن ءار جەردە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن سوڭ، «اركىمدى قۇداي ءوزى ەسىركەسىن»، — دەپ، بەرگەن ۇيگە كىرىپ الدى. تاڭىرىنە جالبارىنىپ، قايىرلى-قۇتتى مەكەن ەتە گور دەپ ىشتەي تىلەۋدەي-اق تىلەدى. ايتسە دە، تىلەۋى قابىل بولماعانداي. وسى اسقاقتاعاندارىڭ، وسىعان شەكتى كورگەن قىزىقتارىڭ جەتكىلىكتى، ەندى باسقاسىن دا ءبىر كورىپ بايقاڭدار دەگەن پيعىلمەن ءبىر قارا كۇش بۇلاردى ايىقپاس تاس تۇنەك ازاپتى جولعا ادەيىگە بۇرىپ جىبەرگەندەي...
مۇقاننىڭ قۋانا، قۇلشىنا كىرىسكەن قىزمەتىنەن قاباعى تۇنەرىپ، قاپالانىپ ورالۋى جيىلەدى. ءوزى دە كوپ سوزگە جوق ادام، مۇلدە تۇيىقتالىپ الدى. ۇيگە كەلىسىمەن جۇمىس بولمەسىنە قاراي ءوتىپ كەتىپ، ساعاتتاپ تاپجىلماي وتىراتىندى شىعاردى اتتاي قالاپ، قولپاشتاپ اپارىپ قويعان قىزمەتىندە ونىڭ شەكەسى قىزىپ جۇرگەنى شامالى ەكەن. ونى مارعۋا ارتىنان بارىپ ۇعىندى عوي. سويتسە، جەيتىنى كۇندە توقپاق ەكەن. جوعارعى جاقتان حالىق جاۋىن اشكەرەلەمەي، كۇرەس جۇرگىزبەي سالعىرتتىق، شاباندىق تانىتىپ وتىرسىڭدار دەپ كۇندە باس تارىنا اڭگىرتاياق ويناتىپ، قۋىراتىن كورىنەدى. ۇيىمنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى شۇعىل ماسكەۋ جاققا اتتانىپ كەتەدى. شىعارماشىلىق جۇمىستىڭ سورابىمەن سول كەتكەننەن ەلگە ۇزاي ورالمايدى. قيىن-قىستاۋ كەزەڭنىڭ بار اۋىرتپالىعى جيىرما بەس-جيىرما التى جاستاعى مۇقاننىڭ موينىنا تۇسەدى...
الدارىنان نە كۇتىپ تۇرعانى ادامعا بەيمالىم دۇنيە عوي.. ونى بىلگەندە مۇقان دا لەنينگرادتان كەلمەۋى كەرەك-اق ەكەن... اتتەڭ، دەسەڭشى.
البىرت جاستىقپەن اۋەلدە مۇقاننىڭ، قيان تۇكپىرىندەگى كەشەگى كوشپەندى قازاقتىڭ قارا دومالاق بالاسىن وقىتىپ، ينستيتۋت بىتىرگىزىپ، ودان كۇن كوسەم اتىنداعى قالاعا ءۇش جىلعا جىبەرىپ، ءبىلىم نارىنە سۋسىنداتقان كەڭەس وكىمەتىنە دەگەن سەنىمىندە سەلكەۋ جوق ەدى. وعان قاستىق ويلايتىندار بار دەگەنگە ەش سەنگىسى كەلمەدى... ال، ەگەر بارى راس بولسا، وندا وزىنە دە قاستىڭ ويلاعانداي قابىلداعان بولار... جولىنداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ، قيراتىپ كەلە جاتقان قاتەرلى قارا داۋىلعا قارسى تاجىريبەسىز جاس جىگىتتىڭ توتەپ بەرۋى وڭاي ەمەس-تى... اڭعال جاستىعىن، ساياساتقا ولاقتىعىن قىبىن تاۋىپ، ابدەن پايدالانعان قيتۇرقى جۇيە ءتارتىبى اياۋسىز ارانداتقان. بىرەۋ ءدىڭ قولىمەن وت كوسەيتىندەر ءار كەزدە تابىلاتىن كورىنەدى عوي. سول تۇستا ءتىپتى اسقىنداسا كەرەك. مارعۋا وسىنى ويلاسا، كوكىرەگى ءالى دە وكىنىشتەن «اھ» ۇرادى...
جوعارىدان تۇسكەن پارمەن قاتتى. سونىڭ قىسىمىمەن كۇندە جيىن، كۇندە ايعاي-شۋ. مۇقاندى ماقالا جازاسىڭ دەپ قىستايدى. وعان ءبىر جاعى وتىرعان ورنى دا ماجبۇرلەيتىندەي. لاجسىزدان ماقالا دا جازدى. جازدى ەمەس-اۋ، جازدىردى. جازدىرعاندا دا قالامىن سول ۋاقىتتاعى ساياساتتىڭ بوياۋىنا قانىقتىرا جازدىرتتى. سول، سول-اق ەكەن، قۋ شوپكە وت تيگەندەي گۋلەي جونەلدى. قايران مۇقان! ونىڭ ناقاقتان كۇيگەنىن اۋەلى اللاسى بىلەر، سوسىن مارعۋا بىلەر... قىرسىق بولىپ جابىسقان سول ءبىر جازعانىنىڭ عۇمىر بويى وكشەلەپ، ىزىنەن قالماي، موينىنا قارا تاستاي بايلانارىن، قارتايعان شاعىندا بەتىنە شىركەۋ بولارىن كىم بولجاعان؟!
* * *
پالاتا ءىشى كۇڭگىرت تارتىپتى. مارعۋانىڭ بەيۋاقىتتا قاراڭعى ۇيدە جاتقاندى جانى قالاماۋشى ەدى. تۇرۋعا رۇقسات جوق، ەندى امالسىز كونەدى.
قىزىم-اي، توسەگىمنىڭ باسىنداعى شامدى جاعىپ قويشى، — دەپ ءوتىندى مەدبيكە قىزدان.
ماقۇل، اپا.
شامنىڭ جۇمساق جارىعى بولمەگە جايلى شۋاق توگىپ، ۇيىپ كەلە جاتقان قاراڭعىلىقتى سەيىلتكەندەي. ءبىراق مارعۋانى اۋىر ويدان سەرگىتە المادى.
اپا، ۇيىقتاپ الىڭىز. قولىڭىزداعى ينەگە الاڭداماڭىز. مەن قاسىڭىزدا قاراپ وتىرامىن.
«ۇيىقتا، دەگەندە كەلە قوياتىن ۇيقى بولسا...»
راحمەت، قاراعىم.
مارعۋانىڭ كوزى جۇمۋلى بولعانىمەن، كوكىرەگى وياۋ...
-4-
...«حالىق جاۋى» دەپ، ءسۇت بەتىندەگى قايماعىن جالماپ-جۇتىپ اكەتىپ جاتقان زۇلماتتىڭ مىسىق تابانداپ بۇلارعا دا جاقىنداپ قالعانىن ول كەزدە وزدەرى ءالى بىلمەپتى.
...وتىز سەگىزدىڭ تامىزى تۋدى. ءبىر كۇنى ءتۇن ورتاسىندا ەسىك قوڭىراۋى بەزەكتەي جونەلدى. مۇقان تۇرىپ، شام جاعىپ، كيىنگەنشە شىداماي، سارتىلداتىپ قاعا باستادى. ءۇرپيىپ بۇل دا تۇردى ورنىنان. كۇيەۋى ەسىككە بەتتەپ بارا جاتىپ:
بۇل تەگىن ەمەس. مەنى الىپ كەتەتىن شىعار. قايتارار-قايتارماسى — ەكىتالاي. بالالارعا يە بول، — دەپ ايتىپ ۇلگەردى. بۇل تۇرعان جەرىندە ءتىلى بايلانىپ، قاققان قازىقتاي قاتتى دا قالدى.
ەسىك اشىلعان بويدا تۇستەرى سۋىق، ۇزىن قارا شينەلدى ءۇش اسكەري تاسىر-تۇسىر كىرىپ كەلدى.
قاپتاعايەۆ ءسىز بولاسىز با؟ — دەپ، ەكپىندەي، بولمەلەرگە باس سۇعىپ ارالاپ شىقتى. ءسىرا، بوگدە بىرەۋلەر بار ما دەپ ساق سىنعاندارى بولار. ءتۇسى بوپ-بوز بوپ قۋارىپ كەتكەن مۇقان:
ءيا، ءيا، — دەدى كۇمىلجي.
مىناۋ ءسىزدى ۇستاۋعا، ءۇيىڭىزدى تىنتۋگە بەرىلگەن نۇسقاۋ، دەپ ءبىر جاپىراق قاعازدى ونىڭ كوزىنە توستى.
كيىنىڭىز، بىزبەن بىرگە جۇرەسىز.
ءۇيدى استاڭ-كەستەڭ اقتارىپ، شاعىن ەكى كىتاپ شكافى مەن جازۋ ستولى، تاعى ونى-مۇنى كيىم-كەشەك تۇرعان بولمەنى جاۋىپ، ەسىگىن سۇرگىشتەپ تاستادى.
ءبىزدىڭ رۇقساتىمىزسىز اشپايسىڭدار! — دەپ نىعارلاي بۇيىردى.
بول، تەز جينال! — دەپ نە كيىپ، نە قويارىن بىلمەي ابدىراپ تۇرعان مۇقاندى اسىقتىردى.
ال، ەندى نە دەيىن؟ قۇداي ءبىزدى قايتا كورىسۋگە جازسىن. بالالاردى امان ساقتا، — دەپ، قولىن ارتىنا قايىرىپ ۇستاعان بويى اسكەريلەردىڭ الدىنا تۇسكەن كۇيەۋى ءتۇن قاراڭعىلىعىنا ءسىڭىپ كەتە باردى. «حالىق جاۋى»، «حالىق جاۋى» دەپ، راديودان كۇندىز-تۇنى قاقساپ ايتاتىن جاۋدى مارعۋا ءوز كوزىمەن كورمەگەن ەدى. ەستىگەن كەزدە جون ارقاسىن شىمىرلاتىپ، ۇرەي تۋعىزاتىن سول جاۋ، قۇداي توبەسىنەن ۇرعاندا، ءوزىنىڭ جامىلعان كورپەسىنىڭ استىنان شىققانىنا ايران-اسىر ەسىنەن تانعان مارعۋا سىلەيىپ تۇرىپ-تۇرىپ، كەسكەن تومارداي سۇلق قۇلاپ ءتۇستى. قول-اياعى قاقايىپ، سەرەيدى دە قالدى. ءۇش بالا ءۇش جاقتان ۇلارداي شۋلايدى. ازان-قازان جىلاعان داۋىس. ونى سەزىپ جاتقان بۇل جوق.
ەس-تۇسسىز قانشا جاتقانىن كىم ءبىلسىن، الدەن ۋاقىتتا ەسىن جيناسا، جىلاي-جىلاي سىلەلەرى قاتقان جاس بالالارى ەدەندە ءار جەردە دومالاپ-دومالاپ جاتىر. «اللا، بالاپاندارىم-اي!» — دەپ، مارعۋا ىشقىنا ورنىنان تۇرۋعا قارماندى. جاندارمەنمەن بويىن تىكتەپ، ولارعا قاراپ، ءبىراز مەڭىرەيىپ وتىر. «بۇل سورماڭدايلاردىڭ كۇنى ەندى نە بولماق؟ بۇدان بىلاي ولارعا بالتالاساڭ كەتپەس «حالىق جاۋىنىڭ بالالارى» دەگەن ات جابىسارى انىق. كىمگە بارىپ مۇڭىن شاعىپ، كىمنەن اراشا سۇراماق؟» بالالارىن ويلاۋى مۇڭ ەكەن، كوكىرەگىن اششى وكسىك كەرنەپ، وزەگى ورتەنىپ بارا جاتقانداي كۇيدى. بەيمالىم ۇرەي بويىن بيلەپ، جان-جاعىنان ازىناپ ۇسكىرىك سوققانداي، دىرىلدەپ-قالشىلداپ بارادى.
ورنىنان ءۇش ۇمتىلىپ، شاققا تۇرىپ، اششى وكسىك كوكىرەگىن تىرناپ، ال كەپ جىلاسىن. بالالارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جەردەن كوتەرىپ اپارىپ، توسەكتەرىنە جاتقىزىپ ءجۇرىپ، بودا-بودا ەڭىرەسىن. اياق-قولىندا ەش ءال قالماعانداي. كۇش-قۋاتىنىڭ ءبارى كۇيەۋىمەن بىرگە كەتكەندەي. بالالارىنا قارايدى دا بوتاداي بوزدايدى. سونداعى زار جىلاعانى، ەگەر بارى راس بولسا، قۇدايعا دا جەتكەن شىعار دەپ ويلاعان. «ءتىرى جەتىم بولاتىنداي بۇلاردىڭ نە كىناسى بار؟ مۇقاننىڭ جازىعى نە؟» — دەپ جىلايدى عوي. ءبىراق زارى جەتپەگەندەي...
ول ۋاقىتتا قايسارى — بەستە، جىگەرى — ۇشتە، مەدەتتىڭ التى ايلىق، ەمشەكتەگى كەزى. جىلاي-جىلاي داعدارىپ وتىرعان مارعۋانىڭ ساناسىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن، بۇلاردىڭ ەندىگى جەردەگى اناسى دا، پاناسى دا ءوزى ەكەنىن، وزىنەن باسقا سەنەتىن ەشكىمى قالماعانىن ۇقتىرعانداي ءبىر توسىن وي قىلاڭىتادى. سول ويى بىرتە-بىرتە جۇرەگىن ورنىقتىرىپ، كوڭىلىن بەكىتىپ، جىلاۋىن قويدى. نە ىستەۋ كەرەگىن، كىمدەرمەن حابارلاسىپ، كىمدەردەن اقىل سۇراۋعا بولارىن توپشىلادى. مارعۋا قازان-وشاقتىڭ قامىنان باسقاعا باس قاتىرماۋشى ەدى. تىستىڭ شارۋاسى — ەركەكتىڭ مىندەتى دەپ بىلەتىن. بۇعان شەكتى ول كۇيەۋىنە ابدەن ارقا سۇيەپ كەتكەن ەكەن عوي. ەندى نە ىستەمەك كەرەك؟ كۇيەۋى قايتا ما، قايتپاي ما؟ ءولى مە، ءتىرى مە؟ كۇيەۋى ەسىنە تۇسكەندە الگىندە بەكىگەن بويى تاعى بورداي ۇگىلىپ، تىزەسى بۇگىلىپ جۇرە بەردى...
..كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزدى. مۇقانمەن وتكىزگەن بارشا قىزىعى، ۋايىمسىز-قايعىسىز ىشكەن قارا شاي مەن قارا نانعا كوڭىلى سەمىرگەن الاڭسىز شاقتارى قاس-قاعىمدا كوزدەن بۇل-بۇل ۇشىپ جۇرە بەردى، ءبىر كورگەن ادەمى تۇستەي عايىپ بولدى. الدى — قاراڭعى تۇمان...
تامىز ايىنىڭ ءولىاراسىنداعى مىنا قاپ-قاراڭعى ءتۇنىنىڭ ەكىنشى جارتىسى ءوتىپ بولمادى. وسىدان باستاپ، ەندىگى كۇنى مي جەتپەس قاپاسقا اينالارىن ول ءولى انىق بىلگەن جوق-تى، ءبىراق ءبىر سۇمدىقتى بولمىسىمەن سەزىندى. جان-جاعىنان قاماعان سانسىز ساۋالعا جاۋاپ تاپپاي، تىعىرىققا تىرەلىپ، دارمەنسىز كۇي كەشەتىن ۇزاق سونار سەرگەلدەڭىندە مۇنداي ۇيقىسىز تۇندەر از ەمەس-تى. بۇل تەك باسى عانا ەدى...
* * *
— بەۋ، دۇنيە-اي؟! — دەگەندە مارعۋانىڭ داۋىسى شىعىپ كەتتى
بۇعان اۋىق-اۋىق كوز تاستاپ قويىپ، ساۋساقتارى جىپىلداپ، قيىلعان كىشكەنە داكەدەن جۇمىرلاپ، ينەنىڭ ورنىن سۇرتەتىن تۇيىنشەك وراپ وتىرعان مەدبيكە قىز سەلك ەتىپ، باسىن وقىس كوتەرىپ الدى. ول دەرەۋ قاسىنا كەلىپ، ءدارىنىڭ قۇيىلۋىن تەكسەردى.
وھو، اپا! ءدارىڭىز، بىتۋگە از-اق قالىپتى. بۇگىنگە وسى جەتەدى. ءقازىر ينەنى تامىرىڭىزدان الىپ، ءبىر بىلەگىڭىزدى بوساتامىن. ەكىنشى قولىڭىزداعى اپپارات تاڭەرتەڭگە دەيىن تۇرا تۇرادى. قان قىسىمىڭىز بەن جۇرەك سوعىسىن كەزەكشى دارىگەر مونيتوردان قاراپ وتىر عوي، سول ءۇشىن كەرەك.
مەدبيكە ينەنى الىپ، سۇپ-سۋىق بولىپ قارىسىپ قالعان بۇنىڭ ساۋساقتارىن جىپ-جىلى الاقانىنا سالىپ ۋقالاپ، ارى بەرى بۇگىپ، جىلىتا باستادى. جىلىتىپ، جامىلعىنىڭ استىنا كىرگىزىپ، قىمتاپ جاۋىپ قويدى. بۇعان قالاي ءىشى جىلىماسىن ؟ ريزا بولعان مارعۋا:
راحمەت! وركەنىڭ ءوسسىن، باقىتتى بول! — دەدى شىن ىقىلاسىمەن القاپ.
«مەنىڭ جولىمدى بەرسىن!» دەڭىزشى، اپا.
؟!
ءسىزدىڭ جولىڭىزدى بەرىپ، ءسىز سياقتى اكادەميكتىڭ جارى اتانساق جامان با ەكەن؟..
وي-بۋ-ۋ-ۋ، جارقىنىم-اي! مەن بىردەن اكادەميكتىڭ ايەلى بولىپ، كوكتەن تۇسە قالدى عوي دەيمىسىڭ؟ مەنىڭ جاسىمدى بەرسىن! ال، شەككەن بەينەتىمدى ەشكىمگە كورسەتپەي-اق قويسىن...
قويىڭىزشى، اپا. ءتۇرىڭىز بەينەت شەككەن ادامعا ەمەس، ءۇرىپ ءىشىپ، شايقاپ توگىپ، زاماننىڭ بار جاقسىلىعىن ءبىر كىسىدەي كورگەن جانعا كوبىرەك ۇقسايتىنداي عوي.
ە-ە-ە، قاراعىم، سىرت ءپىشىن الدامشى كەلەدى عوي. جاقسىلىقتى دا كوپ كوردىم، كورمەدىم دەي المايمىن... ءبىراق سونىڭ ۇدەسىنەن شىققانشا قانداي قۇقاي كورمەدىك، قانداي وت كەلەكتەن وتپەدىك...
وي، اپا-اي، ۇلكەن كىسىلەردىڭ ءبارىنىڭ «ءبىز نە كورمەدىك؟» دەيتىن ادەتى بار ەمەس پە؟
سەنسەڭ دە وسى، سەنبەسەڭ دە وسى...
ياپىر-اۋ، وسى تاقىلەتتەس ءسوزدى بۇرىن دا ءبىر ەستىگەن سەكىلدى. ءيا، ءيا، ەسىنە ءتۇستى. ەلدەگى اعايىنىنىڭ ۇيگە كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن ستۋدەنت قىزى بولۋشى ەدى. ءبىر كۇنى «ينستيتۋتىمدى ءبىتىردىم»، — دەپ كەلە قالعان ەكەن. شايىن بەرىپ وتىرىپ، اڭگىمە ۇستىندە: «وقۋىڭدى اياقتاعانىڭ وڭدى بولعان، ەندى ءبىر قويشىنىڭ بالاسىنىڭ ەتەگىنەن ۇستا، تۇرمىس قۇر. اۋزىڭ مايدان ارىلمايدى»، — دەگەن، قالجىڭ-شىنى ارالاس. سول-سول-اق ەكەن، الگى قىز: «وقىماعان ءوزىڭىز اكادەميكتىڭ قاتىنى بولىپ الىپ، ينستيتۋتتى قىزىلعا بىتىرگەن ماعان قويشىنىڭ ۇلىنا شىق دەگەنىڭىز — قاي ءسوزىڭىز؟ باسقا جوندەمدەۋى اۋزىڭىزعا تۇسپەدى مە؟ الدە قيماي وتىرسىز با؟» — دەگەنى شاق ەتىپ. ساسىپ قالعان مارعۋا: «استاپىراللا! مىنا قىز نە دەيدى؟» — دەپ سوندا جاعاسىن ۇستاعان. كۇيەۋگە كىسى لاۋازىمىنا قاراپ ەمەس، ادامىنا قاراپ شىقپاس بولار ما؟
مىنا قىزدىڭ دا كوكەيى بەلگىلى بولدى.
مارعۋا اڭگىمەنى ودان ءارى سوزعىسى كەلمەي، ىرگەگە قاراي اۋناپ، كوزىن جۇمدى. ۇيىقتاپ كەتەر ءتۇرى كورىنبەيدى.
الگىندە ۇزىلگەن وي جەلىسىن ارى قاراي ساباقتادى...
-5-
...قولىنا ۇستاعان بۋىنشاق-تۇيىنشەگى بار مارعۋا ورتالىق كوشەنىڭ قيىلىسىنا ورنالاسقان، تۇتاستاي ءبىر ورامدى الىپ جاتقان ەنى مەن ۇزىندىعى بىردەي سۇپ-سۇر تاس ءۇيدى الىستان اينالىپ، سول كۇنى كوپ ءجۇردى. ۇستاپ اكەتكەندەردى وسىندا اكەلىپ قامايدى دەگەندى ەستىگەن. كۇيەۋىنىڭ دەرەگىن بىلمەكشى بولىپ جۇرگەن ءتۇرى. نەشە كۇن ءوتتى — تىرس ەتكەن حابار جوق. قانداي كۇيگە ءتۇستى ەكەن؟ ءجونى كەلسە، بەرمەكشى بولىپ الىپ شىققان كەرەك-جاراق ونى-مۇنىسى، ازىن-اۋلاق تاماعى بار. قاھارلى قامالداي كورىنىپ، تۇنەرىپ ىزعار شاشقان سۇسى بولەك ۇيگە كوشەنىڭ قارسى بەتىنەن جاسقانا قاراعانى بولماسا، جاقىنداپ بارۋعا باتىلى دا جەتەر ەمەس. جۇقا كيىنگەن بۇنىڭ كۇزدىڭ سالقىن لەبىنەن بە، الدە ىشتەگى تولاسسىز الاسۇرعان ۇرەيدەن بە بويى قالتىراپ، ءتىسى تىسىنە تيمەي ساقىلداي جونەلدى. نەدە بولسا، جاقىنداپ بارۋعا تاۋەكەل ەتتى. ەسىگى قايدا بولدى ەكەن؟ كوزىنە تۇسكەن ەسىكتىڭ تۇسىنا كەلىپ، الىستان بايقاستادى. كىرگەن-شىققان بىرەۋ ۇشىراسار ما ەكەن دەپ ۇمىتتەنەدى. ءبىراق، جان بالاسى كورىنبەدى. بويىنداعى بار باتىلدىعىن جيىپ، ءبىر ۇلكەن ەسىككە جاقىنداپ بارىپ تارتتى. بيىك ەسىك بىلق ەتپەدى، قايتا تاكاپپارلانا شالقاياتىنداي. ەشقانداي اياق ءىزى جوق.
دەمەك، بۇل ەسىك بولماعانى عوي. سۇر ۇيگە بويى ۇيرەنگەندەي ول وجەتتەنىپ، اينالىپ ءجۇرىپ، ەسىك بىتكەندى تۇگەل تارتىپ شىقتى. ءبارى بەكەر اۋرەشىلىك. ەسىك اتاۋلىسى تارس جابىق. بىتەۋ ءۇي مەلشيگەن قالپى.
مارعۋانىڭ ءتوسى شىمىرلاپ، ءسۇت كەرنەي باستادى. ەسىنە ۇيىندە ەمشەكتەگى جاس بالاسى قالعانى سوندا بارىپ ءتۇستى. قۇلىنىمنىڭ ەمەتىن ۋاقىتى بولعان ەكەن عوي. جىلاپ جاتىر-اۋ. كوتەرەمىن دەپ قايسار توسەكتەن قۇلاتىپ الماسا جارار ەدى دەپ ۋايىمداعان ول ۇيىنە قاراي قۇستاي ۇشتى. ءتوسى دە ءيىپ قويا بەردى. تاڭەرتەڭ مەدەتىن ەمىزىپ، ۇيىقتاتىپ، ۇلكەن ەكەۋىنە تاپسىرىپ، سىرتتارىنان بەكىتىپ كەتىپ ەدى. ونىڭ وياناتىن ۋاعى باياعىدا بولدى. وكشەسى جەرگە تيمەي، ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ جەتتى. ۇشەۋى ءۇش جەردە ەڭىرەپ جىلاپ جاتىر. ۇلكەنى كىشكەنتايىن جۇباتا الماي قىستىعىپ جىلاسا، ورتانشىسى سولارعا قوسىلىپ، بوستان بوسقا ەڭىرەۋدە. «بوتاقاندارىم-اي!» — دەپ، مارعۋا كەلىسىمەن ۇلكەن ەكەۋىنىڭ بەتىن جۋىپ، قالتاسىنان ءتاتتى الىپ بەرىپ، الداندىردى. كىشكەنتايىنىڭ جورگەگىن اۋىستىرىپ، قايتادان قۇنداقتاپ، ەمىزۋگە وتىردى. تورعايدىڭ بالاپانىنداي اۋزىن اشىپ، جان-جاعىنا بەتىن بۇرىپ، ەمشەك ىزدەپ تالپىنعان ءسابيىنىڭ ءتۇرىن كورىپ، ەگىلىپ قويا بەردى. ەكى ۇرتى بۇلكىلدەپ، ءتوسىن سورعان بالانىڭ جۇزىنە اششى جاسى تامىپ وتىرعانىن سەزەر ەمەس. بالالارى جۇباندى. سۇتكە تويىپ مەدەتى مۇرنى پىسىلداپ، ۇيىقتاپ كەتتى. انالارى قاسىندا بولعان سوڭ ۇلكەندەرى دە وزدەرىمەن-وزدەرى الاڭسىز ويىندى سوعۋدا. كوز جاسىنا ەرىك بەرگەن مارعۋا سول وتىرعاننان ءىڭىر قاراڭعىلىعىنا دەيىن تىرپ ەتپەدى. ءبىر ۋاقىتتا تامان سۇراپ جىگەرى قىڭقىلداي باستادى. بۇل لاجسىز تۇرىپ، اس ۇيگە بەتتەدى.
مۇقاندى الىپ كەتكەن كۇنى مارعۋا قالتاسىنداعى قىرىق سوممەن قالعان. سونى بالالارىنا تالعاجاۋ ەتىپ كەلەدى. ونىڭ دا ءتۇبى كورىنەيىن دەدى...
...مارعۋا تاس قامالداي سۇستى ءۇيدىڭ ەسىگىن كۇزەتۋدەن ءبارىبىر تانعان جوق. بۇگىن دە اينالىپ ءجۇر... كۇندەردىڭ كۇنىندە ۇزاق كۇتۋدەن سوڭ باتىس جاقتاعى بۇيىردەگى ەسىكتەن شىققان الدەبىرەۋدىڭ قاراسىن بايقاپ، ەندى تەك وسى ەسىكتى توڭىرەكتەيتىن بولدى.
دۇنيەدەگى ەڭ قيىن نارسە — بەلگىسىزدىك بولسا كەرەك. باسىنا ءىس ءتۇسىپ زوبالاڭدا كەتكەن جارىنان حابار الا الماي، زارىعۋدىڭ نە ەكەنىن مارعۋا سوندا ءبىلدى. ەش دەرەگى جوق. قايدا اپاردى؟ نە كۇيدە؟ قانداي كىناسى بار؟..
مارعۋا كوشەگە شىقسا، ماڭدايىندا حالىق جاۋىنىڭ ايەلى دەگەن قارعىس تاڭباسى بارداي، ەشكىمنىڭ جۇزىنە تىكتەپ تۋرا قاراي المايدى. بۇرىنعى دوس-جاران دەگەندەرى بۇدان قاشقالاقتايدى. قايسىبىرەۋلەرى بۇنى كورسە دە كورمەگەن بولىپ، قاسىنان وتە شىعادى. ءتىپتى، ۇشىراسپاس ءۇشىن كوشەنىڭ كەلەسى بەتىنە تايقىپ كەتەتىندەردى تالاي بايقادى. وندايدا جىگەرى جاسىپ، ورتا جولدان ۇيىنە قايتىپ كەلۋشى ەدى دە، ەكى كوزگە ەرىك بەرەتىن. ءبىراق تاعات تاۋىپ تاعى وتىرا المايدى. سۇر ءۇيدى ءبىر اينالىپ شىعۋى — مىندەت سەكىلدى. وتكەن جولعىدان كەيىن مەدەتتى ۇيدە قالدىرۋعا قورقاتىن بولدى. جىلىلاپ وراپ الىپ، كوتەرىپ جۇرەدى.
ءبىر كەلگەن جولى ەر ادامنىڭ ەسىك جاقتاۋىنداعى تۇيمەنى باسقانىڭ ىشتەن اسكەري جىگىت ەسىكتى اشىپ، ونى كىرگىزىپ العانىن انىق كوردى. سىرتتان قوڭىراۋ بەرۋ كەرەكتىگىن سوندا بارىپ ۇققانداي. بويىندا قالعان بار قۋاتى مەن قايراتىن جيىپ، بۇل دا ەسىككە جاقىنداپ، دىرىلدەگەن ساۋساعىمەن تۇيمەنى ارەڭ باستى. ەسىككە جان ءبىتىپ، سىقىر ەتىپ اشىلا بەردى. ارعى جاعىنداعى ساقشىنىڭ تۇزداي كوزى اتىزداي بولىپ، ساعان نە كەرەك دەپ، كەسە كولدەنەڭ تۇرا قالدى.
مارعۋا ۇزاق ۋاقىت كۇزەتىپ ءجۇرىپ، ءتىرى پەندەمەن تىلدەسۋگە قولى ارەڭ جەتكەندە ەسىك قايتا جابىلىپ قالار ما دەگەن قورقىنىشتان شاپ بەرىپ تۇتقاسىنا جابىسىپ، ىشكە قاراي جان دارمەنمەن ۇمتىلدى. نەشە كۇنگى جۇپتاپ جۇرگەن ءسوزىن دە ايتا الماي، ەڭىرەپ جىلاپ قويا بەردى. «كۇيەۋىم. كۇيەۋىم وسىندا» — دەي بەرەدى بار بولعانى. ساقشى جاپ-جاس جىگىت ەدى. قانىن ىشىنە تارتىپ، سۇرلانىپ العان. ەش نارسەنى تىڭدايتىن ءتۇرى جوق. بالا كوتەرگەن ايەلدىڭ كوز جاسى ونى جىبىتە المادى. كوكىرەگىنەن يتەرمەلەپ، سىرتقا ىعىستىرىپ تاستادى. ەسىك قايتا تارس جابىلدى. مۇقاننىڭ ءبىر دەرەگىن بىلسەم-اۋ دەگەن ءۇمىتى دە شورت ۇزىلگەندەي.
سول ۋاقىتتا، قۇداي جارىلقاپ، ىشتەن ەگدەلەۋ بىرەۋدىڭ شىعا قالماسى بار ما. ەبىل-سەبىل جىلاعان بۇنىڭ ءتۇرىن كورىپ، نەعىپ جۇرگەنىن سۇرادى. بۇل جىلاعانىن قويىپ، بۇدان بىرنەشە كۇن بۇرىن تۇندە الىپ كەتكەن كۇيەۋىن ىزدەپ جۇرگەنىن، ءولى-تىرىسىن بىلمەيتىنىن ايتتى. ول ءسال ويلانىپ بارىپ: «كۇيەۋىڭنىڭ ءاتى-جونىن ايتشى»، — دەدى. ىشكە كىرىپ كەتكەن ول ءبىرقىدىرۋدان سوڭ شىعىپ: «كۇيەۋىڭنىڭ ءىسى تەرگەۋدە جاتىر. تەكسەرىس ءالى بىتكەن جوق. بۇل اراعا كوپ كەلە بەرمە. ءوزىڭدى دە وتىرعىزىپ قويادى»، دەدى قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، ەلەۋسىز.
مارعۋانىڭ زارەسى ءزار تۇبىنە كەتتى. ۇيىنە قاراي زىمىراسىن «ءتىرى»، «ءتىرى ەكەن عوي، جارىعىم» دەگەن ءبىر-اق وي ونىڭ ساناسىن باۋراپ العان. «ۋا، ءتاڭىرىم، وعان ءوزىڭ جار بولا گور!" ءالى تەكسەرۋدە بولسا، اق-قاراسىن انىقتايدى عوي. كۇيەۋىنىڭ جازىقسىز ەكەنى — ايدان انىق. قايتاراتىن بولار. ەندەشە، بۇل نەسىنە جىلايدى؟
ءۇمىت وتى قايتا جاندى. كەلىسىمەن جەتى نان ءپىسىرىپ، كورشىلەردىڭ اۋلادا ويناپ جۇرگەن بالالارىنا تاراتىپ جىبەردى. «وسى بالالارداي ۋايىمسىز-قايعىسىز ەتە گور».
مارعۋا ەندى ءوز بالالارىن اشىقتىرماۋدىڭ قامىنا كىرىستى. كيىم ىلگىشتە تۇرعان ءوزىنىڭ كيىمدەرىن تۇگەل الىپ، ءوڭى ءتۇزۋ، وتەدى-اۋ دەگەندەردى بولەك ىرىكتەدى. ونىڭ بىركيەر، ءساندى كويلەك كونشەگى كوپ تە ەمەس ەدى. از بولسا دا، تالعاممەن الىنعان ساپالى دۇنيەلەر. كوبى — كۇن كوسەم اتىنداعى قالادان قايتارلارىندا الا كەلگەن، بۇل جاقتا ءالى جوق تاڭسىق زاتتار. جاقسى كيىم كوزدىڭ قۇرتى عوي. بۇرىن سۇراپ، قىزىعۋشىلار كوپ بولۋشى ەدى. حالىق جاۋىنىڭ ايەلىنىڭ كيىمىن ەندى كىم السىن؟ ودان دا ەشكىم بىلمەيتىن جاققا جىبەرۋگە وقتالدى. ول ءبارىن كەڭدەۋ سومكەگە سالىپ الىپ، كيىلگەن كيىمدەردى الاتىن دۇكەنگە تارتتى. قۇنىن كوپ تومەندەتىپ قويعانىنا قاراماستان ءبارىن وتكىزىپ كەتتى. نەعۇرلىم ارزانىراق بولسا، سوعۇرلىم تەز وتەتىنى بەلگىلى. وتۋىنە قاراي پۇلىن كەلىپ الىپ تۇراتىن بولدى. وسى ايتقان باعالارىن بەرسە دە، بالالارىنا ءبىرازعا جەتەرلىك ءناپاقا. ءوزىنىڭ بۇل تاپقىرلىعىنا ريزا بولىپ، ءتىپتى وجەتتەنىپ كەتكەن ول، كەلەسى جولى تاعى نەلەردى ساتۋعا بولاتىنىن دا ويلاپ قويدى.
...بۇل ەندى ۇيدەن كوپ ۇزاپ شىقپاۋعا اينالدى. سىرتقا شىقسا: «انە، حالىق جاۋىنىڭ ايەلى كەتىپ بارادى»، — دەپ، جۇرت ساۋساعىن شوشايتىپ كورسەتەتىندەي تومەنشىكتەي بەرەدى. «مۇقان قايتىپ كەلەدى» دەگەن ءۇمىتى دە السىرەپ بارادى. مۇقاندى الىپ كەتكەننەن كەيىن جيىرما ءبىر كۇن وتكەندە ۇيگە بەيۋاقىتتا جەردەن شىققانداي بولىپ، زور دەنەلى ورىس جىگىتى كىرىپ كەلدى. ونى كورگەن بويدا-اق مارعۋانىڭ تىزەسى قالتىراپ وتىرا كەتتى. كەلگەن جىگىت سۇرگىشپەن بەكىتىلگەن بولمەنىڭ ەسىگىن تەكسەرىپ، بۇنى جاۋاپقا شاقىرعان تىلدەي قاعازدى قولىنا ۇستاتتى. قاي ۋاقىتتا، قاي جەرگە باراتىنى انىق جازىلىپتى.
ءوزى بارىپ كۇندە ەسىگىن، كۇزەتىپ جۇرگەن ءسۇر ءۇي عوي باياعى. قۇرىعان جەرىم وسى شىعار دەپ ويلادى مارعۋا. ۇزىن قۇلاقتان حالىق جاۋلارىنىڭ ايەلدەرىن دە ۇستاپ، بالالارىن جەتىمدەر ۇيىنە وتكىزىپ جاتىر دەگەندى ەستۋى بار. ونداي زۇلمات وزدەرىنە سوقپاسا ەكەن دەپ تىلەۋشى ەدى... ءبىراق ءبىر سۇمدىقتىڭ تايانعانىن سەزدى. ادامنىڭ ءتىپتى جىلاۋعا شاماسى كەلمەي قالاتىن كەزى بولادى ەكەن. بۇكىل ساناسى، اقىل-ويى سىمداي تارتىلىپ، قاتىپ قالعانداي، ەش نارسەنى بايىپپەن ويلاي المادى. تۇنىمەن بالالارىنىڭ كىرىن جۋىپ، كيىم-كەشەكتەرىن جيناستىرىپ، رەتكە كەلتىردى. مولداپ تاماق ىستەدى. ءوزىنىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جۇرگەنىن ءبىلىپ جاتپاعانداي. ماعىناسىز، ۇزاق كۇيبەڭدەدى. ىستەيتىن جۇمىس تا تاۋسىلعانداي. بالالارىن جۋىندىرىپ جاتقىزىپ، ءوزى دە جۋىنىپ-شايىنىپ، بۇرىشقا قۇبىلاعا قارال وتىرىپ، بالا جاستان ەسىندە قالعان قاجى اتاسىنان ۇيرەنگەن دۇعالارىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، وقۋعا كىرىستى. تاپجىلماستان بىرنەشە قايىرىپ، ۇزاق وقىدى. كوڭىلىن بەكىتىپ، بويىن قاتايتتى. ءتاڭىرى ءوزى بەرگەن جانىن ءوزى الادى. ادامنىڭ قولىنداعى ەمەس، اللانىڭ قولىنداعى دۇنيە. بۇنىڭ بالالارىنىڭ نەسىبەلەرىن اللاسى سوردان جاراتپاعان شىعار. ينشاللا، — دەپ ورنىنان تۇرىپ، ءوڭى ءتۇزۋ ءبىر قابات كيىمىن كيىپ، جاۋاپقا بارۋعا جينالدى. تاڭ اتىسىمەن ەكى بالاسىن تاماقتاندىرىپ، قۇدايعا اماناتتاپ، تەز كەلەتىنىن ايتىپ، سىرتتارىنان بەكىتىپ، مەدەتىن كوتەرىپ ۇيىنەن شىقتى.
ايتقان ۋاقىتىندا جەتتى. وتكەندەگى ەسىككە كەلىپ، تۇيمەنى باتىلدانا باستى. ىشتەن شىققان ساقشىعا تىلدەي قاعازدى كورسەتىپ ەدى، بۇنى اينالدىرىپ اكەلىپ، تەرىستىك جاعىنداعى بۇرىشتا قابىرعا تۇستەس سىرمەن سىرلانعان كوزگە شالىنار-شالىنباس كىشكەنە ەسىكتەن كىرگىزدى. ءبىرىنشى قاباتتاعى ءبىر بولمەگە اپارىپ، وتىرعىزىپ قويدى. ءقازىر تەرگەۋشى كەلەدى دەگەن. سودان بۇل ۇزاق توستى. ىسسىلاعان بالاسى قىڭقىلداپ جىلاي باستادى. وراۋىن شەشىپ، جەڭىلدەپ كوتەرىپ الدى. ءتوسىن ساۋىپ، بوتەلكەگە قۇيىپ الىپ شىققان، سول ءسۇتتى ەمىزدى. ءتۇس الەتىندە ىزديعان بىرەۋ كەلىپ كىردى. بۇنى كوزىمەن ىشىپ-جەپ، تەسىرەيىپ تىنتە ۇزاق قارادى. كوزى وڭمەنىنەن ءوتىپ بارادى. ءسىرا، باسىنان ىقتىرىپ الماق. مارعۋا سىر بەرمەدى. تاستاي قاتىپ وتىر. ءاتى-جونىن سۇرادى. ءبىر سوزبەن جاۋاپ قاتتى. ىشتەي شامىرقانىپ، ىزاسى كەلدى. شاقىرىپ وتىرعان ادامىنىڭ ءاتى-جونىن بىلمەي قالىپ پا؟ سالعىلاسار جايى جوق. تارتىپتەرى سولاي شىعار، يت ءبىلىپ پە؟ تەرگەۋشى ودان كەيىن بالاڭدى نەگە الىپ كەلدىڭ دەپ كىجىڭدەدى. بۇل، قالدىراتىن ادامى جوعىن، ۇيىندە تاعى ەكەۋى يەسىز قالعانىن ايتىپ، تەزىرەك باستاۋىن سۇرادى. ونداي باتىلدىقتىڭ وزىنە قايدان كەلگەنىنە تاڭى بار. «ن-د-دا-ا»، — دەپ، تەرگەۋشى مۇرنىنىڭ استىنان مىڭگىرلەپ ۇزاق سوزدى. قاي جەردە قىزمەت ىستەگەنىن سۇرادى. بۇل جۇمىس ىستەپ كورمەگەنىن، بۇنىڭ مىندەتى — بالا تۋىپ، ونى كۇتۋ ەكەنىن ءتۇسىندىردى. تەرگەۋشىنىڭ مارعۋانىڭ ءوزى تۋراسىنداعى سۇراعى وسىمەن ءتامامدالىپ، كۇيەۋىنىڭ جايىنا كوشتى. كۇن كوسەم اتىنداعى قالاعا نەگە بارعاندارىن، ول جاقتا كىممەن جاقىن ارالاسقاندارىن، كۇيەۋىنىڭ نەمەن اينالىسقانىن ەجىكتەپ سۇراپ، كوپ وتىردى. اينالدىرىپ كەلىپ، ءبىر نارسەنى قايتالاپ تەرگەي بەرەدى. جاڭىلدىرىپ، شاتاستىرىپ، تىعىرىققا تىرەمەك.
مارعۋاعا جاڭىلىپ، نە كورىنىپتى؟ ول ادام اتتارىن جادىندا قاتتى ساقتاۋشى ەدى. ارالاسقان ادامدارى ەسىندە عوي. ورىس كىسىلەرىن اۋىزەكى تىلدە «دياديا، تەتيا» دەگەن سوزدەرمەن اتاعاندى مۇقان ۇناتپايتىن. العاش بارعان ۋاقىتتارىندا جالداپ العان ءۇيدىڭ يەلەرىنەن باستاپ، جاتاقحانا قىزمەتكەرلەرىن، ءوزىنىڭ ۇستازدارىن، بۇنىڭ كۇندەلىكتى ارالاساتىن ادامدارىن مىندەتتى تۇردە اكەسىنىڭ اتىن قوسىپ، تولىق ايتقىزىپ ۇيرەتكەن. بۇل — مادەنيەت، ءارى قۇرمەت دەپ ۇقتىراتىن. مارعۋا ول جاقتاعى ءوزى كورگەن-بىلگەن جەرگىلىكتى ورىستاردى اتى جوندەرىمەن ساقىلداتىپ ايتىپ بەردى. ول كەزدە مارعۋانىڭ ءوزى دە ورىسشانى ءتاپ-تاۋىر مەڭگەرىپ العان. «سەن جۇمىس ىستەمەي ۇيدە وتىرساڭ ورىسشانى قايدان ۇيرەنىپ ءجۇرسىڭ؟» — دەپ سۇرادى تەرگەۋشى ءسوز اراسىندا. «لەنينگرادتا ۇيرەندىم»، — دەدى. باسقا نە دەسىن؟
تەرگەۋشى الدەقانداي قاعازدى ۇزاق تولتىردى. مارعۋاعا ول، ادەيىگە ۋاقىتتى سوزىپ، مۇنىڭ جۇيكەسىنە ءتيىپ، ىلىك ىزدەپ وتىرعانداي كورىندى. بۇل دا سازارىپ وتىرا بەردى. تەك بالا جىلاماسا ەكەن. ايتكەنمەن، مەدەتتىڭ ەمەتىن ۋاقىتى بولىپ ەدى، ول ۋىلدەپ جىلاي باستادى. «كەشىرىڭىز، مەن بالامدى ەمىزۋىم كەرەك»، — دەدى تەرگەۋشىگە تىكە قاراپ. تەرگەۋشى اشۋدان شىتىناپ، جارىلعانداي. «بۇدان كەيىنگى شاقىرتۋلارعا بالاسىز كەلەتىن بول»، — دەپ دىكەڭدەدى. وسىدان-اق مارعۋا بۇل جولى توزاقتان امان قۇتىلارىن ءىشى سەزدى. ءبىراق، قۋانارلىق رەتى جوق ەدى: «حالىق جاۋلارىنىڭ وتباسىنا الماتىدا تۇرۋعا تىيىم سالىنعان، قالادان تەز ارادا كەتۋىڭ كەرەك» دەگەندى نىعىرلاي ايتتى. «قايدا كەتكەنىڭدى، توقتاعان جەرىڭدى ايتىپ، حابارلا»، — دەپ قولىنا تەلەفونىن، ءاتى-جونىن جازىپ، تىلدەي قاعاز ۇستاتتى.
مارعۋا جاۋاپ الۋدىڭ وسىمەن اياقتالعانىن شامالاپ:
كۇيەۋىمە جولىعۋعا بولا ما؟ — دەپ سۇرادى نىق داۋىسپەن.
ۇرىقسات جوق. — جاۋاپ كەلتە قايىرىلدى.
ەندەشە، ونى-مۇنى بەرىپ جىبەرۋگە بولا ما؟ — دەدى تاعى باتىلدانىپ.
وعان دا ۇرىقسات ەتىلمەيدى. ايىنا ءبىر-اق رەت تاماق كىرگىزۋگە بولادى. كۇيەۋىڭنىڭ وتىرعانىنا ءالى ءبىر اي تولعان جوق قوي.
ءيا، ءيا...
بۇل «ءيانىڭ» استارىندا ۇلكەن قۋانىش جاتقانداي. مارعۋا ويلاماعان جەردەن كۇيەۋىنىڭ امان-ەسەن ەكەنىن ءبىلىپ الدى.
بالاسىن باۋىرىنا قىسقان بۇل تەرگەۋدەن ءبىر جاعى وسىلايشا قۋانىپ، ءبىر جاعى قوبالجىپ شىعىپ ەدى. ايداھاردىڭ اۋزىنان ءتىرى قايتقان قوياننىڭ كوجەگىندەي دىردەك قاعىپ كەلەدى. باقىت دەگەننىڭ سالىستىرمالى دۇنيە ەكەنىن سوندا تۇيسىنگەندەي. بۇنىڭ سول شاقتاعى كوڭىل كۇيى، باقىت دەگەننىڭ بارى راس بولسا، سول باقىتى وسى شىعار دەۋگە كەلەتىندەي ەدى. قوساعىنىڭ ءتىرى ەكەنىنە كوزى جەتتى. ءوزىن قاماپ قويماي، ۇيىنە قايتاردى. بالالارى دا امان. «ەندى نە كەرەك ساعان؟ قۋانا بەر، مارعۋا»، — دەيدى ءوزىن-وزى قايراپ. «ءتاۋبا. مىڭ مارتە قۇلدىڭ ساعان، جاساعان يەم. ءبىر جولعى قاتەردىڭ بەتى قايتقانداي». «قالادان كەتۋى كەرەك» دەيدى. كەتۋى كەرەك بولسا، كەتەر. سوندا قايدا بارماق؟
...مۇقاننىڭ ۇستالۋى تەك ءوز شاڭىراعىنا عانا ەمەس، بۇكىل اۋلەتكە زوبالاڭ اكەلگەندەي. ول ءوزى ينستيتۋتتى ءتامامدايتىن جىلى قارتايعان اكە-شەشەسىن ۋاق بالالارىمەن الماتىعا كوشىرىپ العان ەدى عوي. قالانىڭ سىرتىنان جەكە ءۇي ساتىپ اپەرگەن. بۇلار شالعايدا وقۋدا جۇرگەندە اتاسى دۇنيەدەن وزىپ، ەنەسى ماكەن بالالارىمەن وتىرعان. ءىنىسى كادىر مۇقان قىزمەت ىستەيتىن ينستيتۋتتا وقۋشى ەدى. «حالىق جاۋىنىڭ تۋىسىنا ارامىزدا ورىن جوق»، — دەپ، اۋەلى ونى وقۋدان شىعارىپ تاستادى. ونى دا ۇستاپ كەتەر مە ەكەن دەپ قاۋىپتەنگەن مۇقاننىڭ جاناشىر دوستارىنىڭ كەڭەسىمەن ول وڭتۇستىك وڭىرىنە دەرەۋ بوي تاسالاپ، كەتىپ قالدى. وقىعان جاستاردىڭ از كەزى، ەلدە ءمۇعالىم تاپشى. كارىم سول جاقتا — شىمكەنت وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنداعى ءبىر مەكتەپكە ءمۇعالىم بولىپ ورنالاسادى. ورنىعا سالىسىمەن كەيىنگى شەشەسى — ماكەندى كىشكەنتاي بالالارىمەن قولىنا كوشىرىپ العان. ولار بارىپ جايلاندى.
مارعۋا ەندى ءوز جاعدايلارىنىڭ قامىن ءوزى ويلادى. مۇقاننىڭ كەتىپ بارا جاتىپ: «بالالاردى امان ساقتا»، — دەگەنى قۇلاعىندا تۇر. وسى ءسوزى اماناتتاي، كوكەيىنەن كەتپەيدى.
قىسىلتاياڭدا اللاسى ءوزى قۋات بەرگەندەي، مارعۋا قاتايىپ، بەلىن بەكەم بۋدى. ەرەگەسكەندە الىسقا كەتپەكشى. ءبىراق قايدا بارماق؟ ارقا توسىندەگى توركىنگە جەتە الار ما؟ بارعاندا كىمگە ات باسىن تىرەمەك؟ اكە-شەشە تۇرعان جوق. ول جاقتاعى احۋال قانداي ەكەنىن كىم بىلگەن؟ «حالىق جاۋىنىڭ» بالا-شاعاسىن كىم قۇشاق جايا قارسى الار دەيسىڭ؟ ويلاپ-ويلاپ، بالالارىن كۇيەۋىنىڭ تۋعاندارىنا قوسۋدى ۇيعاردى. ءوزىن دە ۇستاپ كەتكەندەي كۇن تۋسا، ولار قانداس، باۋىر تۋىسىنىڭ قولىندا قالسىن، — دەپ وزىنشە، ءبىر جاعى، ساقسىنعانداعىسى. «ءوزىڭ — وزەككە تەپپەس، جات — جارىلقاماس».
مارعۋا وتكەن جولعىدان قالعان ءىلىپ الار، ءجونى ءتۇزۋ دەگەن زاتتاردى شەتىنەن ساتۋعا كىرىستى. جولدارىنا، بالالاردىڭ اس سۋىنا قاراجات كەرەك. وتكەن باعالارىنا بەرىپ، اجەپتاۋىر پۇلدىڭ باسىن قۇرادى. قاينىسىنا حابارلاسىپ، جاي-كۇيىن ايتىپ ەدى:
بالالاردى الىپ، وسىندا جەت، ءبىر جەردە بولايىق، — دەدى سوزگە كەلمەستەن. كۇنى كەشە عانا بالا سانايتىن ءجاسوسپىرىمدى پانالاپ، قورعان تۇتىپ بارارى — لايىق ەمەس سياقتى. ءبىراق باسقا لاجى جوق.
ءۇش بالامەن پوەزعا وتىرعان مارعۋا ءبىر وكىنىش، ءبىر ۇرەيدىڭ جەتەگىندە الدى بۇلىڭعىر، بەيمالىم جولعا شىقتى. ارمانىنا بالاعان الماتىسىن تاستاپ، ايداھاردىڭ اۋزىنان بالاپانىن الىپ قاشىپ بارا جاتقان قورعانسىز ۇياباسار قۇستاي سەزىندى ءوزىن. كوڭىلى بۇزىلىپ كەلەدى، ءبىراق جىلاماۋعا تاس بەكىنىپ العان. جالپىعا ارنالعان ۆاگوندا قاقايىپ وتىر. ءشۇپىر-شۇپىر بالالارى — قۇددى بالاپان.
اۋليەاتاعا تاڭ اتا كەلىپ ءتۇستى. ەنەسىمەن، قاينىسىمەن كورىسىپ تابىستى. قاينىسىنا جاقىنداۋ جەردەن ءۇي جالداپ الدى. مۇقاننىڭ شاڭىراعىن بولەك ۇستاپ وتىرماق. باستارىنىڭ ءبىر جەرگە توعىسقانى مۇنداي وڭدى بولار ما؟ وي جوباسى الداپتى. سوڭعى وقيعالار كادىردى ەسەيتىپ جىبەرگەندەي. بايسالدى، ورنىقتى تارتىپ، ازاماتقا لايىق قالىپ تاپقان. ەكى شاڭىراقتىڭ ەندىگى باس كوتەرەرى ءوزى ەكەنىن ۇعىنىپ، مۇقاننىڭ ءۇش بالاسىنىڭ دا تاۋقىمەتىن ءوز موينىنا الارداي — پەيىلى اشىق. جۇگى جەڭىلدەگەن ادامداي مارعۋا سوندا ءبىر «ۋھ» دەپ كەڭ تىنىستاعان شىعار-اۋ.
جايعاسىپ ورنالاسىپ، بالالارى جاڭا قونىسقا ۇيرەنىسكەن سوڭ مارعۋادان تاعى مازا كەتتى. كوڭىلى الماتىعا اۋدى دا تۇردى. كۇيەۋىنىڭ جاي-كۇيىن بىلگىسى كەلەدى. ول جاقتا قالعان كيىم-كەشەكتەرىن كۇن سۋىتپاي تۇرعاندا جەتكىزىپ السام دەيدى. بالالارىن اۋەلى قۇدايعا، سونسوڭ ەنەسىنە تاپسىرىپ، الماتىعا بارىپ قايتقىسى كەلدى. مۇقان جايىن ويلاسا، ۇيگە سىيماي كەتەدى. اقىرى جولعا شىقتى.
الماتىعا كەلىپ تۇسكەندە كۇزدىڭ كۇنى ەڭسەنى باسقانداي بۇلىڭعىر، ۇيىعان بوز تۇمان ەكەن. بۇركىپ، مايدا جاۋىن جاۋىپ تۇر. ۆوكزالدان شىعىپ، داعدارىپ ءبىراز تۇردى. قايدا بارماق؟ ءوزىنىڭ يەسىز قالعان قۇتسىز ۇيىنە بارۋعا جۇرەگى شايلىققانداي، باسپايدى. مارعۋانىڭ وسىندا نەمەرەلەس ءسىڭلىسى تۇرۋشى ەدى. جاياۋ-جالپى سول ءسىڭلىسىنىڭ ءۇيىن ىزدەۋگە شىقتى. موينىنا سۋ كەتكەن ول كوشە-كوشەنى ارالاپ، كوپ ءجۇردى. كۇن ءبىر جاۋسا، تەرەك ەكى جاۋىپ، مالمانداي سۋ بولعان شاقتا ول اقىرى تاپتى-اۋ.
ياپىر-اي، قايدان ءجۇرسىڭ؟ بالالارىڭ قايدا؟ ءتۇرىڭ نە بولىپ كەتكەن؟ — دەپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ جاتىر.
ءبارىن ايتامىن ءالى. ولتىرمەيىن دەسەڭ، ءبىر شىنى ىستىق شايىڭدى بەرشى، — دەپ، سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
ارينە، ارينە، — دەپ، ءسىڭلىسى اس ۇيگە قاراي زىپ بەردى.
ەس جيىپ، ءال شاقىرعان سوڭ وتكەندەگى قاعازى بويىنشا تەرگەۋشىگە تەلەفون سوقتى. ارعى جاقتاعى داۋىس:
تۇنگى ساعات ون ەكىدە كەلىپ جولىق، — دەپ، كەلتە قايىرىپ، تەلەفون تۇتقاسىن تاستاي سالدى.
ال، كەرەك بولسا، ساعان. قۇدايدىڭ كۇنى قۇرىپ قالعانداي ءتۇن ىشىنە شاقىرعانى نەسى؟ تەگىن ەمەس شىعار. «توقال ەشكى ءمۇيىز سۇرايمىن دەپ، تۇقىلىنان ايىرىپتىنىڭ» كەرى بولماسا نەعىلسىن. اجداھانىڭ ارانىنا ءوز اياعىمەن بارىپ كىرەتىن ءتۇرى بار. «اللا ءوزىڭ جار بولا گور». «كەل» دەگەن سوڭ، بارۋى كەرەك.
جاڭادان شۇيىركەلەسىپ تابىسقان تۋىستارىمەن جىلاپ قوشتاسىپ، ىڭىردە ۇيدەن شىقتى. جولى وزىنە ابدەن تانىس بولىپ قالعان سۇر ءۇيدى بەتكە الىپ، ءجۇرىپ كەلەدى. ءتۇن سالقىن ەكەن، بويى توڭازىعان سوڭ اياعىن شاپشاڭىراق باستى. وزىنە-وزى: «مەن سونشا قايدا اسىعىپ بارامىن»، — دەپ، ونىسىنا تاعى اشۋلاندى. ەكى كوزگە ەرىك بەرىپ جىلادى، جانىنان ءتۇڭىلدى. ءبۇيتىپ ۇرەيمەن ازاپتاعانشا، نە دە بولسا، بولارى تەزىرەك بولساشى دەپ شيرىعادى. سۇر ءۇيدىڭ باتىس جاقتاعى ەسىگىنىڭ الدىنا جەتىپ توقتادى. بۇل جەردەن كەرى شىعامىن با، جوق پا دەگەن وي ساناسىن تورلاپ العانداي. «مۇقاننان جانىم ارتىق پا؟ قۇداي ءوزى بەرگەن جانىن ءوزى الادى. پەندەنىڭ دەگەنى بولمايدى. قۇدايدىڭ دەگەنى بولار. باسقا سالعانىن كورەمىن دە»، — دەپ ءوزىن-وزى توقتاتىپ، قوڭىراۋعا قول سوزدى. ساقشى ەسىكتى اشىپ تەرگەي جونەلدى. بۇل تەرگەۋشىنىڭ ءاتى-جونىن اتاپ، جاۋاپقا شاقىرعانىن ايتتى. ساقشى بىرەۋگە تەلەفون شالىپ، انىقتاپ الدى دا ەكىنشى قاباتقا باراسىڭ دەپ، وتكىزىپ جىبەردى.
الاكولەڭكە ءدالىزى مۇنشاما ۇزىن بولار ما؟ باسپالداعىنا جەتكەنشە بۇرما-بۇرالاڭنىڭ نەشەۋىنەن ءوتتى. ساتىسىنىڭ بيىگىن ايتسايشى. السىرەدى مە، الدە بۋىن-بۋىنىن ۇرەي الىپ قالعان با، تىزەسىنىڭ شەگەسى ۇستاماي، كىلتىلدەپ، ەكىنشى قاباتقا ارەڭ كوتەرىلدى. ايتقان بولمەسىنىڭ الدىنا كەلىپ، القىنعان دەمىن باسىپ، اتقاقتاي سوققان جۇرەگىنىڭ سۋىلى تەجەلگەنشە ءبىراز تۇردى. قولى قالتىراي ەسىگىن قاقتى. ار جاعىنان «دا» دەگەن مىعىم داۋىس قاتتى شىقتى. كىرسە، وتكەندەگى تەرگەۋشى ەمەس، باسقا ءبىر زور دەنەلى ورىس وتىر. بۇل دا ءاتى-جونىن سۇراۋدان باستادى. وتكەندەگى سۇراقتار تاعى الدىنان شىقتى. «لەنينگرادقا نەگە باردىڭدار؟»، «كىم جىبەردى؟»، «ول جاقتا كۇيەۋىڭ نەمەن شۇعىلداندى؟»، «قانداي جاسىرىن ۇيىمعا قاتىناستى؟»، «شەت ەلدىڭ اگەنتىمەن قاشاننان بەرى بايلانىستى؟ » «وتوبا-اي!» «قاي داعى ۇيىم، قانداي اگەنت؟» ونى مارعۋا ەستىپ، بىلگەن ەمەس.
مارعۋا ءار سۇراققا ناقپا-ناق قىسقا جاۋاپ بەرۋگە تىرىستى. وتكەندەگى تەرگەۋدەن كەيىن ءىش جيىپ ءوزى دە كوپ نارسەنى ءتۇيىپ قالعانداي. ارتىق ءسوز ايتپاۋعا بەكىندى. كۇيەۋىنىڭ اسپيرانتۋراعا بارعانىن، سىناقتى ويداعىداي وتكىزىپ، كەدەرگىسىز تۇسكەنىن ايتىپ شىقتى. وزدەرىنىڭ ورىستارىن ايتسام، سەنىمدىرەك بولار ما ەكەن دەگەندەي مۇقاننىڭ اۋزىنان ەستىگەن ۇستازدارىنىڭ اتىن اتادى. ونىڭ ورىس ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەنىن تىلگە تيەك ەتتى.
كۇيەۋىڭىز تاعى نەمەن اينالىستى؟ — دەپ تاقىمداپ قويار ەمەس.
عىلىمي جۇمىسپەن اينالىستى. وقىدى...
تەرگەۋشى كەكەسىنمەن مىرس-مىرس كۇلىپ:
بىلەمىز... بىلەمىز ءبىز ونىڭ قانداي عىلىم ەكەنىن، — دەدى، كورىنەۋ مىسقىلمەن. ۇنىندە «عىلىم سەندەردىڭ نە تەڭدەرىڭ؟» دەگەندەي استارلى كەلەمەج جاتقانىن بۇل ۇعىندى. كۇنى-تۇنى كىتاپتان باس كوتەرمەيتىن كۇيەۋىنىڭ كەلەمەجدەنگەن نامىسى ءۇشىن مارعۋا قورلانعانداي كۇيگە ءتۇستى.
سەنبەسەڭىزدەر، سول جاقتا وقىعاندا جازعان قاعازدارى، باستاعان عىلىمي ەڭبەگى ۇيدە تۇر، — دەدى جىلارمان بولىپ. ايتارىن ايتىپ الىپ، ءوز سوزىنەن ءوزى شوشىدى. ارتىق ايتىپ جىبەردىم بە دەپ ءتىلىن تىستەدى. ايتىلعان ءسوز — اتىلعان وقپەن بىردەي. قايتىپ ورنىنا كەلمەيدى. ونسىز دا ىلىك ىزدەپ وتىرعان تەرگەۋشىنىڭ قارماعىنا ءوزى بارىپ ىلىنگەندەي بولعانىنا وكىندى. سويتسە دە سىر بەرمەي، تاستاي قاتىپ وتىرۋعا تىرىستى.
تەرگەۋشى ەلەڭدەپ، قۇلاعىن تىگە قالدى. ءتىپتى قۋانعانداي، جۇزىنە ماساتتانعان كۇلكى ويناپ شىعا كەلدى.
سولاي دە... ءبىز ونى مىندەتتى تۇردە تەكسەرەمىز. مۇمكىن ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىز سونىڭ ىشىنەن تابىلار... سونىمەن كۇيەۋىڭنىڭ ول جاقتا استىرتىن ۇيىم قۇرعانى راس قوي؟ — دەپ قايتا باستىرمالاتا جونەلدى.
قانداي ۇيىم؟ ەستىگەن ەمەسپىن...
قانداي ۇيىم ەكەنىن بىلمەي تۇرعان-اق شىعارسىز؟ — دەدى تاعى جىمىسقى كۇلكىسىمەن ءاجۋالاعانداي.
ەشقانداي ۇيىمدى بىلمەيمىن. مەنىڭ كۇيەۋىم وندايمەن اينالىسقان ەمەس.
ەندەشە ءبىز بىلەمىز. كۇيەۋىڭىزدىڭ شەت ەلدىڭ جانسىزىمەن بايلانىسى بولعان. ونى جوققا شىعارۋعا تىرىسپاي-اق قويىڭىز. لەنينگرادقا سول ءۇشىن بارعان، ءبىلدىڭىز بە؟ شەت ەلگە اقپار بەرگەن. قازاقستاندى ءبولىپ الىپ، جاپونياعا ساتپاق نيەتپەن سىبايلاستارىمەن بىرىگىپ ۇيىم قۇرعان، — دەپ، جان تۇرشىگەرلىك پالە-جالانى مۇقاننىڭ اتىنا ۇيىپ-توگە سالدى.
استاپىراللا! نە دەيسىز؟ مەنىڭ كۇيەۋىم بە؟.. ونىڭ ەشقانداي ۇيىمدا شاتاعى جوق. ول ءوزى ءبىر، وقۋدان باسقانى بىلمەيتىن، ودان وزگە ەشتەڭەگە مويىن بۇرمايتىن ءبىرجاقتى ادام، — دەي بەردى ول مۇقان تۋرالى نەشە جىلدان بەرى كوزى جەتكەن، ءوزى بىلەتىن شىندىعىن ايتىپ.
مۇقانعا تاعىلعان بۇل ايىپتار مارعۋانى قاق ماڭدايدان گۇرزىمەن ۇرعاننان دا اۋىر ءتيدى. ەسى اۋعانداي تۇرعان جەرىندە تەڭسەلىپ كەتتى.
تەرگەۋشى ەندى نە دەر ەكەنسىڭ دەگەندەي بۇعان كوزىمەن ىشىپ-جەپ، تەسىرەيىپ قارايدى. مارعۋا جاعى قارىسقانداي، ءتىلسىز قالدى. ودان كەيىنگى سۇراقتارىن دا ەستىمەدى. تەرگەۋشى دە قولىنداعى قارىنداشپەن ستولدى تىقىلداتىپ، ءۇنسىز ءبىراز وتىردى.
ەرتەڭ ساعات ەكىدە ۇيىڭىزگە ادام بارىپ سۇرگىشتەلگەن بولمەنى اشىپ، قاعازدارمەن تانىسادى. ول قانداي قاعاز ەكەنىن كورەمىز ءالى. ەرتەڭ سول ارادان تابىلاتىن بولىڭىز، — دەدى نىعارلاي.
بۇگىنگى جاۋاپتىڭ وسىمەن اياقتالعانىن ۇققان مارعۋا ەسىككە بەتتەدى. قۇلاعى شۋىلداپ، ميى زەڭىپ، ءولى-تىرىنىڭ اراسىندا سۇيرەتىلىپ، ارەڭ شىقتى.
مۇقاندى شەت ەلدىڭ جانسىزىمەن بايلانىسقان دەي مە؟ و، و، و سۇمدىق-اي! ول سورى قايناعان قاشان، قاي جەردە ءجۇرىپ، شەتتىڭ ادامىمەن جولىعىسقان. مارعۋانىڭ ويى — ون ساققا، ساناسى سان ساققا ءبولىنىپ كەلەدى. بۇل — قيۋى كەلىسپەيتىن نارسە. تەرگەۋشى مۇقاندى بىرەۋمەن شاتاستىرىپ وتىر دەگەن توقتامعا توقتاعانداي. ايتپەسە، كۇيەۋىنىڭ كىتاپ قاراۋدان باسقا، بوگدە ىسپەن شۇعىلدانباعانى وزىنە ايان عوي... اقىلعا سىيمايتىن دۇنيە...
ءسىڭلىسىنىڭ ۇيىنە جەتىپ، قايتادان جىلاپ كورىستى. ولار بۇنىڭ امان-ەسەن ورالعانىنا قۋانىسىپ، جىلايدى عوي. ال، مارعۋانىڭ قارا تاستاي اۋىر قايعى ارقالاپ قايتقانىن قايدام ءبىلسىن؟
تۇنىمەن تاعى كىرپىك ىلە المادى. وسى مەن اۋزىمداعى سوزىمنەن جاڭىلىپ، ۇلكەن اعاتتىق جىبەرىپ العان جوقپىن با دەگەن ويعا تىرەلە بەرەدى. سول ۋايىم وزەگىن ورتەپ، جۇلىنعا تۇسكەن جەگى قۇرتتاي جۇيكەسىن كەمىرىپ جاتتى. «قاعازدارى ۇيدە تۇر» دەپ ايتىپ نەم بار ەدى؟ مۇنىڭ اياعى ءبىر پالەگە اپارىپ سوقپاسا، نە قىلسىن. مۇقاننىڭ وبالىنا قالماسا ەتتى...
...ول بارىنەن بۇرىن وسىدان قورىقتى...
...ۇزىنقۇلاقتا ۇرەيدى ۇشىراتىن الىپ-قاشپا سىبىر-گۇبىر اڭگىمە كوپ ەدى. پالەنبايدى ايەلىنىڭ كورسەتۋىمەن ۇستاپتى. تۇگەنبايدىڭ ايەلى «حالىق جاۋى بولعان كۇيەۋىمنەن باس تارتامىن» دەپ قولحات جازىپ بەرىپتى، تاعى بىرەۋدىڭ ايەلى كۋالىككە ءجۇرىپتى دەگەندەرى قۇلاعى شالىپ قالىپ جۇرەتىن. «جاساعان يەم-اي، ابىرويسىزدىقتان ءوزىڭ ساقتاي گور». ول سورماڭدايلاردىڭ الدارىنان الدىن الا قۇرىلعان شىرماۋىقتاي شىم-شىتىرىق ءازازىل تورعا تۇتىلماعانىن كىم ءبىلسىن... تاعدىرى بۇعان قانداي سىي ازىرلەپ تۇر ەكەن...
* * *
بۇگىن مارعۋا سەرگەك وياندى. كەشەدەن بەرگى قۇيعان ءدارىنىڭ اسەرى بولار، تۇندە كوپ جوتەلمەي، باستىرىلىقپاي دا، ءتۇس تە كورمەي، جەڭىل ۇيىقتاپ تۇردى. ەمنىڭ اتى — ەم-اۋ. كوكىرەك تۇسىنىڭ قىزعانى دا باسىلعانداي. دارىگەر دەگەن اجالسىزعا سەبەپشى ەكەن عوي دەپ ويلاپ قويادى.
اۋرۋحاناداعى ەرتەڭگى قاربالاس شاق. تاڭ اتار-اتپاستان نەشە دۇركىن كەلىپ، قان الىپ كەتتى. ادامنىڭ قولىن قايتا-قايتا پىسكىلەگەنشە، شىركىندەر-اي، بارىنە جەتەرلىكتەي ەتىپ، ءبىر-اق الماي ما ەكەن دەپ، ولاردى سوگىپ تاستادى. مارعۋا وسى كۇنى دارىگەرلەردىڭ ءتۇرى دە كوپ پە دەپ قالدى. بىرەۋى جۇرەك دارىگەرىمىن دەپ، كەلەسىسى وكپەنىڭ مامانىمىن دەپ، تاعى بىرەۋى جۇيكە-تامىردى قارايمىن دەپ، كەزەك-كەزەك كەلىپ، كەۋدەسىن تىڭداپ، شارشاتىپ جىبەردى. مارعۋا ەستىمەگەن اۋرۋدىڭ ءتۇرىن ايتىپ كەلگەندەرى تاعى بار. بۇلار سوندا مەنى بولشەكتەپ-بولشەكتەپ قاراماق پا دەپ كۇلىپ الدى. مۇندا تۇسكەن كەزدەگىسىنە قاراعاندا جاعدايىنىڭ وڭالىپ كەلە جاتقانى بولار، كوڭىلى سەرگىپ، بويى جەڭىلدەگەندەي. كوڭىلىنە قۋاقى ءازىل ءۇيىرىلدى.
كەلگەلى ءوزىن قاراپ جۇرگەن دارىگەر كەلىنشەك كىرىپ:
اپا، قالاي ۇيىقتادىڭىز؟ قان قىسىمى دۇرىستالدى، جۇرەگىڭىزدىڭ سوعىسى دا قالىپقا ءتۇستى. قورقىنىش جوق، — دەپ، قۋانتىپ تاستادى. كەشەدەن بەرگى بىلەگىن بۋناپ تۇرعان اپپاراتتى شەشىپ الدى. ەكى بىلەگىنىڭ ەركى وزىنە تيگەن مارعۋا بايلاۋدان بوسانعان بۇزاۋداي سەزىندى ءوزىن:
قۇداي تىلەۋىڭدى بەرسىن، — دەپ، القاتا جاتىر.
ورنىڭىزدان ءبارىبىر تۇرۋعا بولمايدى، اپا. كوپ قوزعالۋعا ءالى ەرتە. كەزەكشى مەدبيكە قاسىڭىزدا ەندى وتىرمايدى، كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى. ءبىر نارسە قاجەت بولسا، مىنا تۇيمەنى باسساڭىز، ءبىز كەلەمىز، — دەدى باس جاعىنداعى جىپىرلاعان كوپ اساي-مۇسەيدىڭ ىشىنەن بىرەۋىن كورسەتىپ.
مارعۋا وڭاشا قالدى. بويى سەرگىگەن سوڭ جان-جاعىنا زەر سالا قارايدى عوي. جاتقان جەرى كەڭ دە جارىق، اتشاپتىرىم بولمە ەكەن. توبەسى بيىك، اۋاسى تىنىستى كەڭەيتكەندەي. تەرەزەدەن قيعاش تۇسكەن كۇننىڭ العاشقى ساۋلەسى كوڭىلگە جىپ-جىلى شۋاق قۇيعانداي، جاقسى ۇمىتتەرگە جەتەلەيدى. سىرتقا شىعىپ، شىركىن، كۇنشۋاقتا وتىرار ما ەدى؟! بۇلتسىز اشىق اسپان بۇگىن تىم قاشىقتاپ كەتكەندەي. الدە، مارعۋا توسەكتە جاتقان سوڭ سولاي كورىندى مە؟ ول اتقان تاڭدى، جاڭا كۇندى كورىپ، ءتاۋباسىنا كەلىپ جاتىر. وسى اپپاق تاڭدى ەسەن-ساۋ كورۋگە جازىپ، وسىنشاما يگىلىكتەردى بۇيىرتقانىنا تاڭىرىنە نەگە مىڭ قايىرا العىس ايتپاسقا؟!.
...مارعۋا سوندا، باراق ءۇيدىڭ ءبىر بولمەسىندە تۇراتىن نەمەرە ءسىڭلىسىن پانا تۇتىپ، جاڭبىردان قورعالاعان تورعايداي سۋ-سۋ بولىپ بارىپ، قونعان ءتۇنى، ءسىرا، وسىنداي جاعداياتقا، قۇرمەتكە جەتەرمىن دەپ ويلاپ پا ەدى؟ ويلاعان جوق. الدى كۇمان مەن كۇدىككە تولى، جاقسىلىقتان كۇدەر ۇزە باستاعان ول سوندا جاستىققا بەتىن باسىپ، ۇزاق جىلاعان. ءقازىر ەسىنە سول ءتۇسىپ ەدى...
...قۇداي جارىلقايىن دەسە، ءار نارسەنىڭ قيسىنىن تاۋىپ، قيۋىن ءوزى كەلىستىرەدى ەكەن عوي. ونىڭ قۇدىرەتىندە شەك جوق-اۋ...
-6-
... ەرتەسىنە تۇسكە تامان مارعۋ ا كوڭىلىن توقتاتىپ، تاعدىردىڭ سالعانىن كورىپ الماققا بەكىنىپ، كوشەگە شىقتى. ورگاننىڭ ادامدارى باراتىن ۋاقىتقا قاراي ءوزىنىڭ ۇيىنە جاقىندادى. بۋىندارىنان ءال كەتىپ، زوردىڭ كۇشىمەن تالتىرەكتەپ، ارەڭ كەلەدى. بۇل تىنتۋلەرى نەمەن اياقتالار ەكەن؟ ۇيىنەن نە ىزدەپ تاپپاقشى؟ ءبارى — جاسىرىن قۇپيا، انىعىن بىلمەگەن سوڭ بۇعاپ ءبارى — ۇرەيلى. كەلسە، ەسىك اشىق تۇر. كىرەبەرىستە بوتەن-بوتەن زاتتار پايدا بولعان. بىرەۋلەر تۇرىپ جاتقان سياقتى. بۇنىڭ كەتەردە كوتەرە المايتىن بولعان سوڭ قالدىرىپ كەتكەن كيىم-كەشەكتەرى اۋىز ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىندا ءۇيۋلى جاتىر. بۇل اڭىرايىپ تۇردى دا قالدى. جاس بالا كوتەرگەن كەيۋانا شىعىپ، بۇنى كورىپ قايتا ىشكە كىرىپ كەتىپ ەدى، بارىپ ايتقان بولۋى كەرەك، ءۇي يەلەرى كورىندى. بىلەتىن كىسىلەرى ەكەن. بەلگىلى اقىننىڭ وتباسى كوشىپ كىرگەنىن ءتۇسىندى. مارعۋانىڭ قايتا اينالىپ كەلەتىنىن ەشكىم كۇتپەگەن ءتارىزدى. بۇنى كورىپ، ءبارىنىڭ كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ، تىلگە كەلە الماي، سوستيىپ-سوستيىپ تۇرىپ قالعان. الدە، ءبىر پالەسى جۇعار دەپ قورىقتى ما، بولماسا، داۋ-شار جاسار دەدى مە، قاباقتارى ءتۇسىپ كەتتى. بۇل دا قوزعالا الماي، سول تۇرعان جەرىندە قاققان قازىقتاي قاتتى دا قالدى. نە العا وتەرلىك، نە كەيىن شەگىنىپ، شىعىپ كەتەرلىك دارمەنى جوق.
كوپتى كورگەن ادام عوي، اۋەلى اقىننىڭ اناسى ەسىن جيدى:
كىر، كىرە عوي، قاراعىم، — دەپ جاتىر. — ىشكە كىرگىزبەيسىڭ بە؟ — دەدى بالاسىنا قاتقىل سويلەپ.
بۇل ىلگەرى قاراي بىر-ەكى قادام اتتادى. اشىق تۇرعان قوناق بولمەنىڭ ەسىگىنە جاقىنداعاندا بارىپ، ۇيدە قوناق بارىن اڭعاردى.
كىر، شايعا وتىر، — دەستى.
مارعۋا بوساعاعا جاقىن تۇرعان ورىندىققا تىزە بۇكتى. ءبىر قاۋىم ادام وتىرعان سەكىلدى. ءبىراق ماڭدايىندا «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» دەگەن قارعىس تاڭباسى بارداي، ءجۇزىن كوتەرىپ قاراي المايدى. ستول شەتىندە ەكى يىنىنەن دەم الىپ، بۋى بۇرقىراپ، ۇلكەن ساماۋىر تۇر. اقىننىڭ كەلىنشەگى شاي قۇيىپ وتىر. ءپىسىپ جاتقان جاس ەتتىڭ ءيىسى شىعادى. بەيبىت كۇنگى ءوز ءۇيىنىڭ تىرشىلىگىن ەسكە ءتۇسىرىپ ەدى. شاتتىعى شايقالماعان، ۇياسى بۇزىلماعان، باق-بەرەكە ۇيىعان وتباسىنىڭ كورىكتى ءساتى. اقىننىڭ ايەلى وتىرعان جەردە بۇل دا سىزىلىپ شاي قۇيۋشى ەدى. بايانسىز ب ا ق، تۇرلاۋسىز دۇنيە-اي. كوز الدى بۇلدىراپ جۇرە بەردى. ءىشى الاي-تۇلەي...
داستارقان باسىندا قولايسىز تىنىشتىڭ ورنادى. مارعۋانىڭ كەلۋى — ادەمى وتىرىستىڭ شىرقىن بۇزعانداي. بۇل سوندا، ەگەر جەردىڭ جارىعى بولسا، كىرىپ كەتەردەي-اق ەدى. اتتەڭ... امالى جوق...
كەنەت، الدەكىم تاماعىن كەنەپ، جەڭىل جوتكىرىنگەندەي بولدى. بۇل دەمىن ىشىنە تارتىپ، قالت تىنا قالدى. جىپ-جىلى ۇنمەن:
مارعۋا، شىراعىم، امانسىڭ با؟ — دەگەن، وزىنە قاراتىپ ايتىلعان مايدا قوڭىر داۋىستى ەسىتتى. بىردەن تانىدى. تەك سول كىسى عانا بۇنىڭ اتىن اتاعاندا «ۋ» ءقارىپىن سوزىپ، ەرەكشە اۋەزبەن ايتۋشى ەدى. بۇل باسىن ءسال كوتەرىپ ەدى، قاق توردە وتىرعان كەمەڭگەر مۇحاڭدى — مۇحتاردى سوندا كوردى:
راحمەت، اعا. مەن امانمىن عوي، ال... — دەپ بارىپ، ارى قاراي سويلەي الماي بۋلىعىپ قالدى.
ءيا، قاراعىم، قايدا تۇرىپ جاتىرسىڭ؟
جامبىل اۋىلىندا، — دەدى اقىرىن. ءبىراق قاي وبلىستىڭ جامبىلى ەكەنىن ەجىكتەپ جاتپادى.
بالالارىڭ قالاي، امان-ەسەن بە؟
امانشىلىقتا. سول بالالاردىڭ قامىمەن ءجۇر ەدىم. مىنا سۇرگىشتەپ جابىلعان بولمەدە مۇقاننىڭ ءبىراز كيىم-كەشەكتەرى، كىتاپتارى قالعان. ءقازىر ادام كەلىپ، اشىپ بەرەدى، سولاردى الىپ كەتۋگە كەلدىم، — دەدى بۇل ءجۇرىسىنىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرىپ. ال، ولاردىڭ مۇقاننىڭ قاعازدارىن قاراۋعا كەلەتىنىن ايتا المادى.
ءجون، ءجون...
عۇلاما ادامنىڭ ءوزى بۇنىڭ حال-جاعدايىن ىجداعاتتاپ سۇراعان سوڭ وتىرعاندارعا دا ءتىل بىتە باستاعانداي. امانداسقان، ءجون سۇراسقان بولىپ جاتىر. ءبىراق ولاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ ءسوزى مۇحاڭنىڭ جىلى پەيىلىندەي اسەر ەتپەدى. ونىڭ شىنايى اعالىق قامقور ءسوزى مارعۋانىڭ سول ساتتەگى قامكوڭىل جۇرەگىنە سارى مايدان دا جاعىمدى، بالدان دا تاتىمدى ءتيدى.
ايتقان ۋاقىتتارىندا سىپتىعىرداي ەكى جىگىت كەلىپ كىردى. بىرەۋى — قازاق، بىرەۋى — ورىس ەكەن. بولمەنىڭ ەسىگىن اشىپ:
وسىنداعى زاتتاردىڭ ءبارى وزىڭدىكى مە؟ — دەپ انىقتاپ سۇرادى.
ءيا، وزىمدىكى، — دەدى بۇل. بۇنىڭ كوزىنشە شكاف ىشىندەگى، جازۋ ستولىنداعى قاعازداردى تۇگەل شىعارىپ، قاراي باستادى. ءار بەتىنە شۇقشيىپ ۇزاق قارادى.
مۇقاننىڭ لەنينگرادتا تىڭداعان لەكسيالارىنان جازعان، سوندا وقىعان كىتاپتارىنان تۇسىرگەن جازۋدان، باستاعان جۇمىسىنىڭ قولجازبالارىنان باسقا نە بولۋشى ەدى؟ اقتارىپ، اقتارىپ ءماندى قاعاز تاپپاسا كەرەك، ولار كەتۋگە ىڭعايلاندى. ۇيدە مارعاسقا جازۋشى باستاعان يگى جاقسىلار وتىرعانى بۇعان باتىلدىق بەرگەندەي:
مىنا زاتتارىمدى ءوزىمنىڭ الۋىما بولا ما؟ — دەپ انىقتاپ سۇراپ قالدى.
وزىڭدىكى ەكەنى راس بولسا، الاسىز... — دەپ، سارت-سۇرت باسىپ، شىعىپ كەتتى.
...جايراعان قاعازدار مەن كىتاپتاردىڭ ورتاسىندا جانىمنىڭ امان قالعانى راس پا، وتىرىك پە دەگەندەي ابدىراعان بۇل ءبىراز تۇردى. «ا-ا-ا، قۇداي، بەرگەنىڭە شۇكىر، بۇل قاتەردىڭ دە بەتى قايتقان ءتارىزدى». جاڭاعى جان العىشتاي ەكەۋى وزدەرىمەن بىرگە الىپ كەتسە، قايتەر ەدى؟.. قۇدايدىڭ يگەنى-اي... مىنا كىسىلەردىڭ الدىندا ماسقارالاپ اكەتىپ بارا جاتسا، ولىممەن تەڭ عوي...
الدەن ۋاقىتتا مۇحاڭ شاقىرىپ جاتىر دەگەن سوڭ قوناقتار وتىرعان بولمەگە قايتا باردى.
ءيا، شىراعىم، ول كىتاپتاردى قايتپەكسىڭ؟ — دەپ سۇرادى مۇحاڭ.
ساتىپ، ءۇش بالاعا نانعا اينالدىرسام دەپ ەدىم...
ءجون عوي. ءبىراق سونى قالاي ىستەمەكسىڭ؟ دايىن تۇرعان كولىگىڭ دە، قولعابىس بەرەتىن ادامىڭ دا جوق قوي.
سونى بىلمەي تۇرعانىم، — دەدى بۇل ساسقالاقتاپ. شىنىندا، ەل جاعىن ەسكەرمەگەن ەدى. ونىڭ بار ولجاسى — ءوزىنىڭ امان-ساۋ قالعانى. باسقاسىن ءالى ويلاپ جاتپاعانداي.
توقتاي تۇر، توقتاي تۇر، سەن مارعۋا. ەل ەمەسپىز بە، ءبىر امالىن تابالىق، — دەپ، وتىرعاندارعا جاعالاي قاراعان ۇلكەن كىسى ءبىراز ويلانىپ قالدى. تاعى دا اۋىر تىنىشتىق. بۇل، بىرەۋدىڭ قۇرمەتتەپ شاقىرىپ وتىرعان قوناقتارىنا ارتىق ابىگەر اكەلىپ، قاربالاس جاساعانىنا قىسىلىپ، كىرىپتار كەيپىنەن جاسىپ، تومەنشىكتەي ءتۇستى.
مەن ءبىر كەڭەس ايتايىن، — دەپ بارىپ، مۇحاڭ توقتادى. جۇرت تىم-تىرىس. الدەگىدەن دە وتكەن ۇزاق ءولى تىنىشتىق ورنادى. نە ايتار ەكەن دەگەندەي اقتارىلا قالدى ءبارى. — مەن مۇقاننىڭ كىتاپتارىن كورىپ ەدىم. لەنينگرادتا جۇرگەندە جيناعان، ءبارى دە قۇندى، باعالى ەڭبەكتەر، — دەدى. — مۇنى نەگە ايتىپ وتىر دەگەندەي، جۇرتتا ءۇن جوق.
ءاي، جاپەك، سەن وسى ماڭايدا تۇراتىن ورىسى بار، قازاعى بار جازۋشىلاردىڭ بارىنە تەلەفون سوقشى. وسىندا كەلسىن! مەن شاقىرىپ جاتىر دەپ ايت! كەلىپ، مىنا كىتاپتاردى كورسىن. قالاعاندارىن ساتىپ السىن، — دەگەنى. وتىرعاندار ۇستەرىنەن ءبىر ۇلكەن جۇك تۇسكەندەي:
دۇرىس... دۇرىس... — دەسىپ، قولپاڭداپ، جادىراپ قالدى.
جازۋشىلار ۇزدىك-سوزدىق بىر-بىرلەپ، ەكى-ۇشتەن توپتاسىپ كەلە باستادى. مۇقاننىڭ قانداي كۇيگە ۇشىراعانىن قاي-قايسىسى دا جاقسى بىلەتىن. سول سەبەپتى شىعار، ول تۋرالى «ءلام» دەپ ەشكىم سۇرامادى، ءبىر اۋىز ارتىق ءسوز ايتىلمادى.
مارعۋا كىتاپتاردىڭ ءبارىن شكافتان شىعارىپ، قاتارلاپ ءتىزىپ جاتىر. ودان باسقاسىنا ارالاسپادى. مۇقاننىڭ شاشىلىپ قالعان قولجازبالارىن، كيىم-كەشەگىن جيناپ، بۋىپ-تۇيۋمەن اۋرە بولىپ ءجۇر. مۇحاڭ بۇنىڭ قىزىل قارىن ءۇش بالاسىنىڭ قاراجاتسىز، ىشىپ-جەمسىز وتىرعانىن، سولارعا ازىن-اۋلاق پۇل بولسا دەگەن نيەتىن عانا ايتقان. قىزىعۋشىلار تابىلدى. كىتاپتارعا باعانى مۇحاڭ ءوزى قويدى.
كەمەڭگەر ادامنىڭ اقىلى ارالاسقان ءىستى قۇداي دا قولدادى بىلەم، كىتاپتار ءجونىن تاۋىپ جۇرە بەردى. ەكى شكاف تولى كىتاپ ەت پىسكەنشە تاراپ كەتتى.
ۇلكەن جۇرەكتى ابزال جان:
بارەكەلدى، بارەكەلدى. وڭدى ءىس بولدى، — دەپ بالاشا قۋانىپ، ودان جينالعان قاراجاتتى جيناپ:
مىنە، قاراعىم، مارعۋا! بالالارىڭنىڭ قاجەتىنە جارات، اينالايىن، جوعالتىپ الما، — دەپ قولىنا ۇستاتتى. بۇل وسىنىڭ ءبارى ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە دەگەندەي، ءالى دە سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي تولقىپ تۇرعان. اۋزىن اشسا، القىمىنا تىعىلعان وكسىگى اقتارىلا جونەلەتىندەي كورىنىپ، جىلاپ جىبەرمەس ءۇشىن ەرنىن تىستەنىپ الىپ، كوزى بال-بۇلداپ، ۇلكەن كىسىگە ريزاشىلىققا تولى جانارىمەن جاسقانا قارادى. بۇنىڭ جان تولقىنىسىن ايتقىزباي ۇققان ۇلى جازۋشى:
بوساما، مارعۋا. قۇدايدىڭ باسىنا سالعانىن كورەسىڭ. بەرىك بول. بالالارىڭا امان-ەسەن جەتە عوي، — دەدى جۇمساق ۇنمەن. ول كىسىنىڭ كورسەتكەن ءىلتيپاتى، جاساعان كومەگى، اعالىق قامقورلىقپەن ايتقان الگى سوزدەرى مارعۋانىڭ جالعىزسىراعان، جەتىمسىرەگەن، جۇدەگەن بۇگىنگى كوڭىلىنە شۋاق بوپ توگىلىپ، ولشەۋسىز جىلۋ قۇيعانداي. دۇنيە تەگىس بۇلاردان سىرت اينالىپ كەتپەپتى. مارعۋا اۋەلى سونى ءتۇيسىندى. ءۇمىت وتى قايتا تۇتانعانداي. مۇقاننىڭ جازىقسىز ەكەنى كوپكە ءمالىم ەكەن عوي... ايتپەسە، سونشاما جازۋشى كەلىپ، كىتابىن ءبولىپ الار ما ەدى...
بارىنە دە العىسىن جاۋدىرىپ، سىرتقا بەتتەدى. شىعىسىمەن كوزىنىڭ جاسىن توگىپ-توگىپ الدى... قۇدايدىڭ بۇعان قاراسقانىن قاراشى. تۇنىمەن اعات ايتتىم-اۋ دەپ ءوزىن-وزى ىشتەي مۇجىگەن ءسوزى، اينالىپ كەلگەندە، يگىلىككە باستاعانداي بولعانىن ايتسايشى؟! ۇزىلەر شەگىنە جەتكەندە ۇزىلدىرمەي، ءتونىپ كەلە جاتقان بالەكەتتىڭ بەتىن قايتارىپ، الدىنان پايعامبارداي كەمەڭگەر ادامدى شىعارۋىن. پەندەسىن جارىلقايىن دەسە، ءتاڭىرىنىڭ قۇدىرەتىندە شەك جوق ەكەن عوي. قيسىنىن تاۋىپ، قيۋىن ءوزى قيۋلاستىرادى. مارعۋا ءقازىر سونى ۇقتى...
قولىنا قاراجات تۇسكەن سوڭ مارعۋا كۇيەۋىنە تاماق كىرگىزۋدى ويلادى. بۇل ۋاقىتتا ونىڭ تەرگەۋدە جاتقانىنا ەكىنشى ايدىڭ ءجۇزى تولعان. كەلىپ بىلسە، قۇداي ءساتىن سالعاندا، بەيسەنبى — قابىلدايتىن كۇندەرى ەكەن. دەرەۋ بازارعا جۇگىردى. ءبىراز تاعام، ءبىر قابات اۋىستىراتىن كيىم، تاعى باسقا ونى-مۇنىسىن كوتەرىپ، بەلگىلەنگەن ۋاقىتىنا ۇلگەرىپ، ارتىنىپ-تارتىنىپ جەتتى. باسقالاردىڭ اكەلگەندەرىن ءسوزسىز قابىلداعان كەزەكشى بۇنىڭ كۇيەۋىنىڭ ءاتى-جونىن ەستىگەندە شالقاسىنان ءتۇسسىن:
رۇقسات جوق، — دەپ، كەلتە قايىردى ۇلتىن دا، جاسىن دا ايىرىپ بولمايتىن وڭكيگەن بىرەۋ. قانشا جالىنىپ-جالبارىنسا دا جولاتار ەمەس. ارتىندا كەزەكتە تۇرعاندار دا «ۋاقىت الماڭىز، كەدەرگى جاساماڭىز، قابىلداۋ مەرزىمى ءبىتىپ، اكەلگەنىمىزدى بەرىپ ۇلگەرمەي قالامىز»، — دەپ داۋرىعىپ، سىرتقا يتەرىپ، تىقسىرا ءتۇستى.
ەكپىندەي كەلىپ، باسى تاس قامالعا سوعىلعانداي بولعان مارعۋا داعدارىپ ۇزاق تۇردى. مۇقانعا قالادان كەتىپ بارا جاتقانىن، بالالارىنىڭ اماندىعىن، بارىپ توقتاعان جەرىن ايتىپ، قۇلاعدار ەتكىسى كەلەدى. قالاي؟ تەرگەۋشىگە تەلەفون سوعۋعا جۇرەگى قۇرعىر داۋالامايدى. ال، ويلانسىن كەلىپ. كوز جاسى اسەر ەتپەيتىنىن ءبىلىپ تۇر.
قابىلداۋ ۋاقىتىنىڭ اياعىن كۇتىپ، سول توڭىرەكتە ءجۇردى. نە دە بولسا، اقىرىنا دەيىن توسپاق. جۇرت اكەلگەندەرىن وتكىزىپ ءبىتىپ، تەرەزە الدى بوساعان كەزدە قايتا ورالدى. الدىن الا وڭتايلاپ العان ەكى-ۇش قىزىلقۇلاقتى قولىنا كورسەتە ۇستاپ، اينەكتى اقىرىن قاقتى. اشىلعان تەرەزەدەن كەزەكشىنىڭ باسى قىلتيدى. مارعۋا بارىنشا سىپايى، ءىلتيپاتتى جىلى شىرايمەن، ءىش تارتا سويلەۋگە تىرىستى:
— قىمباتتىم، ءبىر جاقسىلىق جاساڭىزشى. قالادان كوشىپ كەتىپ بارا جاتىر ەدىم. ەندى اينالىپ كەلە المايمىن. تىم بولماسا، مىنا حات پەن ازىن-اۋلاق قاراجاتتى قولىنا تيگىزۋ — سىزگە قيىنعا سوقپاس. بايقايمىن، قايىرىمدى جان كورىنەسىز، — دەپ كەزەكشىنىڭ جۇزىنە باعدارلاي قارادى. باعاناعى كىسىمسىگەن ءتۇرى جوق، بۇنىڭ قولىنداعى قىزىلقۇلاقتارعا قاراپ، اربالعانداي كوزىن ايىرماي، تەسىرەيە قالعان ەكەن. مارعۋانىڭ ءىشى قىلپ ەتە ءتۇستى. ءيا، ءسات، قارماعىن بالىقتىڭ قاپقانىن سەزىپ، قالتاسىنداعى دايىنداپ قويعان قىزىلقۇلاقتىڭ تاعى بىر-ەكەۋىن كورسەتە، ەلەۋسىز قوسىپ قويدى:
ءتاڭىرى جارىلقاعىر، ءبىر ساۋاپتى ءىس ىستەڭىزشى.
جان-جاعىنا الاڭداپ قاراپ العان كەزەكشى:
اكەلگەندەرىڭدى تۇگەل وتكىز. باستىقتارعا كورسەتپەي، اپارىپ بەرەيىن. ءوزىڭ جۇرە بەر، — دەگەنى ەلپ ەتىپ. مارعۋانىڭ دا كۇتكەنى وسى ەدى. ونىڭ قولىنا حاتىن، قاراجاتىن، ونى-مۇنىسىنىڭ ءبارىن وراۋىمەن ۇستاتا قويدى. تەرەزە قايتا تارس جابىلدى. ءوزىنىڭ تاباندا اقىل تاپقانىنا ريزا كوڭىلمەن ول ارادان بويى جەڭىلدەپ شىقتى. شىركىن، پۇلدىڭ بۇزىپ-جارىپ وتپەيتىن جەرى بولساشى؟! قالاي ەسىنە كەلە قالدى دەسەيشى؟ ول تيىن-تەبەننىڭ مۇقانعا جەتپەسى انىق، وعان وكىنىشى جوق، تەك حاتى مەن سالەمدەمەسى تيسە، وعان دا مىڭ شۇكىر.
ەندى الماتىدا بۇدان ءارى ايالداۋدىڭ ءجونى جوق. اۋىلدان شىققالى نەشە كۇن؟ بالالارى ەسىنە ءتۇسىپ، كوڭىلى الاڭدادى. ەنەسىنە تاستاپ كەتكەن مەدەتى نەنىڭ كۇيىن كەشىپ جاتىر ەكەن. ومىراۋىن ءسۇت كەرنەپ، سىزداپ، سىرقىرايدى. كەلگەلى ساۋىن تاستاپ ءجۇر ەدى، كەشەدەن بەرى قاپ-قاتتى بولىپ، قاتىپ قالعانى، قول تيگىزبەي اۋىرادى. ىستىعى دا كوتەرىلە باستاعانداي. زوردىڭ كۇشىمەن پويىزعا ارەڭ مىنگەن ول جان ازابىنا ءتان ازابى قوسىلىپ، جولشىباي ەگىلىپ كەلەدى. مۇقاننىڭ تەرگەۋى قاشان بىتەدى؟ تەرگەۋشىنىڭ وتكەندەگى ايىپتاۋلارىنا قاراعاندا شىعارا قويۋى نەعايبىل-اۋ. ەندى قايتىپ كورىسە مە، جوق پا؟ جانى امان قالسا دەسەيشى... باستارىنا ايىقپاس قارا بۇلت ورناعانىن ەندى شىنداپ ۇعىنعانداي ءتۇرى بار...
جامبىلعا قۇر سۇلدەرىن ارقالاپ كەلە جاتقانداي. بارشا قۋاتىن الدەكىم سىعىپ الىپ، كەۋدەسى قاڭىراپ بوس قالعانداي. بويىنداعى جىلۋىنان تونالعانداي ءبىر كۇي. باسى مەڭ-زەڭ ايتەۋىر، بالالارىنىڭ قاسىنا جەتۋى كەرەك ەكەنىن بىلەدى...
بالالارىنىڭ ەسەن-ساۋ ەكەنىن كورىپ، كوڭىلى ورنىنا ءتۇس كەنىمەن ءوزى مۇرتتاي ۇشىپ ەدى. سالقىن قاتتى ۇرسا كەرەك، ومىراۋى قابىنىپ، بىرەسە تىسى-تىسىنە تيمەي ساقىلداپ، ءدىرىل دەپ توڭىپ، بىرەسە كۇيىپ-جانىپ، دەنەسى وت بولىپ، ورتەنىپ اۋىرسىن. باسىن كوتەرە الماي جاتىپ قالدى. قالادان دارىگەر شاقىرتىپ، ەم-دوم جاساتىپ، ءبىراز ەمدەلىپ، دارىلەنگەن سوڭ بەتى بەرى قاراعانداي. «اۋىردىم» دەپ كەرىلىپ-سوزىلىپ جاتاتىن زامان ەمەس، ءتوسىن قاتتى تاڭىپ الىپ، باسىن كوتەردى. قالقايىپ بالالارىنىڭ قاسىندا وتىرۋعا جارادى. ءبىراق ونىسىنان نە قايىر؟ سۇزەكتەن تۇرعانداي ءالسىز. ونىڭ ۇستىنە ءتوسىنىڭ ءسۇتى قايتىپ كەتىپتى. مەدەتى ەمشەك سۇراپ، بەزەكتەپ جىلايدى. ونى كورىپ، بۇنىڭ جانى شىعىپ كەتە جازدايدى. امال قانشا؟ لاجسىز تاماققا ۇيرەتە باستادى. ىشكەن تاماعى ىشىنە جاقپادى ما، بالا قۇسىپ اۋىرسىن. ءوزى اۋرۋ، بالا قوسا اۋىرادى.
مارعۋانىڭ ول اسا ءبىر جاداۋ، كۇيزەلىسى كوپ كۇندەرى ەدى. ءسويتىپ، ەمشەكتەن ەرتە ايىرعان مەدەتى انا سۇتىنە جارىماعان سوڭ با، الدە تاعامى تاتىمسىز بولدى ما، ءشىلپيىپ وسپەي قالدى. ونىڭ ۇستىنە، تۇرمە مەن ەكى ارادا زار ەڭىرەپ ءجۇرىپ، وسى بالاعا دا ەمشەك سۇتىمەن بىرگە قايعى جۇتقىزدىم با دەپ ويلادى مارعۋا. ايتپەسە، نەگە تورالمايدى؟ ءالجۋاز، قالاقتاي عانا، قولعا السا، قاڭباقتاي سالماعى بىلىنبەيدى.
مارعۋا جانباعىس قامىن كوپ ۋايىمداپ، تىعىرىققا تىرەلگەندەي. ازاماتىنىڭ حابار-وشارسىز قاماۋدا جاتقانى — اناۋ، تاماق سۇراپ شىرقىراعان بالالارى — مىناۋ. ءۇش بالانى قايتسەم اشىقتىرماي، سۋىققا ۇرىندىرماي، باعىپ-قاعامىن دەگەندە كۇندىز كۇلكىدەن، تۇندە ۇيقىدان قالدى. مۇقاننىڭ كىتاپتارىن وتكىزىپ، زاڭعار جازۋشى كىسى جيىستىرىپ بەرگەن قاراجاتتى تاستاي قاتىپ ۇنەمدەپ-اق ۇستاپ باعۋدا. ءبىراق سۋسىپ كەتىپ بارادى، كەتىپ بارادى. قاشانعا دەيىن جەتەر ەكەن؟ جۇمىسقا تۇرايىن دەسە، قولىندا ەشبىر قۇجاتى جوق، ءبارىن ورعانداعىلار سىپىرىپ الىپ قالعان. ال، كۇن كورۋى كەرەك. قىس بولسا — تاياۋ. بالالارعا قىستىق ازىق كەرەك. كۇنكورىستىڭ كوزىن ىزدەۋمەن مارعۋانىڭ باسى قاتسىن.
...بۇلاردىڭ كوشىپ كەلگەن جەرى قالاعا جاقىن، ورىسى ارالاس اۋىل ەدى. مارعۋاعا اۋىل تۇرمىسىنا بەيىمدەلۋ ونشا قيىن تيمەدى. قازاقى عۇرىپ قانىندا بار، كەشەگى كوشپەندى ەلدەن شىققان ەمەس پە؟ تۋعاننان مالمەن كەزىن اشقان ەلدىڭ قىزى كۇنكورىستىڭ كوزى — مالدا ەكەنىن باعامدادى. ويلاي-ويلاي، اۋىلدا تۇرعان سوڭ، مال ۇستاعانىم ءجون شىعار دەگەن توقتامعا كەلدى. ەركەك كىندىك قوي دەپ قاينىسىنا اقىل سالعان. «كۇتۋىن كەلىستىرسەڭ، ۇستا»، — دەگەن. ايتۋىن ايتقانىمەن بۇل ارەكەتىنەن ءبىر ناتيجە شىعارىنا پالەندەي سەنە قويماعان سەكىلدى. بۇنىسى مارعۋانىڭ نامىسىن شاپاقتادى. قولداعى قاراجاتتىڭ قورى ۇزىلمەي تۇرعاندا قارمانىپ قالۋى كەرەك. مۇنداي قوماقتى پۇل قايتىپ مۇنىڭ قولىنا تۇسپەسى حاق. ءبىراق جەتە قويار ما ەكەن؟ ول تاعى نەنى بازارعا شىعارۋعا بولارىن ويلادى.
ەسىنە تۇسە كەتكەنى. وتكەندە الماتىدان الىپ قايتقان مۇقاننىڭ كيىمدەرى بار ەمەس پە؟ لەنينگرادتان كەتەردە العان مۇقاننىڭ سۋ جاڭا كاستوم-شالبارى تۇرعان. سونى، تاعى ءبىرتالاي جەڭىل كيىم-كەشەكتەرىن ساتۋعا كوڭىلى كەتتى. امان-ەسەن ورالىپ كەلسە، كيىم تابىلار. بالالارىن اشىقتىرماۋى كەرەك. وسى ويى قۋات بەرىپ، بازارعا الىپ شىقتى. قولى ءجۇرىپ، ءوتىپ-اق كەتكەنى. سولاردان شىعارعان پۇلىن قولىنداعى قورىنا قوسىپ ەسەپتەسە، ءبىراز قارجىنىڭ باسى قۇرالىپتى. تىرنەكتەپ جيناعاندارىنىڭ شىپ-شىرعاسىن شىعارماي، مال بازارىنا جونەلدى. قاسىنا قاينىسى مەن قايسارىن ەرتىپ الدى. قاراپ ءجۇرىپ، بۇزاۋلى سيىرعا كەز سالدى. يەسى بۇل جاققا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن كورىنەدى، مەرزىمىن اياقتاپ قاپ تاۋىنا قايتپاق ەكەن. «الىڭىز، وكىنبەيسىز. ءبىر ءۇيلى جاندى اسىرايدى»، — دەيدى. وسى ءسوزى ۇناپ كەتتى. «وسى كىسىنىڭ جولىن بەرىپ، ءبىزدىڭ دە باسىمىزدان بۇلت ارىلىپ، ەلگە قايتۋعا جازسىن»، — دەپ تىلەپ، كوپ ساۋدالاسپاي-اق، سۇراعان پۇلىن تولەدى. قارجىسى جەتتى دە تۇردى. ءوزى جەتەكتەپ، بالاسى ايداپ، بازاردان ولجالى قايتتى.
اناسى جارىقتىق «جىرتىق ءۇيدىڭ قۇدايى بار»، — دەپ وتىرۋشى ەدى. سول شىن شىعار. قۇداي جارىلقاعاندا، سيىرى راسىندا ءسۇتتى جانۋار ەكەن. جاقىندا عانا بۇزاۋلاپتى. بالالارىنىڭ نەسىبەسىن اللاسى اقتان سالعان ەكەن. بۇلاقتاي سيىردىڭ كەزىگۋىن ايتپايسىڭ با؟ مارعۋانىڭ مەرەيى ءوسىپ قالدى. ەكى ءۇيدىڭ جاندارى اۋىزدارى اققا ءتيىپ، ايران، ءسۇت ءىشىپ قارىق بولدى. بۇل سيىرىن اينالىپ-تولعانىپ، سىلاپ-سيپاسا، بالالارى بۇزاۋدى توڭىرەكتەيدى. مال كوزى ىستىق، كوڭىلگە جۇبانىش. وڭدەرىنە جىلىلىق كىردى. اسىرەسە، مەدەتى ءسۇت ءىشىپ، تورالا باستادى. مارعۋانىڭ باستى قۋانىشى وسى ەدى...
* * *
...ادامنىڭ كەيدە ءبىر ءىستى «وسى كەزىندە دۇرىس جاسادىم اۋ» دەيتىندەي، وزىنە-وزى كوڭىلى تولاتىن شاقتارى بولادى عوي. مارعۋا دا «مەنىڭ سونداعى كۇتىمىنەن، جەم-شوبىنىڭ قيىنشىلىعىنان قورعانباي سيىر ۇستايمىن دەگەن وجەتتىگىم ەڭ ءبىر وقساتقان، وڭدى شارۋام ەكەن-اۋ» دەپ ويلايدى ءقازىر. سەگىز جىل سەرگەلدەڭدە بالالارىن اسىراعان وسى سارى قاسقا سيىر بولدى.
كەيىنگى ۋاقىتتا اۋىلدا تۇرىپ، سيىر ۇستامايتىن، ۇستاعانىمەن ساۋمايتىن، قاتىقسىز قاراشاي ءىشىپ، سارى مايدى دۇكەننەن ساتىپ جەيتىن ايەلدەر بار دەگەندى ەستىگەندە «استاپىراللا» دەپ جاعاسىن ۇستاعان. مال قۇلاعى — ساڭىراۋ. سويتسە، راس ەكەن. اۋەلى، سيىر ۇستاپ نە كەرەك، ءسۇتتى، مايدى شەت ەلدەن الدىرتامىز دەيتىندەر شىعىپتى. «اقتىڭ ءقادىرىن بىلمەيتىندەر نەنىڭ قادىرىنە جەتۋشى ەدى؟» ادامدى ازدىرسا، كۇپىرلىك ازدىراتىن شىعار. ساقتاسا، قۇداي اركىمدى كۇپىرلىكتەن ساقتاعاي!
مارعۋا ءار نارسەنى ءبىر ويلاپ جاتىر. قاسىندا مەدبيكە قىز جوق بۇگىن. اندا-ساندا ءتىل قاتىسسا دا ەرمەك ەدى. دارىگەر دە باس سۇقپادى. مارعۋانىڭ تۇرعىسى كەلەدى، ءبىراق باسىم اينالىپ قۇلاپ قالامىن با دەپ قورىقتى. «تۇرما» دەسە، دارىگەر ءبىر ءنار سەنى ءبىلىپ ايتقان شىعار. تاعى دا ۇزاق سونار وي ساراسىن قۋالايدى...
مارعۋانىڭ سودان تاعى ءبىر ىسكە كوڭىلى قۇلاسىن. سول ەسىنە ءتۇسىپ: «ءوزىم دە قۋمىن-اۋ!» — دەپ كۇلىپ الدى...
-7-
...ەل ىشىندە وندا ءسۇت ماشينەسىنىڭ كوپ تارالماعان كەزى. بازاردا بىرەۋدىڭ قولىنان كورىپ، قاتتى قىزىقسىن. ايەلدىڭ كوكەيىنە ءبىر نارسە تۇسپەسىن، تۇسسە بولدى، جەتەر جەرىنە جەتكىزبەي تىنباسى بەلگىلى. مارعۋا دا ۇيگە كەلىسىمەن اشەكەي بۇيىمدارىن، ايەلدەر قىزىعاتىن تاعى ءبىراز جىلتىراقتارىن جيىپ الىپ، بازارعا جونەلدى. وتكەن باعاسىنا بەرىپ، اجەپتاۋىر قاراجات تاپتى. ويعا العان ءىسىن ورىنداپ، ءسۇت ماشينەسىن ساتىپ الدى. مارعۋانىڭ بۇلاي شۇعىل شەشىمگە كەلۋىندە ءمان بار ەدى. سيىرىنىڭ ءسۇتى مول، بالالاردىڭ ىشكەنىنەن، شايلىقتان ارتىلعانىن تارتىپ، قايماق-ماي العىسى كەلدى. جاڭا دۇنيە — تاڭسىق. اۋەس كورىپ، كورشىلەر كەلە باستادى. «ءسۇتىمىزدى تارتىپ بەر»، — دەپ، ءوتىنىش بىلدىرۋشىلەر بار.
مارعۋا ەندى كورشى-قولاڭنىڭ، اۋىل ادامدارىنىڭ سۇتتەرىن تارتىپ بەرەتىن بولدى. ۇدايى ءبىر جۇما تارتقىزسا، ودان كەيىنگى ءبىر كۇننىڭ قايماعىن ماشينە اڭىسىنا قالدىرىپ كەتەدى. كەيبىرەۋلەرى ون كۇندە ءبىر قالدىرىپ وتىرادى. رەنىش جوق. بەرگەندەرىنە — بۇل ريزا، سۇتتەرىن ىرىتپەي، اشىتپاي ءىس قىلىپ العاندارىنا — ەل ريزا. قايماقتى جيناپ-جيناپ، ماي شايقاپ، مارعۋا بازارعا اپارىپ ۇنعا، تالقانعا، بولكە نانعا ايىرباستايدى. ءوستىپ ءجۇرىپ، قىسقا جەتەرلىك ازىق جيناي باستادى...
...بۇل پەندەشىلىك دەگەندى قويسايشى. جاقىن تۇراتىن كورشى كەلىنشەك اپتا بويى شۇپىلدەگەن ءبىر شەلەك ءسۇت اكەلىپ تارتقىزىپ الادى دا، بۇعان بەرەتىن كەزەگى كۇنى — بۇزاۋ ەمىپ قويىپتى، بىردە — بالاسى توگىپ الىپتى، بىرىندە — سيىرى تەۋىپ جىبەرىپ، بار ساۋعان ءسۇت اقتارىلىپ قالدى دەگەن سىلتاۋ ايتىپ، ورتا شەلەككە جەتەر-جەتپەس قانا ءسۇت اكەلىپ بەرەدى. مارعۋا ءمان بەرمەي: «جارايدى. قۇداي سەنسە، ءبىز سەندىك» — دەي سالادى. قۋ جوقشىلىق ادامعا نە ىستەتپەيدى؟ ازاماتى قاسىندا، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل بولسا، ونىڭ جۇرتتىڭ سۇتىنە كۇنى قارار ما ەدى؟ ءبارى دە بالالارىنىڭ قامى عوي. وعان ءتىپتى ءمان بەرگەن بۇل جوق. ۇمىتىپ تا كەتكەن.
...ءبىر كۇنى الگى كەلىنشەك كەلىپ، بودا-بودا اعىل-تەگىل جىلاسىن.
مارعۋا، سەنىڭ قۇدايىڭ بار شىعار. ايتپەسە، سيىرىم نەگە ولەدى؟ سەنى الداعانىم ماعان جاقپادى، — دەپ باس-اياعى جوق بىردەڭەلەردى ايتادى. بۇل اڭىرايىپ، الدەقالاي كەسىرىم ءتيىپ كەتكەن جوق پا ەكەن دەپ سەكەمدەنىپ قالدى.
ءتۇسىندىرىپ ايتشى. ساعان نە بولدى ءوزى؟
سويتسە، سيىرى قامباعا كىرىپ كەتىپ، ارپا جەگەن بە، ءىشى كەۋىپ، ارام ءولىپ قالىپتى. سونى ايتىپ وتىر ەكەن. مۇنى ەستىگەندە مارعۋا جەڭىلدەپ:
ءتۇ-ۋ. سوعان دا جىلايسىڭ با؟ — دەدى كوڭىلى ورنىنا ءتۇسىپ. جامانات مالعا-اق كورىنسىن. باستارىڭ امان بولسا، مال قۇرالار.
كەشىرشى، ساعان ىلعي قاراۋلىق جاساۋشى ەدىم. نازاڭا قالدىم با؟ الدە قارعادىڭ با؟ سەن دە بالا ۇستاپ وتىرسىڭ عوي، دەگەنى. مارعۋا مۇنى ەستىپ، تۇتىگىپ كەتتى:
نە ايتىپ وتىرسىڭ، ءوزىڭ؟! سيىرىڭنىڭ ارام ولگەنىن اۋەلى مەنەن كورەيىن دەدىڭ بە؟ ودان دا جوندەپ قارامادىڭ با؟
ول مۇنداي قورلانباس. اۋزىنا ءتىپتى بەتىن قايتاراتىن جوندەم ءسوز تۇسپەي قالدى.
جو-جوق... «كەشتىم» دەي سالشى. ءوزىمنىڭ كوڭىلىمە كەلگەنى عوي... سيىرىمنىڭ شىعاسىعا كورىنگەنىن قاراشى...
قوي ءارى. قارعاپ نە كورىنىپتى ماعان، — دەدى مارعۋا مىنا ابىرويسىز اڭگىمەدەن جانى جاسي. بۇنىڭ جاعدايى كىمگە كىنا ارتقانداي؟ ەشكىممەن تاجىكەلەسۋگە قۇلقى جوق. الگى اڭگىمەدەن كوڭىلىندە ءبىر كىر قالعانداي، كوپكە دەيىن وزىنە-وزى كەلە المادى
...قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ قىستان دا شىقتى.
وڭتۇستىككە كوكتەم ەرتە كەلەدى ەكەن. جىلت ەتىپ كوكتەم كۇش تۋىسىمەن قىستايعى بۇيىعى اۋىل ۇيقىدان ويانعانداي كۇرت سەرپىلىپ، ءدۇر كوتەرىلىپ سىرتقا شىعىپ كەتكەندەي، قىبىرلاعام تىرشىلىك باستالدى. جەر شۇقىلاپ جاتقان جۇرت. مارعۋا بارىنە زەر سالا قارادى. ورىس ايەلدەرىنىڭ ىشىندە ءتانىس-بىلىس بولىپ قالعاندارى بار. سولاردان كورگەنىن ۇيرەنىپ، بۇل دا جەرگە جابىستى. ءۇي ماڭىنىڭ توپىراعىن قاينىسىنا اۋدارتىپ، كوك سوك، بالالار جۇلىپ جەۋگە جارايتىن ونى-مۇنى وتىرعىزدى. مارعۋانىڭ بار ويلاعانى — بالالارى ەرتەڭ وزگەلەردىڭ باقشاسىنا كوزىن ساتىپ، تەلمىرمەسىن دەگەن ارەكەت قوي. ايتپەسە، بۇرىن باقشا ەگىپ كىم كورىپتى؟ وزىنە دە، قولعاناتقا جاراپ قالعان قايسارىنا دا جاڭا جۇمىس تابىلدى. الاقانداي باقشاسىن سۋارادى، شوپتەيدى. ءارى ەرمەك، ءارى ەڭبەك. بالالارى دا اۋىل تىرلىگىنە ابدەن مويىنسۇندى. بۇزاۋ باعادى، كەشكە ورىستەن قايتقان سيىردىڭ الدىنان شىعادى. ەككەندەرى كوگەرىپ، قىلتيىپ-قىلتيىپ، ءونىپ شىقتى. كوزگە قۋانىش. مارعۋا جاتسا دا، تۇرسا دا ەلىنەن، جەرىنەن اينالايىن، اۋليەاتا دەسە دەگەندەي، بەرەكە دارىعان، قۇت قونعان جەر ەكەن دەپ، جاڭا قوپىسىن ريزاشىلىقپەن القاتۋمەن بولادى. مالدىڭ ءتىسى كوككە ىلىنىسىمەن ەلدىڭ ەرىنى اققا ءتيىپ، جەتىسىپ قالدى. مارعۋا اۋىلدىڭ ءسۇتىن تارتاتىن كاسىبىنە قايتا كىرىستى...
مارعۋا سىرت كوزگە كۇلىپ جۇرگەندەي بولىپ كورىنگەنىمەن، قاباعىندا ايىقپايتىن مۇڭى، جۇرەگىندە قارا تاستاي توپتانعان ۋايىمى بار. سول ۋايىم ەڭسەسىن ءبىر كوتەرتپەيدى. مۇقاننىڭ ۇستالعانىنا قانشاما ۋاقىت بولدى. جاي-كۇيىنىڭ انىق حابارىن بىلە المايدى. قىستا ءبىر دۇركىن تاماق كىرگىزەيىن دەپ بارىپ ەدى، سەمەي جاققا اۋىستىرىلعانىن عانا ءبىلدى. سونى ەستىپ «اھ» ۇرىپ قالدى. قىس ىشىندە سەمەيدىڭ قاي جەرىنەن ىزدەمەك؟ ايتەۋىر، جاماناتتان امان ەكەن عوي دەپ، ءبىر جاعى ءوزىن جۇباتقان. كوڭىلى قۇلازىپ، جۇرەگى سىزداي بەرەدى. تەك شىبىن جانى ءتىرى بولسا يگى ەدى دەپ تىلەۋىن تىلەيدى. تىرس ەتكەن حابار جوق.
قاينىسىنا دا قىڭقىلداي بەرەدى:
كوزىڭ اشىق قوي، اعاڭنىڭ جايىن سۇراستىرمايسىڭ با؟ — دەپ قايتا-قايتا بازىنا ايتادى.
وقۋ جىلى اياقتالىپ، مەكتەپتە ساباق ءبىتسىن، سوندا سەمەيگە بارىپ كەلەمىن، — دەپ، ول جۇباتقان بولادى.
مارعۋا سارى ۋايىممەن ىشتەن تىنىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە مۇقاننان حاتى كەلمەسى بار ما؟ مىنە، قۋانىش! مارعۋانىڭ كۇپتى كوڭىلى كوپتەن كۇتكەن اقجولتاي ءۇمىتتىڭ حابارشىسىنداي بولىپ جەتتى عوي. كۇيەۋىنىڭ قولىن بىردەن تانىدى. كوزىنە ىستىق كورىنىپ بارادى. الىپ، اشپاس بۇرىن اۋەلى بەتىنە باستى. كوزىنىڭ جاسى مونشاقتاپ كەتتى.
حاتىندا ءوزى تۋرالى ءسوز از. سەمەي تۇرمەسىنە اكەلگەنى راس ەكەن. مۇندا دا ۇزاق، ۇستامايتىن شىعار دەپ قانا كەتىپتى. بالالاردىڭ جاعدايىن كوپ سۇراپتى. كەلەمىن دەپ اۋرە بولما. بالالاردىڭ قاسىنان شىقپا، دەنساۋلىقتارىنا قارا دەپ قايتا-قايتا جازىپتى. سوعان قاراعاندا، بالاجان ەدى، ابدەن ساعىنعان ەكەن. قولدىڭ تاماعىن اڭسايمىن، مۇمكىن بولسا، ازىن-اۋلاق ءۇيدىڭ ءدامىن سالىپ جىبەرسەڭ دەپ، جاتقان جەرىنىڭ مەكەن-جايىن كورسەتىپتى.
مۇقاننىڭ حاتى مارعۋانى شالا-جانسارداي بولىپ جۇرگەن سۇلەسوق كۇيىنەن دەمدە سەرگىتىپ، كۇش-قۋات قوسقانداي: جىگەرلەنىپ، جايراڭداپ، قۇلشىنىپ شىعا كەلدى. قايماق-مايىن ساتىپ، تيىن-تەبەن جيناستىردى. بىلتىرعىدان قالعان كەپكەن قىزىل ىرىمشىك،قۇرت، جەنتىن ارقالاپ الماتىعا اتتاندى ول جاقتان اقشاعا ادامنىڭ جانىنان باسقانىڭ ءبارىن تابۋعا بولاتىنىن بىلەدى. ىستالعان شۇجىق، قالبىرداعى ەت، بالىق ۋىلدىرىق سەكىلدى بۇزىلمايتىن تاماقتاردىڭ ءبىرسىپىراسىن الىپ، ورتالىق بايلانىس ۇيىنە جەتتى. قالىپتى سەگىز كيلوگراممدىق جاشىكتى تولتىرا سالىپ جىبەردى. ودان ارتىق رۇقسات ەتىلمەيدى ەكەن. مارعۋانىڭ ءوزىنىڭ قۋانىشىندا شەك جوق. وسى جىبەرگەندەرى قولىنا تيسە، قۇداي قوسقان قوساعىنىڭ اۋزىنىڭ ءدامىن الىپ، كوڭىلى ءبىر بۇرلەنەرى ءسوزسىز. بۇيىرتىپ جەتكىزسىن! ازاماتىنىڭ ءبىر قۋانعانىنان ساداعا بولىپ، اينالىپ قانا كەتپەي مە، مارعۋا؟!
مۇقاننىڭ ەسەن-ساۋلىعىنان حابار الۋ — مارعۋانىڭ ءبىرسارىندى تىرشىلىگىنە قان جۇرگىزىپ، اجار كىرگىزگەندەي. شيراپ سالا بەردى. الدى جاز، بەرەكەسىن بەرسە، بالالارى ىشىپ-جەمنەن تارىقپاس. سارى قاسقا سيىرى مەن ءسۇت ماشينەسى امان بولسا، الا جازداي ەڭبەكتەنىپ، بالالارىنىڭ ءۇستى-باسىن، اياقتارىم بۇتىندەپ الۋدى ويلاپ ءجۇر. ويىن بالاسى ەمەس پە، اياڭ كيىمگە شىداس بەرمەي جاتىر.
شىن تىلەسەڭ، تىلەۋىڭدى ءتاڭىرى قابىل ەتەدى دەۋشى ەدى ۇلكەندەر. مارعۋا سوعان تاعى ءبىر كوز جەتكىزگەندەي. ارادا ايعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە مۇقاننىڭ ەكىنشى حاتى كەلىپ تۇر. «...جىبەرگەن ءدام-تۇزىڭدى الدىم. ءۇيدىڭ اۋاسىن، قولىڭنىڭ جىلۋىن سەزىگەندەي بولىپ قالدىم. اسىرەسە، تاڭدايعا سالساڭ ەرىپ جۇرە بەرەتىن جەنتىڭ قانداي ءدامدى ەدى. مەنى سەگىز جىلعا كەسىپ، سىبىرگە جونەلتكەلى جاتىر. ەندىگى حاتتى بارعان جەرىمنەن جازارمىن. امان-ەسەن كورىسۋگە جازسىن. بالالاردىڭ بەتتەرىنەن ءسۇيدىم»، — دەپتى. مارعۋا جىبەرگەن دامدەرىنىڭ ءدال الىس ساپار الدىندا قولىنا تيگەنىنە ىشتەي مىڭ شۇكىرشىلىك ايتسا دا، سەگىز جىل دەگەندى ەستىپ، توبەدەن ۇرعانداي وتىرىپ قالدى. جۇرەگى قان جىلاپ جۇرە بەردى. سەگىز جىل... وعان دەيىن كىم بار، كىم جوق؟ تاعى ۋايىم باستى.
ەنەسى مەن قاينىسى ەكى جاقتاپ جۇباتىپ، اقىلعا كەلۋگە شاقىردى. مارعۋا ەش نارسەنى ەستىمەيتىندەي، مەڭىرەيگەن قالپى.
سەگىز جىل دەگەن نە، ءتايىرى؟ التىن باسى امان بولسا، وتە شىعادى.
كەبەنەك كيگەن كەلەدى، كەبىن كيگەننەن ساقتاسىن...
مۇقان امان-ساۋ ورالعان سوڭ، ءالى ءبىر كۇنگىدەي بولماي، وتە شىققان دۇنيە دەرسىڭ...
ينشاللا! ينشاللا! ايتقاندارىڭ كەلىپ، سوعان جازسىن...
ءيا-اۋ دەسەيشى... مارعۋا ءۇشىن مۇقان ايتەۋىر جەر باسىپ، ءتىرى جۇرسە بولعانى عوي. قايدا جۇرسە دە اللا اماندىعىن بەرسىن... تىلەۋىن تىلەگەننەن باسقا جاسار امالى، كورسەتەر قايرانى بار ما؟..
* * *
سەگىز جىل... ول ايتارعا عانا وڭاي ەكەن دەپ ويلايدى ءقازىر مارعۋا. ونىڭ قاندايلىعىن ءبىر بىلسە، مارعۋا بىلەر. كۇندىز تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن بەل جازباي، قىزىلشانىڭ باسىندا ءجۇرىپ، ءتۇندى سارعايعان سارى ۋايىممەن كوز ىلمەي وتكىزەتىن كەزدەرى بار مارعۋاعا ول تۇتاستاي عۇمىرمەن پارا-پار ەدى. تۇتاس عۇمىر بولماعانىمەن، سونىڭ ءبىر ۇزىگى. جاستىقتىڭ ەڭ بال شىرىنىن تاتار شاقتارىندا، ناعىز جار قىزىعىن كورىپ، بالا قىلىعىن قۋانىشتار كەزىندە ەكەۋىنىڭ ەكى جاقتا جان كۇيزەلىسىن تارتىپ، جىلاپ-سىقتاپ جۇرگەنى كىمگە كەرەك بولىپتى؟ تابيعاتقا سۇيەنسە، وسى ادىلەتتىلىك پە؟ ونى كىم ەسكە الىپ جاتىپتى؟ تولىپ كەتكەن «حالىق جاۋىنان» ارىلۋ كەرەك بولعان. مارعۋانىڭ جاڭعىرعان جادى سونداعى كورگەن كەپتەرىن جىپكە تىزگەندەي، قاز-قالپىندا كوز الدىنا الىپ كەلگەنى. ءراسۋا بولعان جاستىق. كۇنكورىستىڭ قامىمەن ەرتەدەن كۇنى كەشكە دەيىن تەپەڭدەگەن قارا جۇمىس. زايا كەتكەن قايران جىلدار!.. ونىڭ سۇراۋى كىمنەن؟ وبالى كىمگە؟ مىڭ ويلانىپ، ءجۇز تولعانسا دا مارعۋا وعان جاۋاپ تاپپايدى عوي. ماڭدايىنا اجىراماستاي بولىپ جابىسقان «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» دەگەن اتتان جاسي ءوزىنىڭ تومەنشىكتەپ، بۇعىنىپ كۇن كەشكەنىن، بالالارىنىڭ «حالىق جاۋىنىڭ بالالارى» دەگەن اتپەن وسكەنىن ويلاعاندا، ءبىر ورىندا بايىز تاۋىپ وتىرا الماي كەتەدى. مىنە، ءقازىر دە مارعۋانىڭ ەسىنە كوپ نارسەلەر ورالىپ جاتىر. كۇنى كەشەگىدەي ەلەس بەرىپ، جاندى سۋرەتتەي ءتىرىلىپ جۇرە بەردى. قانشا ۇمىتايىنشى-اق دەگەنمەن دە ۇمىتىلماستاي ءىز تاستاعان ساتتەر بولادى ەكەن-اۋ...
...سول ءبىر شاقتا ادىلەتسىزدىك دەگەندى ءوز باسى دا كوپ سەزىنگەندەي ەدى.
-8-
بۇنىڭ وزىنشە اقىل تاپتىم، بالالارىمنىڭ ىشىپ-جەمىپ ادالىنان ايىرىپ وتىرمىن دەگەنى جاماعات پەن الەۋمەتكە جاقپاپتى. كەڭەس ادامىنا جات قىلىپ بولىپ شىعىپتى. قولىنداعى قايماق-مايىن قالاعا اپارىپ توقاش پەن اق بولكەگە — ايىرباستاعانى — الىپساتارلىق دەگەن پالە ەكەن. ونى كىم ءبىلىپتى؟ ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، بۇنىڭ جاساپ جۇرگەن تىرلىگىنىڭ ءبارى قوعامعا قايشى كەلەدى ەكەن. قىراعى كوز الدەكىم ءتيىستى ورىنعان جەتكىزگەن. قۇداي سالماسىن، اۋداننان بىرنەشە ادام تەكسەرۋگە كەلسىن. مۇنى كەڭسەگە شاقىرتىپ، جينالىسقا سالماسى بار ما؟ بۇنىڭ ىستەپ جۇرگەنى سوسياليزم قۇرىلىسشىلارىنا زالالىن تيگىزەر زياندى ارەكەت ەكەنىن ايتىپ، بەتىنە باستى.
بۇنى كەڭسەگە شاقىرتقاننان-اق ءۇي-ىشى ءۇرپيىسىپ قالدى. اسىرەسە ەنەسىنەن ەس كەتتى. ءبىر جايسىزدىقتى اۋەلى سول كىسى اڭعارعان سەكىلدى. مارعۋانىڭ «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» ەكەنى بەلگىلى. جۇرتتىڭ ءسۇتىن تارتىپ بەرىپ، جۇرەك جالعارلىق بىردەڭە ايىراتىنى بار. قايماق-مايىنىڭ بالالاردان ارتىلعانىن بازارعا اپارىپ، شاي-سۋاندىق تيىن تاباتىنى جاسىرىن ەمەس. اۋىلدا ءبارى كوز الدىندا ەمەس پە؟ جالتاراتىن جاعدايى جوق. مارعۋا قولىنىڭ ۇسىناقتىلىعىنا كىنالى بولىپتى. اۋداننان كەلگەن ۋاكىل بۇنىڭ «كىنالارىن» ءسوز ەتە كەلىپ، جاس بالالارى بولعاندىقتان قاتاڭ شارا قولدانباي، ەسكەرتۋمەن شەكتەلەتىنىن ايتتى. ءبىراق ءسۇت ماشينەسىن تاركىلەپ الىپ كەتتى. «كەدەيدىڭ اۋزى اسقا تيسە، سورى قوسا تابادىنىڭ» كەرى كەلدى. داۋ ايتارلىق قۇڭى جوق، دىمى قۇرىپ، ىشتەن تىنىپ قالا بەردى. سيىرىن قوسا الىپ كەتپەگەنىنە شۇكىرشىلىك.
بۇل تەكسەرىستىڭ توركىنى الىستا جاتقانىن، بۇنىڭ دا باسقان قادامى سىرتىنان باقىلاۋدا ەكەنىن ارتىنان بارىپ اڭدادى. ايتپەسە، جۇرتتىڭ ءسۇتىن تارتىپ بەرگەننىڭ نەسى بار ەدى؟ ءسۇت ماشينەسىنەن اجىراپ قالعانىنا ءىشى ۋداي اشىدى.
قاينىسى بۇرقىلداپ، ۇرسىپ ءجۇر:
سەن تىم بەلسەندىلىگىڭدى قوي. وسى كۇنىمىزگە زار بولىپ قالمايىق، — دەسە، ەنەسى ەكىنشى جاعىنان:
ەندى ءوزىڭدى الىپ كەتپەسىن دەسەڭ، بازاعا شىقپاشى، — دەپ، قۇدايدىڭ زارىن قىلادى.
بالالارىنىڭ تاماعى وزىنەن-وزى تابىلىپ تۇرسا، مارعۋانىڭ بازارعا شىعىپ نەسى بار؟ وتىنىڭ باسىندا، وشاعىنىڭ قاسىندا وتىرماس پا؟ ونداي اتتى كۇن قايدا؟ كەبەجەنىڭ ءتۇبى تىقىرلانا باستاسا، مارعۋادان مازا قاشادى. ۇياباسار ۇشىپ كەلە جاتقاندا، بالاپاندارى شيقىلداپ، اۋىزدارىن اشپاۋشى ما ەدى؟ سوندا ەنەسى تۇمسىعىمەن تىستەپ العان جەمىن سولاردىڭ اۋزىنا توسپاۋشى ما ەدى؟ ءوزىنىڭ قولىنا قاراعان بالالارىنا تاماقتان وتەرلىك ءبىر نارسە تاۋىپ بەرە الماسا، قۇس ەكەش قۇس قۇرلى بولماعانى ما؟ مارعۋا ءبارىبىر ۇيدە قاراپ وتىرا المايدى ەكەن. «حالىق جاۋىنىڭ بالالارى» اشتان قاتسىن دەگەن زاڭ جوق شىعار دەپ بۇرقىلدايدى، بۇلقىنادى. ءبىراق، قولدان كەلەر قايرانى جوق. بىردە تار، بىردە جوق قوڭتورعاي تىرلىككە مويىنسۇنعانداي.
ءوستىپ، ويلاماعان جەردەن كىنالى اتانىپ، جىگەرى جاسىپ جۇرگەن كۇندەرى اللاسى ءوزى جول اشقانداي. وڭتۇستىك ولكەسى شىمكەنت، جامبىل بولىپ، ەكى وبلىسقا ءبولىندى. بۇلار تۇرعان جەر، بولساداعى جامبىلعا قارادى. بۇرىن اينالىسپاعان كاسىپ اشىلىپ، بۇلار تۇراتىن وڭىرگە جاپپاي قانت قىزىلشاسى دەگەن داقىل ەگىلەتىن بولىپتى. ونىڭ قول جۇمىسىنا اۋىل ايەلدەرى تەگىس جۇمىلدىرىلدى. «تاۋەكەل»، — دەپ، قايراتىنا مىنگەن مارعۋا، بالالارىن ەنەسىنە قالدىرىپ، كوپپەن بىرگە قىزىلشا ەگىستىگىنە جۇمىسقا شىقتى. بۇل ۋاقىتتا جاڭادان ۇيلەنگەن قاينىسى كادىر وتاۋ شىعىپ، باسقا اۋىلعا ءمۇعالىم بولىپ اۋىسىپ كەتكەن. مارعۋا ۋاق بالاسىمەن ەنەسىن ءوز قولىنا كوشىرىپ الدى. بالالاردىڭ جاستارى قارايلاس. ۇيالاس كۇشىكتەي قويىنداسىپ بىرگە جاتىپ، بىرگە تۇرادى. ەكى ءۇيدىڭ جاندارى وسىلايشا ءبىر وزىنە قاراپ قالدى.
قىزىلشا ناۋقانى كەزىندە قول كۇشىن كوپ كەرەك ەتەدى ەكەن. «حالىق جاۋىنىڭ ايەلىسىڭ، جۇمىس ىستەمە»، — دەگەن ەشكىم بولمادى. وسىعان ءتاۋبا دەگەن جايى بار. قولى قيمىلداعان ادامنىڭ ەرتە مە، كەش پە اۋزى قيمىلدايتىن ۋاقىتى دا بولارى انىق. ەڭبەككۇنگە بالالارعا تالعاجاۋ بولارلىق بىردەڭە جازىلادى. داتكە — قۋات دۇنيە...
جابىققان كوڭىلگە دەمەۋ بەرىپ، مۇقاننان حات كەلە باستادى. ءسىبىردىڭ ءبىر قيان تۇكپىرىنە اپارسا كەرەك. حاتى ۇزاق ءجۇرىپتى. كۇيەۋىنىڭ تىرشىلىگىنەن حابار الىپ، ەڭسەسى كوتەرىلىپ قالدى. وكىمەت حات جازىسۋلارىن دا شەكتەپ قويىپتى. مۇقاننان ايىنا ءبىر حات كەلەدى، بۇلارعا دا ايىنا ءبىر حات سالۋعا رۇقسات! مۇقاننان حات كەلگەن سايىن ۇيدە ۇلكەن قۋانىش. ول حاتىندا ءوز اماندىعىن ءبىر اۋىز سوزبەن عانا ايتىپ وتەدى. باسى ارتىق نارسە جازدىرمايتىن سياقتى. ونىڭ ەسەسىنە بۇلاردىڭ جاي-كۇيىن كوبىرەك سۇرايدى. بالالاردىڭ قىلىعىن كەڭىنەن جازۋىن وتىنەدى. اتاپ-اتاپ سالەم جولدايدى. وتىرا قالىپ، جاۋاپ جازادى. بۇنىڭ حاتىن دا قاينىسى اۋزىن بەكىتپەي، ءبىر جەرگە اپارىپ تاپسىرادى. سول ارادا تەكسەرۋدەن وتكەن سوڭ اۋزىن جەلىمدەپ، وزدەرى جىبەرەتىن كورىنەدى. بۇلار وعان دا پەيىلدى. ۇزدىك-سوزدىق بولسا دا اماندىعىن ءبىلىپ تۇرعانعا نە جەتسىن؟!
تىرشىلىكتەرى ءبىرقالىپتى ىرعاققا تۇسكەن سىڭايلى. سارى قاسقا سيىردىڭ بالالاردى اشىقتىرمايتىن ءتۇرى بار. بالالاردىڭ ىشكەنىنەن ارتىلعانىن ەندى ەنەسى بازارعا اپارىپ كەلەدى. جينالعان پۇلعا بۇزىلمايتىن ازىن-اۋلاق ازىق الىپ، اندا ساندا بولسا دا اۋزىنىڭ ءدامىن السىنشى دەپ، مۇقانعا سالىپ جىبەرەدى. مارعۋا ءۇيدىڭ دە، كولحوزدىڭ دا جۇمىسىن دوڭگەلەنتىپ الىپ كەتتى. قايتسەم، ءبىر ءداندى ەكى ەتەمىن دەپ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇرگەنى. بارعا دا، جوققا دا كوندىككەن باستارى بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن كۇن كەشىپ ءجۇرىپ جاتتى. كۇن سانايدى، اي سانايدى، جىل سانايدى. سەگىز جىل ءوتىپ بولمايتىنداي كورىنەدى...
ءوستىپ جۇرگەندەرىندە كەنەت «سوعىس باستالىپتى» دەگەن سۋىق حابار بۇرق ەتە ءتۇستى. اۋىل رەڭى كۇرت وزگەردى. ەر ازاماتتار جاپپاي مايدانعا اتتاندى. قىزىلشا جيناۋ ناۋقانىنىڭ قىزعان شاعىندا ايەلدەردىڭ موينىنا اۋىر جۇك ءتۇستى. تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن قىزىلشانىڭ باسىندا. قونا جاتىپ تا ىستەگەن كۇنى بولدى. تاماق شىركىن شۇعىل قىمباتتاپ شىعا كەلدى. بىرتە-بىرتە مۇلدە جوعالدى. ناندى ادام باسىنا ەسەپتەپ، كارتوچكامەن بەرەتىن كۇن تۋدى. «حالىق جاۋىنىڭ وتباسى» دەگەن جەلەۋمەن بۇلارعا باسقالارعا قاراعاندا نان ەكى ەسە كەم بەرىلەدى. بۇل تەڭسىزدىككە دە قارسى داۋ ايتار شاراسى جوق مارعۋا ىشتەن تىنادى. «حالىق جاۋىنىڭ بالالارىنىڭ» تاماعى جوق پا ەكەن؟ سالقىن قاباق، الاگوز بيلىكتىڭ سىزى سەزىلەدى. كەلە-كەلە ناندى جۇمىسكەر قولىنا ەسەپتەپ بەرۋگە كوشتى. مارعۋانىڭ ءبىر وزىنە تيەسىلى نان ەكى ءۇيلى جانعا قالاي جەتسىن؟ ءبىر ايەلدىڭ تابىسىنا قاراعان كۇن نە بولسىن؟ مارعۋا تاعى تىعىرىققا تىرەلگەندەي. قايتپەك كەرەك؟
ءتاڭىرىنىڭ ءوزى كوكىرەگىنە وي تۇسىرگەنى شىعار، ەنەسىنىڭ دە اتىنان ءوتىنىش جازىپ، جۇمىسقا كىرگىزدى. كوكتەمدە مارعۋا ەكى كىسىنىڭ ەسەبىنە ەگىستىك جەر الىپ، قىزىلشا ەكتى. اتىز قازىپ، سۋ جىبەردى. سول جىلى بۇنىڭ قىزىلشاسى، ايتارى جوق، بىتىك شىقپاسى بار ما؟ كولحوزعا ءونىمىن جوسپاردان ەكى-ۇش ەسە ارتىعىمەن قۇيدى. قىزىلشانىڭ ساباعىمەن جيناعاندا قالعان قالدىعى سيىرعا تاپتىرمايتىن ازىق ەكەن. مارعۋا ءۇي-ىشىن دە، سيىرىن دا اسىراعان، قۇدايدىڭ بۇلارعا جىبەرگەن نەسىبەسى — التىن تومارعا ريزا ەدى. ول كەزدە قىزىلشانى سولاي اتايتىن. جەر ءونىمى كۇتىمگە وسەدى عوي. قانت قىزىلشاسىنىڭ كۇتىمىن ءبىر ادامداي مەڭگەرىپ الدى. شوپتەگەن كەزدە الدىنا جان سالمايدى. ءوزى قۇرالپى كەلىنشەكتەردىڭ ورتاسىندا، ولار كۇلسە كۇلىپ، ولار جىلاسا بىرگە جىلاپ، «كوپپەن كورگەن — ۇلى توي» دەپ، كۇن كەشىپ جۇرگەن مارعۋانىڭ سىرلاس-مۇڭداستارى دا از ەمەس. اركىمنىڭ قاسىندا بار جاعداي، اركىمنىڭ ءوز قايعىسى وزىندە. جىرتىلعان كويلەكتەرىن جاماپ الىپ، قامىققان كوڭىلدەرىنىڭ شەرىن كوز جاسىمەن تارقاتىپ، سوعىستا كەتكەن وشتەرىن جۇمىستان الىپ، قارا جەرگە كەتپەندەرىن قۇلاشتاي سەرمەسەدى.
قولعاناتقا جاراعان قايسارى تۇسكە تامان سۋسىن اكەلەدى. ەنەسى كەيدە ايران، كەيدە شالاپ، كەيدە ەزگەن قاتىق، كەيدە ارپانىڭ تالقانىن قوسقان اشىعان كوجە بەرىپ جىبەرەدى. كەلىنشەكتەرمەن قىلداي ءبولىسىپ ءىشىپ الادى. تاڭدايلارىندا تەك ءدام عانا قالادى. ەنەسى اسقا باپتى ەدى. قولى دا بەرەكەلى. جالعىز سيىردىڭ سۇتىنەن بريگاداداعىلارعا تەگىس جەتەتىندەي كول-كوسىر سۋسىن دايىندايدى. وزەكتەرى تالعان شاقتا ءارى سۋسىن، ءارى اس، ىستىقتا كەپكەن سارايلارى اشىلىپ جۇرە بەرەدى...
ەنەسى مارعۋانىڭ قولىنا كوشىپ كەلگەن سوڭ:
اينالىپ قانا كەتەيىن، مەنى ەنەم دەمەي، ۇلكەن اپكەم ەدى دەي سالشى مىنا جۇرتقا. ايتپەسە، كەلىنىمەن جارىسىپ تۋعان بۇل ءوزى نەعىلعان ەنە دەپ كۇلەر. مەن، شالىمنىڭ قارتايعاندا العان جاس توقالى ەكەنىمدى قايدان ءبىلسىن؟ — دەيتىن قالجىڭ-شىنى ارالاس. راسىندا دا، ەنەسىنىڭ كىشى بالالارىمەن بۇنىڭ ۇلكەن بالالارى جاس جاعىنان شامالاس ەدى. مارعۋا مەن ەنەسى شىنىندا دا، اپالى-سىڭلىلىدەي تاتۋ، سىيلاستىقپەن تۇردى. بۇل ءوزى جۇمىسقا شىققالى ۇيگە، بالالارىنا قاراۋعا مۇرشاسى جوق. ولاردىڭ اۋىرماي-سىرقاماي، وتقا-سۋعا ءتۇسىپ كەتپەي ءوسىپ كەلە جاتقانى — ەنەسىنىڭ ارقاسى عوي. بىر-بىرىنە سۇيەۋ. مۇقاننىڭ ءدام-تۇزى تاۋسىلماسا، ءبىر كەلەر دەگەن ءۇمىت دۇنيەسى ەكەۋىن العا جەتەلەيدى. مارعۋا ەكى ادامنىڭ جۇمىسىن اتقارىپ، كولحوزعا قىزىلشادان ەكى ادامنىڭ ءونىمىن قۇيادى. سوعان قاراي جىل اياعىندا ەڭبەككۇنگە بۇيىرعان نەسىبەسى اۋىزدارىنا تيەدى.
سوعىس باستالعان جىلى قايسارى مەكتەپكە بارعان. بالاسى وقۋعا ىنتالى زەرەك بالا بولىپ شىقتى. مارعۋاعا ول دا قۋانىش. اراعا جىل ارالاتىپ جىگەرى وقىدى. ەكەۋىنىڭ ەگىز قوزىداي تومپاڭداپ وقۋعا كەتىپ بارا جاتقانىن كورىپ، كوڭىلى مارقاياتىن. ەڭسەنى ەزگەن سوعىس ۋاقىتىنىڭ سيرەك قۋانىشتارى بولۋشى ەدى. مارعۋاعا سونىڭ ءبىرى — مۇقاننان كەلەتىن حاتتار بولسا، ەكىنشىسى — بالاپاندارىنىڭ سىنىپتان سىنىپقا ۇزدىك كوشۋلەرى ەدى. قاناتتانىپ، جەتىلىپ كەلە جاتقانى — كوڭىلگە مەدەۋ. ءجۇرىس-تۇرىستارى مەن قيمىل-قوزعالىستارى اكەلەرىنەن اۋمايتىن. ءسات سايىن كۇيەۋىن ەسكە سالىپ، ساعىنىشىن ارتتىرا تۇسكەندەي. مۇقان تەزىرەك ورالىپ، وسىلاردىڭ مەكتەپكە بارعاندارىن ءوز كوزىمەن كورەتىن كۇن بولار ما ەكەن دەپ ارمان قىلادى
قۇدايدىڭ بۇلارعا تاعى ءبىر قاراسقانى بولار، قاينىسى كادىر مايدانعا بارماي قالدى. جاستايىنان وكپەسى اۋىراتىن ەدى، سوعان بايلانىستى اق بيلەت بەرىپ، مەكتەپكە ديرەكتور ەتىپ جىبەردى. سوعىس ۋاقىتىندا ءبىر جەردە ۇزاق تۇرعىزباي، ءجيى اۋىستىرىپ وتىراتىن. قايدا اۋىسسا دا بۇلاردان قول ۇزبەدى. بالالاردىڭ وقۋعا قاجەت قۇرال-جابدىعى، كىتاپ-داپتەرى، قالام-قارىنداشى، سيا ساۋىتىنا دەيىن سونىڭ موينىندا. اندا-ساندا قالاي وقىپ جۇرگەندەرىن كەلىپ تەكسەرىپ كەتەدى. ەركەك بالالارعا الدىندا اعاسى بار دەگەن — ايبىن. ساباقتارىنا سالاقسي باستاسا، مارعۋا بالالارىن اعالارىڭا ايتامىن دەپ قورقىتادى...
ۇدەي سوققان سويقان داۋىلداي ءبىر-بىر ءۇيدىڭ تىرەگى — ورتان قولداي ازاماتتارىن جۇلىپ-جۇلىپ اكەتىپ، جالماپ-جۇتىپ، كۇندەي كۇركىرەپ سوعىس تا ءوتتى. جەڭىس كۇنىنە جەتىپ، ەل ەڭسەسىن كوتەردى. كوپپەن بىرگە بۇلار دا قۋانىستى. ەل — امان، دۇنيە تىنىش بولسىنشى. ءبىرلى-جارىم ازاماتتار مايداننان ورالىپ، ۇزاق كۇتتىرگەن قۋانىش ءار جەردەن بوي كورسەتەدى. ازاماتتارى كەلىپ، وتباسى تولىپ، كوڭىلدەرى شاتتانعان جۇرتقا شىراي كىرە باستاعانداي. ايەلدەردى اۋىر قول جۇمىسىنان بوساتتى. ءبىزدىڭ باس يەمىز قاشان كەلەر ەكەن دەپ، ەكى كوزى ءتورت بولعان مارعۋا كۇن ساناپ جۇرگەنى. ونىڭ ءالى بوساڭسىپ، جۇمىستان قول ۇزەتىن جايى جوق. بالالارى وسكەن سايىن، ولاردىڭ تاماعى دا، كيىمى دە وسۋدە. تابىس كەرەك. كوزىنىڭ جاسىن ەشكىمگە كورسەتپەستەن توگىپ الىپ، بۇرىنعىسىنشا كەتپەنىن يىعىنا سالىپ، قىزىلشا ەگىستىگىنە قاراي كەتىپ بارا جاتقانى. كوپ اراسىندا، ءبىر ۋاقىت جالعىزدىعى ۇمىتىلاتىنداي. كۇنى — ايعا، ايى — جىلعا جالعاسقان جالعىزدىق...
* * *
نەشە كۇننەن بەرى وڭاشا جاتقاندىكى مە، ويى وتكەن-كەتكەندى شيىرلاي-شيىرلاي شارشاپ، اقىرى وزىنە اينالىپ كەلىپ تىرەلە بەرەدى. «ياپىرىم-اي، سونداعى قاجىر-قايراتىم-اي!» — دەپ ويلادى مارعۋا ءقازىر. ول ەكى قولىن ءسال كوتەرىپ، بىلەگىنە كوز سالىپ قويدى. ەتى قاشىپ، تەرىسى قاتپارلانىپ، سۇيەگىنە قابىسقان مىنا بىلەكتىڭ وزىنىكى ەكەنىنە سەنگىسى كەلمەگەندەي، قايتا-قايتا سيپالاي بەرەدى. كەتپەن شاۋىپ جۇرگەندە ەكى قارىنىڭ بۇلشىق ەتىنە قول باتپاۋشى ەدى. جاس ۋاقتاعى قايران جىگەر-كۇش-اي! مارعۋا قانداي شارۋانى قولعا الماسىن، جانىن اياماي قۇلشىنا كىرىسەتىن. ونىڭ ۇستىنە توپتى بالا، ءبىر ءۇيلى جان جالعىز وزىنە قاراپ وتىرسا ءقايتسىن! ءوزى قۇرالپى كەلىنشەكتەردىڭ اراسىندا قىزىلشادان ەڭ بىتىك ءونىم العانى — وسى بىلەكتىڭ كۇشى ەدى عوي. وعان ءقازىر كىم سەنەدى؟ زايا كەتكەن ەسىل ەڭبەك. «استاپىراللا. مەن نە دەپ كەتتىم ءوزى؟» مارعۋا بۇلاي دەسەم، ونىم اسىلىق بولار دەپ ويلادى جالما-جان. تاپقانىن بالالارىنىڭ تاڭدايىنا سالدى. ولمەستىڭ كۇنىن كورىپ، جۇرەك جالعادى. «حالىق جاۋىنىڭ وتباسى» كوپپەن بىردەي جان باقتى. ول — از ولجا ما؟ سولاي دەسە-داعى، مارعۋانىڭ كوڭىلىندە قالعان دىق بارداي. ۇمىتىلماي جۇرگەنى سودان دا شىعار...
...باياعىدا وتكەن دۇنيەنىڭ ەسىنە ءتۇسۋىن قاراشى.
ءتۇ-ۋ-ۋ، قايداعى-جايداعى نارسە ەسىمە قايدان ءتۇسىپ ەدى؟ كور-جوردى تەرىپ، ماعان نە كورىندى؟ — دەپ، مارعۋا وزىنە-وزى كەيىپ الدى.
اپا، ءحالىڭىز قالاي؟ ەمىڭىز دۇرىس بولىپ جاتىر ما؟ — دەپ، ءبىر توپ اق حالاتتىلار كىرىپ كەلگەندە ءوز ويىمەن ءوزى تىم، تىم الىسقا كەتكەن مارعۋا قاپەلىمدە سەلك ەتە ءتۇستى. كەلگەن دارىگەرلەردىڭ ءبىرى جۇرەگىن تىڭداپ، تامىرىن ۇستاپ، قان قىسىمىن ولشەپ، ءبىراز اۋرەلەدى.
ءسىزدى كوپشىلىك بولىمگە اۋىستىرامىز. بۇل ارادا بۇدان ارتىق ۇستاي المايمىز. وعان مۇقتاجدىقتى مەن كورىپ تۇرعان جوقپىن. كەلگەندەگىگە قاراعاندا كوپ وڭالىپ قالىپسىز. اۋىستىرۋعا قارسى ەمەسسىز عوي، — دەپ بىرەۋى باستىرمالاتا بۇنى سوزگە تارتتى.
اينالايىندار، ەمدەرىڭە رازىمىن. بىردەن ۇيىمە شىعارساڭدار ءتىپتى وڭدى بولار ەدى.
جوق، اپا! ءبىز قولىمىزعا تۇسكەن ادامدى وڭايشىلىقپەن جىبەرمەيمىز. ەڭ از دەگەندە ون-ون ەكى كۇن ەم الاسىز...
سولاي ما ەدى؟
سولاي، اپا! بولىمدە دە كۇتىمىڭىز جامان بولمايدى. بارىپ قاراپ تۇرامىز.
بۇنىڭ جانىنا جاقىن كەلگەن ەمدەۋشى دارىگەرى:
اپا، بۇل كىسى وسى اۋرۋحانانىڭ باس دارىگەرى، — دەپ تانىستىردى.
باستىق بولسا بولار. داۋىسى — مىعىم، ءسوزى — نىق. وزىنە-وزى سەنىمدى ادامنىڭ سويى بار ەكەن دەپ ويلادى بۇل.
راحمەت، قاراقتارىم! جاقسىلىقتارىڭ اللادان قايتسىن! قۇداي تىلەۋلەرىڭدى بەرسىن!
اپا، ءبارىن قۇدايعا قاراي سىلتەي بەرمەڭىز. ءبىز وزىڭىزدەن دامە قىلامىز. تىم بولماسا، توقسانىمدى تويلاعان تويىما كەلىڭدەر دەڭىزشى. توقساننىڭ سارقىتىنان ىرىم ەتىپ، اۋىز تيسەك دەگەن ءبىزدىڭ دە ءۇمىتىمىز بار، — دەپ، باس دارىگەر ءوزى دە كۇلىپ، توڭىرەگىندەگىلەردى دە جادىراتىپ تاستادى.
ايتقاندارىڭ كەلسىن. دەگەندەرىڭە جەتىڭدەر. سول كۇندى قۇداي كورۋگە جازسىن...
«جاقسى ءسوز — جارىم ىرىس». مارعۋانىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ قالدى.
ولار قالاي دۇركىرەي كىرسە، سولاي ۇشقان قۇستاي ءدۇر ەتىپ، شىعا جونەلدى.
ىلە-شالا سۇيرەتكەن ارباسى بار ءبىر قىز كەلىپ تۇر:
اپا، مىناعان وتىرىڭىز. مەن ءسىزدى ەكىنشى قاباتقا كوشىرۋگە كەلدىم، — دەيدى تىقىلداپ.
اللا، قاراعىم-اي، انداعى ارباڭا وتىرماي-اق قويايىنشى. قولتىعىمنان دەمەسەڭ ءوزىم دە جۇرە الامىن عوي.
بولمايدى، اپا! دارىگەرلەر كورىپ قويسا، ماعان ۇرسادى، دەپ، قوياردا قويماي مارعۋانى ارباعا وتىرعىزىپ، زىرىلداتىپ الا جونەلدى.
اقىرىن ءجۇرشى، جانىم... يت قۋىپ كەلە جاتقان جوق قوي.
بۇنى اكەلىپ ەكى كىسىلىك پالاتاعا جايعاستىردى. اربادان ەپپەن ءتۇسىرىپ، توسەگىنە جاتقىزعان الگى قىز:
دارىگەر كەلىپ قاراعانشا ورنىڭىزدان تۇرماڭىز. ارى قارايعىسىن ءوزى ايتادى، — دەپ قايتا-قايتا قايتالاپ كەتتى. تۇرعاندا بۇل قايدا بارادى ەكەن؟
جاڭاعى، ارباعا ءتۇسىپ-شىققان از قيمىلعا جۇرەگى قۇرعىر القىنىپ قالعانداي، اتقاقتاي سوعادى. مارعۋا كوزىن جۇمىپ، جۇرەگىنىڭ قاققانى باسىلعانشا قىبىرسىز جاتتى. اۋرۋحاناعا سوڭعى رەت قاشان تۇسكەنىن ەسىنە الدى. وتاعاسى قايتقان جىلى بولۋى كەرەك. سودان بەرى دە ءبىراز ۋاقىت ءوتىپتى-اۋ. بالالارى دارىگەرگە اپارايىق دەسە، قاشقاقتايتىن قاشانعى ادەتى. وسى جولى قولدارىنا مىقتاپ تۇسكەن ءتۇرى بار. وڭايلىقپەن شىعارماسى بەلگىلى. نەسى بار، ەمدەرىن تۇگەل الىپ كورەيىن، سودان ءبىر ناتيجە شىقسا، — دەپ وقتالدى. جانىنىڭ تاتتىلىگىن ويلاعاندىقتان ەمەس، ۇيگە بارعان سوڭ قايتا اۋىرىپ، بالالارىن تاعى اۋرە-سارساڭعا سالمايتىنداي ساقايىپ شىقسام دەگەنى عوي.
...مارعۋا اۋرۋحانادا جاتقاندى ەجەلدەن جاقتىرماۋشى ەدى. ونىڭ مۇندا كەي-كەيدە ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي كەتەتىن كەزدەرى بولادى. نەدەن ەكەنىن ەش ۇقپايدى. تۇسكە دەيىن دارىگەر قارايدى، مەدبيكە نەشە كىرىپ، دۇركىن-دۇركىن ينە سالادى. اراسىندا كوڭىل سۇراۋشىلار كەلىپ-كەتىپ جاتادى. ايتەۋىر، زەرىگۋگە قول تيمەيدى. كۇننىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەي دە قالادى. ال، قالاي ءىڭىر تۇسەدى، سولاي ۋاقىت تابانداپ تۇرىپ قالعانداي جىلجىمايدى عوي. سودان بۇنىڭ مازاسى كەتەدى. كەشى — تۇنگە، ءتۇنى — تاڭعا ۇلاسىپ، كىرپىك ىلمەي شىعاتىن كەزدەرى بار. بۇگىن دە دەگبىرى قاشا باستاعانداي. بۇل، ءسىرا، جاڭا ورىنعا اۋىسقانىمنان شىعار دەپ دولبارلادى. ۇيقىسى قاشقان جانعا وي عانا سەرىك ەكەن...
قاسىنداعى ەكىنشى توسەكتىڭ يەسى — جاستاۋ كەلىنشەك ەكەن. پالاتادا بولعانىنان سىرتتا جۇرگەنى كوپ پە دەپ قالدى. ەمىن الىسىمەن كيىنىپ، تايىپ تۇرادى. ولمەلى كەمپىر دەپ بۇنى جاقتىرماي، سىرتتاپ جۇرسە دە ءوزى بىلەدى. مارعۋانىڭ دا ءقازىر الدەبىرەۋمەن اڭگىمەلەسىپ، شۇيىركەلەسە كەتەرلىكتەي زاۋقى جوق. ول باعاناعى ۇزىلگەن ويىنىڭ جۇيەسىنە ءتۇسىپ، سۋىرتپاقتاپ تارقاتا بەردى...
-9-
ەل بەيبىت تىرشىلىككە كوشىپ، قيسايعان شارۋاسى تۇزەلە باستاعان شاقتا جاماعاتتى دۇرلىكتىرگەن جاعىمدى جاڭالىق بولىپ ەدى. بۇنىمەن قاتار ءجۇرىپ، بىرگە جۇمىس ىستەگەن قىز-كەلىنشەكتەردىڭ اراسىنان بىرنەشەۋىنە ەڭبەك ەرى دەگەن دابىرايعان اتاق بەرىپ، وڭىرلەرىنە جارقىراتىپ التىن جۇلدىز قادادى. توگىلگەن ماڭداي تەرىنىڭ ەلەنگەنى دەگەن، مىنە، وسى شىعار! سوعىس ۋاقىتىنداعى بەل جازباعان ەڭبەكتىڭ وتەۋىنىڭ قايتقانى دا وسى بولار. ەل-جۇرت تەگىس قۋانىستى. مارعۋا دا كوڭىلىندە الالىق جوق — ارقا-جارقا قۋانىش ۇستىندە سولارمەن بىرگە. ول وسى جىلدارى ءوزىن كوپتىڭ بىرىندەي، بارشاسىمەن ءوزىن تەڭدەي سەزىنىپ قالىپ ەدى. ءبىراق ولاي ەمەس ەكەن...
اۋزى جەڭىل الدەبىرەۋلەر:
اتاققا ۇسىنىلعانداردىڭ اراسىندا مارعۋا دا بار ەكەن كورسەتكىشى كوبىسىنەن جوعارى بولا تۇرا «حالىق جاۋىنىم ايەلى» دەپ وتكىزبەگەن كورىنەدى، — دەگەن قيتۇرقى ءسوزدىڭ شەتىن شىعارىپتى. ۇسىنىلعانى — الدە وتىرىك، الدە راس. قىزدىرمانىڭ قىزىل ءتىلى كۇيدىرمەككە ادەيىگە ايتسا دا ءوزى بىلەدى. ەل ىشىندە ءسوز جاتا ما؟ بىردەن بىرگە تارايدى. ونى جەردەن جەتى قويان تاپقانداي كوڭىرسىتىپ، كورشىسى ايتىپ كەلدى. مارعۋانىڭ مۇنداي جانىنا تيەر قىجىلدى ەستىمەگەنى ءجون ەدى. ەستىگەنىنە وكىندى. ول اتاق الا الماعانىنا ەمەس، بوگدە جۇرتتىڭ كولدەنەڭ قىسىر اڭگىمەلەرىنە تۇزدىڭ بولعانىنا كۇيىنەدى عوي. سوڭعى ۋاقىتتا سوعىس قيىنشىلىعى تۇسىندا قاپەرگە كوپ الىنباي، ءتىپتى، ەستەن شىعا باستاعان «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» دەگەن بەتكە شىركەۋ اتى ءوزىن قاپىسىز، جاڭىلماي قايتا تاپقانىنا جانى جاسىپ-اق قالدى.
بۇل جىمىسقى ءسوزدىڭ شىعۋى تەگىننەن-تەگىن ەمەس ەدى. مۇنىڭ استارىندا مارعۋا ءوزى عانا بىلەتىن تاعى ءبىر زىميان تور جاتقان. ناۋقان ۋاقىتىندا وبلىستان، اۋداننان ۋاكىل دەگەن كۇن قۇرعاتپاي شۇبىرىپ كەلىپ جۇرەتىن. اۋداننان كەلگەنى قىزىلشا جينالىپ بىتكەنشە ەگىس باسىنان شىقپايتىن. باسقا جۇمىسى جوق پا، ۇنەمى قاتىن-قالاشتى توڭىرەكتەپ جۇرگەنى. ءوزى سوعىستا ءبىر قولىنان ايرىلىپ قايتقان ەگدە سولدات ەكەن. ءتىلى مايدا. مارعۋانىڭ جيناعان التىن تامىرىنا ريزا كوڭىلمەن، ماقتاپ قويادى. ەگىستىكتە جان الىپ، جان بەرىپ، اق تەر، كوك تەر بولىپ جۇرگەن جالعىز بۇل ەمەس-تى. بۇنى بولە-جارا ماقتاعانىن جاقتىرماعان. بۇل سونشا كوزگە تۇسەيىن دەپ ءجۇر مە ەدى؟ ماقتانعا ءزارۋ مە ەكەن؟ ءبارى مايدان ءۇشىن دەسە دە مارعۋانى جانباعىس پەن ءۇش بالانىڭ قامى عوي ۇيدە وتىرعىزبايتىن. اكەلەرىن ايداتىپ جىبەرىپ، شەشەلەرىن قارا جۇمىسقا سالىپ قويعاندارى ازداي، ماقتاي قالىپتى. سول ۋاكىل ارا-اراسىندا كۇيەۋىن سۇراپ قوياتىن. سىبىردە، لاگەردە ەكەنىن ايتقان. بۇل ايتپاسا دا بىلەتىنى انىق قوي. تەك، سىر تارتىپ، ءوز اۋزىنان ەستيىن دەگەن شىعار. ءبىر جولى ءتىپتى، حات-حابار الىسىپ تۇراسىڭدار ما دەپ قالدى. بۇل تۋرا جاۋاپتان جالتارىپ: «اللانىڭ بۇيىرتقان كۇنى ءوزى كەلەر»، — دەدى دە قويدى.
مارعۋا ۋاكىلدىڭ قاراسى كورىنسە-اق، كىرپىدەي جيىرىلىپ، تايساقتاپ، كوزىنە كورىنبەۋگە تىرىساتىن. امال نە، بۇنى تاۋىپ الىپ، كور-جور اڭگىمە ايتقانسىپ، اراسىندا «ساياسي تۇتقىنداردى ادەيىگە قىلمىسكەرلەرمەن بىرگە ۇستايتىن كورىنەدى، كەيىن ولاردىڭ دا قاتتى وزگەرىپ، ءتىپتى بۇزىلىپ شىعاتىندارى دا بولادى ەكەن» دەگەندى ەلەۋسىز قوسىپ قوياتىندى شىعاردى، مارعۋانىڭ يمانىن ۇشىرىپ.
قايتىپ قاسىما كەلمەستەي ەتىپ بۇل ۋاكىلدىڭ بەتىن قالاي قايتارسام ەكەن دەپ ويلاپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى تۇسكى ءۇزىلىس كەزىندە كەلە قالىپتى. جاعالاي وتىرعان كەلىنشەكتەردىڭ قاسىنان ورىن تابىلماعانداي مارعۋانىڭ ءدال جانىنا تىزە بۇكپەسى بار ما؟ قۇدايدىڭ ءوزى ايداپ اكەلگەنىن كورمەيسىڭ بە؟ مارعۋا ونىڭ بەتىنە تىكە قاراپ:
ۋاكىل، ءسىز قازاقتىڭ «قاتىنعا جولاما — قاراسى جۇعادى، بالاعا جولاما — بالەسى جۇعادى» دەگەن ماقالىن بىلمەيدى ەكەنسىز-اۋ. بىزگە جاقىنداعان ەركەك ايدالىپ كەتۋشى ەدى، قورىقپايسىز با؟ قورىقپاساڭىز، كەل وتىرىڭىز! — دەدى كورىنەۋ اجۋالاي. سول-سول-اق ەكەن، ەرىككەن ايەلدەر دۋ كۇلىستى. ۋاكىلدىڭ ءوڭى ءورت سوندىرگەندەي تۇتىگىپ، ورنىنان تۇرىپ جونىنە كەتتى. «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق» دەپ ويلادى مارعۋا. ءبىراق، الدىمنان شىعار دەپ ويلاماعان.
قىزىلشانىڭ جيىن-تەرىنى بىتكەن ۋاقىتتا بۇنى اۋدانعا شاقىرتىپتى. ورعاننىڭ تەكسەرۋلەرىنەن جۇرەگى شايلىققان مارعۋا بۇل شاقىرىستىڭ تەگىن ەمەستىگىن ءىشى سەزىپ، قوبالجىپ، تاعى ۇرەيگە بوي الدىردى. قورقا-قورقا — باردى. بارماسقا امالى بار ما؟
ءوزى تانيتىن ۋاكىل، تاعى بىر-ەكى اسكەري كيىمدى ادام بۇنى وتىرعىزىپ قويىپ، الىستان وراعىتىپ، بۇلدىراتىپ الدەنەلەردى ايتا باستادى. بۇنىڭ ءالى جاس ەكەنىن، بالالارىنىڭ وڭى-سولىن تانىمايتىن ۋاقتىعىن ەسكە الىپ ءوتتى. ولاردىڭ كەلەشەگىن ويلاعانىنىڭ كەش ەمەستىگىن قوزعاپ قويدى. «حالىق جاۋىنىڭ بالالارى» دەگەن ايىپتى ءومىر بويى ارقالاپ ءجۇرۋدىڭ قيىندىعىن، جولدارىندا كەدەرگى كوپ بولارىن تۇسىنەتىندىكتەرىن ءبىلدىردى. ءبىر قاراعاندا، جاناشىر جانداردىڭ-اق ءسوزى. ءبىراق كۇماندى. وسىنداي كەپتەردى كەسە كولدەنەڭ تارتا وتىرىپ، ودان شىعۋدىڭ جولى دا بارىن تۇسپالدادى. قانداي جولى بولۋى مۇمكىن؟ بۇل «حالىق جاۋى» بولعان كۇيەۋىمنەن باس تارتامىن دەسە، جەتكىلىكتى ەكەن. وعان بۇنىڭ تولىڭ قۇقى بار كورىنەدى.
اتاقتى ادامداردىڭ اراسىندا دا مۇنداي مىسالداردىڭ كوپتىگىن تىلگە تيەك ەتتى. اينالدىرىپ اكەلىپ، بالالارىڭنىڭ بولاشاعى — ءوز قولىڭدا دەگەنگە كەلتىردى. بۇل كۇيەۋىنەن باس تارتۋعا قول قويعان بويدا بالالارى دا ول قارعىس تاڭباسىنان اعارادى ەكەن. بالالارىن العا تارتىپ، مارعۋانى تىعىرىققا تىرەگەندەي. جاندارى اشىعانسىپ، قامقورسىنعانسىپ، ءوزىن دە اۋىر جۇمىستان بوساتىپ، جەڭىل كەڭسە جۇمىسىنا كوشىرۋگە ابدەن بولارلىقتاي. ءتىپتى، جاۋاپتى جۇمىس تا جۇكتەگىلەرى كەلەدى، تەك «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» ەكەندىگى كەدەرگى بولىپ تۇرسا كەرەك. مارعۋانىڭ تۇيىققا تىرەلگەن جەرى وسى شىعار. ءتىل-اۋزىنان ايىرىلىپ، مەڭىرەيدى دە قالدى. بۇل — كۇتپەگەن سۇمدىعى بولاتىن. ول ءوز باسى مەن بالالارىنىڭ تاعدىرى الدەبىرەۋلەردىڭ ويىنشىعىنا اينالعانىنا جانى اياۋسىز قورلانعانداي كۇيگە ءتۇسىپ، قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەدى. بۇل تۇزاقتان امان قۇتىلۋدىڭ امالى تابىلار ما ەكەن؟ قايتكەندە دە ۋاقىتتى سوزۋى كەرەك. قالاي؟ «ويلانايىن» دەۋگە عانا شاماسى جەتتى. ول قايدان باسىنا كەلە قالدى ەكەن؟ اۋزىنا قۇداي سالعان بولار. بۇنىڭ «ويلانايىن» دەگەنىن، ءسىرا، «بەتىن بەرى قاراتتىق» دەپ ۇقسا كەرەك، ءبارى جادىراسىپ قالدى.
«ويلانساڭ ويلان، ءبىراق تەز شەش»، — دەسىپ، شىعارىپ سالدى. سول ارادا قاقشيىپ وتىرعانىمەن سىرتقا شىعا بەرە كوڭىلى بوساپ، جاس بالاداي وكسىپ-وكسىپ ۇزاق جىلادى. قاپالاندى، كۇيىندى. اۋىلعا جاياۋ قايتىپ كەلە جاتىپ، ويلاي-ويلاي شىرماۋىقتاي ءبىر توردىڭ ءوزىن تورلاي باستاعانىن انىق ۇقتى. بار پالە شولاق قول ۋاكىلدەن كەلگەنىن بولجادى. سونىڭ قۇرعان تورىنا شىرمالماي تۇرعاندا ءجونىن تابۋى كەرەك. ءقايتىپ تاپپاق؟ بۇل ارادا ەندىگى كۇنى كۇن بولماسىن ءبىلىپ، قايراتىنا ءمىندى. ۇيىنە كەلىسىمەن ەنەسىنە بالالاردىڭ وقۋىن سىلتاۋراتىپ، شۇعىل جينالۋلارى كەرەكتىگىن ايتىپ، كوشۋگە كوندىردى. ءبىر كۇپ ىشىندە قاينىسى كادىر قىزمەت جاسايتىن جاققا كوشىپ كەتتى. مەزگىل — قارا كۇزدىڭ اياعى، قىستىڭ باسى بولاتىن. جىلى، ءجايلى قونىس قايدان تابىلا قويسىن؟ بىرەۋدىڭ ەسكى تامىن لەكەرلەپ جوندەپ، كىرىپ الدى. قولداعى بار قورى مەن سارى قاسقا سيىردىڭ ءسۇتىنىڭ ارقاسىندا قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ، بۇل قىستان دا شىقتى. بار كوز قۋانىشى — بالالارى. ولاردىڭ قاناتتانىپ، جەتىلىپ كەلە جاتقانى — كوڭىلىنە مەدەۋ. اۋداندا بولعان اڭگىمە تۋراسىندا ەنەسىنە دە، قاينىسىنا دا «ءلام» دەمەدى. استارىنان سۋ شىققانداي ءبىر كۇندە كوشە جونەلگەندەرىنە قاراپ، وزدەرى دە شامالاسا كەرەك، قازبالاپ سۇرامادى. بۇل ەندى قاينىسىنان الىس كەتپەۋگە بەل بايلادى.
بارعان جەرلەرى دە قىزىلشا ەگەدى ەكەن. التىن تامىر ءوسىرۋ بۇنىڭ تالايىنا جازىلعانداي-اق كوكتەمدە ۇيرەنگەن جۇمىسىنا سۇرانىپ شىقتى.
سول ۋاقىتتاعى تاڭسىق داقىل — التىن تامىر بىرەۋگە ب ا ق، بىرەۋگە اتاق، بىرەۋگە داۋلەت اكەلسە، مارعۋاعا ارتىق ۋايىم اكەلگەندەي بولدى. ونىڭ قولىنداعى بار اسىلى — ءۇش قارعاسى عوي. تاپقانى — سولاردىكى، سولاردىڭ ىرىزدىعى، بۇيىرتقانىن الدىنا قويدى. مىنا اتاق دەگەن قاڭقۋدىڭ قايدان شىققانىن كىم ءبىلسىن؟ مارعۋاعا سول اتاقتىڭ ءتىپتى كەرەگى نە؟ ول قانشالىقتى ىشەر اس پا ەكەن، الدە كيەر كيىم بە، تەگى؟ وز باسىن ءار جەرگە ءبىر الىپ قاشىپ جۇرگەندە، اتاق مۇنىڭ نە تەڭى؟ ول ەش نارسە دامە قىلمايدى عوي. تەك الگىندەي سوزدەن كوڭىلىندە دىق قالعانى-اق. مارعۋا پەندە بالاسىنا بىرەۋدىڭ بەرگەنى نە بولار دەرسىڭ، نە بەرسە اللاسى ادالىنان بەرسىن دەگەن تىلەۋىنەن جاڭىلمادى. القاتۋدى ول تەك تاڭىرىنەن تىلەيتىن...
بۇل جولعى تىلەۋى قابىل بولعانداي...
كۇزگە سالىم مۇقاننىڭ كەزەكتى حاتى كەلگەن. حاتىندا ول كەسىلگەن مەرزىمىنىڭ تولىق وتكەرىلگەنىن، ەلگە قايتۋعا رۇقسات قاعازىن توسىپ وتىرعانىن جازىپتى. بۇدان اسقان اقجارما قۋانىش بار ما؟ بۇل — پالەنباي جىل ۇزدىكتىرە كۇتتىرگەن اقجولتاي حابارى عوي! اللانىڭ تىلەۋىن بەرگەنى وسى ەمەس پە؟ بۇل حاتىم قولدارىڭا تيگەنشە مەن دە جولعا شىعىپ قالارمىن. جاۋاپ حات جازباي-اق قويىڭدار، كورىسەر كۇن جاقىن دەپتى، ارىسى. قۇدايدىڭ بۇل كۇنگە جەتكىزگەنىنە — ءتاۋبا! حاتىنا قاراعاندا جاڭىن ارادا كەلىپ-اق قالاتىن سەكىلدى. ءبىراق، مۇقاننىڭ كەلۋى كەشەۋىلدەي بەردى. بالالارى كۇندە جول توسادى.
مارعۋاعا جاستايىندا اجەسى ايتاتىن «قۋعان — جامان، سوسىن، كۇتكەن — جامان» دەگەن ءسوز تۇسىنىكسىز كورىنەتىن. سارعايىپ كۇتكەننىڭ قاندايلىعىن ەندى ءبىر كىسىدەي-اق بىلەتىندەي بولعان كەزدە بۇعان مىنا جول توسقاندارى ءتىپتى قيىن ءتيدى. تاعى ءبىر ىلىك تاۋىپ، جىبەرمەي قالدى ما ەكەن دەگەن كۇدىك تە جوق ەمەس. شوشىمالى جۇرەك ءار نارسەدەن ءقاۋىپ ويلاپ، مۇلدە مازاسى كەتتى.
كەلە جاتقانىن حابارلاسا، بىلمەي قالارداي-اق قالاداعى بۇرىن حاتتارىن الاتىن جەرگە كۇندە نەشە بارىپ، تابالدىرىعىن توزدىرۋدا. مۇقاننان تىرس ەتكەن دەرەك جوق. كۇپتى كوڭىلدەر جاماناتتان اۋلاق بولسا ەتتى دەگەن ءبىر عانا تىلەكتىڭ ۇستىندە تاڭدى اتىرىپ، كۇندى باتىرادى.
ال، مۇقان ءوزىنىڭ سابىرلىلىعىنا سالىپ، حاباردان بۇرىپ ءوزىم جەتەرمىن دەگەندەي پويىزعا وتىرىپ الىپ، ەلگە جول تارتقان. نەشە كۇن ءجۇرىپ، پويىزدان پويىزعا اۋىسىپ ءمىنىپ، اۋليەاتاعا تۇندە كەلىپ تۇسكەن. تاڭەرتەڭگە دەيىن كولىكتىڭ جۇرەر ۋاقىتىن توسپاي-اق، بۇلاردى جاياۋ ىزدەپ شىققان. بۇلاردىڭ وسىنىڭ الدىنداعى تۇرعان «قانت زاۆودى» اتالاتىن كولحوزعا جەتەدى عوي. سۇراستىرسا، «حالىق جاۋىنىڭ وتباسى» بۇل ارادا جوق بولىپ شىعادى. ول كەزدە مۇعالىمدەردى ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە ءجيى اۋىستىراتىن ادەت بار. وقۋ جىلى باستالعاندا كادىردى جالپاڭ توبە دەيتىن جەرگە مەكتەپ ديرەكتورى ەتىپ اۋىستىرعان. ينەگە ساباقتالعان جىپتەي مارعۋا دا بالالارىن جەتەكتەپ ونىڭ سوڭىنان شۇباتىلىپ بىرگە كوشكەن. ءبىر قۋانارلىعى — بۇرىنعى قونىستارىنان تىم شالعاي ەمەس-تى.
مۇقان توبە باسىندا وتىرعان اۋىل قاريالارىنا سالەم بەرىپ، وتباسىن ىزدەپ جۇرگەنىن ايتادى. ءبىرى تاڭىرقاي، ءبىرى مۇسىركەي، ءبىرى جاندارى اشي: «ازامات-اي، امان-ساۋ ەل شەتىنە جەتكەنىڭ قايىرلى بولسىن»، — دەسەدى. وسىندا كۇمىسجان دەگەن كەلىنشەك بار، ءبىر بىلسە، سول بىلەدى دەپ ءجون سىلتەيدى. كۇمىسجان مارعۋامەن قىزىلشادا بىرگە ىستەگەن سىرالعى جان ەدى. بۇنىڭ كۇيەۋىنىڭ، ىزدەپ كەلگەنىنە ەسى شىعا قۋانىپ:
ءسۇيىنشىسىن ءوزىم الامىن، — دەپ، مۇقاندى ەرتىپ جالپاق توبەگە اپاراتىن توتە جولعا ءتۇسىپ، زاۋلاعان عوي.
جالپاق توبەگە كوشىپ كەلگەنىمەن تۇرا قوياتىن ءۇي تابىلماي بۇلار ۋاقىتشا مەكتەپتىڭ ەكى بولمەسىنە كىرىپ وتىرعان. ساباق باستالعان ۋاقىت قوي. ۇزىلىسكە قوڭىراۋ سوعىلسا بولدى، مەكتەپ ءىشى قۇس بازارىنداي دۋىلداسىپ كەتەتىن. بالا جۇرگەن جەر قايدان تىنىش بولسىن. ءتۇس كەزىندە — ۋ-شۋ. مارعۋا سيىر ساۋىپ كەلە جاتقان. الاكولەڭكە ۇزىن دالىزگە كىرگەنى سول ەدى: «ماكە»، «ماكەش» دەگەن جاعىمدى قوڭىر داۋىس قۇلاعىنا شالىنعانداي. سونشالىقتى جاقىن، جىلى داۋىس. كىم ەدى؟ قايدان شىققان داۋىس؟ قولىنداعى شەلەگى ءتۇسىپ كەتتى. سىرتتان، جارىقتان كىرگەن كىسىنىڭ كۇڭگىرت تارتقان تار دالىزدە كوزى ۇيرەنگەنشە ەش نارسەنى كورمەسى انىق. مارعۋا دا اڭتارىلىپ قالعان. بىرتە-بىرتە انادايدا تۇرعان ءبىر ادامنىڭ سۇلباسىن اڭعارعانداي. ءوڭى مە، الدە، ءتۇسى مە؟ بۇل عايىپتان پايدا بولعان ەلەس پە، الدە ادام با؟ قولىن سوزا بەرىپ ەدى كوزى قاراۋىتىپ، اياعىنىڭ استىنداعى جەر ءبىر جاعىنا قاراي اۋىپ بارا جاتتى.
ەسىن جيناعاندا اينالاسىنا جاپىر-جۇپىر جۇرت جينالىپ قالىپتى.
ءاي، كەلىنشەك! ءوستىپ تالىپ جاتاسىڭ با، تۇر. ءسۇيىنشىمدى بەر، ايتپەسە كۇيەۋىڭدى قايتادان ەرتىپ الىپ كەتەمىن، — دەپ اقسيا كۇلگەن كۇمىسجان بۇنى جۇلمالاي باستادى. قاۋمالاپ، سۇيەپ، دەمەپ — ءبارى ۇمار-جۇمار، بولمەگە قاراي اياق باستى. بۇل بۋىنى قۇرىپ، جۇرە الار ەمەس. مارعۋانىڭ ابدىراعانى سونشالىق — وزىنە-وزى كەلە الماي، ەسى اۋا بەرەدى. ەنەسى ءبىر شىنى سۋىڭ سۋ اكەلىپ، بەتىنە شاشىپ جىبەردى. بويى تىتىركەنىپ، ەسىن سوندا جينادى. مۇقاندى انىق ەندى كوردى. «ءتاۋبا» دەگەن ءسوز بولدى العاش اۋزىنا تۇسكەنى.
مارعۋا ورتاڭعى ساۋساعىنداعى اجەسىنەن قالعان جادىگەر، كونەنىڭ كوزىندەي كۇمىس بۇراما جۇزىكتى شەشىپ، كۇمىسجاننىڭ قولىنا سالدى.
راحمەت. بالا-شاعاڭنىڭ قىزىعىن كور، — دەدى تىلگە كەلىپ. مۇقانعا ءبىر نارسە دەۋگە القىمىنا كەسەك تىعىلعانداي ءۇنى شىعار ەمەس، تەك كوزى جاۋدىرەي قاراي بەردى.
اكەلەرىنىڭ باسىنا تۇسكەن الابوتەن كۇيدەن بالالارى انىق حاباردار ەمەس ەدى. اۋىق-اۋىق سۇراعاندارىندا: «اكەلەرىڭ اسكەردە. مايداندا ءجۇر»، — دەپ قۇلاقتارىنا ءسىڭىرىپ تاستاعان. سوعىس اياقتالىپ، مايدانگەرلەر ورالا باستاعاندا بالالارى: «ءبىزدىڭ كوكەمىز قاشان كەلەر ەكەن؟» — دەپ ءجيى-جيى قىڭقىلدايتىن. وندايدا: «اسكەر قاتارىندا تارى بىرەر جىلعا قالدىرىپتى، كەلەدى ءالى» — دەيتىن ولاردى سەندىرە.
قۇداي تىلەۋىن بەرگەندە، مۇقان اسكەري كيىممەن ورالماسى بار ما؟ ۇستىندە تىك جاعالى جاسىلتىم سارعىش گيمناستەركا، سول تۇستەس گاليفە شالبار، بەلىندە جالپاق قايىس بەلبەۋ، اياعىندا سىقىرلاعان سۋ جاڭا، ۇزىن قونىشتى بىلعارى ەتىك. تەك، ومىراۋىنا تاققان سىلدىرماق سولكەبايلارى مەن قىزىل جۇلدىزدى باس كيىمى عانا جوق دەمەسە، قاتىپ تۇرعان سولداتتىڭ ءوزى. قولدان قۇيعانداي شىمىر دەنەلى، قيمىل-قوزعالىسى شيراق، ىسىلعان، جىپتىكتەي جىگىتتىڭ سولداتتان قاي جەرى كەم؟ قىسقا قىرقىلعان تىعىز، قالىڭ شاشى قايراتتىلىعىن تانىتقانداي جىعىلماي، تىكىرەيىپ تۇر. ونىڭ وسى قالىبىنا قاراپ سونشاما جىلدى سەرگەلدەڭمەن ەلدەن-جەردەن تىسقارى قياندا، يتجەككەندە وتكىزدى دەۋگە كەلمەگەندەي. ەشقانداي ءمۇجىلىپ، جىگەرى جاسىعاننىڭ ءىزى كورىنبەيدى. مارعۋا قانداي الاساپىراندى باسىنان وتكىزسە دە، كۇيەۋىنىڭ رۋحى مۇقالماعانىن ۇعىپ، ىشتەي قايران بولدى، ءارى قاتتى تولقىپ، قۋاندى مۇقان وسى كەلگەندە وردا بۇزار وتىز بەن قامال الار قىرىقتىن تەڭ ورتاسىندا، ازاماتتىڭ كەمەلىنە كەلگەن دەر شاعىندا ەدى. ونىڭ ءدال قازىرگى سىرتقى سيپاتى مەن وقىعان جانعا تيپ زيالىلىعى، مىنەزىنىڭ بيازىلىعى استاسىپ، «تەپسە — تەمىر ۇزەتىن» جىگىتكە ەرەكشە جاعىمدى كورىك قوسقانداي. مارعۋا ونى جازباي، بىردەن اڭعارعانداي.
مۇقانعا قارادى دا، ءوزىنىڭ ءۇستى-باسىنا، اياق-قولىنا كوز جۇگىرتكەن بۇل بەيمازا كۇيگە ءتۇستى. وسى جىلدارى بالا قامى دەپ جۇمىسباستى بولىپ ءجۇرىپ، وزىنە مۇلدە قاراماعان ەكەن-اۋ! ايەل ەكەنىن دە ۇمىتقانداي. بالالارىنان ارتىلعانىن ءىشىپ، قالعانىن يىعىنا ءىلىپ، تابىلعانىن اياعىنا سۇعىپ جۇرە بەرىپتى عوي. ول ءۇستى-باسىنىڭ قاتتى توزىپ كەتكەنىن ەندى بايقادى. ەگىستىكتە قارا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ايەلدىڭ اياق-قولىندا ءقايبىر كۇتىم بولسىن! ونىڭ ۇستىنە ءقازىر قىزىلشا جيناۋ ناۋقانى ەدى. ساۋساقتارى ءىسىنىپ، بوي-بويبولىپ سىزات ءتۇسىپ، قابىرشاقتانىپ، جارىلىپ جۇرەتىن. ونىڭ ەكى بەتى دۋىلداپ، ىسي جونەلدى. دەرەۋ ەكى قولىن الجاپقىشىنىڭ استىنا جاسىرا قويدى.
مۇقان بىلەتىن — شاشىن سانىمەن ءتاراپ-ورىپ، قاسى-كوزىن سۇرمەلەپ، ءبىز وكشە توپليمەن الماتىنىڭ كوشەسىندە قازداڭداپ، جايراڭ قاعىپ، ءجۇرىسىنىڭ ءوزى بيلەگەننەن بەتەر شىرق ءۇيىرىلىن بارا جاتاتىن مارعۋا مەن مىنا وتىرعان مارعۋانىڭ اراسى الشاق جاتىر ەدى. بۇل وسىنىڭ ءبارىن قاس قاعىم ساتتە ايەلدىك تۇيسىگىمەن ءتۇسىنىپ ۇلگەردى. ءوزىنىڭ تىم جاداۋ، جۇپىنى تۇرىنەن قىسىلعانى ما، ۇيالعانى ما، ايتەۋىر قولايسىز كۇيگە ءتۇستى.
مۇقان بالالارىن كەزەك قۇشاقتاپ، مارە-سارە بولىپ جات قاندا بۇل ساماۋرىنىن الىپ، دالاعا اتا جونەلدى. سىرتقا شىعىسىمەن بويىن تۇزەگەن بولدى. «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» كورگەن كوپ بەينەتتىڭ، جوقشىلىقتىڭ، اركىمگە ءبىر جالتاقتاعان كىرىپتارلىقتىڭ كەتپەستەي ەتىپ قالدىرعان ىزدەرىن قالاي تەز كەتىرە السىن؟.. الماعايىپ زاماندا قۇداي قوسقان قوساعىمەن ۇزاق جىلدى ەكى جاقتا وتكىزگەننەن كەيىن قايتا جۇزدەسىپ، قاۋىشۋدىڭ مۇنداي اۋىر قيىندىعى بارىن كىم بىلگەن؟ ايتەۋىر، توسىلا بەرگەنى. ىشتەي ۇعىسىپ-اق تۇرعانمەن سىرت توسىرقاۋى بوگەت جاسايتىنداي ىشكە ەنۋگە كىبىرتىكتەيدى-اق.
وسىنداي ءبىر جاسقانشاقتاۋدى العاش باس قوسقان جىلدارى كۇيەۋى وقۋ ىزدەپ ۇزاققا كەتىپ، قايتىپ ورالعاندا دا سەزىنگەنى بار ەدى. وندا سولقىلداعان مايىسقاق جاس تالداي كوك-ورىم بالاۋسا، بالعىن شاعى عوي. قايتا مۇقانعا «سەن قاندايسىڭ؟ »، «مەن قاندايمىن؟» — دەپ، شەكەسىنەن قارايتىنداي كورىكتى، كەربەز كەزى. سويتسە، ول توسىرقاۋى — جارىنا ەركەلىگى ەكەن. بۇل توسىرقاۋىنىڭ سىرى باسقادا بولىپ تۇر. ءوزىنىڭ كوپ جاسقا قارتايىپ كەتكەنىن مارعۋا ەندى انىق بىلگەندە قالاي توعىلماسىن؟ قالاي ابىرجىماسىن؟..
مارعۋا كۇيەۋىمەن جۇزبە-جۇز ۇشىراسۋدان ءبىرتۇرلى جاسقانشاقتاعانداي، الدە جۇرەكسىنگەندەي، بالكىم، ءتىپتى قورىنعانداي جايسىز كۇيگە ءتۇسىپ، وڭاشا قالۋدان قاشقالاقتاپ، كوپ ءجۇردى. كۇيەۋىنەن بۇلاي ءجونسىز تايساقتاۋىن، زاتى ايەل ەمەس نە، سۇڭعىلا كوڭىلمەن اۋەلى ەنەسى سەزگەندەي بۇعان جازعىرا قارايتىن بولدى. امانداسا كەلگەن كىسى اياعى باسىلعان مەزەتتە الدەبىر سىلتاۋمەن بالالاردى ەرتىپ سىرتقا شىعىپ كەتۋگە سەبەپ ىزدەۋشى ەدى. سونداي ساتتەردىڭ بىرىندە مۇقان مارعۋانى قاسىنا تىزە بۇكتىرىپ، ءبىر قولىمەن يىعىنان قاۋسىرا قۇشاقتاعان قالپى ءۇنسىز ۇزاق وتىردى. ءجيى-جيى تىنىستانعانىنا قاراعاندا ول دا تولقىپ، قوبالجۋدا سەكىلدى. ول جاس ۋاعىنان پالەندەي ءسوزۋار ەمەس-تى، اشىلىپ قايدان سايراي جونەلسىن؟ بۇل — باسىن تۇقشيتىپ تومەن قاراتقان بويى، جاۋىرىنى قۇنىسىپ، وكپەلەگەن بالاداي تومسىرايۋدا. ءبىر نارسە دەۋگە دارمەنى جەتپەي، قولىن وراپ العان الجاپقىشىن بۇرالاي بەردى. مۇقان ەكىنشى قولىمەن بۇنىڭ يەگىنەن كوتەرىپ، ءجۇزىن وزىنە قاراتا بۇرىپ، كوز توقتاتىپ، ءبىرقىدىرۋ قاراپ، قولىنىڭ سىرتىمەن ەكى جاعىنان باياۋ سيپاپ ءوتتى.
ماكەش، ماعان نەگە تۋرا قارامايسىڭ؟ تۋرا قاراشى، — دەدى باياعىسىنشا جىپ-جىلى ەركەلەتكەن ۇنمەن. — ماعان وكپەڭ ورىندى، مەن سەنى توزاق وتىنا قالدىرعانداي بولدىم، بىلەمىن، — دەگەنى. قايران ازاماتى، بۇنى وكپەلەپ، قىر كورسەتىپ ءجۇر دەپ ۇققانداي. ول الجاپقىشتىڭ وراۋىن جازىپ، تىنىش تاپپاي وتىرعان بۇنىڭ قابىرشاقتانىپ جارىلعان، اعاشتاي قاتىپ كەتكەن ساۋساقتارىن بەينە ۇلبىرەگەن ءبىر شەتەن، نازىك نارسەنى سىندىرىپ المايىنشى دەگەن ادامداي ايالاي سيپاپ، ەپپەن الاقانىنا سالىپ، بەتىنە باستى. ۇزاق ءسۇيدى. قايتادان يەگىنەن كوتەرىپ، بۇنىڭ جۇزىنە ءۇڭىلدى. سوندا بارىپ، كىرپىگىن كوتەرىپ، مۇقاننىڭ ديدارىنا العاش تىكە قاراپ، انىقتاپ كوز توقتاتقان بۇل ونىڭ جانارىنداعى ىركىلگەن، مولدىرەگەن قوس تامشى جاستى كەردى. ودان ءارى ءوزىن ۇستاي الماي، ەگىلىپ قويا بەردى. كۇيەۋىنىڭ كوكىرەگىنە بەتىن باسىپ، بورداي ۇگىلىپ جىلاسىن كەلىپ. توقتاي الماي، ۇزاق ەگىلدى. بۇنى جوتاسىنان سيپاعان قالپى مۇقان، ابدەن جىلاپ السىنشى دەگەندەي، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. بۇل جىلاپ جاتقان مارعۋا ەمەس، شاعىنىپ جاتقان جالعىزدىقتان جاپا شەككەن، ۇزاق جىل ايالى الاقانعا ءزارۋ، ىستىق لەبىزگە قۇشتار، ماحابباتقا شولدەگەن ونىڭ ايەلدىك بولمىسى، ايەلدىك جاراتىلىسى ەكەنىن ول تەرەڭ ۇعىنعان ەدى. بۇنىڭ شەرىن ابدەن تارقاتىپ، وزىنە-وزى كەلۋىن كۇتكەندەي سابىرلى. بۇل ابدەن جىلاپ بولدى-اۋ دەگەندەي الدەن ۋاقىتتا شاشىنان، جاس جۋعان كوزىنەن ءوبىپ:
ماكەتاي، وسىنشا ازاپتىڭ ءبارىن مەن ءۇشىن تارتتىڭ-اۋ. مەن ساعان ب ا ق ەمەس، سور اكەلدىم بىلەم. جانىم امان بولىپ، وسىدان جەر باسىپ ءتىرى جۇرسەم، توبەمە كوتەرىپ وتەرمىن، — دەدى بۇنىڭ شاشىنا بەتىن باسقان قالپى القىنا سىبىرلاي.
مارعۋانىڭ كۇيەۋىن توساڭسۋى، ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى كوزگە كورىنبەس كىرەۋكەلەنگەن بوگەت الگى اعىل-تەگىل كوز جاسىمەن شايىلىپ كەتىپ ەدى. بۇل مۇقاننىڭ كوزىندەگى انە توگىلەيىن، مىنە توگىلەيىن دەپ مولدىرەپ تۇرعان قوس تامشىدان ونىڭ كىرشىكسىز تازا جان-دۇنيەسىن، قىلاۋ تۇسپەگەن وزىنە دەگەن كوڭىلىن كورگەندە، بارلىق كۇماننان ارىلىپ، ءجۇزى جايناپ سالا بەردى.
* * *
— ايتقان سوزىڭدە تۇرا ءبىلىپ ەدىڭ-اۋ، ارىسىم، — دەدى مارعۋا داۋىسىن سوزا، تاپ ءبىر وتاعاسىن وسى ءقازىر كورىپ وتىرعانداي- اق. ءار نارسەنى ەسكە العاندا، كەيدە وسىلاي داۋىستاپ، سويلەپ كەتەتىن ادەت پايدا بولىپ ءجۇر. ىشىندەگى شەرى كەنەرەسىنەن اسىپ، لىقسىپ سىرتقا شىعىپ كەتەدى-اۋ، شاماسى. ونى بالالارى قايدان ۇقسىن؟ قارتتىققا بالايدى عوي باياعى... ونىڭ ءمانىن مارعۋا ءوزى بىلەر.
سىرتتان وزىمەن بىرگە ءبىر قۇشاق سالقىن اۋا، سامال لەپ الىپ، كورشىسى ەكپىندەي ەندى پالاتاعا. كەلگەن بويدا تەلەديدارعا قول سوزدى.
اپا، كينو كەرەسىز بە؟
مارعۋا ونىڭ ءوزىنىڭ الدەنە كورگىسى كەلىپ تۇرعانىن سەزدى.
ءوزىڭنىڭ قالاعانىڭدى قويىپ، قاراي بەر. كوزىم بۇلدىراپ، مەن سونىڭ قاي-قايسىسىن دا كەرىپ جاتقانىم شامالى-اۋ، — دەدى.
سىزگە بوگەت جاساماسا، مەن از ۋاقىت قاراي تۇرايىنشى، — دەپ، سىپايىگەرشىلىك تانىتىپ جاتىر. پەيىلىنە راحمەت.
داۋىسىن ءجايلاپ قويىپ، ءتۇنى بويى قاراساڭ دا قارسىلىعىم جوق، مەيىلىڭ. ماعان الاڭداما، مەن ءبارىبىر ۇيىقتاپ جارىتپاسپىن...
اۋرۋحاناداعى كۇندىزگى ابىر-سابىر قاربالاستىڭ ءبارى ساپ تىيىلعانداي. ناۋقاستار مەن اق حالاتتىلاردىڭ ارى-بەرى جوسىلعان جۇرىستەرى سايابىر تارتقان. توڭىرەك جىم-جىرت. ۇيىعان ءتۇن قاراڭعىلىعى تۇتاستاي قىمتاپ تاستاعانداي اينالا تەگىس دامىل تاپقان. كەي پالاتانىڭ تەرەزەسىنەن سىرتقا سەبەزگىلەگەن بولماشى جارىق توگىلەدى. ءبىراق قاراڭعىلىقتى بۇزىپ-جارىپ كەتە الماسىن سەزگەندەي ساۋلە سىنىپ، جاقتاۋدان وزباي جىعىلعان.
ءبىر پالاتاداعى ەكەۋىندە دە ءۇن جوق. ەكەۋىنىڭ اۋەسى — ەكى باسقا. ەكەۋىنىڭ ويى بىر-بىرىنەن تىم الشاق ەكى الەمدى كەزگەندەي. ءبىرى — عالام شارايناسىنا، ءبىرى — ىشكى كوڭىل ايناسىنا ءۇڭىلىپ، وزدەرىن الدارقاتارلىق جۇبانىش ىزدەگەندەي... ادامعا الدانىش ءتان...
مارعۋانىڭ كوزىن جۇمۋى مۇڭ ەكەن، قىسقا كۇندە قىرىق قايتارا ويلاپ، قىرىق قايتارا ەسىنە الاتىن، ويلاعان سايىن تەرەڭدەي تۇسەتىن، نەبىر قالتارىس-قىرلارىن اشاتىن جادىنىڭ تۇڭعيىعىنا قايتا بويلاي جونەلەدى...
ياپىرىم-اي، سوندا ۇزاق عۇمىرىنىڭ شات-شادىمانشاقتارىنان گورى كوڭىلىنە شەمەن بولىپ بايلانعان تۇستارىنىڭ اتويلاپ بۇرىن ورالاتىنى نەسى ەكەن؟ مىنە، ءقازىر دە وسىلاي...
-10-
مۇقان يتجەككەننەن ورالعاننان كەيىن دە مارعۋانىڭ ۋايىمى ازايىپ، جۇگى عايىپتان جەڭىلدەپ كەتپەگەندەي ەدى. قايتا جاڭا كۇيىنىش قوسىلعانداي.
«حالىق جاۋىنىڭ وتباسىنا» الماتىدا تۇرۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى ەكەن. حوش. بۇعان قاپا بولار جايلارى جوق ەدى. لاگەردەن بوساتىلعانىمەن كۇيەۋى ءالى جەر اۋدارىلعان ەسەبىندە — ورگاننىڭ تىركەۋىندە كورىنەدى. وسى كوڭىلدەرىنە كۇمان اكەلگەندەي. ءار قادامى اڭدۋلى، ءاربىر ءسوزى باعۋلى بولعان قالپى. مۇقاندى ونىڭ ۇستىنە ەشقايدا قىزمەتكە الماي، ابدەن قاپالاندىردى.
قايدا بارسا دا سەنىمسىزدىك الدىنان شىعادى. ءبارى كۇدىكپەن قارايدى.
مارعۋا ازاماتتىڭ باسى امان كەلدى عوي، ەندىگىسىنىڭ ءبىر ءجونى بولار دەپ كوڭىلىن قانشاما ورنىقتىرعانىمەن ونىڭ جابىعىپ، ەڭسەسىنىڭ تۇسكەنىن كورىپ، جانى كۇيىنەدى. كۇيەۋىنىڭ جىگەرىن جانىپ، قۋات بەرۋگە كۇش سالادى.
— بالا-شاعاڭنىڭ كوز جاسىنا: اتۋدان، اسۋدان امان قالدىڭ؛ كەسكەن مەرزىمىن مۇز قۇرسانىپ، قار جامىلىپ ءجۇرىپ، تولىق وتەدىڭ. اۋىر ازاپتى جۇمىستان، ۇرىپ-سوققاننان، اۋرۋ-سىرقاۋدان، اشتىقتان ءسىبىردىڭ يت تۇمسىعى وتپەيتىن ورمانىندا جەر جاستانىپ، ءبىر قاراعايدىڭ تۇبىندە قيسايىپ قالساڭ، ءبىز قايتەر ەدىك؟ ءوزىڭ كورگەندەي سۇيەگى شاشىلىپ، يت قۇسقا جەم بولعاندار از با؟ ءتاۋبا دەلىك. كۇپىرلىك جاسامايىق، مۇقان. امان قايتقان جانىڭ — ولجا! قىزمەتىنە قۇمارتپاي-اق، بالالارىڭنىڭ ورتاسىندا وتىرشى ءوزىڭ، — دەپ كوڭىلىن اۋلاۋعا تىرىسىپ باعادى. وعان كونەتىن كىسى قايدا؟ ايتقان ۋاقىتىسىندا:
يە، سەنىكى دە ءجون ەكەن، — دەگەنىمەن ەرتەسىندە تۇرىپ الىپ، تاعى سالپاقتاپ جۇمىس ىزدەپ كەتكەنى. كەشكە ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەلەدى. اراسىندا تەمىرجولعا بارىپ، جۇك تۇسىرەدى.
ۋايىمى قىزمەت بولسا، قۇداي بۇيىرتقان كۇنى ونىڭ دا ءجونى كەلەر دەۋمەن كۇندەر جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. «كۇرەككە بوق تابىلار، ەكى قولعا ءبىر جۇمىس قايدا دا بار» دەپ ۇلكەندەر ايتاتىن ءسوزدىڭ ماتەلى بولۋشى ەدى. سول شىركىن ماقالدىڭ جۋىق ماڭدا مۇقانعا سايكەسەتىندەي ءتۇرى كورىنبەدى. قازەكەم دە ايتا بەرەدى ەكەن...
بالكىم، لايىقتى ءبىر قاراكەتتىڭ رەتى قالادان كەلەر دەگەن ۇمىتپەن اۋليەاتاعا كوشىپ، قونىس جاڭالادى. مۇقان بۇل جاقتا دا تالاي ەسىكتى قاعىپ، تابانىنان توزدى. ناتيجە جوق. الماتىدان، لەنينگرادتان وقۋ ءتامامداعان ادامنىڭ ءبىلىمى ەش كادەگە جاراماعانى باتادى عوي. ايتسا، ادام نانعىسىز. الايدا — سولاي. لاگەردەن بوسانىپ شىققان قاعازىن كورگەن بويدا ات-توندارىن الا قاشاتىن سەكىلدى. ونى قىزمەتكە قابىلداۋعا ەشكىمنىڭ تاۋەكەلى جەتپەگەندەي. كۇيەۋى سودان جۇمىسسىز كوپ ءجۇرىپ قالدى.
ونىڭ «ۇيدە وتىر» دەگەنىنە قاراماي، مارعۋا ءوزى تەرى يلەيتىن زاۋىتقا جۇمىسقا كىردى. تىم بولماسا، بىرەۋى كۇنكورىستىڭ قامىن جاساماسا، نە بولعانى؟ قايتكەن كۇندە دە بالالارىن اسىراپ-باعۋلارى كەرەك ەمەس پە؟ قارا جۇمىسقا ابدەن توسەلگەن باسى، بار سەنگەنى — ەكى بىلەگىنىڭ كۇشى عوي، قۇلشىنا سىبانىپ، كىرىسىپ كەتتى. ايەلدىڭ تابىسىنا، بالا-شاعانىڭ ونسىز دا جارتىمسىز ءناپاقاسىنا ورتاقتاسقانىنا كۇيەۋىنىڭ جىگەرى قۇم تولىپ، كۇننەن كۇنگە ءيىنى ءتۇسىپ، مۇقالىپ، قاجىپ بارا جاتتى. مارعۋاعا بارىنەن دە وسىنىسى باتىپ، باستى ۋايىمىنا اينالدى...
ءسويتىپ جۇرگەندەرىندە ءبىر تاۋەكەلشىل ادامنىڭ تابىلعانى- اي! قۇداي جارىلقايىن دەسە، بىرەۋگە بىرەۋدى سەبەپكەر ەتەدى ەكەن عوي. مۇقاننىڭ وزىمەن ينستيتۋتتا قاتار وقىعان، كوزكورگەن ەسكى تانىسى — ءادي حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىندا ۇلكەن باستىق بولىپ وتىرسا كەرەك. سول ازامات، قۇداي ايداپ، بانەيى سەبەپپەن اۋليەاتاعا كەلە قالماسى بار ما؟ الدىندا «مۇقان جۇمىسسىز ءجۇر» دەگەندى ەستىدى مە ەكەن، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر كەلىسىمەن بۇنىڭ كۇيەۋىن سۇراستىرىپ، ىزدەتەدى. ءساتىن سالعاندا ىزدەپ تاۋىپ، جاعدايىنا قانىققان. سودان تابان استىندا بۇيرىق شىعارتىپ، قالاداعى ۇلكەن مەكتەپكە قازاق، ورىس ادەبيەتىنەن ساباق بەرەتىن وقىتۋشى ەتىپ ورنالاستىرىپ كەتكەنى عوي. وتە شەشىمتال، جىگەرلى جان قول ۇشىن بەرمەگەندە، قانداي بولار ەدى؟ قۇداي تىلەۋىن بەرگىر، اڭقىلداعان اقپەيىل ازاماتتىڭ سول جاقسىلىعىن قالاي ۇمىتسىن؟
ادىلەتتىلىكتەن كۇدەر ۇزەر شاققا جەتكەندە ۇمىتتەرى قايتا جانعانداي، قاباقتارى شايداي اشىلدى. مۇقاننىڭ بۇكىل بولمىسى، تابيعاتى و باستان ۇستازعا لايىق قوي. جاڭا جۇمىسىنا قۋانا كىرىستى. ساباقتى دا ۇيىپ-توگىپ بەرگەن عوي. سويتسە، بۇل پاندەردەن مامان جوقتىڭ قاسى ەكەن. پەداگوگيكالىق ۋچيليششەگە شاقىرتىپ، وندا دا ساباق بەرىپ ءجۇردى. قۇداي جارىلقاعاندا، مۇقان جۇمىستىڭ استىندا قالماسى بار ما؟ بارىنە دە ۇلگەرىپ، مىندەتىن تياناقتى ورىنداپ، قاناتتانىپ، كوڭىلى ءوسىپ، ءجۇزى جادىرادى. ازاماتىنىڭ مارتەبەسى كوتەرىلگەنىنە مارعۋا شەكسىز قۋانىشتى. كوڭىلدىڭ كىرى كەتىپ، اجارلارى اشىلىپ، تومەنشىكتەگەن كۇيدەن بىرتىندەپ ارىلا باستاعانداي.
ەل قاتارىنا قوسىلدى دەگەن وسى شىعار. بالالارى اكەسىنە، اكەسى بالالارىنا ۇيرەنىسىپ، ەندى باۋىر باسىپ، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا ۇيىپ، ۇزاق جىلدان سوڭ باستارى قۇرالعان، ساۋ تامتىعى جوق كوڭىلدىڭ جىرتىعى بۇتىندەلگەندەي شاعى ەدى بۇل. سول جىلدىڭ كۇزىندە ناندى كارتوچكامەن بەرۋ جويىلىپ، ەلدىڭ دە بەرەكەسى كىرىپ، داستارقانى دا، پەيىلدەرى دە توعايعان تۇسى بولار. بەيبىت كۇننىڭ شۋاعىنا بولەنىپ، ماسايراعانداي كوز. سوعىستان، ودان كەيىنگى اۋىرتپالىقتان تيتىقتاعان جۇرتتىڭ ەندى زامان تىنىشتىعىن تىلەگەننەن وزگە تىلەۋى دە جوق-تى. سول قالىڭ توپتىڭ ورتاسىندا، كوپپەن بىرگە ەڭسەلەرى كوتەرىلىپ جۇرگەندەرىنە ءتاۋبا ايتىسادى.
جەر ورتاسىنا كەلگەندە كىسى بوساعاسىن ساعالاعان جاراسپاس دەپ، بار تاپقان-تايانعانىن جيىستىرعان مۇقان ىنىلەرىن، بالالارىن جاۋىپ، قالا شەتىنەن، كەلەسى جازدا ءۇي تۇرعىزىپ الدى. ءۇي بولعاندا قانداي؟ شاعىن ءتورت بولمەلى، توبەسى شاتىرلى وزدەرىنە حان سارايىنان ءبىر كەمدىگى جوق. ءىشى قۇتتى بولعاي دەپ تىلەستى. مۇقان كوڭىل كۇيىن سىرتقا كوپ شىعارا بەرمەيتىن جان عوي. دەسە دە، ءبىر سەرپىلگەن ساتىندە «قۇلشىنىپ بارار جۇمىسىم، قۋانىپ كىرەر ءۇيىم بار، بۇدان ارتىق قانداي باقىت كەرەك؟!» — دەپ ايتقانى ەسىندە. بۇل — وتباسىنىڭ جىلۋىن، قىزىعىن ۇزاق كۇتىپ اڭساعان، جۇمىستىڭ قادىرىنە جەتكەن جاننىڭ جۇرەك تۇكپىرىنەن شىققان شىنايى ءسوزى ەدى. ەندى الاڭسىز كۇن كەشەمىز بە دەگەن تىلەۋ ەدى. اتتەڭ، ول قۋانىشتارى دا ۇزاققا سوزىلمادى.
بۇلارعا ءوزى قۋانىشتى اۋەلدەن ماڭدايلارىنا مىسقالداپ جازعانداي. وسى تىنىستاعاندارىڭ دا جەتەدى، ونىمەن قويماي، باسپانا تۇرعىزىپ الدىڭدار، كەمدى كۇن كورگەن قىزىقتارىڭنىڭ وتەۋىن قايتاراتىن كەز كەلدى دەگەندەي قارا داۋىل قايتا ءۇيىرىلىپ سوقتى...
كۇيەۋىن العاشقى جولى ءتۇن ىشىندە ۇستاپ اكەتسە، بۇل جولعىسى مۇلدە ەستەن تاندىرىپ كەتتى...
مەكتەپتەگى ساباق ۇستىندە ەكى اسكەري كيىمدى ادام كىرىپ بارىپ، ءاي-شاي جوق مۇقاندى، جۇرگىزىپ تۇرعان ساباعىن اياقتاتپاي، الدارىنا سالىپ الىپ كەتەدى. وقۋشىلارى اڭتارىلىپ، كوزدەرى باقىرايىپ قالا بەرەدى. ۇيگە سوعىپ، ونى-مۇنى زاتتارىن الۋعا رۇقسات بەرىپتى. ولارى دا ەسەپتەن قۇر ەمەس. مارعۋا ءدال سول كۇنى كەشكى كەزەككە شىعاتىن بولعان سوڭ كۇندىز ۇيدە ەدى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي، اڭىرايدى دا قالدى. «مۇقان قايدا جينالىپ جاتىر؟ قايدا بارماقشى؟ جانىنداعى جانالعىشتاي مىنا ەكى جەندەتى كىم؟ »
تەز. تەز جينال، — دەيدى ونىڭ بىرەۋىسى مۇقانعا زىلمەن.
ال، ماكەتاي، قايىر — حوش. بالالارعا يە بول. بۇل ءبىر تۇسىنبەستىك... قايتىپ كەلەمىن، — دەگەندە ونى تاعى ۇستاپ اكەتىپ بارا جاتقانى ساناسىنا جەتىپ، قانى باسىنا شاپتى.
جالما-جان كۇيەۋىنىڭ شالعايىنا ورالىپ:
مۇقان-اۋ، مىنا ۇكىمەتكە نەدەن جازىقتى بولىپ ەدىڭ؟ قانداي كىناڭ بار؟ ايتساڭشى... ودان دا مەنى ءولتىرىپ كەتسەڭشى، — دەپ، داۋىس سالىپ، ەڭىرەپ قويا بەردى. ەكەۋىن ەكى جاققا ايىرىپ، اسكەريلەر مۇقاندى ەسىككە قاراي يتەرمەلەيدى. مارعۋانىڭ بۋىنىنان ءال كەتىپ، قۇلاپ، جىعىلعان كۇيى كۇيەۋىنىڭ اياعىن قۇشاقتاپ، زار يلەپ جاتىر.
مۇقان ەڭكەيىپ بۇنى تۇرعىزباققا يىلە بەرىپ ەدى، الگى جەندەتتىڭ ءبىرى ونى كەۋدەسىنەن يتەرىپ، شەگىندىرە بەردى. مارعۋا ەندى ونىڭ پالتوسىنىڭ ەتەگىنەن تاس قىلىپ ۇستاپ العان كۇيى ايىرىلماي:
ءوز قولىڭمەن مەنى ءولتىرىپ كەت، ءولتىرىپ كەت ودان دا، — دەپ جەر باۋىرلاپ زارلاپ جاتىر. كۇيەۋىنەن تىرىلەي ايرىلعىسى جوق.
مۇقان سۇرلانىپ كەتكەن، تىستەنىپ قالش-قالش ەتەدى. جەندەتتەردىڭ ءبىرى ونىڭ قولىن ارتىنا قايىرا ۇستاپ، تىرپ ەتكىزەر ەمەس. ەكەۋى شاراسىزدىقتان ەكى جەردە قان جۇتىپ، «اھ» ۇرىپ جىلاپ جاتقاندا الگى اسكەري:
كومەديا قويماڭدار ماعان. وسى كورسەتكەن ونەرلەرىڭ دە جەتەدى. توقتاتىڭدار، — دەپ ايقايلاپ، بۇنىڭ قارىسقان قولىن كۇشپەن جازىپ، كۇيەۋىن سىرتقا سۇيرەپ الىپ بارا جاتتى. ويپىر-اي، بۇلار دا انادان تۋدى ما ەكەن؟ مۇنداي قانىپەزەر بولار ما؟ قايداعى ويىن؟ قانداي ونەر؟ بىرەۋدىڭ قايعىسى بىرەۋگە ويىن كورىنەدى ەكەن عوي...
بۇل جىلاي-جىلاي كەۋدەسى قىسىلىپ، ەسىنەن تانىپ قالعان ەكەن. ەسىن جيناعاندا بالالارىنىڭ باس جاعىندا ءوزىن قورشاپ ەبىل-سەبىل جىلاپ تۇرعانىن كوردى. قايسارى ورنىنان ارەڭ تۇرعىزىپ، سۇيەمەلدەپ توسەگىنە اكەلىپ جاتقىزدى. وسى جىعىلعانىنان مارعۋا ۇزاق جاتتى...
مۇقاندى بۇل جولى جۇرتتىڭ كوز الدىندا تاپا تال تۇستە اكەتكەنىن كورگەندەردىڭ زارە-قۇتى قالماعانداي. وقۋشىلارىنىڭ، بالالارىنىڭ، ودان قالدى، توڭىرەكتەگى كورشى-قولاڭنىڭ كوزىنشە كىرىپتار ەتىپ، تاپ ءبىر اۋىر قىلمىسكەردەي قولىن ارتىنا قايىرىپ ايداپ اكەتۋدى — ارىدەن، اۋەلدە ويلاستىرسا كەرەك. دىتتەگەندەرى بۇلارعا ۇرەي، كورگەندەرگە كۇمان تۋعىزۋ بولسا، ول ماقساتتارى ارتىعىمەن جۇزەگە اسقانداي. ەلدىڭ بۇلاردان ۇركىپ، كۇدىكتەنە قارايتىن كۇنى قايتادان تۋدى. كۇدىك دەگەن قيىن ەكەن. كىمگە بارىپ اقتالماق؟ كىمگە بارىپ، مەنىڭ كۇيەۋىم جازىقسىز ەدى دەمەك؟ قاباقتارىنا ايىقپاس مۇڭ ءىلىنىپ، جۇزدەرىنە شىركەۋ ءتۇستى. اسىرەسە، بالالارىن ايتسايشى!
كۇيەۋى الدىڭعى ۇستالعاندا ولار ەستەرىن بىلمەيتىن ەدى. ونىڭ ۇستىنە، كوپ كەشىكپەي سوعىس باستالدى. ەركەك كىندىكتىنىڭ ءبارى مايداندا. بالالار شىندىعىندا اكەلەرىنىڭ انىق قايدا ەكەنىنەن حابارسىز-دى. اسكەردە دەپ ويلاپ ءجۇردى عوي. ال، وسى جولى اكەلەرىنىڭ پۇشايمان ءحالىن كوزدەرىمەن كورىپ، جاسىپ-اق قالدى. وزدەرىنىڭ «حالىق جاۋىنىڭ بالالارى» اتانعاندارىن دەمدە ۇعىندى.
«كوكەمىز كىمنىڭ جاۋى؟»، «قانداي جاۋ؟»، «قاي حالىقتىڭ جاۋى» دەپ، ميلارى جەتپەي سۇرايدى عوي. ونى تۇسىندىرەرلىك بۇندا حال جوق ەدى. قايتا قاينىسى كادىر كەلىپ، بالالاردىڭ جۇرەگىن ورنىقتىرىپ، كوڭىلدەندىرىپ، جىگەر بەرۋگە تىرىسادى. «بۇل ءبىر تۇسىنبەۋشىلىك. كوكەلەرىڭ ءالى-اق بوسانىپ كەلەدى. سەندەر ونىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەي، جاقسى وقىڭدار. ەشكىمگە سوقتىقپاي، تىنىش جۇرىڭدەر»، — دەپ ەسكەرتىپ، ءارى سەس كورسەتىپ كەتەدى.
«ادامنىڭ باسى — اللانىڭ دوبى» دەۋشى ەدى ۇلكەندەر. بۇل ۋاقىتتا ادامنىڭ باسى — ساياساتتىڭ دوبىنا اينالعانداي. ايتپەسە، مۇقاننىڭ ءبىر ەمەس، ەكى ۇستالاتىنداي نە ءجونى بار؟
تۇرمەمەن ەكى ارادا سابىلعان سارساڭ ءجۇرىس تاعى باستالدى. كۇنىنە ءبىر، نە ەكى بارادى. اپارعان تاماعىن كەيدە الادى، كەيدە المايدى. كورىسۋگە رۇقسات جوق. ۇيدە وتىرۋعا تاعاتى جەتپەيدى...
ۇزاق تەكسەرىستەن كەيىن ءبىر رەت كورىسىپ، تاماق كىرگىزۋگە رۇقسات بەردى. بۇعان دا شۇكىر. ايتەۋىر، الىسقا اكەتپەسە بولعانى دەپ جۇرگەن. مۇمكىن، شىعارىپ تا قالار دەپ ويلاپ قويادى. ءۇمىت دۇنيەسى عوي. قايدان؟ كوكتەمنىڭ باسىندا قاماعاننان جاز ورتاسىنا دەيىن ۇستاپ، قايتادان يتجەككەنگە ايداپ جىبەردى. قايدا اكەتكەندەرىنەن باستاپقىدا دەرەك الا المادى. وزىنەن حات كەلگەندە بارىپ، ونى ءبىراق بىلگەنى.
سەگىز جىل سارعايىپ كۇتكەن جان جارىمەن زورعا تابىسىپ، ەندى ۇعىنىسىپ، ەل قاتارلى جاراستى عۇمىر كەشە باستاعاندا ودان قايتا اجىراپ قالۋ — بۇعان وڭايعا تۇسپەگەندەي. بار قۋاتىن وسى سەگىز جىلدا سارقا سارپ ەتكەن بە، بويىن جيناي الساشى. ەسەڭگىرەتكەن ءبىر كۇي يىقتان باسادى دا تۇرادى. جۇلعان گۇلدەي سولبىرايدى دا قالدى. ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا، قۇر سۇلدەرىن سۇيرەتىپ جۇرگەنى. ەشكىممەن تىلدەسۋگە زاۋقى سوقپايدى. مەڭىرەيگەن قالپى سىلپ-سىلپ باسىپ، قىبىرلاعان بولادى. بالالارىنىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىنا نازار دا اۋدارمايدى. ولار ءبىر نارسەنىڭ جايىن سۇراسا، «ا-ا-ا» دەپ بەتتەرىنە اڭىرايىپ قارايدى. ەكى-ۇش قايتالاعاندا ارەڭ ۇعادى.
كۇيەۋى العاشقى ۇستالعاندا جاس، قاجىر-قايراتىنىڭ تولىسقان شاعى عوي. سوندىعىمەن ول زوبالاڭعا توتەپ بەرگەن ەكەن. وسى جولى مۇجىلىپ، مۇقالىپ-اق قالىپتى. ەڭسەسىن كوتەرە الساشى. بويىندا قاۋقار قالماعانداي. بار قاجىر-قايراتى وپىرىلىپ، مۇقانمەن بىرگە كەتكەندەي. ەش نارسەگە كوڭىلى سەلت ەتپەيدى، سۇلەسوق، ەنجار، ميمىرت تىرشىلىك.
كورشىلەرى دە الاگوزدەنىپ قارايدى. جانىنا ول دا باتادى، ەشكىمنىڭ كوزىنە كورىنگىسى كەلمەيتىنى دە سودان. كۇندە بىرگە ويناپ، بىرگە جۇرگەن بالالارىن بۇنىڭ ۇلدارىنا قوسپاۋعا تىرىسادى. تاپ ءبىر الاپەسى بارداي، بۇلاردان سىرت بەرىستى.
«جۇت — جەتى اعايىندى» دەۋشى ەدى. سول راس شىعار. سارىقاسقا سيىردىڭ ءوز ءتولى — ويناقتاعان جاس قۇناجىن قاشارى بار-دى. سيىرى قارتايعان با، جىلدا قىسىر قالاتىن بولىپ ءجۇر. ءتۇبى، ەنەسىنە تارتقان مال بولار دەپ، وسى قۇناجىندى ساۋىپ ىشەرگە ۇستاپ قالسام دەپ جۇرەتىن. كەلەسى جىلى، قۇداي بۇيىرتسا، قايسارى مەكتەپ بىتىرەدى، سول تۇستا كارى سيىردى ساتىپ، ءبىر قاجەتىنە جاراتسام، نە بالالاردىڭ ءۇستىن بۇتىندەسەم دەپ ويلايتىن-دى. قورادا بايلاۋلى تۇرعان جەرىنەن سول جوعالدى. باس يەسى كەتتى، ايەل قايدان ىزدەسىن دەگەن شىعار. ىزدەگەندە مارعۋا قايدا بارماق؟ ادامنان تىرىدەي ايرىلىپ وتىرعاندا مال دەگەن نە، ءتايىرى؟!! ۇرى الىستان كەلدى دەيمىسىڭ؟ كۇندە كورىپ جۇرگەندەردىڭ بىرەۋى بولار.
دەگەنمەن، مارعۋا ءىش جيىپ، سەسكەنىپ قالىپ ەدى. بالالارى دا جاسقانشاقتاپ، ۇيدەن شىعۋدى قويدى. بۇل ارادا تۇرۋدىڭ ءوزى قيىنداپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. «حالىق جاۋىنىڭ وتباسى» دەگەن تاڭبا قايتا اينالىپ تاپقانداي. بالالارى ءبىر نارسەگە ارانداپ قالار ما ەكەن دەپ قورىقتى.
مارعۋا مىنا قۇتسىز ءۇيىن ساتۋعا وقتالدى. باستارىنا قۇت-بەرەكە اكەلمەگەن سوڭ، قيمايتىن نەسى بار؟ قاينىسىنىڭ: « اعانىڭ كوزى ەمەس پە؟» — دەگەنىن قۇلاعىنا ىلمەدى. «اعاڭ ورالىپ كەلسە، تاعى جاي سالىپ بەرەر. تەك سونىڭ قارا باسىنىڭ اماندىعىن تىلەيىك»، — دەپ، بەتىنەن قايتپادى. «الۋشى تابىلار ما ەكەن؟ ودان دا سونى سۇراستىر»، — دەپ قاداپ ايتتى.
جاڭا ۇيگە الۋشى نەگە تابىلماسىن؟ سۇراۋشىلار كوپ بولدى. وتكەن باعاسىنا بەرىپ، وزدەرى تاعى قاينىسىنا جاقىنداۋ جەرگە كوشىپ باردى. بالالارىن قاينىسى قىزمەت ىستەيتىن مەكتەپكە اۋىستىردى. ولاردىڭ وقۋلارىن، ءتارتىبىن قاداعالايتىن كۇشتىڭ بويىندا قالماعانىن انىق ۇعىنعان. نە بولعاندا دا ەرعارا عوي دەپ، قاينىسىنىڭ كوز الدىندا جۇرگەندەرىن ءجون كورگەن. قۇداي كوكەيلەرىنە زەيىن بەردى مە، الدە اكەلەرىنىڭ قاقپاقىلعا تۇسكەن تاعدىر تالايى وي سالدى ما، بالالارى تەز ەسەيىپ، شيراپ، وقۋعا دەگەن ىنتالارىن ەش تومەندەتپەدى. مارعۋاعا بۇل دا جۇبانىش..
كۇندىز بالالارىنىڭ كوزىنشە تاستاي قاتىپ، مەڭىرەيىپ جۇرگەنىمەن ءتۇنى بويى ەگىلىپ شىعادى. سونداعى ويلايتىنى مۇقاننىڭ جازعان باسى، وسى جولى نەدەن جازىقتى بولدى ەكەن دەگەن ءبىر شىرماۋىق وي. ويلاي-ويلاي اركىمنەن، ءار نارسەدەن ءبىر كۇدىكتەنەدى. وسى مەنىڭ قۋ ءتىلىمنىڭ زالالى ءتيىپ كەتكەن جوق پا دەپ توپشىلايتىن دا كەزى بار. كۇدىكتەنەتىنى — شولاق قول ۋاكىل عوي.
كوكتەمگە سالىم ونى بازاردان كەزدەستىردى ەمەس پە؟ وندا مۇقاننىڭ ۇستالماعان كەزى. بۇنى كورىپ، ادەيگە الدىن وراپ شىقسا دا، كەزدەيسوق ۇشىراسسا دا، ءوزى بىلەدى. تار جەردە بەتپە-بەت كەلىپ قالدى. بۇرىلىپ كەتۋگە كەش ەدى. ءارى كورىپ تۇرىپ بۇرىلىپ، قاشا جونەلەتىندەي نە كورىنىپتى؟ سونشاما بۇل ونىڭ الدىندا ايىپتى ما ەدى؟ ءبىراق، ساسقالاقتاعانى راس، سودان شىعار:
ەسەنسىز بە؟ — دەدى جايىمەن. ال، ول وقىس ۇشىراسقانىنا تاڭدانعان تۇر تانىتادى. سوعان قاراعاندا بۇنى باعانادان كورىپ كەلە جاتقانى انىق بولدى.
ءيا، كۇيەۋىڭ كەلىپ، كوزايىم بولىپ جاتىرسىڭ با؟ — داۋسىندا اشىق-جارقىن پەيىلدەن گورى جىمىسقى كەكەسىننىڭ ۋىتى سەزىلەدى.
قۇدايعا شۇكىر...
دۇرىس ەكەن... ماسايراپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي، ماسايرا-ماسايرا... — دەپ، ەرنىن جىمقىرا مىرس-مىرس كۇلگەندەي. جۇزىنە بۇلاردىڭ جاي-جاپسارىنا قانىڭ ادامنىڭ ايار كۇلكىسى ويناپ شىعا كەلگەندەي. «وسىنىڭ ءوزى كىم، ءسوزى كىم؟» دەپ، بۇل قاسىنان ءوتىپ جۇرە بەرگەن. ەندى ويلاعاندا، ول سوندا مۇقاننىڭ قايتا ۇستالارىن ءبىلىپ، ادەيگە كەلەمەجدەن تۇرعانداي كورىنىپ كەتكەنى. قاتەلەسىپ، بىرەۋدى ارتىق كىنالاپ وتىرسا، قۇداي ءوزى كەشىرسىن...
...مۇقان ءبىر كۇنى كەشكىسىن قوبالجىپ كەلگەندەي كورىندى بۇعان. كۇيەۋىنىڭ مىنەزى اۋىر، تۇيىق جان عوي. سۇيەگىنە بىتكەن سول مىنەزىن كورگەن ازابى مەن توزاعى دا وزگەرتە الماعان. قايتا ودان سايىن جانشىپ، تۇقىرتىپ، اۋزىنان ءسوز شىقپايتىنداي كۇيگە تۇسىرگەندەي. اسا ءبىر كوڭىلدى ساتىنە تاپ كەلمەسەڭ، شەشىلىپ، كوسىلىپ اڭگىمە ايتا قويۋى دا قيىنداۋ. بۇل ونىڭ شايىن قۇيا وتىرىپ، بەتىنە اۋىق-اۋىق جالتاقتاپ قاراي بەرگەن. وزىنەن ءبىر جىلى لەپەس كۇتىپ وتىرعانىن سەزدى مە، الدە ىشىنە سىيمادى ما:
مەن الگىندە جۇمىستان كەلە جاتىپ، باياعىدا ءوزىمدى تەكسەرگەن تەرگەۋشىنى جولىقتىرىپ قالدىم. مەنى كورمەگەنسىپ، تەز جىلىستاپ كەتتى، — دەگەنى.
قويشى. ادامعا ادام ۇقساي بەرەدى عوي. باسقا بىرەۋ شىعار، — دەپ بۇل ونىڭ كوڭىلىن ورنىقتىرۋعا تىرىسقان.
ءاي، قايدام... سول، سونىڭ ءوزى-اق. مۇندا نە ىستەپ ءجۇر ەكەن؟..
ونى قايتەسىڭ؟ بالكىم، قىزمەتى اۋىسىپ كەلگەن شىعار. ونىڭ ەندى سەندە نەسى بار؟
سولايى، سولاي عوي... — دەسە دە ىشتەي دەگبىرسىزدەنىپ وتىرعانى سەزىلىپ ەدى.
«مۇقاننىڭ سونداعى كورگەنى سول تەرگەۋشى ەكەنى انىق بولسا، ونىڭ، ءسىرا، تەگىن جۇرمەگەنى بولدى عوي».
وسىنداي-وسىنداي كەپتەر ەسىنە تۇسكەندە مارعۋا بايىز تاپپاي كەتەدى-اق... نەدەن كۇيدى؟ نەدەن جازا باستى؟
مارعۋا كۇيەۋىنىڭ الدىندا ءبىر اعاتتىق جىبەرىپ العانىن ارتىنان باعامداپ، ءوزى كىنالىدەي قيپاقتادى. «ياپىرىم-اي، وتكەندە ونسىز دا جانى كۇيىپ تۇرعاندا «نەدەن جازىقتى بولدىڭ؟ ايتساڭشى...» دەپ جازعىرىپ نەم بار ەدى. كۇيدىرگى تىلىممەن ودان سايىن كۇيدىرگەن ەكەنمىن عوي» دەپ قاتتى وكىنەدى. «نەسىنە ايتتى ەكەن؟» مۇقاننىڭ سونداعى تىستەنگەن سۇپ-سۇر، الەم-تاپىرىق ءجۇزى ەسىنەن كەتپەيدى. «قايران، اسىل ارداعىم، قايدا ءجۇر ەكەنسىڭ؟ الدە... قۇداي ءوزىڭ ساقتاي گور. جاماناتتىڭ بەتىن اۋلاق قىل...» مۇقاننىڭ كۇيىگىنە كۇيىك قوسىپ، كوڭىلىنە قاياۋ سالىپ جىبەرگەنىن ارتىنان ءتۇسىندى. بۇل دا ونى كىنالايتىنداي كورىنىپتى عوي سوندا. بۇنىڭ ىشتەي كەمىرىلىپ جۇرگەنى دە ءبىر جاعىنان وسىدان... ىشتەن تىنۋدا...
* * *
«ە-ە-ە! ادامدى دەرەكسىزدىك توزدىرادى ەكەن عوي» دەپ ويلايدى ءقازىر. سوندا مۇقاننان تىرس ەتكەن حابار بولماي، قانشاما سارعايدى؟
قاسىنداعى كەلىنشەكتى ءبىر جەرگە ەمگە الىپ كەتىپ ەدى. پالاتادا مارعۋا جالعىز. بۇگىن دارىگەرى دە باس سۇقپادى. تۇسكەنىنە قانشا كۇننىڭ شاماسى بولعانىن بولجادى. ءالى قانشا ۇستار ەكەن؟.. جالعىزدىق تا جالىقتىردى...
داعدارىپ قالعان كوڭىلىندە قايتادان وتكەن كۇندەردىڭ ەلەس قىلاڭىتادى.
-11-
...مارعۋا جانىن قويارعا جەر تاپپاي، جۇيكەسى جۇندەي ءتۇتىلىپ، كۇن وتكەن سايىن وزىنەن-وزى جۇدەپ بارا جاتتى. سونداي تيتىقتاعان شاقتارىنىڭ بىرىندە سىبىردەن مۇقاننىڭ زارىقتىرعان حابارىن ارقالاپ، قارلىعاش — حاتى تالىپ جەتتى. «و، قۇداي، بەرگەنىڭە شۇكىر! ازاماتىمنىڭ التىن باسى امان ءجۇر ەكەن عوي»، — دەپ، ءتاۋبا ايتتى.
كۇيەۋىنىڭ حاتى سونۋگە اينالعان قولامتاداي بۇنىڭ شالا جانسار ولەۋسىرەگەن كۇيىنە تامىزدىق تاستاعانداي، قاۋلاعان تىرشىلىك وتى مازداپ قويا بەردى. بۇنىڭ اشىنعاندا اشۋمەن ايتقان ءبىر اۋىز سوزىنە رەنىش تابى بايقالمايدى. قايتا بۇنى ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس وتتان الىپ، سۋعا سالعان، سۋدان الىپ، وتقا قاقتاعانداي شاراسىزدىعىنا كۇيىنگەندەي سارىن بار. بارىنە عافۋ وتىنگەن رايداعى جان سىرى مولدىرەگەن، جىپ-جىلى حات. بۇل كوز جاسى مونشاقتاپ، حاتتى سۇيە بەردى. وقيدى دا بەتىنە باسىپ سۇيەدى، وقيدى دا بەتىنە باسىپ سۇيەدى...
سان مارتە وقىدى. وقىعان سايىن كوپ ۋايىم قاجاپ-قاجاپ، قاياۋ تارتقان كوڭىلى قاناتتانىپ، ءجۇزى اشىلىپ، كۇمان-كۇدىكتىڭ ءبارىن سىلكىپ تاستاعانداي، دەمدە جايناپ شىعا كەلدى.
بايقاسا، مۇقاندى بۇرىنعى بولعان جەرىنەن دە الىسقا اپارعان-اۋ. «تايگا دەگەننىڭ قيانداعى ءبىر تۇكپىرىنە كەلگەندەيمىن. ءسىرا، بۇدان ارى ەل جوق قوي دەيمىن. جەردىڭ شەتى — وسى شىعار» دەپتى حاتىندا. زاپىس بولعان جاداۋ جانىنا جىلت ەتكەن ءۇمىت وتىن تۇتاتىپ، قۋانىش ۇيالاتقان تۇسى دا وسى، لاگەردە ەمەس، ەل ىشىندەمىن دەگەنى بولدى. كەڭسەنىڭ قاعاز جۇمىسىندا كورىنەدى. ول جاستايىنان ورىسشا جازۋ-سىزۋعا كەلگەندە ءماتتاقام، لىپىلداپ، قولى-قولىنا جۇقپاۋشى ەدى. سول ادەتى پايداعا اسقان-اۋ. «ءۇي جالداپ تۇرامىن»، — دەپتى.
بۇل — كۇيەۋىن، بالالارى اكەسىن ەندى قايتىپ كورەمىز بە، كورمەيمىز بە دەپ كوكىرەكتەرى قارس ايىرىلىپ جۇرگەندەرىندە مىنا حاتى اعىل-تەگىل اقجولتاي قۋانىشقا قارق قىلعانى.. الدىڭعى جولعىداي قاماۋدا، لاگەردە ەمەس، ءبىر ءتاۋىرى، ايتەۋىر، بەيبىت ەلدىڭ ىشىندە، قاراۋىلدىڭ ءدوڭ ايباتىنسىز ءجۇرىپ-تۇراتىنىن قۋانا جازىپتى. قايران ەركىندىككە نە جەتسىن! بۇدان ارتىق ءتاڭىرىنىڭ جارىلقاۋى بولار ما؟ بۇعان تاۋبە ايتپاي ءقايتسىن؟ تەك، شالعايدا دەگەنى بولماسا... شالعايدا جۇرگەنى قايتەر دەيسىڭ؟! قايدا جۇرسە دە امان جۇرگەنى نەگە تۇرادى؟!
مارعۋا ۇستىنەن اۋىر جۇك تۇسكەندەي، جەڭىلدەپ سالا بەردى. بويى سەرگىدى، ەڭسەسىن ەزگەن مۇڭ كەيىن سەرپىلدى.
كۇيەۋىنىڭ حاتى كوكەيىندەگى كوپ نارسەگە قوزعاۋ سالدى. اۋەلگىدە ەسىنە كەلگەنى — «ول جاقتا دا ەل تۇرادى ەكەن عوي» — دەگەن بولجام ەدى. «ءۇي جالداپ الدىم» دەپتى. ەل تۇرماسا، ول ءۇيدى قايدان جالداپ ءجۇر؟ الدەنەگە كوڭىل شىركىن ەلەگىزە بەرەدى. ون ويلانىپ، ءجۇز تولعاندى. «تۇرمىسقا يكەمى جوق ەدى، ول ءقايتىپ اس ءىشىپ، كۇنىن كورىپ ءجۇر ەكەن. ماعان وسى نەگە مۇقاننىڭ قاسىنا بارىپ، اسىن ءپىسىرىپ، كىرىن جۋىپ جۇرمەسكە؟» باستاپقىدا ءوز ويىنان ءوزى شوشىپ قالدى. نەسى بار؟ «نە دە بولسا، مۇقاننىڭ ارتىنان بارسام قايتەدى» دەگەن جاسقانشاق، وي ۇلعايا-ۇلعايا بەيمازا تىلەككە اينالعانداي. جاتسا دا، تۇرسا دا ويىنان كەتپەدى. تەك كۇيەۋى قارسى بولىپ جۇرمەسە...
تاۋەكەل دەپ، وتىرا قالىپ، مۇقانعا حات جازدى. «بارسام قايتەدى؟» دەگەن ويىنىڭ شەت-جاعاسىن جۇقالاپ جەتكىزدى. حاتىن جىبەرەتىن جەرگە ءوز قولىمەن اپارىپ تاپسىردى. حات جولداۋدىڭ بارلىق ءتارتىبى وزگەرمەگەن، بۇرىنعىسىنداي ەكەن. ايىنا ءبىر حات جازۋعا عانا رۇقسات. ونىڭ دا اۋزىن جەلىمدەمەي، اشىق كۇيىندە وتكىزدىرتەدى.
مۇقاننان جاۋاپ كەلگەنشە مارعۋا تاعى مازاسىز كۇيگە ءتۇستى. ارا-اراسىندا ءتاتتى قيالعا بەرىلەدى. كۇيەۋىمەن قاۋىشۋعا، جاڭا قونىسقا، جايساڭ ءلاززاتقا ىنتىققان اڭسارى الىپ ۇشادى-اق. الىستان شۇعىلالى شۋاق شاشىپ، ءۇمىت وتى قىلاڭدايدى. مۇقانعا ءقازىر-اق، جەتەردەي، مىنە جەتەردەي مارعۋانىڭ قيالى قانشا شارىقتاسا دا، ءسىبىر دەگەندى ەلەستەتە الماي قور بولدى. ءبىر جاعى كۇيەۋىنىڭ ۇنسىزدىگىنەن توسىلادى.
ءتوزىمىنىڭ شەگىن ۇزگەندەي بولىپ بارىپ، مۇقاننىڭ كەلەسى حاتى قولىنا ءتيدى. كۇيەۋى بۇنىڭ «بارسام قايتەدى؟» دەگەنىنە ريزا بولىپ قالعان سىڭايلى. ءبىراق، قاۋىپ-قاتەردىڭ كوپتىگىن ايتىپ، ايەل ادامعا جالعىز جول ءجۇرۋدىڭ قيىندىعىن العا تارتىپتى. «اسىقپاي، ويلان! بالكىم، كوكتەمگە قاراي، نە جاز شىققان سوڭ كەلەمىن دەسەڭ — ءبىر ءجون» دەگەندەي ىڭعاي تانىتىپتى. ايتەۋىر، «كەلمە» دەمەگەن. بارامىن دەپ وقتالعان سوڭ، قىسى نە، جازى نە؟ ءبارىبىر ەمەس پە؟ كوكتەمگە دەيىن قالاي شىداسىن؟ نار تاۋەكەلگە بەل بۋعان ءتۇرى بار. اۋەلى ەنەسىنە اقىل سالدى. الدى-ارتىن باعىپ سويلەيتىن ۇلكەن كىسى عوي:
مەن نە دەيىن؟ سەنىڭ ءبىزدىڭ بوساعاعا تۇسكەننەن بەرى كۇيەۋىڭمەن بىرگە تۇرعانىڭنان، بولەك جۇرگەنىڭ كوپ بولدى. جالعىزدىق سەنى قاجىتىپ تاستادى-اۋ. بىلەمىن، سونۋگە اينالىپ باراسىڭ... مۇقان دا ءقايبىر جەتىسىپ ءجۇر دەيسىڭ؟ قاسىندا بولايىن دەگەنىڭە كىم قارسى تۇرار. تەك ۇكىمەتىڭ قالاي قارار ەكەن بۇعان؟
بۇل مارعۋانىڭ ويلاماعان جاعى ەكەن. تۇيىققا تىرەلگەندەي. «قاسىندا بولعىزباسا، ءقايتىپ كەلەرمىن»، — دەپ ءتۇيىپ قويدى.
قاينىڭمەن اقىلداس. نە ايتار ەكەن؟ كوزى اشىق قوي. بىردەڭەنىڭ ءجونىن بىلسە، سول بىلەر. الدىنان ءوت. سەن كەتسەڭ، وسى ءۇيدىڭ اۋىرتپالىعى سوعان تۇسپەي، كىمگە تۇسەدى؟ سوعان سالماق سال، دەپ، كوزىن ءبىر شىلاپ الدى.
قاينىسىنا بارىپ:
مەن اعاڭا بارىپ كەلەيىن دەپ ەدىم، — دەپ، جاي-جاپسارىن ايتا باستاپ ەدى، قاينىسى باستاپقىدا ساسىپ قالدى. ساسقانى سونشالىق، اۋزىنا جوندەم ءسوز تۇسپەي، تۇتىعىڭقىراپ:
جەڭگە، قالجىڭداساڭ، بايقاپ قالجىڭداساڭشى، — دەيدى.
قالجىڭ ەمەس، شىنىم.
مارعۋانىڭ قانداي ىسكە وقتالعانىن تۇسىنگەندە بارىپ، سارى ۋايىمدى سوعىپ قويا بەردى:
قالاي جەتەمىن دەپ وتىرسىڭ؟ الدىڭ قىس ەكەنىن ويلادىڭ با ءوزىڭ؟ قالاي جول تاۋىپ جۇرمەكسىڭ؟ نەمەنە، ورماننىڭ قيان تۇكپىرىندە تاقتايداي جول سايراپ جاتىر دەيسىڭ بە؟ الدە قالاداعىداي اعىلىپ، كولىك جۇرەدى دەيسىڭ بە؟ اداسىپ ءۇسىپ ولسەڭ نە يت-قۇسقا جەم بولساڭ، بالالارىڭا نە بەتىمىزدى ايتامىز؟
بالالار كەلىسىپ وتىر عوي. اجەلەرىنىڭ قاسىندا بولادى.
ولار نە بىلەدى ەكەن؟ بالالاردىڭ ءسوزىن — ءسوز دەپ. رايىڭنان قايت، جەڭگە. مەن سەنى جالعىز جىبەرە المايمىن. جازعا دەيىن شىدا، جازدا ءوزىم اپارىپ كەلەيىن.
اللادان بۇيرىق كەلمەي، ادام ولمەيدى. ال، ولە قالسام، اعاڭنىڭ جولىندا — جانىم پيدا. اللا ءوزى جار بولسىن...
مارعۋا بىرەۋدىڭ ءسوزىن ۇعاتىنداي حالدەن قالىپ ەدى. بۇكىل نيەتى جول جۇرۋگە اۋىپ كەتكەن ول بارشا وي-ساناسىمەن تىم، تىم الىستا جۇرگەلى قاشان؟
ەكەۋى مامىلەگە كەلە الماي، ۇزاق تاجىكەلەستى.
مەنىڭ ءسوزىمدى قوش المايتىنىڭ بار، نەسىنە اقىلداسقان بولىپ وتىرسىڭ؟ — دەپ، رەنجىدى قاينىسى. ونىكى دە ءجون ەدى.
ەنەم مەن بالالارعا كوز قىرىڭدى سالىپ ءجۇر. وزىڭە سەنىپ قالدىرىپ بارامىن. مەنىڭ ەندى سەنەن باسقا ارقا سۇيەر كىمىم بار؟ — دەدى مارعۋا بوساپ.
بۇنىڭ بەتىنەن قايتپاسىنا كوزى جەتكەن سوڭ قاينىسى امالسىز جۇمسارىپ، جول قامىن ويلاستى.
مارعۋا مۇقان كەلگەندە اپەرگەن ءوڭى ءتۇزۋ بىركيەر دەگەن كويلەك-كونشەگىن تۇگەل ساتتى. كۇيەۋىنە ءبىر قابات جىلى كيىم-كەشەك الدى. قاينىسى سوعىمعا دەپ بورلاپ وتىرعان ورتان قولداي سەمىز قويىن بازارعا شىعارىپ، قاساپ قىلىپ ساتىپ ەدى، اجەپتاۋىر پۇل بولدى. تۇگەلىمەن قالتاسىنا سالىپ بەردى.
پويىزعا بيلەتىن اپەرىپ، ءوزى شىعارىپ سالدى. پويىزعا وتىرعان سوڭ عانا كوڭىلى ورنىققانداي. مۇقانعا بارا جاتقانىم شىن با، وتىرىك پە دەپ، ءوزى ءالى سەنبەيتىندەي. كوڭىلىندە — قۋانىش، جۇزىندە — نۇر. كۇيەۋىنىڭ ساياسي سەنىمسىز پاقىر بولىپ، باس ەركىنەن ايرىلىپ، ايدالعانى قاپەرىندە جوق، يتجەككەنگە ءوز ەركىمەن بارا جاتقانىنا سونشا قۋانعانى. الدىندا قانداي جول كۇتىپ تۇرعانىن ويلاماسقا بەكىنگەن، ويلاۋعا زاۋقى سوقپايدى. نە دە بولسا، ماڭدايعا جازعانىن كورەدى. تاڭىرىنە جالبارىنۋمەن كەلەدى. اللاسى، ءوزى جولىن وڭعارسىن... «تاۋەكەل ءتۇبى — جەلقايىق، وتەسىڭ دە كەتەسىڭ» دەمەۋشى مە ەدى؟ ەندەشە، تاۋەكەل! «امسە، اللا-تاعالا ەڭسەسىن بيىك ۇستاپ، جىگەرمەن العا ۇمتىلعانداردى جاقسى كورەدى»، — دەپ اجەسىنىڭ ايتىپ وتىراتىنى ەسىنە ءتۇستى. «اللا-تاعالا دۇرىس جولعا قويعان ادامدى ەشكىم اداستىرا المايدى»، — دەۋشى ەدى تاعى. «تۋرا جولعا باستاي گور»، — دەپ جاراتقاننان تىلەۋدە...
ءبىر سەنگەنى — مۇقاننىڭ سوڭعى حاتى. كەلىنشەگىنىڭ كوكەيىنە العان ءىسىن ورىنداماي تىنبايتىن ادەتىن بىلگەن سوڭ با، ەگەر كەلە قالساڭ، قاجەتى بولار دەپ، قاي جەرگە دەيىن پويىزبەن، ودان ارى قاي ارادان ماشينا توسۋعا، قاي-قاي جەرلەر ارقىلى جەتۋگە بولاتىنىن جازىپ جىبەرىپتى. كۇيەۋى قانداي جول سىلتەسە، سوعان ءتۇسىپ الىپ، اتتاي شاۋىپ جونەلەتىن و باستان بويعا سىڭگەن ادەت قوي. ءقازىر دە سول سىزىپ بەرگەن جوبامەن «ءسىبىر، قايداسىڭ؟» دەپ، تارتىپ كەلەدى.
تەرەزەدەن توڭىرەككە كوز تاستايدى. الاتاۋ باۋرايىندا — التىن كۇز. ماۋەلى باقتار كوزدىڭ جاۋىن العانداي. تاۋ سىلەمدەرىنىڭ كورىنىسى الىستان كوز اربايدى. كۇنگەي جاعى سارى التىنداي جارقىراسا، تەرىسكەيى قاراۋىتىپ كورىنەدى. وسى كورىنىستى بۇرىن دا بايقاپ، مۇقاننان سۇراعانى بار. «كۇنگەيىندەگى تال، قايىڭ، ەمەن، تەرەك قوي. ولاردىڭ جاپىراقتارى كۇزدە سارعايىپ، ساپ-سارى، قىزىل قوشقىل، سارى تارتپاي ما؟ سودان الىستان ساعىممەن قۇبىلىپ، التىنداي جارقىراماي ءقايتسىن؟ تەرىسكەيىندەگى — قاراعاي عوي. قاراۋىتىپ كورىنەتىنى — سول»، — دەپ ۇعىندىرىپ ەدى. مىنە، بۇلدىراپ ولار دا ارتتا قالىپ بارادى..
ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن ءجۇرىپ جەتىسۋ جەرىنىڭ شەتىنە شىقتى. ونى قۋقىل تارتقان جەر رەڭىنەن تانىپ كەلەدى. ايعىز، تاڭسىق ستانسالارىنان ءوتتى. جاستايىنان قۇلاقتارى قانىپ وسكەن بايان سۇلۋدىڭ اپالارى عوي. ماڭگىلىك ەلەسكە اينالعان بەينەلەر. قوزى كورپەش پەن باياننىڭ مازارىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە جولاۋشىلار جاپا تارماعاي تەرەزەگە ءۇڭىلدى. «ە، ارماندا كەتكەن اسىلدار»، — دەپ كۇبىرلەپ، مارعۋا ۇزاق دۇعا قايىرىپ، بەتىن سيپادى. اياگوزگە دە جەتتى. اياگوز — ايداي سۇلۋ قىز ەكەن. اياگوز وزەنى ونىڭ كوز جاسىنان پايدا بولعان دەسەدى، ەسكى اڭىزدا. راس بولسا، راس شىعار. مارعۋا ءوزىنىڭ كوز جاسىن جيناسا، قانشا بولار ەدى دەپ ويلادى... «ءتۇ-ۋ، ويلامايتىن نارسەنى ويلاپ ماعان نە كورىندى؟» — دەپ، وزىنەن-وزى قاباعى كەيىس تارتتى.
ارا قونىپ، اتاقتى سەمەي شاھارىنىڭ شەتىنە دە ءىلىندى. مۇقاننىڭ سەمەي تۇرمەسىندە دە جاتقانى ەسىنە ءتۇستى. سوندا الىس سىنىپ، قورعانىپ كەلە الماعانىنا ءقازىر ۇيالدى. ەندى، مىنە — تۋ-ۋ قيىرعا الىسسىنباي-اق كەتىپ بارا جاتقانى. بەۋ، دۇنيە-اي. تالاي جاقسىلاردىڭ كوزىن كورگەن كونە جۇرت قوي بۇل. مارعۋا سىرتقا شىعىپ، اۋاسىن جۇتتى.
پويىزدارى سەمەيدەن ارى تاعى ءبىر كۇن ءجۇرىپ، ەكى ەلدىڭ شەكاراسىنا ايالدادى. ودان ءارى ورىس ەلى باستالماق. وسىنى ويلاعاندا ونىڭ جۇرەگى ءدىر ەتكەندەي. ءبىر ايدان بەرى كوكىرەگى الىپ ۇشىپ، نەبىر ءتاتتى قيالدارعا ەلىكتىرگەن قۋانىشى ەندى تابان استىندا كۇدىككە اينالعانداي. ول ايدالادا جاپادان جالعىز قالعانداي سەزىندى ءوزىن.
«مۇقاندى ىزدەپ بارا جاتىرمىن عوي. ەندەشە نەگە بوسايمىن؟» — دەپ وزىنە-وزى قايرات بەرىپ، كوڭىلىن دەمدەيدى. سويتسە داعى، نەعۇرلىم جول ورتاسىنا جاقىنداعان سايىن — سوعۇرلىم كۇدىك، كۇمان ۇلعايا تۇسكەندەي. بوتەن ەلدىڭ، باسقا جەردىڭ سەسىنەن جۇرەگى شايلىعىپ، اتوي سالىپ، شوشىنا ۋايىمدادى. مىنە، ورىس ەلىنىڭ قالالارى باستالدى. رۋبسوۆكا، بييسك، بارناۋل دەگەن جەرلەرگە توقتاي-توقتاي ءسىبىردىڭ استاناسى ىسپەتتى — نوۆوسيبير قالاسىنا جاقىندادى. وسى ارادان جان-جاققا جول تاراماق. مارعۋا بۇل پويىزدان ءتۇسىپ، باسقاسىنا اۋىسىپ وتىرۋى قاجەت. قاينىسى سولاي دەپ تۇسىندىرگەن.
كەلىپ، پويىزدان تۇسكەن بەتتە جۇرەگى دۇرسىلدەپ، بويىن العاش رەت ۇرەي بيلەدى. اڭىراعان سۇپ-سۋىق جەلى تەرىسىنەن قايىرىپ تۇر ەكەن. وڭمەنىنەن وتكەندەي. پەرروندا اقىرىپ ءبىراز تۇردى. جۇرەيىن دەسە، جۇگى اۋىر. بۋىنشاق-تۇيىنشەگىمەن قارعا ادىم جەر مۇڭ بولىپ، الاقتاپ جان-جاعىنا قارايدى. داعدارعان بۇنىڭ قاسىنا قارتاڭ تەمىرجولشى جۇمىسكەر كەلىپ، ءجونىن سۇرادى. سۇراماسا دا باسقا جاقتىڭ ادامى ەكەنى تۇرىنەن-اق كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟ قۇدايعا قاراعان جان ەكەن، ۆوكزالعا كىرگىزىسىپ جىبەردى. سونىڭ ءجون سىلتەۋىمەن كراسنويارعا باراتىن پويىزعا بيلەتىن تىركەتىپ الدى. پويىزدىڭ كەلۋىن ۇزاق كۇتىپ جاتتى. ۆوكزال ءىشى ۋ-شۋ، قارا-قۇرا ادام كەپ. بۇل بارىنەن سەكەمدەنەدى. مۇقانعا العان جىلى كيىم-كەشەكتى سالعان سومكەسىن تاس قىلىپ ۇستاپ العان كۇيى — ءبىر ورىننان تاپجىلمادى. ول ءوزى ەكى كۇندە ءبىر جۇرەتىن پالەكەت پە، سارىلىپ كوپ كۇتتى. سويتسە، كۇتىپ جۇرگەن جالعىز بۇل ەمەس ەكەن. كراسنويارعا باراتىن پوەزد كەلە جاتىر دەگەندە بۇكىل ۆوكزال دۋ كوتەرىلىپ، تىسقا شىققانداي. قۇدايدىڭ جەلەۋىمەن، الدەكىمدەردىڭ دەمەۋىمەن پويىزعا ءمىنىپ، كورسەتىلگەن ورنىن تاۋىپ وتىردى. «ءيا، قۇدايىم، جولىمدى وڭداي گور» دەپ تىلەدى ىشتەي.
مارعۋا ەندى بايقادى، مىنا پويىزعا مىنگەن جۇرتتىڭ كەسكىن-كەيىپتەرى ءار قيلى، ۇسقىندارى جۇپىنى، كوزگە قوراش الا-شۇبار توپ. كوبىسى قاباقتارى تۇكسيگەن، مۇجىق تەكتەس. كوزدەرى ءبىر ورىندا تۇرماي، تىمىسكىلەي قارايتىنداي. قاينىسىنىڭ بۇنى بەتىنەن قايتارماڭ بولىپ ايتقان كەپتەرى ەرىكسىز ەسىنە ورالدى. «ءسىبىر — ەجەلدەن كۇدىكتى دەگەندەردى توبىمەن توعىتىپ ايدايتىن جەر ەمەس پە؟ پاتشا زامانىنان بەرى سولاي. قاشقىنداردىڭ باس ساۋعالاپ جۇرەتىن جەرى دە سول...» — دەمەپ پە ەدى؟ سول ساتتە ءوزىن قورقىتۋعا ادەيىگە ايتىپ وتىر دەسە دە، ءقازىر سونىڭ ايتقانىندا شىندىق بار ما دەپ قالدى. مارعۋادان ەس كەتتى. قوياننىڭ كوجەگىندەي قالتىراپ، جان-جاعىنا قاراماۋعا تىرىسىپ، ءبۇرىسىپ وتىرىپ قالدى. اينالاسىنداعىلار تەمەكى تارتىپ، كارتا ويناپ، قارق-قارق كۇلىسۋدە. ءبىر ۋاقىتتا اڭگىمە اڭشىلىققا اۋىستى. كىم قانشا ايۋ اتقانىن ايتىسىپ ماقتانۋدا.
مارعۋا ءتىپتى بۇعا ءتۇستى.
بۇنىڭ ۇرەيلى جۇزىنە قاسىنداعى ەگدە ايەل اۋەستىكپەن تا قىرقاي قاراپ وتىرعان. «بۇل ازيات قايدان ءجۇر؟» دەپ ويلاسا كەرەك. اقىرى شىدامادى بىلەم:
الىستان كەلەسىڭ بە؟ — دەدى، جىلى رايمەن سوزگە تارتىپ.
الىستان، — دەدى بۇل. ءبىر پەندەنىڭ جىلى ۇشىراعانىنا قۋانىپ كەتىپ ەدى.
سەنى الىس ساپارعا الىپ شىققان قانداي قۇدىرەت كۇشى ەكەن ؟
وسى جاققا ايدالعان كۇيەۋىمدى ىزدەپ كەلەمىن. — مارعۋا بۇلتارا جاۋاپ بەرۋدى بىلمەيتىن، شىنىن ايتىپ قاراپ وتىراتىن ادەتىنە سالدى.
ءوزىم دە سولاي شىعار دەپ ويلاپ ەدىم. قورىقپا، قىزىم. كوپشىلىكتىڭ ىشىندە وتىرسىڭ عوي، بۇل ارادا ساعان ەشكىم تيىسپەيدى. شەشىنىپ، ەركىن وتىر.
مارعۋا قورىققانىنان ءوزىن تىم وعاش ۇستاپ وتىرعانىنا قولايسىزدانىپ، ۇيالىس تاۋىپ قالدى. راس-اۋ. ۆاگون تولى ادامنىڭ اراسىندا بۇنى جاۋ الا ما؟
ءقازىر شاي ىشەمىز.
ول ءبىر جەردەن بارىپ، ىستىق سۋ الىپ كەلدى. ەكەۋى الدەنەلەردى تىسكە باسىپ، شاي ىشكەن بولدى.
سىبىردە ايۋ كوپ دەيدى عوي، — دەدى بۇل، قاينىسىنان ەستىگەن تاعى ءبىر ءقاۋپىن ويلاپ.
كوپ ەكەنى راس. ەسىڭدە بولسىن، قانداي جىرتقىش اڭ بولماسىن، وزدىگىمەن ادامعا شاپپايدى. ادامنىڭ يىسىنەن سەسكەنەدى.
سولاي ما؟ — دەدى مارعۋا ءتىپتى قۋانعانداي بولىپ.
سولاي! مەن اڭشىنىڭ قىزىمىن، اڭنىڭ جايىن بىلەمىن. ءوزىڭ بايقاماي، ۇستىنەن ءتۇسىپ قالماساڭ، نە شابۋىل جاساماساڭ، سەندە نەسى بار؟ ادامعا قارسى شابۋى — قورعانىس ارەكەتى عوي. ءقازىر اڭداردىڭ توق كەزى، ءقاۋىپ از. تايگادا اڭ ءقاۋىپتى ەمەس، بالام، ادام ءقاۋىپتى. وسىنى ۇمىتپا. جولدا جالعىز جۇرمەگەن ءجون، ادامدارعا قارا تارتىپ، ادام قاراسى مول جەرمەن جۇرۋگە تىرىس.
سەرىگىنىڭ ءبىر ءسوزى كوڭىلىن ورنىقتىرسا، ءبىر ءسوزى ۇرەيىن ۇشىرعانداي، ويىنىڭ ويپىل-تويپىلىن شىعاردى.
ال، ءقازىر جاتىپ، تىنىق. كراسنويارعا ەرتەڭ ەرتە كەلەمىز، — دەدى كورشىسى.
مارعۋا قيسايىپ جاتقان بولدى. ۇيقى قايدان كەلسىن؟ جۇرگەنىنەن تۇرعانى كوپ مىنا پويىزدىڭ ميمىرت ءجۇرىسى جۇيكەسىن قاجاپ، تۇسە قالىپ، مىنا الا-شۇبار توپتان تۇرا قاشقىسى كەلەدى. قاشىپ قايدا بارماق؟ «ياپىرىم-اي، نە كۇيەۋىمە، نە ەلگە جەتە الماي، ايدالادا قالار ما ەكەنمىن؟» — دەگەن دە كۇدىگى جوق ەمەس. جاقىنداعان سايىن ءار نارسەنى ءبىر ۋايىم ەتىپ جاتىر. جولدىڭ قيىنى ءالى الدىندا ەكەنىن بۇكىل جۇلىن-جۇيكەسىمەن تۇيسىنگەن ءتۇرى بار. الگى ايەلدىڭ سوزىنەن كەيىن جول-جونەكەي كەزىككەن كولىككە دە وتىرۋعا قورقىپ قالعانداي. «قۇداي، ءوزىڭ ساقتاي گور».
كراسنويارعا تاڭ الدىندا كەلدى. قاسىنداعى قارتاڭ ايەل ورنىنان تۇرىپ، بۇعان تۇسۋگە جاردەمدەسىپ جىبەردى. ءوزى ارى قاراي بارادى ەكەن. جول بولسىن تىلەپ، ىشتە قالا بەردى.
بۇل جاقتا قىس دەمى ءتىپتى سەزىلگەندەي. قىلاۋلاپ قار ۇشقىندايدى. پويىزدان تۇسكەن جۇرت لەزدە جىم-جىلاس تاراپ، بۇل سوستيىپ جالعىز قالدى. «قالاي قاراي ءجۇرۋى كەرەك؟ قايدا بارادى؟ الدە، قالا ويانعانشا ۆوكزالدا توسا تۇرعانى ءجون بە؟» جان-جاققا تارتقان ويىن جيناي الماي، داعدارىپ ءبىراز تۇردى. ۇستىندەگى كۇزدىك پالتوسى مەن برەزەنت باتەڭكەسى تاڭعى مىنا سۋىققا لىپا بولاتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. ىشكى ۇرەيدەن بە، سالقىننان با بويى قالتىراپ، ساقىلداپ قويا بەردى. ءبىر ورىندا تۇرا بەرمەي، ۆوكزالدى اينالىپ، قالا جاق بەتكە شىقپاق ويى بار. جۇكتەرىن سۇيرەلەپ، ەندى قوزعالا بەرگەندە ساقالى بەلۋارىنا تۇسكەن قارت جانىنا كەلىپ:
كۇتىپ الۋشىڭ كەلمەگەن بە؟ — دەدى جىلى شىرايمەن.
جوق، كەلمەدى، — دەدى شوشىپ قالعان بۇل.
كومەگىم كەرەك پە دەپ كەلىپ تۇرعانىم عوي، — دەدى ءسوزىنىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىرىپ.
مارعۋا انادايدا تۇرعان ات-اربانى ەندى بايقاپ مىنا قارتتىڭ ارباكەش ەكەنىن سوندا بارىپ اڭدادى.
ءجۇر، قالاعا دەيىن اپارىپ تاستايىن.
«ءتاڭىرىنىڭ مەنى جارىلقاعانى-اي»، — دەپ قۋاندى بۇل. قارت جۇگىن كوتەرىسىپ، ات-ارباسىنا قاراي باستادى.
قاي جەرگە دەيىن بارماقسىڭ؟
ناقتى ايتا المايمىن.
قالانىڭ قاي جاعىنا دەگەنىم عوي.
الىسقا. وسى جاقتا ايداۋدا جۇرگەن كۇيەۋىمدى ىزدەپ كەلە جاتىرمىن، — دەپ ءجونىن ايتتى.
گم-م، — دەپ قويدى قارت. — جەر اۋدارىلعان دەسەڭشى...
سولاي...
ءوزىڭ قايدان ىزدەيتىنىڭدى انىق بىلەسىڭ بە؟
مۇقان حاتىندا قالانىڭ كۇنباتىس جاعىندا بيىك ەسكى بەيىتتەر بار، سونىڭ قاسىنان ۇلكەن جول وتەدى. سول جولعا شىعىپ. ماشينا توساسىڭ. ماشينالاردىڭ كوبىسى مەن تۇراتىن اۋدانعا سوعىپ وتەدى دەگەن. قارتقا سونى ايتتى.
كونە مولا بۇدان ءبىراز جەر. كولىك بولماسا، جەتە المايسىڭ، قالانىڭ سىرتىندا. اپارىپ تاستايىن، — دەگەنى.
بۇنىڭ ىزدەگەن كۇرە جولى شىنىندا، الىس ەكەن. قالانى اينالىپ، ءبىرقىدىرۋ ءجۇردى.
قارت جەتكىزىپ سالىپ:
مىنا ارادان ماشيناعا قول كوتەرەسىڭ، — دەپ، ايالداماعا ۇقساس قالقاعا جۇگىن اكەلىپ قويدى. بۇل العىسىن جاۋدىرىن، كەرەگى بولار دەپ الدىن الا دايىنداپ العان تيىن-تەبەنىن ۇسىنا بەردى.
قوي قىزىم، بۇنىڭ نە؟ مەن اللانىڭ رازىلىعى ءۇشىن الىپ كەلدىم. الىستان كەلە جاتقان جولاۋشى ەكەنسىڭ. اقى المايمىن، — دەپ، قىلاۋلاعان قار قيىرشىعى قوناقتاعان بۋرىل ساقالىن سالالاپ قويدى. بۇل ساسقالاقتاپ:
ەندەشە، تۇرا تۇرىڭىز، — دەپ، سالەم-ساۋقات سالعان سومكەسىن اشىپ، الماتىنىڭ نارتتاي قىزىل الماسىنىڭ بىرەۋىن الىپ ۇسىندى. قارت قۇشىرلانا يىسكەپ:
پاھ، ءيىسى قانداي تاماشا! پەيىشتىڭ اسى عوي بۇل، — دەدى. — قوش. قۇداي ىزدەگەنىڭدى تابۋعا جازسىن، — دەپ، ارباسىنا وتىرىپ، ءجۇرىپ كەتتى. بوزالا تاڭداعى بوز تۇمان ارالاس الاكوبەڭدە تاعالى اتتىڭ تۇياعىنىڭ دىبىسى مەن اربا دوڭگەلەگىنىڭ سالدىرى بىركەلكى ىرعاقپەن كوپكە دەيىن ەستىلىپ تۇردى. بىرتىندەپ تۇمانعا جۇتىلىپ، اۋاعا سىڭگەندەي باسەڭدەپ تۇرىپ سەمدى. مارعۋاعا الگى قارت قىدىر اتادان ءبىر كەم كورىنبەگەندەي. قوشتاسارداعى ايتقان تىلەۋىنە «ءاۋمين» دەدى ىشتەي.
مارعۋا قالقانىڭ ىڭ جاعىنا كەلىپ تۇردى. ءبىر تومار جاتىر ەكەن سوعان وتىرىپ، توڭىرەككە كوز سالدى. الگىندەگىدەي ەمەس، جارىق ءتۇسىپ، تۇمان سۇيىلدى. جەر مەن كوكتىڭ ارا جىگى اجىراي باستاعانداي. تۇمان تۇرىلە ءبىر قارىس، ءبىر قۇلاش، كىسى باسى كوتەرىلگەنىن باقىلاپ وتىردى. اينالاسى كوز كورىم جەرگە دەيىن اشىلعاندا جولدىڭ ءبىر جاعىنداعى جوتاعا قاراي سوزىلىپ جاتقان كوپ بەيىتتى، ەكىنشى جاعىنداعى سىڭسىعان قالىڭ اعاشتى اڭعارىپ، ۇرەيى ۇشتى. بەيىت جاقتان دا، اعاش اراسىنان دا انتالاپ الدەكىمدەر شىعا كەلەتىندەي، زارە جوق. جول بويىندا قاراڭ-قۇراڭ ەلەستەر پايدا بولعانداي. بۇل قاقشيىپ، قاتتى دا قالدى. الگى قاراڭداعانداردان كوز ايىرار ەمەس. جاقىنداپ كەلەدى، جاقىنداپ كەلەدى. ادام ەكەنى انىق. قانداي پيعىلداعى جاندار؟ ايەل-ەركەگى ارالاس توپ ەكەن. ايەل بارىن كورىپ، جۇرەك توقتاتقانداي. سويتسە، بۇل ارا كولىك توساتىن ورىن سياقتى. ادام قاراسى مولايا بەردى. ءبىراق ءوتىپ جاتقان ماشينا از. تۇسكە قاراي بىردى-ەكىلى جۇك ماشيناسى ءوتىپ ەدى، ونى توقتاتىپ، قورابىنا ءبىرتالاي ادام ءمىنىپ كەتتى. بۇل جاقتا كەزدەسكەن ماشينانىڭ ۇستىنە وتىرىپ جۇرە بەرۋ — تاڭسىق ەمەس كورىنەدى. مارعۋانىڭ قوبالجىعان كوڭىلى ءسال جايلانعانداي. جول توسىپ تۇرعان جالعىز بۇل ەمەس. نەسىنە قورقادى؟ جينالعاندار اراسىنان بۇنىڭ قايدا بارا جاتقانىن سۇراعاندار بار. سىرتقى پوشىمى باسقا بولعان سوڭ سۇراعان شىعار. ايتقان. بۇعان كەرەك اۋدانعا باراتىندار دا تابىلدى. بۇل سونى دا ەس كورىپ، قۋانىپ قالدى. كەلەسى ءبىر توقتاعان ماشينامەن سويلەسىپ كەلگەن جىگىت: «ال، سۋحوبۋزيمگە دەيىن قايسىڭ ەدىڭدەر، جۇرىڭدەر»، — دەپ ءبارىن شاقىردى. جۇرتتان قالماي، جۇكتەرىن سۇيرەلەي بۇل دا جىلجىدى. وزىندە، سومكەلەرىن دە لىپ كوتەرىپ، بىرەۋ وتىرعىزىپ جىبەردى. «قۇداي تىلەۋىن بەردى»، — دەگەن وسى. زىمىراپ كەلەدى.
قاسىنداعى ايەلدەن اۋدانعا قاشان جەتەرىن سۇراعان. «ءتۇس قايتا، نە كەشكە جاقىن. ونى ماشينانىڭ ءجۇرىسى بىلەدى». بۇنىڭ، شەتسىز، شەكسىز قازاق دالاسىنان جەر جەتپەگەندەي ءبىر قيىرداعى سىبىرگە ايدالعان، بەيباق كۇيەۋىن ىزدەپ، سارساڭ بولىپ كەلە جاتقانىن ەستىگەن ماشينانىڭ ۇستىندەگى توپتى ادام ءبىرى اياي، ءبىرى مۇسىركەي، ءبىرى تاڭدانىسپەن، ءبىرى جاناشىرلىقپەن: «وي، بايعۇس-اي! بەينەتىڭ بەينەت-اق ەكەن» دەسىپ، ءبىر قاۋقىلداسىپ، باسىلدى. مارعۋانىڭ «كۇيەۋىمدى ىزدەپ كەلەمىن» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى ەستىگەن كىسىنىڭ كوڭىل پەرنەسىنەن ءبىر قىلىن تەربەپ، جولاشار كىلت بولعانىن بولجادى. نەشە كۇننەن بەرى بايقاپ كەلەدى، كوڭىلدەرىن اشىق ۇستايتىن حالىق ەكەن. شىنىڭدى ايتىپ، ءجونىن سۇراساڭ، قولق ەتە قالاتىن مىنەزى بار سەكىلدى.
ەكىنشى كەزەڭدە ءبىر قىرعا شىققاندا جالپاعىنان جايىلىپ جاتقان پوسەلكەنىڭ جوباسى قاراۋىتىپ كوزگە شالىندى.
ءسۋحوبۋزيمىڭىز اناۋ. سىزگە ونىڭ قاي جاعىنا بارۋ كەرەك؟ — دەيدى باعانادان جاعى تىڭباي كەلە جاتقان سوزشەڭ جىگىت.
«تاەجنىي تۋپيك» سەلوسى.
وھو! ول التىن كەنى جاقتا. الىستاۋ! ماشينا سيرەك جۇرەدى. تۇيىق دەسە، تۇيىق قوي.
سەن ادامنىڭ ەسىن شىعارىپ، قورقىتپاساڭشى، — دەپ، ونى ەگدە بىرەۋى تىيىپ تاستادى.
ساعان وندا اۋدانعا كىرۋدىڭ كەرەگى جوق. ءاي، بالام، انا جول ايرىعىنا جەتكەندە ماشينانىڭ كابيناسىن قاقشى.
ءبىر جەرگە كەلگەندە الگىلەر ماشينانى توقتاتتى.
ال، جاقسىلاپ تىڭداپ ال. وسى جەردەن تۇسەسىڭ. اناۋ تاۋعا قاراي قيعاشتاي سوزىلىپ جاتقان جولدى كوردىڭ بە؟ سەنىڭ باراتىن جاعىڭ سول جاقتا. انا تاۋدىڭ ار جاعى. ءقازىر كىشكەنە جۇرسەڭ، بۇرىلىستان كەيىن، مەن جاڭىلماسام، بەكەتشىنىڭ ءۇيى شىعادى الدىڭنان. قاراڭعى تۇسپەي سول اراعا جەتىپ ال. بۇگىن ەندى ولاي قاراي ماشينا شىقپاس. ەرتەڭ ەرتە التىن كەنىشىنىڭ جۇمىسكەرلەرىن تاسيتىن كولىك ءوتۋى كەرەك، سودان قالماۋعا تىرىس، — دەپ، ابدەن ۇعىندىرىپ، ءتۇسىرىپ كەتكەندەرى.
«قازاقتىڭ وسى جەر دەگەنى — كوش جەر» دەۋشى ەدى. سونىڭ كەرى كەلدى. بەكەتشىنىڭ ءۇيى جەتكىزەر ەمەس. مارعۋا اقىل تاپتى. ايدالادا ءبىر وزىنەن باسقا جان جوعى انىق. اۋەلى ءبىر سومكەسىن ءبىرتالاي جەرگە دەيىن اپارىپ تاستايدى. قايتىپ كەلىپ، ەكىنشىسىن الىپ كەتەدى. ءوستىپ ءبىر العا، ءبىر ارتقا قاراي، ەكى ءجۇرىپ كەلەدى. ادامنان قۋلىق ارتىلعان با؟ ءوزىنىڭ بۇل قىلىعىنا كۇلىن قويادى. بۇرىلىسقا دا جەتىپ قالىپتى. كەنەت...
...كەنەت، ارتىنان الدەكىم تەسىرەيىپ قاراپ تۇرعانداي جون ارقاسى شىمىرلاعانداي. ءبىر سۇق قادالعانىن سەزدى. بۇرىلىپ ارتىنا قاراۋعا دارمەنى جەتپەگەندەي توقتادى. العا قاراي ءبىر ەكى اتتاپ، تاعى توقتادى. جايلاپ ارتىنا قاراي بۇرىلا بەرىپ، سىلەيىپ تۇردى دا قالدى. اتشا تۋلاپ، اۋزىنا تىعىلعان جۇرەگى ۇرەيدەن جارىلىپ كەتەر مە ەكەن؟ اناداي جەردە ءبىر ءاقتوس قارا ايۋدىڭ وزىنە قاراپ، ادام سياقتى شوقيىپ وتىرعانىن كوردى. تاپجىلا المادى. قاشسا، تۋرا قۋاتىنداي. ەسىنە پويىزدا كەزدەسكەن ايەلدىڭ ءسوزى ءتۇستى. «وزدىگىنەن تيىسپەيدى دەگەن ءسوزى قايدا؟» ايۋ بۇعان، بۇل ايۋعا قاراپ، ارباسىپ قالعانداي. «سەن ءوزىڭ نە ىستەپ جۇرگەن جانسىڭ؟ نەنىڭ ازابى — سونشا جۇكتى سۇيرەپ. نەنىڭ بەينەتىن كەشىپ ءجۇرسىڭ؟» دەگەن كىسىدەي قاراپ وتىر. مارعۋا ولگەن جەرىم وسى شىعار دەپ، كوزىن تارس جۇمىپ الدى. ءتاڭىرىنىڭ جازعانى وسىلاي بولسا، نە شارا. «بيسميللاھير راحماني راحيم»، — دەپ دۇعا قايىرا بەردى. «قاشان كەلىپ باس سالار ەكەن؟» تىم-تىرىس. كوزىن اشقاندا ونىڭ ورنىنان تۇرىپ، بالپاڭداي باسىپ، ورمانعا قاراي بۇرىلىپ بارا جاتقانىن كوردى. جاۋىرىنى بۇلكىلدەپ بۇتا اراسىنا جاسىرىنىپ، كوزدەن تاسالانا بەرگەنىن كورگەندە بويىن مۇزداي تەر جاۋىپ، جەرگە سىلق وتىرا كەتتى. جۇرەگى زىرقىراپ، وكشەسىنە ءبىر-اق تۇسكەندەي. جالما-جان ۇشىپ تۇرىپ، جۇگىن سۇيرەلەي العا ۇمتىلدى. جۇلىن-جۇيكەسىنىڭ تاس ءتۇيىن بولعانى سونشالىق — سومكەلەرىنىڭ اۋىرلىعىن دا سەزىنبەدى. جەڭىلدەنىپ كەتكەندەي-اق، دەدەكتەي جونەلدى. بەكەتكە دە جەتىپ قالعان ەكەن. الدىنان ورتا جاستاعى موسقال ايەل جۇگىرە شىعىپ، جۇگىن كوتەرىسىپ، ۇيىنە كىرگىزدى.
مارعۋا دىرىلدەپ-قالشىلداپ، ەسىن جيناي الساشى. ءتىلى بايلانىپ قالعانداي. سويلەمەك تۇگىلى، جىلاۋعا شاماسى كەلمەي، قۇر كەمسەڭدەي بەرەدى.
كوردىك. كوردىك ءبىر اجالدان قالدىڭ. قۇدايىڭ ساقتاعان شىعار. ەندى ەشتەڭە ويلاما. بولار دۇنيە بولدى، وتتى-كەتتى، — دەپ، شىنتاعىنان دەمەپ، ساكىگە اكەلىپ وتىرعىزدى.
دۇلەي جىرتقىش كوز الدىنان كەتپەي تۇرسا، قالاي ويلاماسىن.
ءما، مىنانى ءىش، — دەپ ايەل ستاقانعا قۇيىپ قويۋ قارا شاي تۇستەس الدەنەنى ۇسىندى.
ستاقاندى قولىنا الا بەرىپ ەدى، دىرىلدەگەننەن توگىپ الا جازداپ، قوس قولداپ ۇستاپ، ەرنىنە ارەڭ تيگىزدى.
قورىقپا، ۋ ەمەس، ءشوپتىڭ تۇنباسى. ءىش، جۇرەگىڭدى باسىپ، ۇرەيىڭدى قايتارادى.
وتكىر ءيىسى بار، تاماقتى قىراتىن قىشقىلتىم نارسە ەكەن، ءبولىپ-بولىپ زورعا جۇتتى.
سايتاننىڭ ساپالاعى، ءبۇيتىپ ۇيگە جاقىن جۇرمەۋشى ەدى، قايدان كەلگەنىن؟
قايدان كەلدى دەيسىڭ؟ تاۋدان! ول جاقتى كۇنى-تۇنى تۋتالاقاي وتاپ اعاش كەسىپ، قوپارىپ كەن ىزدەپ جاتقان جوق پا؟ جان ساۋعالاپ ويعا تۇسپەي ءقايتسىن؟ — دەدى بۇلاردىڭ ۇستىنە كىرگەن ەر ادام قولىنداعى قوساۋىز مىلتىعىن قابىرعاعا ىلە بەرىپ. — نە ايتاتىنى بار. تايعانىڭ ەجەلدەن قوجاسى سولار ەدى. ءبىز — كۇناھار تويىمسىز پەندەلەر عوي كەلىپ الىپ، ونىڭ تىنىشىن العان. ونىڭ دا زاۋالى بولار...
سەن نەمەنە ءوزىڭ، ايۋدىڭ جاقتاس قورعاۋشىسى بولىپ جالدانعاننان ساۋمىسىڭ؟ الدە، سەنى ۇيدەگى انا ەكى ايەلگە وسىنى ايتىپ كەل دەپ جىبەردى مە؟
جوق، مارحاباتتىم! جولىعا الماي قالدىم. اداستىرىپ كەتتى. ەرتەڭ ءىز كەسپەسەم، بۇگىن قاراڭعى ءتۇسىپ، ارى قاراي قۋا بەرۋگە قاۋىپتەندىم.
باسە، باسە... قۇر ءسوزدى كويىتىپ وتىرعانىڭ سول ەكەن عوي.
ايەل، وسى سەنىڭ ايدالاعا سويلەيتىنىڭ نە؟..
مارعۋا ەرلى-زايىپتى ەكەۋدىڭ ايۋ تاپ ءبىر قۇرداستارىنداي-اق ءىلىپ-شالىپ قالجىڭ سوزبەن قاعىستىرعاندارىن ويىن كورگەندەي-اق، تاڭ-تاماشا قالىپ، تىڭدادى دا وتىردى. وسىنىڭ ءبارىن مۇنىڭ كوڭىلىن باسۋ ءۇشىن ايتىپ جاتقانداي. قورىقپاي جاپانداعى جالعىز ۇيدە قالاي تۇرادى ەكەن دەپ، بۇل ويلاسا، جۇدىرىقتاي كەلىنشەك نۋ ورمانعا اداسىپ قايدان كەلدى دەپ، ولار تاڭ.
جول بويىنداعى جالعىز ۇيگە كىسى — تاڭسىق. ءبىر قارانىڭ كەلە جاتقانىن الىستان بايقاعان ولار «بىرەسە العا، بىرەسە ارتقا جۇرگەن، بۇل ءوزى نەعىلعان جان، ەسى دۇرىس پا ءوزىنىڭ؟» دەپ، جازعىرىپ وتىرعاندا، اعاش اراسىنان ءبىر مايماق شىعىپ، وعان ىلەسكەنىن كورگەندە «اھ، سورلى» دەستى. كۇيەۋى مىلتىعىن الا سالىپ، جۇگىرگەن ەكەن. ايۋدىڭ بۇرىلىپ الىپ كەيىن كەتكەنى — مىلتىقتى ادامنان سەسكەنگەنى ەكەن عوي.
مارعۋا «قۇداي ءبىر قاتەردەن ساقتادى» دەپ، ىشتەي ءتاۋباسىن ايتىپ، مىنا كىسىلەرگە مىڭ قايتارا العىسىن جاۋدىرۋدا. اجالمەن بەتپە-بەت ۇشىراسىپ، ونىڭ سۋىق دەمىن بۇگىن انىق سەزگەندەي. جون ارقاسى قايتا شىمىرلادى. «بالالارىمنىڭ كوز جاسىنا قالعان شىعارمىن. اللاسى سولاردى اكەلەرىنەن تىرىدەي، شەشەلەرىنەن ولىدەي ايىرمايىن دەپ ەسىركەگەنى عوي. ايتپەسە، اجالى قاسىندا ەكى-ۇش قادام عانا جەردە تۇردى ەمەس پە؟» كوڭىلىندەگى ۇرەي بىرتە-بىرتە تاراعانداي، تىلگە كەلدى.
ەندى ءجۇز جاسايسىڭ، — دەستى ءۇي يەلەرى.
بۇنىڭ ءتۇر-تۇسىنىڭ وزگە ولكەدەن ەكەنىن اڭعارعان سوڭ جايلاپ ءجون سۇراعان. سۇراماسا دا ءوزى ايتقالى وتىرعان. تەنتىرەپ، تەلىم-تەلىم بولىپ ايدالىپ كەتكەن كۇيەۋىن ىزدەپ شىققان بەتى ەكەنىن ەستىگەندە ايەلى، اھلاپ-ۋھلەپ قويا بەردى.
اھ، بەينەتكە جاراتىلعان سورلى ەكەنبىز عوي، ءبىز ايەل دەگەن، — دەپ كوزىن شىلاپ الدى. مارعۋاعا ءىش تارتىپ، اياعانى بولار. — وسىلار ءبىزدىڭ سول ءقادىرىمىزدى بىلەر مە ەكەن دەسەڭشى... — مۇنى ايتقاندا كۇيەۋىنە الا كوزىمەن اتا ءبىر قارادى. ءسىرا، ونىڭ ايەلى الدىندا ءمىندى بولعان جەرى بار-اۋ. سىمداي تارتىلىپ، سىرەسىپ قالعان جۇلىن-جۇيكەسى جاڭاعى ءشوپ شايدىڭ اسەرى مە، الدە مىنا جانداردىڭ اشىق-جارقىن پەيىلىنەن بە، بوساپ، جۇمسارا باستاعانداي. ەكى قولىنىڭ قارى ابدەن تالعانىن ەندى ءبىلىپ وتىر. دەنەسى دەل-سال.
بەكەتشىنىڭ ءۇيى — ۇيدەن گورى ۆوكزالدىڭ كۇتۋ زالىنا كوبىرەك ۇقسايتىنداي. جاعالاي تاقتاي ساكى شەگەلەنگەن. ورتادا بيىك ورىس پەشى، وتتىعىندا ساقىلداپ، شاۋگىم قايناپ تۇر. قاسىندا بيىك ستول. ەندى بايقادى، پەشتىڭ ار جاعىندا تەمىر كەرەۋەت، وعان بوياۋى وڭا باستاعان گۇلدى ماتادان پەردە تۇتىلىپتى. شاماسى، ءۇي يەلەرىنىڭ جاتار ورنى. جۇپىنىلىعىنا قاراماستان كوڭىل جايلانارلىق جىلىلىعى بار وسى ۇيدە ءوزى سەكىلدى مىسكىندەردى اجال تىرناعىنان اراشالار كيە بارداي كورىندى. ءارى ءوزىنىڭ ءۇيىن ەسكە ءتۇسىرىپ ەدى. قورقىنىشتان ارىلىپ، جايباراقاتتانعان ءبىر كۇي. ماۋجىراپ، كوزىنە ۇيقى تىعىلا باستادى. سومكەسىن جاستانىپ، پالتوسىن جامىلىپ، ساكىنىڭ ۇستىنە قيسايا كەتتى.
ۇيىقتا، ۇيىقتا، — دەيدى ءۇي يەسى ايەل. — بايعۇس-اۋ، جانىنان بەزگەن سەنى قاي قۇداي جەتەلەپ ۇيىڭنەن الىپ شىقتى ەكەن. الدە سورى قايناعان بەيباقسىڭ با؟
مارعۋا ونى ەستىپ جاتقان جوق، تاپ ءبىر مامىق توسەكتە جاتقانداي-اق، تۇياق سەرىپپەي قاتىپ قالىپتى.
تاڭەرتەڭ ەرتە بىرەۋ وياتقانداي شىرت ۇيقىسىنان وياندى. قايدا جاتقانىن ەسىنە تۇسىرە الماي، جان-جاعىنا قاراپ، دال بولىپ ءبىراز وتىردى. بىرتىندەپ كەشەگى وقيعالار ەسىنە ءتۇسىپ، جۇمىسكەرلەر مىنگەن كولىك ءوتىپ كەتپەدى مە ەكەن دەپ، زاپىس بولعان قۋ جۇرەك سۋىلداي جونەلدى. دالاعا اتىپ شىعىپ، توڭىرەككە كوز تاستادى. ءۇي يەسى قورا-قوپسى جاعىندا ءجۇر ەكەن. ول، ەشقانداي ماشينا وتكەن جوق، جۇرسە ەندى جۇرەر دەگەندە بارىپ كوڭىلى ورنىنا ءتۇستى. كەشەدەن بەرگى جاقسىلىقتارىنا العىسىن ايتىپ، جامباس اڭىسىنا ارتىعىمەن پۇل قالدىرىپ، مۇقانعا دەپ الىپ شىققان ەلدىڭ دامىنەن، تاڭسىق اس قوي دەپ، اجەپتاۋىر اۋىز تيگىزىپ، اللا جار بولسىن ايتىپ، تاعى جول توسۋعا شىقتى. تاڭعى تىنىشتىقتى دار-دار جىرتىپ، گۇرىلدەگەن موتور داۋىسى الىستان ەستىلدى. ءۇي يەسى ايەل ەڭ ءبىر قيماسىن شىعارىپ سالعانداي، جۇگىن كوتەرىسىپ، كۇيەۋىڭە امان-ەسەن جەتە گور دەپ تىلەۋلەس بولىپ تۇر.
جول توسقان ايەلدى كورگەن ماشينا ءدال قاسىنا كەلىپ توقتادى. توقتار-توقتاماستان جۇرگىزۋشى:
التىن كەنگە مە؟ — دەپ سۇرادى. بۇل باراتىن جەرىن ايتقاندا سوزگە كەلمەي:
وتىر، — دەدى. «ءتۇ-ۋ، قۇدايدىڭ يگەنى-اي! مۇنداي جولى بولار ما؟!»
ماشينانىڭ ءۇستى ەركەك-ايەلى ارالاس تولعان ادام ەدى. ءبىر جاستاۋ ايەل ىعىسىپ، قاسىنان ورىن بەردى. بۇنىڭ ارتىنعان تارتىنعان جۇگىن كورىپ، تاڭىرقاعان تۇرلەرى بار. «ايدالادا اداسىپ جۇرگەن قانداي جانسىڭ؟ بەكەتكە قايدان كەلدىڭ؟» دەپ، جان-جاقتان كەۋ-كەۋلەپ سۇراقتىڭ استىنا السىن. ءبارىن اۋەستىك جەڭدى بىلەم. بۇنىڭ سونشاما الىستان جاياۋ-جالپى كۇن كەشىپ كەلە جاتقانىن ەستىگەندە «وي-وي-وي!» دەسىپ، باستارىن شايقايدى.
ماشينا تاۋ شاتقالىن بويلاي ورگە قاراي ىشقىنا، ىڭىرانا ارەڭ كەلە جاتقانداي. ەكى جاق قاپتالى — قاراعاي. مۇنداي قالىڭ اعاشتى مارعۋانىڭ كورگەنى وسى. يت تۇمسىعى وتپەيدى دەسە، دەگەندەي. ماشينا شاتقالدان شىعىپ، ەڭىسكە تارتتى. اعاشى سيرەك، الاڭقاي-الاڭقاي بولىپ اشىلعان جەرلەر كوبەيدى. ءبىراز جۇرگەن سوڭ تەگىس جازىققا ۇلاسقانداي. وسى جازىقتا جولدى ءوندىرىپ الايىن دەگەندەي ماشينا دا زۋلادى. زۋلاپ كەلە جاتىپ، ءبىر اراعا كەلگەندە كىلت توقتادى.
وسى جەردە ءتۇسىپ قال. مەن «تاەجنىي تۋپيككە» كىرمەيمىن، — دەمەسى بار ما جۇرگىزۋشىنىڭ.
ساسىپ قالعان مارعۋا:
باعانا بارامىن دەپ ەدىڭىز عوي، — دەيدى جاسقانشاقتاپ.
مەن جول ايرىعىنا دەيىن الا كەتەمىن دەگەنمىن. ارى قاراي ءوزىڭ جەتەسىڭ.
ار جاعى قانشا جەر؟
جيىرما شاقىرىم، — دەدى، قارق-قارق كۇلىپ.
مارعۋا شاراسىزدان جىلاپ جىبەردى. ۇيىنەن شىققالى كوزىنە جاس العانى وسى شىعار. كەشە ورماننىڭ تاعىسىمەن بەتپە-بەت تۇرىپ تا جىلاماعان باسى ەڭىرەپ قويا بەرسىن. الىستان جيھان كەزىپ، ەلىنە ارىپ-اشىپ ورالىپ كەلە جاتىپ، تۋرا تۋعان قالاسىنىڭ توبەسى كورىنگەندە كەمەلەرى سۋعا باتىپ، جاعالاۋعا جەتە الماي تەڭىزگە كەتكەن پاقىر ەرلەر سەكىلدى، بۇنىڭ دا الدەنەشە سىن ساتتەردەن ءوتىپ، ءدال ىرگەسىنە كەلىپ تۇرىپ، كۇيەۋىنە جەتە المايتىنى باتىپ ەدى.
سەن ءوزى، يماننان جۇرداي قانداي جان ەدىڭ؟ وبال، ساۋاپ دەگەندى بىلەسىڭ بە؟
بۇل سورى قايناعان مىڭداعان شاقىرىم جەر باسىپ جەتكەندە — نە، ءبىر — جيىرما شاقىرىم، ءسوز بە ەكەن؟ جەتكىزىپ تاستاۋ ساعان نە تۇرادى؟
نە قيىندىعى بولىپ تۇر؟
ماشيناڭنىڭ مايىن ايايسىڭ با؟
وتىرعاندار جان-جاقتان شۋلاپ كەتتى.
اقىسىن تولەيمىن، — دەيدى مارعۋا مىنا توپتى كىسىنىڭ ءوزىنىڭ ءسوزىن سويلەگەنىنە ارقالانىپ.
اقشا ما ايتىپ تۇرعانىڭ؟ ول قاعاز ەمەس پە؟ سىبىردە ول ماعان نەمە كەرەك؟ ودان دا تاماق جىبىتەتىن بىردەڭە بولسا، ونىڭ ءجونى بولەك... الدە، كۇيەۋىڭە اكەلە جاتقان وندايىڭ جوق پا؟
ايدالادا مارعۋا ونى قايدان تاپسىن.
جانىمدا جوق. ءبىراق كۇيەۋىم دە ەركەك قوي، ىشەتىن ءبىر نارسەسى بار شىعار، — دەدى باتىلسىزداۋ.
سەنىڭ كوكەيىڭدى ءبىر جارتى تەسىپ تۇرسا، مەندە بار. اۋەلى مىنا ادامدى اپارىپ تاستايمىز، سوسىن كەنىشتىڭ باسىنا جەتكەن سوڭ قويامىن. كەلىستىك قوي، — دەدى ءبىر ازامات كەسىمدى ءسوزىن ايتىپ.
ماشينا جولدان بۇرىلا شىعىپ، قيعاشتاي تارتىپ، كونە سوقپاققا ءتۇستى. كوپتەن كولىك جۇرمەگەن بە، ءشوپ ءوسىپ كەتكەن سۇرلەۋ جولمەن شوقىراقتاي جونەلدى.
«ءيا، ءسات، قۇداي، ءوزىڭ جار بولا گور!» — دەپ مارعۋا وتىر. جۇرگىزۋشىگە سوزدەرىن وتكىزگەنگە مىنا جۇرت تا ءماز، كوڭىلدەرى كوتەرىلىپ قالعانداي داۋرىعىسىپ كەلەدى. از جەر ەمەس ەكەن، ءبىرقىدىرۋ ءجۇردى. شاشىراي قونعان از ءۇيلى اۋىلعا كەلىپ كىردى. جاقىنداعاندا بۇدان «قايدا بارامىز؟» دەپ سۇراستى.
كەڭسەدە ىستەيمىن دەگەن...
سۇراپ ءجۇرىپ، كەڭسەسىن تاۋىپ، الدىنا كەلىپ لوق ەتىپ، توقتاي قالدى. الگى ازامات:
بارىپ ءبىل. كۇيەۋىڭ انىق وسىندا ما ەكەن ءوزى؟ جەر اۋدارىلعانداردى ءبىر ورىندا ۇزاق تۇرعىزباي، ءجيى اۋىستىرىپ جىبەرەدى، — دەگەنى. مارعۋانىڭ جۇرەگى قايتادان زۋ ەتە ءتۇستى. ودان ءوزىنىڭ دە حابارى بار، مۇقان العاشىندا «اباحشينو» دەگەن جەردە ەدى. كەيىنگى حاتىن وسى جەردەن جىبەرىپتى. بۇل ارادا بولماي قالسا، قايتپەك؟.. ياپىر-اي، مۇقاندى تاپپاي قالار ما ەكەنمىن دەگەن ۇرەي بويىن بيلەپ، ماشينادان ءتۇسىپ، كەڭسەگە كىرە الساشى.
قول-اياعى دىرىلدەپ، جۇرە الاتىن ەمەس.
بار، بار. ءبىلىپ كەل، ءبىز توسىپ تۇرامىز، — دەپ شۋلاستى جۇمىسكەرلەر. مۇقان بۇل ارادا بولماسا، وسىلارمەن قايتا كەتپەكشى.
قورقا-قورقا كەڭسەگە ەندى. ىشتە قارتاڭ تارتقان جالعىز ەر كىسى وتىر ەكەن. بۇعان مويىن بۇرىپ، تاڭىرقاي قاراپ قالىپتى. دەرەۋ قالبالاقتاپ ورنىنان تۇرىپ، بۇعان قارسى ءجۇردى.
ءسىز... ءسىز كاپچاگايەۆتىڭ ايەلى ەمەسسىز بە؟
بۇل داۋىسىن شىعارىپ سويلەۋگە شاماسى كەلمەي، تەك باسىن يزەي بەردى.
اح، قانداي قۋانىش! قانداي باقىت! ول تۇسكى ۇزىلىسكە كەتكەن، ءقازىر كەلىپ قالار، — دەگەنىن ەستىگەندە مارعۋا تەڭسەلىپ بارىپ، قاسىنداعى تەمىر پەشكە ارقاسىن سۇيەپ، شاققا قۇلاماي قالدى. الگى كىسى جۇگىرىپ كەلىپ، سۇيەمەلدەپ ۇستاپ:
سابىر، كوگەرشىنىم، سابىر، — دەپ، قولتىعىنان دەمەپ، دالاعا الىپ شىقتى.
ماشينا ۇستىندەگىلەر «بار ما ەكەن؟ بار ما ءوزى؟» — دەپ، جاپىرلاي سۇراپ جاتىر.
انە، انە، ءوزى دە كەلە جاتىر، — دەدى قارت قولىمەن كوشەنى نۇسقاپ.
قاراسا، الىستا كەلە جاتقان بىرەۋ كورىندى. كوزىنە وتتاي باسىلدى. مۇقان! ءدال ءوزى. ەكى قولىن كۇپايكىسىنىڭ قالتاسىنا سالىپ العان، اياعىن جايىمەن باسىپ، اسىعاتىن ءتۇرى جوق. كەڭسە الدىنا توقتاعان ماشينا وعان تاڭسىق دەيسىڭ بە؟ وعان نەسىنە الاڭداسىن؟ سونىمەن بىرگە ءولىپ-تالىپ، يتىرىقتاپ، تيتىقتاپ، بۇنىڭ كەلگەنىن قايدان ءبىلسىن؟ داۋىس جەتەر جەرگە كەلگەندە شىداماي قارسى جۇگىرىپ:
مۇقان-اۋ! — دەپ بار داۋسىمەن شاقىردى عوي. — باسساڭشى اياعىڭدى.
تانىس داۋىس قايدان شىقتى دەسە كەرەك، جان-جاعىنا ءبىر قاراپ الىپ، ەڭكەڭدەپ جۇگىرسىن. مىنە، جەتتى-اۋ اقىرى!
بۇل كۇيەۋىن قۇشاقتاپ، داۋىس سالىپ كورىسىپ، ارمانسىز جىلادى. كورگەن ازابىن، ساعىنىشىن جاسپەن جۋىپ، شاعىنعانداي.
ماشينا ۇستىندەگىلەر تەگىس ءتۇسىپ، بۇلاردى قورشاپ العان. ولار دا قاتتى قۋانىسىپ، ءبىرى كەلىپ قۇشاقتاپ، ءبىرى مۇقاننىڭ قولىن الىپ، ءبىرى بۇنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ:
قانداي باقىتتى ەدىڭ؟!
ب ا ق جۇلدىزىنىڭ استىندا تۋعان ەكەنسىڭدەر!
باقىت دەپ، مىنە — وسىنى ايت! — دەسىپ، مارە-سارە. جالعىز بۇلار ەمەس، قاراپايىم جانداردىڭ وزدەرىمەن بىرگە قۋانعانى — كورگەن جاندى تولقىتتى. مۇقان بۇلارعا قالاي العىس ايتۋدى بىلسە كەرەك. جۇگىرىپ بارىپ ءبىر جەردەن اعى بار، قىزىلى بار بىرنەشە شولمەك الىپ كەلىپ، قورجىندارىنا سالىپ بەردى...
قانداي باقىتتىسىڭ، جارىڭدى ايتەۋىر ىزدەپ تاپتىڭ! — دەيدى باعاناعى قاسىنان ورىن بەرگەن كەلىنشەك كوزىنىڭ جاسى مولتەڭدەپ، قوشتاساردا.
ءوزىڭ دە باقىتتى بول!..
«...قانداي باقىتتى ەدىڭ!؟» مارعۋا ءوزى ونى سەزىنە الىپ تۇر ما ەكەن دەسەيشى، وسى ۋاقىتتا؟
كۇيەۋىنىڭ ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، ەلىنەن-جەرىنەن الاستالىپ، «يتجەككەنگە» ايدالعانى، جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ونى ىزدەپ، «تاۋەكەلدىڭ جەلقايىعىنا» ءمىنىپ، نەشە كۇن، نەشە ءتۇن جول بەينەتىن ارقالاپ، ءنار سىزباستان ءبىر ءتۇيىر ءتاتتى-دامدى بولسا دا سونىڭ اۋزىنا توسايىنشى دەپ، ەرنى كەزەرىپ، تاڭدايى كەۋىپ، جۇيكەلەپ-دىڭكەلەپ ساپار شەككەنى باقىت بولىپ پا؟ اڭ-قۇسقا جەم بولماي، قاشقان-پىسقانداردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، زورلىق-زومبىلىق كورمەي جەتكەنى — شىنىندا دا باعى بولسا، باعى شىعار، كىم بىلگەن! ءبىراق، شىنايى باقىت ەمەس سياقتى. مارعۋانىڭ شامالاۋىنشا، شىنايى باقىتتىڭ ءتۇرى — باسقا بولسا كەرەك. ەگەر دە مارعۋانىڭ شىن باقىتتى ەكەنى راس بولسا، توزاقتان بەتەر بۇل ازاپتى كورمەۋگە ءتيىس ەدى عوي. ونداي باقتىڭ، ەندەشە، جولى بولسىن!
...مارعۋا شىنىندا، باقىتتى ما ەكەن؟ بۇل وعان انىق جاۋاپ تابا الماعان ەدى...
* * *
«باقىت، باقىت، سەن قايداسىڭ؟» دەپ ويلاعان بۇل:
ديدارىڭدى انىقتاپ ءبىر كورسەم ەتتى... باقىت سەن قانداي ەدىڭ؟ قايداسىڭ؟ كوز جۇمعانشا كورسەم دەپ ەم... ءبىر كورىنشى كوزىمە، — دەيدى كۇبىرلەي.
اپا، ءبىر نارسە دەدىڭىز بە؟
جاي، قاراعىم، وزىمشە سويلەپ جاتقانىم عوي. الجىعان كەمپىر نە دەمەيدى؟ — كورشىسىنىڭ اتى دا باقىت ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، قولايسىزدانىپ قالدى. وسى ءبىر سويلەپ كەتەتىن ادەتى-اي!
قايداعىنى ايتپاڭىزشى. الجىعانى نەسى؟ ءسىز ادەمى قار تايعان بەكزات، باقىتتى ادامسىز عوي. بىزگە ءسىزدىڭ جولىڭىزدى بەرسىن!
تىلەۋىڭە جەت! — دەدى. ىشتەي: «قارتتىقتىڭ نەسى ادەمى بولىپتى؟» — دەپ ويلادى.
مەن بۇگىن شىعامىن. ەمىڭ ءبىتتى دەيدى عوي.
جاقسى بولىپتى. وسى العان ەم-دومىڭنىڭ اللا شيپاسىن سالسىن.
راحمەت، اپا، ءوزىڭىز دە تىڭايىپ كەتىڭىز...
«مەن قاشان شىعار ەكەنمىن؟» مارعۋا قاسىنداعى كىسى ساۋىعىپ كەتىپ بارا جاتقانعا قوڭىلتاقسىپ قالعانداي. جانىنا ەندى كىم تۇسەر ەكەن؟
كوڭىلىنىڭ قالتارىسىنان سىمپ ەتىپ شىعا كەلگەن الگى ساۋال ونىڭ ويىنان كەتپەدى. «ءسىز باقىتتىسىز عوي!» دەگەندى وسىندا تۇسكەلى دە قانشا مارتە ەسىتتى. مىنە، مىنا كەلىنشەك تە ايتىپ تۇر. ءبىراق مارعۋا ءوزى بۇعان ءالى جاۋاپ تاپقان جوق-تى. بۇل الدە، ۇزاق عۇمىرىندا ونىڭ تۇششىسىنان گورى اششىسىنىڭ ءدامىن كوبىرەك تاتقاندىقتان با، مارعۋا: «مەن باقىتتى جانمىن!» دەپ ايتا الار ما ەكەن؟..
باياعىدا، سىبىردە ايدالىپ جۇرگەندەرىندە، «ەلگە جەتسەك باقىتقا كەنەلەمىز» دەپ ويلاۋشى ەدى. سولاي بولاتىنداي كورىنەتىن...
-12-
مۇقاننىڭ قاسىنا جەتىپ، مارعۋانىڭ كوڭىلى بىرلەندى. ول ەكى بالاسى مايداندا قازا تاپقان كەيۋانانىڭ ۇيىندە تۇرادى ەكەن. بۇنى سول ۇيگە ءتۇسىردى. كەيۋانا دا قۋانىشتى. ۇيىنەن جاس ايەلدىڭ كىرىپ-شىعىپ جۇرگەنىنە ونىڭ دا ەڭسەسى كوتەرىلگەندەي. مۇقان كومەنداتۋراعا بارىپ، مارعۋاعا جيىرما كۇنگە رۇقسات الىپ كەلدى. مىنە، ناعىز قۋانىش! مارعۋا جيىرما كۇن بويى مۇقانمەن بىرگە ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ-تۇرا الادى ەكەن. زاڭعا ەش قايشى كەلمەيدى. ءبىراق، قايدا قىدىرماق؟ مۇقان جۇمىستا.
مارعۋا بارعان بويدا كەيۋانانىڭ ءۇيىنىڭ ءىشىن اكتەپ، توسەك-ورنىن قاعىپ-سىلكىپ، جۋىپ-تازالاپ، مۇنتازداي قىلدى. مۇقاننىڭ كيىم-كەشەگىن جوندەستىردى. ءۇي يەسىنىڭ باقشاسىن جيناستى. تۇزدايتىندارىن — تۇزداستى. قىسقا ساقتايتىندارىن — قامباسىنا قۇيىستى، ايتەۋىر، ءبىر تىنىم تاپقان جوق. كەيۋانا ءقايتىپ قۋانباسىن؟
جيىرما كۇننىڭ قالاي وتكەنىن سەزبەي دە قالدى. ءبىر كۇندەي بولماي وتە شىققان سەكىلدى.
بۇل كەلگەندە ەل كارتوبىن جاڭا قازىپ جاتىر ەدى. سول ەكى ارادا قالىڭ قار جاۋىپ، تاپجىلماستان باسىپ قالدى. ەندى كراسنويارعا جەتۋ — ماشاقات. وتكەندەگى جۇرەگىنە تيگەنى بار، مارعۋا قايتۋ جاعىن ويلاپ، مازاسى كەتتى. ەندى ماشينامەن جەتۋ ەش مۇمكىن ەمەستەي. ال، مۇقاننىڭ ساساتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. سويتسە، ونىڭ ءبىر ويلاعانى بار ەكەن.
ەندى مۇز قۇرساۋلاماي تۇرعاندا سۋ بويىمەن كەتكەنىڭ ءجون، — دەيدى.
قالاي؟ — دەپتى عوي بۇل جۇلىپ العانداي. زارەزەپ بولعان باسى بارىنەن سەكەمدەنەدى.
كەمەمەن قايتارامىن. كورەسىڭ ءالى، ول پويىزدان دا جايلى، — دەگەندى ەستىگەندە كوڭىلى جاي تاۋىپ قالدى. مۇقان نە دەسە — كونە كەتەتىن ادەتى عوي.
كراسنويارعا ءبىراق تۇسەسىڭ، — دەگەندە ءتىپتى قۋانىپ قالدى.
قايتارىنان ءبىر كۇن بۇرىن مۇقان وتىرىپ، تىڭنان ءسوز قوزعادى.
ءبىزدى وسى جاقتان قايتارمايتىن سىڭايلارى بار سەكىلدى. ءسىبىردى يگەرۋ كەرەك دەپ جاتىر. جەر اۋدارعاندار — تەگىن جۇمىس كۇشى عوي. ودان، ءسىرا، ايرىلسىن با؟ ماكەتاي، مەن قالعان عۇمىرىمدى وسىندا وتكىزەمىن بە دەپ قورقامىن. سودان ءقاۋىپ قىلامىن، — دەدى تۇنجىراپ.
مارعۋا توبەسىنەن بىرەۋ قوس قولداپ ۇرعانداي-اق، سىلەيىپ وتىرىپ قالدى.
مۇمكىن بولسا، جازدا وسىلاي كەلىپ-كەتىپ تۇرارسىڭ. كەلە الماساڭ، وكپەم جوق. مەن ساعان ەكى دۇنيەدە دە رازىمىن، — دەپ، ءبىر توقتادى.
بۇل كۇيەۋىنىڭ نە ايتپاعىن انىق ۇعا الماي، كوڭىلى ايران-اسىر.
كەيبىرەۋلەر، ەگەر تۇپكىلىكتى قالدىرسا، وتباسىن الدىرتىپ، بىرگە تۇرۋعا رۇقسات بەرەدى ەكەن دەپ تە سوعىپ ءجۇر. زايىرى — سولاي بولاتىن شىعار. كىم ءبىلىپتى؟ — دەپ قويدى.
مارعۋادا ءۇن جوق. ىشىنەن تىنىپ، ەستىگەن كەپتەرىن كوڭىلىنە سىيدىرا الماي وتىر.
ونداي كۇن تۋىپ جاتسا، بالالار مەكتەبىن بىتىرگەن سوڭ وسىندا كەلىپ تۇرۋىڭا بولادى عوي، — دەدى جايلاپ، بۇنىڭ تامىرىن باسىپ.
بۇل مۇقاننىڭ وزىنە سالماقتاپ، ءبىرتالاي ءسوز ايتىپ وتىرعانداعى باستى قولقاسى — وسى ەكەنىن ۇققاندا بارىپ:
مۇقان-اۋ، كەلە الساڭ، كەل دەگەنىڭ قاي ءسوزىڭ؟ جانىم-اۋ، ەگەر سەنىڭ قاسىڭا كەلىپ تۇرۋعا پارمەن بەرسە، ەرتەڭ-اق قازان وشاعىمدى ارقالاپ، كوشىپ كەلمەيمىن بە؟ سەن مۇندا تەنتىرەپ جۇرگەندە، مەن بەيباق ول جاقتا قالاي جايلانىپ وتىرماقپىن؟ ماعان قالاي اس باتادى دەپ ويلايسىڭ؟ — دەپ جىلاپ جىبەردى.
تۇرا تۇر، تۇرا تۇر، — دەيدى كۇلىپ. — اۋەلى ەلگە امان-ەسەن جەتىپ الشى. كوشىپ كەلۋىڭ قاشپاس... — مۇقان كوڭىلدەنىپ سالا بەردى. ءسىرا، بۇعان كەسىلگەن مەرزىمىنىڭ ۇزارعانىن قالاي ايتسام ەكەن دەپ، كوپتەن ويلاپ جۇرسە كەرەك. بويىنىڭ جەڭىلدەپ قالعان ءتۇرى بار.
بۇل قايتاتىن كۇنى مۇقان تاڭەرتەڭ ەرتە كەڭسەنىڭ ات-شاناسىن كوشىرىمەن بىرگە سۇراپ الىپ، مۇنى ايلاققا جەتكىزىپ، كەمەگە ەزى وتىرعىزدى. قيماي-قيماي قوشتاستى. مارعۋانىڭ كوڭىلىندە ءبىر قۋانىش الىستان قىلاڭىتقانداي. الدەبىر تۇيسىگىمەن تاياۋ ارادا وسىندا قايتا اينالىپ كەلەتىندەي كورىندى دە تۇردى.
كايۋتاسىنا ورنالاسىپ، كوڭىلى جايلاندى. قايتا اينالىپ كەلەر بولسام، مىنا كەمە دەگەنى — وڭدى كولىك ەكەن عوي دەپ، ءتۇيىپ الدى. وتىرعان جەرىنىڭ اتىن جادىنا تو0ىپ قويدى. «ايۋلى» ايلاق دەدى مە؟ ۇمىتا قويماس، وزگەنى ۇمىتسا دا ايۋدى ۇمىتپايتىنداي بولدى عوي. توقتاي-توقتاي ۇزاق ءجۇرىپ، كراسنويارعا دا جەتكەن ەدى. كورگەن قالاسى ەمەس پە؟ ونىڭ ۇستىنە — جۇگى جوق. زۋلاپ وتىرىپ ۆوكزالعا بارىپ، ەلگە بيلەت الدى. ۇيرەنگەن جول. قايتارىندا قورقىنىش دەگەن قاپەرىنە كىرىپ تە شىقتادى. پويىز دا جىلدام جۇرگەن سەكىلدى.
بۇل اۋليەاتاعا كەلىپ تۇسكەندە ارادا ءبىر اي شاماسى ۋاقىت وتسە دە ءالى قۇرعاق قوڭىر كۇز ەكەن. تۇكسيىپ، تۇنەرگەن سىبىرگە قاراعاندا تامىلجىعان جايدارى، جايماشۋاق كۇن. بيىلعى كۇز ۇزاق ەكەن، قىس، ينشاللا، جىلى بولاتىن شىعار دەپ ويلاپ قويدى.
بالالارى مەن ەنەسى، قاينىسى بۇنىڭ ەسەن-ساۋ ورالعانىن كورىپ، قۋانىسىپ، مارە-سارە. بۇل تاپ ءبىر مەككە-مادينەگە بارىپ كەلگەندەي-اق، قۋانىشتارى قوينىنا سىيماي ءجۇر. بۇل اسەرىن ايتىپ تاۋىسا الار ەمەس.
كەلگەنىنە ءبىراز كۇن ءوتىپ، قاۋىشۋ قۋانىشىنىڭ ابىر-سابىرى باسىلعان شاقتا، باستارى ءبىر قوسىلا قالعاندا:
اپا، كادىرجان، مەن سىبىرگە كوشۋگە بەكىنىپ كەلدىم، — دەگەندە، قاينىسى ءىشىپ وتىرعان شايىنا شاشالىپ قالا جازدادى.
جەڭگە-اي، وسى سەن-اق مەنىڭ جۇرەگىمدى شوشىتىپ، وينامالى ەتىپ بولدىڭ-اۋ. بۇل — تاعى قاي ونەرىڭ، قاي ءازىلىڭ؟
ءازىل ەمەس. مەن نەمەنە، جاس باسىمدى كارى ەتىپ، اق ءجۇزىمدى سارى ەتىپ، كۇيەۋىم ءتىرى جۇرگەندە جەسىر وتەمىن بە؟
قاسىنا بارىپ تۇرۋعا رۇقسات بار ما ەكەن؟ — دەدى كادىر، كۇدىكتەنە قاراپ.
اعاڭدى بۇل جولى ۇزاق مەرزىمگە جىبەرگەن سەكىلدى، — دەدى دە، قويدى. عۇمىرلىققا قالدىرادى ەكەن دەگەندى اۋزى بارىپ ايتا المادى. — ءبىر ءتاۋىرى — وتباسىن الدىرىپ تۇرۋعا رۇقسات بەرەتىن ءتۇرى بار. كەلەسى جىلعا دەيىن شەشىلەدى دەيدى عوي.
مارعۋانىڭ مىنا سوزىنەن كەيىن ەنەسى دە، قاينىسى دا ەڭسەلەرىن كوتەرە الماي قالدى.
قايدا جۇرسە دە قۇداي جانىن امان قىلسىن، — دەپ، ەنەسى كوز جاسىن ءسۇرتتى.
قاينىسى باسىن تومەن سالىپ، جانارىمەن جەر شۇقىپ، يىعى قۋسىرىلىپ، دەمدە شوگىپ كەتكەندەي كورىندى.
كادىردىڭ وسىنشاما جاسيتىنداي نە كىناسى بار؟ مۇقانمەن بىرگە كەتپەدى دەمەسە، سول ازاپتى بۇل دا ىشتەي بىرگە شەگىپ جۇرگەنى — راس قوي. مارعۋانىڭ قولقا-جۇرەگى ەزىلىپ، قاينىسىنا جانى اشىعاندا، قالاي جۇباتارىن بىلمەدى.
اللادان راحىم كۇتەلىك. بالكىم، جىلدارىن شەگەرەر... كەلەسى جىلعا دەيىن كىم بار، كىم جوق، — دەپ ۇمىتتەندىرىپ قويدى. ءبىراق داۋىسى سەنىمسىز شىقتى...
...سىبىردەن ورالعاننان كەيىن-اق مارعۋادا ءبىر سەرپىلىس، تىرشىلىككە دەگەن قۇلشىنىس قايتادان ويانعانداي، جىگەرلەنىپ، قاناتتانىپ كەتىپ ەدى. الدىندا تۇرعان مىندەتى بار. قايسارى بيىل، اللا جازسا، مەكتەپ بىتىرەدى. باياعى تەرى زاۋىتىنداعى جۇمىسىنا قايتا شىقتى. بۇنىڭ ىستەگەن جەرى — قانشا تەرى وڭدەگەنىنە قاراي ەڭبەك جازىلاتىن سەح ەدى. تابىسى جاقسى دەپ، سوعان سۇراندى. جۇمىسقا الاڭسىز كىرىستى كەلىپ. اي سايىن تاپقانىنان ۇنەمدەپ، مۇقانعا، وزىنە كەلىستىرىپ، سول ارادا ءبىر-بىر قارا تون تىكتىردى. قويدىڭ كۇزەم جۇنىنەن قولدان پيما باستىردى. بۇل — ءدام جازىپ، بارا قالسام دەپ، ءسىبىردىڭ قىسىنا دايىندىعى عوي وزىنشە جاساپ جۇرگەن. وزىنە — تۇبىتتەن ءشالى، مۇقانعا — اسىل ەشكىنىڭ جۇنىنەن مويىن وراعىش، جەڭسىز كەۋدەشە — جەلەتكە، پارلاپ شۇلىق، بايپاق توقىتتى، ءوزى توقىدى. ايتەۋىر، ەكى قولدا تىنىم جوق.
وسىنداي قاربالاسپەن قىستىڭ قالاي وتە شىققانىن بىلمەي دە قالىپتى. كۇلىمدەپ كوكتەم كەلدى. مۇقاننىڭ «وتباسىن الدىرتۋعا رۇقسات بەردى» دەگەن قۋانىشتى حابارى كوكتەممەن بىرگە جەتتى.
قايسارى ونجىلدىقتى ويداعىداي ءتامامداپ، الماتىعا مەديسينا ينستيتۋتىنا بارىپ، باعىن سىناماق. بار سەنگەنى — بالاسىنىڭ مەكتەپتى جاقسى بىتىرگەنى. تالابىن اللا قولداسىن دەپ تىلەۋدە.
ەنەسى، سەن كەتسەڭ، مەن سيىر ۇستاي الامىن با، جوق پا دەگەن سوڭ جانە جوعالىپ كەتپەي تۇرعاندا سارى قاسقا سيىردى ساتۋدى ءجون كورگەن. تىرىدەي ساتايىن دەسە، كارى سيىر دەپ ەشكىم الماي قويا ما دەپ كۇدىكتەندى. سودان بالالارى جەم تاسىپ، سيىرلارىن ابدەن تورلاعان. «سەندە — جازىق جوق، بىزدە — ازىق جوق» دەپ، قولدان سويىپ، ەتىن بازارعا شىعارعان. ادال مال عوي، اجەپتاۋىر پۇل بولدى.
«بۇيىرعان مالعا — ءتىسىڭ ءتيسىن» دەپ جاتۋشى ەدى ۇلكەندەر. سول ايتقانداي، بالالارىنىڭ كۇندەلىكتى ىشىپ-جەمىنە دە قالدى. تۇسكەن قاراجاتتىڭ قوماقتى بولىگىن قايساردىڭ جولىنا بەرەتىن بولدى. قالعانىن ۇيدە قالاتىن بالالارىنىڭ ەرتەڭ كۇزدە مەكتەپكە كيەتىن كيىم-كەشەگىنە دەپ، ەنەسىنىڭ قولىنا ۇستاتتى.
مۇقاننىڭ حاتى كەلىسىمەن مارعۋا جول قامىنا كىرىستى. بىلتىرعى اۋىر جۇكتەن كورگەن ازابى — ەسىنەن كەتپەس. مۇقاننىڭ ايتۋىمەن، قىستايعى ازىرلەگەن كيىم-كەشەگىن، ءبىر قابات توسەك-ورنىن، قاجەت دەگەن تاعى ءبىرتالاي زاتتارىن، بۇزىلمايتىن ازىق-تۇلىكتى قوسا، ءبارىن كراسنويار ۆوكزالىنان ءبىراق الاتىن بولىپ، جۇك بولىمىنە وتكىزىپ، الدىن-الا بولەك جونەلتتى.
ەل-جۇرتپەن قوشتاسىپ، جىگەرى مەن مەدەتىن، اۋەلى قۇدايعا، سونسوڭ ەنەسى مەن قاينىسىنا اماناتتاپ، جەڭىل قول سومكەسىمەن عانا پويىزعا وتىرىپ كەتە بەردى. جول بويى، ەكى بوتاسىنىڭ كوزدەرى جاۋدىرەپ، جالتاقتاپ قالعانىن ويلاسا، ءىشى-باۋىرى ەزىلەردەي ەلجىرەيدى. بوتەن بىرەۋدىڭ قولىندا قالىپ بارا جاتقان جوق قوي، اس-سۋلارىن ءپىسىرىپ بەرەتىن اجەلەرى — قاستارىندا، ارقا سۇيەر — اعالارى بار دەپ، ءوزىن-وزى جۇباتپاق بولادى.
ءوز توپشىلاۋىنا سالسا، وسى شەشىمى وڭ سياقتى. بالالارىنا كەرەگىندە ءسوز بار ما؟ ولاردىڭ جانىندا بولعانعا نە جەتسىن؟! ايتكەنمەن، ولار ەل ىشىندە عوي. ەلدەن-جەردەن جىراق، جالعىزدىقتان جابىعىپ، جازىقسىز جاپا شەگىپ، ءبىر قيىردا جۇرگەن ازاماتىنا دا جانى اشيدى. بۇل، اۋەلى سوعان كەرەكتەي سەزىنەدى ءوزىن. قاسىندا بولىپ، سول نە كورسە دە بىرگە كورىپ، سول توڭسا، توڭىپ، سول جىلاسا، قوسا جىلاپ، سول تارتقان ازاپتى كوتەرىسىپ، جۇرەگىن قامىقتىرماي، ءوزىمنىڭ جاققان وتىممەن جىلىتايىن دەگەن ويى — جىگەرىن شيراتا تۇسكەندەي. بالالارىن ەسكە الىپ، ەگىلە بەرمەۋگە، كوپ ويلاماۋعا تىرىسادى. ءبىراق، قالاي ويلاماسىن؟..
كراسنويارعا جەتىسىمەن سۋ جولىنىڭ ۆوكزالىنا بارىپ، «ايۋلى» ايلاققا دەيىن بيلەت الىپ، كەلە جاتقانىن ايتىپ، مۇقاننىڭ كەڭسەسىنە حابار سالدى. كەمە جۇرەتىن ۋاقىتقا قاراي، ات-اربا جالداپ ۆوكزالداعى جۇكتەرىن جەتكىزىپ، كەمەگە تيەتتى. جۇكشىلەرى دە بار ەكەن. مارعۋانىڭ وزىنە بۇل جولى كوپ سالماق تۇسە قويمادى. ەندى قورقىنىشى جوق. حابارى قولىنا تيسە، مۇقاننىڭ كۇتىپ الارى ناق.
كۇزدى كۇنى قارلى بوراندا انىق بايقاي الماپتى جازعان باسى. سويتسە، سۋ جولىنىڭ ءوز الدانىشى بار ەكەن. وزەننىڭ ەكى قاپتالى — ەتەكتەن باستاپ، بەتكەيدى ورلەي وسكەن سىڭسىعان قاراعاي، كوگىلدىر ورمان، كوگىلدىر تاۋلار. قاراعان كوز قۋانعانداي — سۇلۋ كورىنىس. ەسىلىپ، كوسىلىپ اققان مول سۋلى ەنيسەي — داريامەن سىزىپ جۇزگەن كەمەنىڭ ءجۇرىسى بىلىنەر ەمەس. توڭىرەگىنە تامسانعان بۇل «ايۋلى» ايلاققا جەتكەنشە نەبىر شۇرايلى مۇيىستەردەن ءوتىپ، نەبىر كوركەم كورىنىستەردى كورىپ، تامىلجىعان كوركىن قىزىقتادى دا وتىردى.
كۇزدە شىعارىپ سالعان جەرىندە مۇقان ات-اربامەن كۇتىپ تۇر ەكەن. «ادام ايداسا، بارماسسىڭ، ءدام ايداسا، قالماسسىڭ» دەگەن وسى شىعار. دوڭگەلەنىپ مارعۋا سىبىردەن ءبىر-اق شىقتى.
ءاي، قايتپاس، قايسار، تايماسىم-اي! بۇزىپ-جارىپ، جەتكەن ەكەنسىڭ عوي. ءبىلىپ ەدىم-اۋ كەلەرىڭدى، — دەيدى كۇيەۋى قۋانىشىن جاسىرا الماي، جىمىڭ قاعىپ. قۋانعاندا كۇلە بەرەتىن ادەتى. — بالالار رەنجىمەي جىبەردى مە؟ — دەپ جايلاپ سۇراپ قويادى.
مۇقا، جۇرت ايەلىن سۇلۋىم، ايىم، كۇنىم، جارىعىم، جۇلدىزىم دەپ جاتۋشى ەدى. سەن مەنى قايتپاس، تايماس دەپ كىلەڭ ءيتتىڭ اتىمەن اتادىڭ-اۋ، ەندى قايتەيىن! سونشا جەردەن كەلگەندە ەستيىن دەگەنىم وسى ما ەدى؟ — دەپ، ەركەلەي، جورتا وكپەلەگەن بولادى.
تاس قايناتسىڭ عوي، تاس قايناتسىڭ، ەندى نە دەيىن! — دەپ قاراپ تۇر.
ساعان داۋا جوق ەكەن، — دەپ، مارعۋا سىڭعىرلاي كۇلىپ جىبەردى. جاس ۋاعىنداعى توگىلگەن كۇمىس كۇلكىسى. كوپتەن كوكىرەگى اشىلىپ، بۇلاي اقتارىلا كۇلمەگەن ەدى.
«ءيا، ءسات، جاراتقان، وسى كۇلكىمىزدەن ايىرا كورمە» دەپ تىلەگەندەي ىشتەي، ەكەۋى دە...
-13-
مۇقاننىڭ سونداعى ءسوزى ەسىنە ءتۇسىپ، مارعۋا ءقازىر دە كۇلىپ جاتىر. بۇنىڭ الدەقانداي ىسىنە وتە ريزا بولىپ كەتكەندە «تاس قايناتسىڭ-اۋ ءوزىڭ!» دەۋشى ەدى سابازى. بالكىم، بۇل نەنى بولسىن تاسقاياقتاي قاعىستىرىپ، شاپشاڭ ىستەپ تاستايتىن تاستاي مىنەزىنە ريزاشىلىعى ما ەكەن؟ بۇعان ءتاڭىرى ءوزى سول تۇستا سارقىلماستاي قۋات بەرگەندەي. ازاماتىنىڭ باسىنداعى اۋىرتپالىقتى تالماي كوتەرىسۋگە لايىڭ قاجىر-قايراتتى بويىنا دارىتقانداي.
پالاتانىڭ ەسىگى جايىمەن اشىلىپ، سىقىرلاعان دىبىس ەستىلدى. ءبىر ايەلدى قول ارباعا وتىرعىزىپ، وتكەندەگى ءوزى سەكىلدى زىرىلداتىپ اكەلەدى ەكەن. جاڭا كورشىسى بولدى عوي. جالعىز كىسى ەلەگىزە بەرەدى، جانىنا بىرەۋدىڭ تۇسكەنى قانداي جاقسى.
قوش كەلدىڭ...
ءبىر ۋاق سويلەسسە، مارعۋانىڭ ويى بولىنەر ەدى. ءبىراق بۇل كورشىسى ونشا سوزشەڭ ادامعا ۇقسامادى. كەلگەلى «ءلام» دەپ ءتىل قاتىسقان جوق.
مارعۋا ءوز ويىن ساۋمالداپ، جاقسى كۇندەردىڭ ەلەسىن ىزدەگەندەي. مۇقاننىڭ سول ءسوزىن ءقازىر ساعىنعانداي... بەۋ، دۇنيە-اي! سونداعى كۇلىمدەگەن ديدارىن ءبىر مارتە عانا قايتىپ كورسە ەتتى. مارعۋا بار قالعان جارىق ساۋلەسىن ايىرباستار ەدى. ونداي كۇن قايدا؟! جۇرەگى سىزداپ قويا بەردى.
سىبىردە مۇقان شيراق، سەرگەك جۇرەتىن، اراسىندا قالجىڭداپ قوياتىن. ول جاقتا وتكىزگەن جىلدارى دا — ءبىر الۋان ءومىر ەدى.
مارعۋا كوشىپ كەلگەن سوڭ-اق، مۇقان ءوزى سەكىلدى ەل اۋىپ، جەر اۋىپ جۇرگەن جۇرتتىڭ كومەگىمەن ءۇي سالۋعا تالاپ قىلدى. ولاردىڭ اراسىندا اعاشتان ءتۇيىن تۇيگەن نەبىر شەبەرلەر بار ەكەن. كولحوزدىڭ جۇمىسىنان قولدارى قالت ەتكەندە كەلىپ، جاردەمدەسىپ كەتەدى. كەيدە اسارلاتىپ جىبەرەدى. اعاشى مول جەر عوي، نەنى قايدان الامىن دەيتىن ەمەس، ءبارى وزدەرىندە بار كورىنەدى. ءبىر جازدا قاراعايدان قيىپ، شاعىن ءۇي مەن قوراجاي سالىپ الدى. ءۇيدىڭ ورنىن مۇقان ءوزى تاپتى. ءبىر كىشكەنە وزەننىڭ ەنيسەيگە قۇياتىن ساعاسىنداعى قولتىقتى تاڭدادى. سەلونىڭ شەتىندە، تامىلجىعان تابيعاتتىڭ اياسىنداعى وقشاۋ تۇس. اينالاسىنىڭ كوركى ەرەكشە كەز تارتادى. ەسىكتىڭ الدى — سارقىراعان وزەن. ءبىر جاعىندا شىمىرلاي اققانى بىلىنبەس، اعىنى تەرەڭ اڭ داريا — ەنيسەي جاتىر.
ءۇي بىتكەنشە مارعۋا كومەكتەسۋشىلەرگە ارناپ، ورتاڭ قازان اسادى. كەلگەن بويدا، شايلىق ءسۇتى ءۇشىن ەشكى ساتىپ الدى. كەشكىسىن مارعۋانىڭ ءسۇت قاتقان قويۋ شايىن ىشۋگە دوس-جاراندارى جينالادى. ەلدەن اكەلگەن ازىن-اۋلاق ازىق-تۇلىگىنىڭ قورى بار، قولدان ازىرلەيتىن ءتاتتى-دامدىسى بار، داستارقانىن تۇرلەندىرىپ ۇستايدى. تابا نان جابادى، باۋىرساق پىسىرەدى، قاتىرما قاتىرادى. ايتەۋىر، قازانى وتتان تۇسپەيدى. وشاقتىڭ جىلۋىن، قولدىڭ ءدامىن اڭساعان جاندار شىن پەيىلمەن، كۇلىپ قۇيعان ءبىر شىنى شايىنا دا ريزا بولىپ تارقاسادى.
ءۇيى مەن قورا-جايىن بىتكەن سوڭ مارعۋا ەلدەگى ادەتىنشە سيىر ۇستادى. داستارقاننىڭ بەرەكەسى ارتىپ، ەندى قايماق-مايى ۇزىلمەدى. ءبىر ۋاقىت قولدىڭ ايرانىن ءىشىپ، مۇقاننىڭ سارايى اشىلعانداي.
سىبىردە ءتىستىڭ ەرەكشە جەگى دەرتى بولادى، ونىڭ بىردەن-بىر ەمى — تەك سارىمساق دەگەندى ەستىپ، سول جىلى كۇزدە-اق ءۇيدىڭ قاسىنا ونى مولداپ وتىرعىزدى. كەلەسى كوكتەمدە جەرگىلىكتى جۇرتقا قاراپ، سولاردان كورىپ، وسەدى-اۋ دەگەن ءبىرتالاي زات ەكتى. سول جەردىڭ تىرشىلىگىنە ابدەن بەيىمدەلدى. قازدىڭ مايى قىستا ۇسىگەن، دومبىققان كەزدە جاققانعا كەرەك دەپ، ءار ءۇي ءۇيىر-ۇيىر قاز ۇستايدى ەكەن. سولاردان قالسىن با، مارعۋا دا قاز اسىرادى. وتى، سۋى مول، نە ۇستاسا دا — جەر كەڭ. ءسىبىر تىرشىلىگىنە ۇيرەنگەنى سونداي — ازىن-اۋلاق شارۋاشىلىعىن دوڭگەلەتىپ، شىرق ۇيىرەدى.
ايتەۋىر، تۇرمىس قىجالاتىن تارتىپ، ىشىپ-جەمنەن تارىقپاۋ ءۇشىن مارعۋا نە ىستەمەدى؟ جەردەن ونەتىنىن دە، مالدان ونەتىنىن دە، قۇستان ونەتىنىن دە ءوسىرىپ، باقتى. ونى ءىس قىلۋعا كەلگەندە — بەساسپاپ. مۇنى كورگەن كۇيەۋى «تاس قايناتسىڭ-اۋ ءوزىڭ!» دەمەي، كىم دەسىن؟! مارعۋانىڭ ەل اسىپ، مىڭداعان شاقىرىم جەر باسىپ كەلگەندەگى بار مىندەتى — ونىڭ جابىققاندا جانىنا سۇيەۋ، تورىققاندا كوڭىلىنە دەمەۋ بولىپ، ودان قالدى، اۋىرتپاي-سىرقاتپاي، سۋىققا توڭدىرماي، ىستىققا ۇرىندىرماي، كۇتىمىن جاساپ، قاباعىنا قاراۋ ەمەس پە ەدى؟ سول ءۇشىم جانىن سالىپ جۇرگەن جوق پا؟
«كيىم استارىنان توزادى» دەگەندى ۇلكەندەردەن كوپ ەستۋشى ەدى. سوندا تۇسىنبەگەن ەكەن. ساناسىنا تام-تۇمداپ ەندى ساۋلە تۇسكەندەي. كيىلە-كيىلە كيىمنىڭ استارى تەز توزاتىنىن كەيىن اڭعاردى. سىرت كيىمنىڭ ءتىنى قانشا بەرىك بولعانىمەن، استارىنىڭ توز-توزى شىعىپ جۇرسە، وندا قانداي قاۋقار، قانداي قاسيەت قالادى. دەمەك، استارى تىسىنان دا مىقتى بولعانى ابزال. كۇيەۋى كيىمنىڭ ءتىنى بولعاندا، بۇل استارى ەمەس پە؟ مارعۋانىڭ مىقتى، بەرىك، شىدامدى بولماسقا شاراسى بار ما؟
مۇقاننىڭ كەيدە قالجىڭداپ:
وسى سەن، ەجەلدەن سىبىردە تۋىپ-وسكەن ادامدايسىڭ، — دەيتىنى بار. ايەلىن ماقتاۋعا ساراڭ ادامنىڭ بۇل كوڭىلىن وسىرگەن ءسوزى — كەز-كەلگەن ماقتاۋدان دا ارتىق ەستىلەتىن.
ءوزىڭ جاتىرقاپ، جاتسىنباساڭ، سەنى ەشكىم جات سانامايتىنىن ويىنا بەكەم تۇيگەن مارعۋا قايدا بارماسىن، تەز ۇعىسىپ كەتە بەرەتىن. ونىڭ ۇستىنە، ارقا سۇيەر ازاماتى قاسىندا تۇرعاندا نەسىنە ابىرجىپ، كىمنەن تايىنىپ، تايساقتاسىن؟..
توڭىرەگى — قاراعاي-شىرشالى وركەش-وركەش تاۋ سىلەمدەرى، ونىڭ ەتەگىندە — ايدىنى شالقار جايىلا اققان مول سۋلى اق داريا، ءبىر قاپتالى سىڭسىعان ورمان، سول ەكى ارالىقتاعى ويماقتاي الاڭقايدان ورىن تەپكەن ورىس سەلوسى — قۇتتى قونىس، ۇزاق جىلعا قايىرلى مەكەن بولعانداي. جالعىز ايىبى — بۇلاردىڭ ساياسي سەنىمسىز جان ەكەندىگىندە، باس يەسىنىڭ باس ەركىندىگى وزىندە جوقتىعى عوي. ايتپەسە، جازىنىڭ قىسقا، ءارى قوڭىر سالقىندىعىنا، قىسىنىڭ قاتتىلىعىنا قاراماستان، ەلىنەن-جەرىنەن اينالعانداي عوي مارعۋا. ءسىبىردىڭ تاعدىر بۇيىرتقان ءدام-تۇزىن تاتىپ جاتىر. جەرى — جەردەي، ەلى — ەلدەي — ەنيسەيگە زارەدەي وكپەسى جوق...
ايتكەنمەن دە، سىرتتاي كۇلىپ جۇرگەنىمەن مارعۋانىڭ ىشتەگى ۋايىمى — ءبىر باسىنا جەتەرلىك. اۋليەاتادان بەرى شىققالى ءۇش بوتاسى كۇندىز ەسىنەن، تۇندە تۇسىنەن ءبىر كەتكەن ەمەس. قىل اياعى — تاۋىرلەۋ تاماق جاساسا دا «وسىنى بالالارىم ىشەر مە ەدى؟ قۇلىندارىممەن ءبىر داستارقاننىڭ باسىندا اس ىشەتىن كۇن قاشان تۋار ەكەن؟» — دەپ، وڭاشادا كوزىنىڭ جاسىن توگىپ-توگىپ الادى. ءبىراق، مۇقانعا كورسەتپەۋگە تىرىسادى. بالالاردى كوپ ۋايىمدايتىنىن بىلسە، ەلگە قايتارىپ جىبەرە مە دەپ قورقادى.
بۇنىڭ قاپالى كۇيىن سەزبەيدى دەيسىڭ بە؟ ءوزىنىڭ دە كوكىرەگىندەگى جان جاراسى دا — بالالارى ەمەس پە؟ ەكەۋىنىڭ دە بىر-بىرىنە بىلدىرمەگەنىمەن سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن، وتكەنى — سۇراۋسىز، كەلەشەگى — كۇڭگىرت كۇندەردى باستان وتكەرىپ جۇرگەنى داۋسىز.
ءار جازدى سارىلا ۇزاق توسادى. جازعى دەمالىستارىندا ساعىندىرعان بالالارى ارسالاڭداپ جەتەدى. قايسارى — الماتىدا وقيدى. بۇل كوشىپ كەلگەن سوڭ ەكى جىلدان كەيىن، بۇلارعا جاقىنداپ، جىگەرى — نوۆوسىبىرگە وقۋعا تۇسكەن. الماتىدان شىققان اعاسىن جىگەر توسىپ الىپ، ەكەۋى بىرگە كەلگەن. وسە كەلە ەكەۋىنىڭ بويلارى تەڭەلىپ، جاس ايىرماشىلىقتارى بايقالمايدى. مۇقان بۇرىنعىسىنشا، كىشكەنتاي كەزدەرىندەگىدەي ەكەۋىن ەكى جاعىنا وتىرعىزىپ الىپ، «قايسارىم، قايراتىم، جىگەرىم، كۇشىم، قۋاتىم، قۇيرىق-جالىم»، — دەپ، كەزەك قۇشىپ، ماۋقىن باسۋدا. مارعۋادا ەس قالماعانداي، ەكى ەتەگى دەلەڭدەپ، بار ساقتاعان ءتاتتى-دامدىسىن الدارىنا قويىپ، اۋىزدارىنا توسىپ بايەك.
ەكەۋىنىڭ جۇپ جازباي جۇرگەندەرىن كورگەن كورشىلەرى:
قاپتاعايەۆتىڭ ەگىز بالاسى بار ەكەن. سولار كەلىپتى، — دەپ دۋىلداستى. «قۇدايىم-اي، تىل-كوزدەن ساقتاي گور»، — دەپ تىلەۋدە بۇل. بالالارى كەلىپ، ءبىر جاساپ قالىپ ەدى. ءسىبىردىڭ وتە شىعار قىسقا جازىنداي، ولاردىڭ دا وقۋلارىنا قايتار مەرزىمى تاياعاندا مارعۋانى تاعى ۋايىم باستى...
مۇقاننىڭ باسىنا تۇسكەن زوبالاڭنىڭ قاسىرەتى وتباسىنداعىلاردىڭ بارىنە دە قاتتى باتقانىمەن بالالارىنىڭ ىشىندە مەدەتتىڭ جۇرەگىن ايرىقشا جارالادى-اۋ دەپ، مارعۋا ۇنەمى ويلاۋمەن بولادى. اكەسىن العاش ۇستاعاندا بۇل جىلاپ-ەڭىرەپ ءجۇرىپ، التى ايلىق بالاعا قايعى جۇتقىزدىم با دەپ وكىندى. سۇتكە دە جارىتپادى. ءتوسى اۋىرىپ، ءسۇتى قايتىپ كەتىپ، ەمشەكتەن ەرتە شىقتى. ءالجۋاز، دەنە ءبىتىمى نازىك، دىمكەس بولىپ ءوستى. ءوزى دە وعان كۇتىم جاساپ، باعىپ-قاعىپ وتىرا المادى. جانباعىستىڭ قامىمەن بالالارىن ەنەسىنە قالدىرىپ، قىزىلشاعا جۇمىسقا كەتىپ ەدى عوي... سىبىردەن ورالعان اكەسىمەن از ۋاقىت قانا قاۋىشقاندا باۋىر باسىپ ۇلگەرمەدى، ءتۇس كورگەندەي بولدى دا قالدى. ءبىراز توسىرقاپ ءجۇردى، ەندى ۇيرەنىسە باستاعاندا، ونى قايتادان الىپ كەتتى. بالا بولىپ، اكە مەيىرىمىنە قانا المادى. ەركەلەپ تە كورمەپتى...
قارشاداي بالانى تاعى ەنەسىنىڭ قولىنا تاپسىرىپ، ايدالعان كۇيەۋىنىڭ سوڭىنان بۇل جەتتى، وقۋ ىزدەپ، اعالارى كەتتى. مارعۋا مەدەتىن ويلاعاندا، اس باتپاۋعا اينالدى. جاتباۋىر بولىپ كەتەر مە ەكەن دەپ قورقادى. قاسىندا قايسار مەن جىگەر جۇرگەن جوق، الدەكىمدەرگە ىلەسىپ، بۇزاقىلىق جولعا ءتۇسىپ كەتپەس پە ەكەن دەپ تە ۋايىمدادى. ايتەۋىر، ۋايىمى ەندى، كىشى بالاسى بولدى.
ويلاي-ويلاي مارعۋا ەلگە بارىپ، مەدەتىن الىپ كەلدى. نە كورسە دە ءبىر جەردە بولماق. اكەسىنىڭ قاسىندا ءجۇرسىنشى دەگەن دە ويى بار. وسى جاقتا وقىتپاققا وقتالدى. مەدەتكە ءسىبىر قاتتى ۇنادى. بالا ەمەس پە، تەز ۇيرەندى.
ءبىر بالاسى قاستارىنا كەلىپ، دەمدە ورتالارى تولىپ، تولىققاندى وتباسىنا ۇقساپ، جەتىستى دە قالدى. بالاعا بالا ءۇيىرىلىپ، ۇيىنەن ولاردىڭ كۇلكىسى ەستىلىپ، دابىر-دۇبىر كوبەيدى. بۇرىن قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىم-تىرىس وتىرۋشى ەدى. قۇدايدىڭ مۇنىسىنا دا ءتاۋبا ايتقانداي. مارعۋانىڭ كوڭىلى ورنىنا ءتۇسىپ، قاباعى جادىرادى.
سول ۋاقىتتا جەر اۋدارىلعانداردى سىبىردەن مۇلدە قايتارماي، وسىندا تۇپكىلىكتى قالدىراتىنى انىق ەكەن دەگەن ءسوز جاڭا قارقىنمەن ۇدەي سوققان داۋىلداي دۇرلىكتىردى. كەيىنگى كەزدە كوپ ايتىلماي، باسىلىپ قالعانداي ەدى. قايتادان كوتەرىلگەنىن كورمەيسىڭ بە؟ بۇلار عوي — وعان ىشتەي باياعىدا-اق دايىن، بەلدەرىن بەكەم بۋعان. تەك، بالانى الىپ كەلگەنىمىز دۇرىس بولمادى-اۋ دەپ، وكىنىستى.
مارعۋا «مەن ۋايىمنان كوز اشپادىم-اۋ»، — دەپ جىلايدى. بالانىڭ ەلدە جالعىز جۇرگەنى دە قيىنداۋ سەكىلدى، ال بۇل ارادا — قاستارىندا قالدىرۋ ودان دا قاتەرلى كورىندى.
وزدەرى باس ەرىكتەرىنەن ايرىلعانى ازداي، بالاعا قامىتتى قالاي كيگىزبەك؟ مەدەت سول جىلى كوكتەمدە ون التىعا تولىپ، پاسپورت الماقشى. وسى جاقتان پاسپورت السا، وسى جەردىڭ ادامى بولىپ شىعا كەلەتىندەي كورىندى. ولاي ەتكەن كۇندە سىبىردە بۇل دا ماڭگى قالىپ قالۋى مۇمكىن-اۋ. تارىداي شاشىراۋ دەگەن وپ-وڭاي ەكەن-اۋ. جەر بەتىنەن جوعالىپ كەتۋ وسىدان كەلىپ شىعاتىن شىعار...
مۇقان مىڭ ويلانىپ، ءجۇز تولعانىپ، بالا نە دە بولسا، ەلدە بولسىن دەپ، مەدەتتى قايتارۋعا ۇيعاردى. مارعۋانىڭ ءوزى اپارىپ تاستاۋعا ارى-بەرى جول قاراجاتىن كوتەرە المايتىن بولعان سوڭ «تاۋەكەل» دەپ ءبىر ءوزىن جىبەرمەكشى. جول پۇلىن قالتاسىنا سالىپ بەرىپ، التىن كەنىشىنەن كراسنويارعا بارا جاتقان كولىككە مۇقان اپارىپ، وتىرعىزىپ جىبەردى. سول ارادان پويىزعا ءوزى مىنەتىنىنە سەنىمدى ەدى. سويتسە دە «ەلگە امان-ەسەن جەتتى مە، جەتپەدى مە؟» دەپ ۋايىمداپ ءجۇردى.
ۋايىمدايتىنداي ءجونى بار، كراسنوياردا ەلگە قاراي جۇرەتىن پويىزعا بيلەت الا الماي، بالاسى كوپ قينالىپتى. كەزەكتە تۇرعانىمەن پويىز كەلەردە كاسسانى اشقاندا جاپىرىلعان جۇرت، جۇدىرىقتاي بالانى ءقايتسىن، ىسىرىپ تاستايدى ەكەن. كاسساعا ونىڭ بويى دا جەتپەيتىن كورىنەدى. ءسويتىپ ابدىراپ، ۆوكزالدا بىرنەشە كۇن جاتىپ قالادى عوي. ايتەۋىر، قۇدايعا قاراعان بىرەۋ بيلەتىن الىپ بەرىپ، پويىزعا وتىرۋعا قول ۇشىن بەرىپتى.
بالاسىنان حات كەلگەندە بارىپ، ونى وڭىپ، ءبىلىپ مارعۋا قاتتى كۇيزەلىپ كەتتى. تاسباۋىر تاعدىر بىزگە قاشانعى وگەيلىك تانىتادى دەپ نالىپ، ۇزاق جىلادى. سويتكەن مەدەتى كەلەسى جىلى كوكتەمدە سەگىزىنشىنى ءبىتىرىپ، بۇلارعا ايتپاستان استراحان قالاسىنداعى اسكەري-تەڭىزشىلەر ۋچيلشسەسىنە وقۋعا كەتەدى عوي.
ءبىر اۋلەتتىڭ جاندارى تارىداي شاشىراعان دەگەن وسى ەكەن-اۋ. وزدەرى — مۇندا. ءۇش بالانىڭ بىرەۋى عانا — ەلدە، ەكەۋى — رەسەيدىڭ ەكى جاعىندا. مارعۋانىڭ ءسىبىردىڭ ۇزاق تۇنىندە دە كوز ىلمەي، ۇيقىسىز وتكىزگەن تۇندەرى از بولمادى. اسىرەسە، مەدەتىن ويلاعاندا ەت-جۇرەگى ەزىلەدى. اسكەري تارتىپكە كوندىگە الا ما، جوق پا؟ مارعۋادا ۋايىم كوپ. كۇيەۋىنىڭ جانىندا بولعانى عانا — كوڭىلگە جۇبانىش. ول ءبىر جاقتا، بۇل ءبىر جاقتا جۇرسە قايتەر ەدى؟ ايتەۋىر، ەكەۋى ءبىر جەردە ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىر... شىركىن-اي، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا جينالاتىن كۇن تۋار ما ەكەن دەگەندە كوكىرەگى قارس ايرىلعانداي. جانكەشتىلىكپەن كۇندەرىن كورىپ، ۇرەيمەن، ۋايىممەن تاعى ءبىر قىستى ارتقا تاستادى.
«كۇن كوسەم» كوز جۇمىپتى دەگەن سۋىق ءسوز ءدۇر ەتىپ، سىبىرگە دە جەتتى. جۇرت ەبىل-دەبىل جىلاپ ءجۇر. جۇرتپەن بىرگە بۇلار دا جىلاۋدا. مارعۋا — ايەل، ول جىلاسا ءبىر ءجون. مۇقان نەگە جىلايدى؟ بۇل ەشتەڭەنى تۇسىنبەيدى. جەر اۋعاندار دا، جەرگىلىكتى ەل دە زار ەڭىرەۋدە. كوسەممەن بىرگە كۇن سونگەندەي، اي باتقانداي. ءبارى قاراڭ قالاتىنداي. ەندىگى دۇنيە نە بولماق؟ زاماناقىر دەگەن وسى بولار.
ءبىر كۇن ءوتتى، ەكى... ءۇش كۇن ءوتتى. كۇن ءوز ورنىندا. بۇرىنعىسىنشا — شىعىستان شىعىپ، باتىستان باتادى. اي دا ورنىندا. قاراڭ قالعان دۇنيە جوق. زاماناقىردىڭ كەلەتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. ۋاقىت جىلجىپ ءوتىپ جاتىر... ەشتەڭە وزگەرگەنى بايقالمايدى... نەسىنە جىلاعان، ونسىز دا ەسەلەرى كەتكەن پا قىرلار...
بىردە جىلاپ، بىردە كۇلىپ ەلۋ ءتورتتىڭ كوكتەمىنە دە جەتكەن. ءار قىستان كوتەرەم توقتىداي ارەڭ شىعىپ، كوكتەمگە جەتتىك پە، جەتپەدىك پە دەپ وتىرعاندارى. بۇل كوكتەم نە اكەلەر ەكەن؟ ول وزىمەن بىرگە كوڭىل قۋانتار جىلى لەبىن الا كەلگەندەي. بۇلارعا قىرىن كەلگەن زاماننىڭ توڭى جىبىگەندەي سىڭاي بار. جاقسىلىقتان كۇدەر ءۇزىپ، سونگەن ۇمىتتەر قايتا تۇتانعانداي. جەر اۋدارعانداردى ەلىنە قايتاراتىن كورىنەدى دەگەن الىپ قاشپا ءسوز تارادى. ونى ەستىگەندەر سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، ءبىر بىرىنەن «وتىرىك پە، شىن با؟» — دەپ سۇراسادى. كۇپتى بولعان كوڭىل، قايتا تاعى الدانعىسى كەلمەيدى.
قىتىمىر تاعدىردىڭ بۇلارعا بەت بۇرعانى — راس ەكەن. لاگەردەگىلەر بوساتىلىپ، شەتىنەن كەتىپ جاتتى. بۇلار، ونداي كۇن بىزگە قاشان تۋار ەكەن دەپ، ەكى كوزدەرى ءتورت بولىپ، ءار كۇندى ۇمىتتەنە كۇتۋدە.
مۇقان سىرتتان كىرسە، ءبىر جاقسىلىق ايتپاس پا ەكەن دەگەندەي بەتىنە جالتاقتاي قاراي بەرەدى. ول جەرگە قارايدى. مۇقاندى بىردەن بوساتپاعانى — كولحوزداعى قازىرگى جۇمىسىنىڭ جايىنا قاتىستى بولىپ تۇرعانىن بىلگەندە ەڭسەسى كوتەرىلگەنى. كولحوزدىڭ ەسەپ-قيسابىن جىل ورتاسىندا تاستاپ كەتۋگە بولمايدى ەكەن. ءتايىرى، سول دا ءسوز بە؟ كوبىنە شىداعاندا، ازىنا شىداماي، نە كورىنىپتى؟ مۇقاننىڭ بارىنەن زارەزاپ بولعان باسى، ارتىنان بىقسىعان شالا شىقپاۋ ءۇشىن، بيىلعى جىلدىڭ ەسەپ-قيسابىن تولىق جاساپ، مۇقياتتاپ وتكىزىپ بەرۋگە بەكىندى. بارلىق ءىسىن تىندىرىپ بارىپ، جولعا شىقتى...
...بۇل ەلۋ بەسىنشى جىلدىڭ باسى ەدى. بەتتەرىن بىردەن الماتىعا قاراي تۇزەدى. ءبىر كورۋدى اڭساپ جۇرگەلى قانشا جىل؟ «ەل ءىشى — التىن بەسىك قوي»، ەل شەتىنە جەتسەك، ارمان جوق دەپ ويلاۋشى ەدى. سول اڭساعان ەلىنە، جەرىنە جەتتى-اۋ اقىرى...
* * *
تاپ قاسىنان بىرەۋ:
كوپتەن جاتىرسىز با؟ — دەگەندە ءوز ويىمەن تىم الىستى شارلاپ كەتكەن مارعۋا سەلك ەتە ءتۇستى.
ا-ا-ا؟
جاتقانىڭىزعا كوپ بولدى ما، دەيمىن؟ — كورشىسى ەكەن بۇنىڭ جايىن سۇراپ وتىرعان.
ونشاقتى كۇن بولىپ قالدى-اۋ...
قاي جەرىڭىز اۋىرىپ ءتۇستىڭىز؟
ياپىر-اي، قاراعىم-اي، مەنەن قاي جەرىڭىز اۋىرمايدى دەپ سۇراشى، ودان دا... اۋىرمايتىن جەرىم جوق...ءوزىڭ شە؟ نەمەن ءتۇستىڭ؟
قان قىسىمى دەگەن ءبىر وينامالى اۋرۋ جامالدى. قاتتى كوتەرىلگەندە، ەكى قۇلاعىم تاس ءبىتىپ، باسىم زەڭگىپ، ەسىم اۋىپ قالادى. باعانا وسىندا قالاي اكەلگەندەرىن بىلمەيمىن. تومەندە ءبىراز ءدارى قۇيىپ ەدى، سونىڭ اسەرى مە، ەسىمدى ەندى جينادىم عوي.
«باسە، باسە، باعانادان سۇلىق جاتۋى جامان ەدى» دەپ ويلادى مارعۋا.
ەكى ايەلدىڭ باسى قوسىلسا، ايتاتىن اڭگىمە تابىلادى عوي، شۇيىركەلەسە كەتتى...
وكشەسى تىقىلداپ، مەدبيكە قىز كىردى:
اپالار، كەشكى «ءجۇز گرامدارىڭىزدى» اكەلدىم. قانە، دايىندالىڭىزدار، اۋەلى ينە سالامىن، — دەپ، ىسىنە كىرىسىپ كەتتى.
مىنانى ءقازىر، مىنانى تاڭەرتەڭ ىشەسىز، — دەيدى، كىشكەنە شىنى قۇتىعا سالعان ءدارىسىن ستولعا قويىپ جاتىپ.
تاڭەرتەڭ ەرتە كەلىپ، قان الامىن.
كەل، كەل. سەن الاتىن قان تابىلسا، الا بەر. مەن وسىندامىن عوي، قاشىپ كەتەر دەيمىسىڭ؟
جايلى جاتىپ، جاقسى تۇرىڭىزدار!
وكشەسى تىقىلداپ، بيلەي باسىپ، قالاي شۇعىل كىرسە، سولاي تەز شىعا جونەلدى. كىشكەنە تىزە بۇگىپ، اڭگىمە ايتىپ وتىرسا، قايتەر ەدى؟ الگىندە سويلەپ جاتقان كورشىسى دە سول ەكى ارادا قور ەتە ءتۇستى. «شاماسى، ۇيقىنىڭ ءدارىسىن بەردى-اۋ» دەپ ءتۇيدى مارعۋا. بۇل قانشاما ۇيىقتاي الماسا دا ۇيىقتاتاتىن ءدارى ىشكەن ەمەس. ۇيىقتاماسا، ۇيىقتاماسىن، وندا تۇرعان نە بار؟ قايتا، وتكەن-كەتكەندى ەسىنە ءتۇسىرىپ جاتا بەرمەي مە؟
ۋاقىت قانشا بولدى ەكەن؟ ە-ە-ە! ۋاقىت دەمەكشى، ءبىر كەزدەرى ۋاقىت پەن كەڭىستىك جونىندە بۇلاردىڭ ءوز ولشەمدەرى، ءوز ۇعىمدارى بولىپ ەدى-اۋ.
الدەبىر جايدىڭ، نە وقيعانىڭ وتكەن شاماسىن ايتا قالسا، بالالارى كوكەمىز سىبىردەن العاشقى ورالعان تۇستا، نەمەسە، كەيىنگى كەتكەن جىلىنىڭ ارتىندا، نە الدىندا، بولماسا، سەن سىبىرگە ءبىرىنشى رەت باراتىندا، سەن سىبىرگە كوشكەننەن كەيىن، نە وعان دەيىن، سەن سىبىردە جۇرگەندە، ءبىز بارعاندا دەگەن تۇسپالمەن جىل قايىرۋشى ەدى. سوندا اڭگىمەنىڭ قاي كەز تۋرالى ەكەندىگى بارىنە تۇسىنىكتى بولا كەتەتىن. مارعۋانىڭ كەڭىستىك دۇنيە تۋرالى تۇسىنىگى دە اۋليەاتا مەن ءسىبىردىڭ ەكى اراسىنا سىيىپ كەتەتىن، ودان اسپايتىن. ودان باسقا ەل-جەر بار ەكەن دەپ بىلگەن ەمەس. ونىڭ مارعۋاعا پالەندەي كەرەگى دە جوق ەدى. بۇكىل تۇسىنىك — تۇيسىگى جەر شارىنىڭ ەكى نۇكتەسىنە بايلانىپ قالعانداي. سىبىردە — وزدەرى. اۋليەاتادا — جان-جۇرەگى — بالالارى. ەنيسەي — داريادان ارى ەل بار-اۋ دەپ ويلامايتىن، الەمنىڭ ءبىر شەگى وسى اق داريامەن شەكتەلەتىندەي كورىنەتىن...
مەزگىلدىڭ تاعى ءبىر ولشەمى — بۇلاردىڭ سىبىردەن الماتىعا ورالعان تۇسىنان سانالاتىن. مارعۋانىڭ كوپ اڭگىمەلەرى «ءبىز ۇزاق جىلعى سارساڭنان كەيىن، ارقا ەتىمىز ارشا، بورباي ەتىمىز بورشا بولىپ، الماتىعا جەتكەنىمىزدە...، نە ءبىز كەلگەن جىلى...» — دەپ، باستالۋشى ەدى... ە-ە-ە، نە ايتارى بار، وتتى-كەتتى دۇنيە...
-14-
جەردىڭ تۇبىندە جۇرگەندە جۇرەكتەرىندە نەشە جىل قاستەرلەپ، ۇكىلەپ ايالاعان ارماندارى — الماتىعا كەلىپ ءتۇستى. باستارى ازات، ەلگە ەسەن-ساۋ جەتتى! بۇدان اسقان ب ا ق بار ما؟ قۋانىشتارىندا شەك جوقتاي!
كەلگەن بەتتە مۇقاننىڭ وسىندا تۇراتىن، ناعاشىلى-جيەندى بولىپ كەلەتىن جاماعايىن تۋىسى — شەكەن مەن جامالدىڭ ۇيىنە ات باسىن تىرەدى. پەيىلدەرى كەڭ، باۋىرمال جاندار ەدى. قۇشاق جايا قارسى الىپ، اڭقىلدان ءبىر بولمەسىن بوساتىپ بەردى. «ال، ءوز ۇيلەرىڭدەي كورىپ، تۇرا بەرىڭدەر...» مارعۋانىڭ بويىندا وسى كەڭپەيىل، ابزال جانداردىڭ سونداعى جۇرەك جىلۋىنىڭ تابى بۇگىنگە شەكتى سۋىماي ساقتالعانداي. ءالى دە جىلىتىپ تۇرعانداي.
شەكەن دە اۋزىنان جازىقتى بولىپ، قۋعىندالىپ، ءبىراز جىل وتىرىپ قايتقان. سودان دەنساۋلىعى بۇزىلسا كەرەك، اۋىر جۇمىسقا جارامايدى ەكەن. ۇيىندە بوس وتىر. ونىڭ ەسەسىنە، جامال — قاجىرلى، قايراتتى، وتكىر ايەل ەدى. جۋرناليست بولىپ ىستەيدى. جامالدىڭ تابىسىمەن كۇن كورەتىندەي. ءبىراق، سىر بىلدىرمەيدى، قاباقتارى اشىق، مىنەزدەرى جارقىن، داستارقاندارى ورتاق...
سول ەكى ارادا ۋاقىت شىركىن زىرلاپ، ەكى-ۇش ايدىڭ ءجۇزى بولىپ قالىپتى. ساعىنىشتارى تارقاپ، اسىپ-تاسقان قۋانىشتارى ساباسىنا تۇسكەندەي. كەلگەننەن بەرى مۇقان قىزمەت ىزدەپ، تالاي ەسىكتى قاعىپ شىقتى. سىبىردەن العاش ورالعان تۇستاعى، اۋليەاتاداعى كەپ تاعى قايتالانعانداي. قايدا بارسا دا ەستيتىنى ءبىر جاۋاپ — جۇمىس جوق. ەش جەر العىسى كەلمەيدى. مۇقاننىڭ الىستان دا، جاقىننان دا مەسەلىنىڭ قايتقان تۇسى — وسى شىعار. قۋانىشتارى سۋ سەپكەندەي باسىلدى. قاباقتارىن كىربىڭ، جۇرەكتەرىن مۇڭ تورلادى. كۇيەۋىنىڭ ەكى قولىن قايدا قويارىن بىلمەي، بوس جۇرگەنى مارعۋاعا قاتتى باتتى. بۇنىڭ استارىندا قانداي سىر بار؟ ونىڭ جۇمىسقا تۇرۋىنا كىم بوگەت، نە توسقاۋىل بولىپ تۇر. كەشەگى ءوزى قىزمەت ىستەگەن ۇيىمى، دوس-جارانى بار ەمەس پە ەدى؟ ولار نەگە سىرت بەرەدى؟ مارعۋانىڭ سوعان ميى جەتپەيدى عوي. سودان كۇيىپ-پىسسىن. مۇقان ءتىس جارىپ، ەش نارسە دەمەيدى. تاڭەرتەڭ كەتەدى، كەشكە ەش ناتيجەسىز، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ ورالادى...
سول شامادا مۇقان سەكىلدى ۇزاق جىلعى ايدالعان ادەبيەتشىلەر مەن جازۋشىلاردىڭ ءبىرازى الماتىعا ورالىپ، باستارى قوسىلىپ قالسا كەرەك. ءبارى دە شەتىنەن جۇمىسسىز كورىنەدى. اندا-ساندا قايسىبىرەۋلەرىنىڭ:
مارعۋانىڭ شايىن اڭسادىق قوي دەپ كەلەتىندەرى بار.
مارعۋادا شاي بەرەتىندەي قانداي كۇي بولسىن؟ جوقتان باردى قۇراستىرىپ، داستارقان جايعانسيدى. ونىڭ جۇدەۋلىگىنە ءوزى قىسىلىپ بىتەدى. شايلارىن قۇيىپ، كىرىپ-شىعىپ ءجۇرىپ ءبىر اڭدىعانى — كوڭىلدەرىندە لاگەردەن قالعان جارانىڭ ايىقپاس دەرتى جاتقانداي، ءبارىنىڭ دە وڭدەرى سىنىق، جۇدەگەن كەيىپتەرى بار. بىرنارسە ايتاردىڭ الدىندا جان-جاعىنا جالتاقتاپ قاراپ الادى.
«ە-ە-ە، ول جاقتا دا، بۇل جاقتا دا تەپەرىش كورىپ جۇرگەن جالعىز ءبىز ەمەس ەكەنبىز عوي»، — دەگەن توقتامعا كەلگەندەي. ءبىراق بۇل — جۇبانىش پا؟ قايتا، كوڭىلىن ودان سايىن باسا تۇسكەندەي. اۋەلى، جۇرت بۇلاردى سىرتىنان «قاجىعا بارىپ كەلگەندەر»، «ءبىر ەمەس، قاجىعا ەكى مارتە بارعان»، — دەپ مىسقىلدايتىن كورىنەدى. «تىلدە — سۇيەك جوق» دەگەن وسى شىعار. باستارىنا ءىس تۇسپەگەن ادام ايتا بەرەدى ەكەن-اۋ. بۇلار شەككەن، جاننان بەزدىرەر ازاپتى ءوز باستارىنا تۇسپەگەن سوڭ، قايدان ۇقسىن؟..
داپ-دارداي اعا جازۋشى توپتى ادام جينالعان جەردە جاستارعا:
الماتىعا ايداۋدان قاپتاعايەۆ دەگەن بىرەۋ كەلىپتى. ساق بولىڭدار! ول وتىرعان جەردە ارتىق-اۋىس ءسوز ايتپاڭدار، — دەپ اقىل بەرەتىن كورىنەدى. ول — ۇلكەن ادامنىڭ قاي پيعىلمەن ايتقان ءسوزى ەكەن؟ مۇنى ەستىگەندە دە ساباز مۇقان «ءلام» دەمەدى عوي. ءتىپتى، سەنبەگەن سەكىلدى. «قوي، ولاي دەۋى مۇمكىن ەمەس»، — دەدى دە قويدى. ۇستىنە بىرەۋ مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي مارعۋانىڭ دەنەسى تۇرشىكتى. وتىز جەتىنىڭ سىزى ءبىلىنىپ، ىزعارى قايتا قارىعانداي.
«...اتتەڭ، ەلگە جەتسەك قوي»، — دەگەندە ەڭىرەپ، ەتەگى جاسقا تولۋشى ەدى. «ارىپ-اشىپ كەلگەندەگى ەستىگەن ءسوزىمىز-اي»، — دەپ، قاپالاندى، كۇيىندى، جىلادى، تورىقتى. باسقا قايرانى بار ما؟
بۇلار ەلدى ساعىنعانىمەن، بۇلاردى پالەندەي ەشكىم ساعىنباعانداي. بۇلار قۋانعانىمەن، بۇلاردىڭ كەلۋى ەشكىمدى قۋانتپاعانداي. تۇسىنىكسىز، بۇلدىر دۇنيە. مارعۋا وتىز سەگىزدىڭ قارا كۇزىندە الماتىنى جىلاپ-ەڭىرەپ، وزەگى ورتەنىپ، قانداي كۇيىنىش-وكىنىشپەن تاستاپ بارا جاتسا، تاپ سونداعى كوڭىل اۋانى قايتا اينالىپ تاپقانداي. و، توبا-اي! سونشاما ۋاقىتتا ەشتەمە وزگەرمەگەن بە؟ ناعىز قاجىرلى، قايراتتى جاستىق شاقتارىن جالماپ جۇتقانى ازداي، زاردابىن ءالى تارتپاق پا؟ قاشانعا دەيىن...
كەيدە، ءتىپتى كۇيىنگەن كەزدە: «نەسىنە كەلگەنبىز؟ ءسىبىرىمىز جاقسى ەكەن عوي. ساياسي تۇتقىن اتالعانمەن، تاپ مۇنداي ەشكىم نامىسقا تيمەۋشى ەدى. ىشىپ-جەمىم — مول، داستارقانىم — توڭ بولاتىن...» — دەپ بۇرقىراپ سويلەپ كەتەتىنى بار. مۇقان ءالى دە اياقتى اڭداپ باسىپ، بايقاپ-بايقاپ سويلەۋدىڭ ارتىق ەمەستىگىن ۇعىندىرادى-اۋ. وعان اشۋ شىركىن شىداتا ما؟ ءوز ەلىندە وگەيلىك كورگەنى جانىنا باتىپ بارادى. جوقشىلىق تا سوڭدارىنان ءبىر قالار ەمەس. قىرىق پەن ەلۋدىڭ بەل ورتاسىنا كەلگەندە نە باسپانا، نە جۇمىس جوق، كىرىپتار كۇيگە ءتۇسىپ جۇرگەندەرى قينايدى...
مارعۋا بۇرقىراپ سويلەپ الىپ، باسىلعان كەزدە مۇقان سابىرعا شاقىرادى:
سابىر، بايبىشە، سابىر. بۇدان بەتەر نەبىر قيىن-قىستاۋدى باستان وتكەرگەندە سىر بەرمەۋشى ەدىڭ. قاجيىن دەدىڭ بە، ەندى نەگە تارىلدىڭ؟ ءسال شىداساڭ ەتتى. تابيعاتتا دا ۇنەمى جاز، ۇنەمى قىس بولىپ تۇرمايدى عوي. قانداي ۇزاق قىس بولعانمەن دە ونىڭ ارتىنان جادىراپ جازى كەلمەيتىن بە ەدى؟ جاماندىق تا، جاقسىلىق تا ءبىر ادامنىڭ باسىندا ماڭگى تۇرماس. بۇل كۇن دە — وتەر. بۇلتتان جاڭا شىققانداي جارقىراپ ءبىزدىڭ دە كۇنىمىز تۋار، كوپ قاپالانبا. اركىمنىڭ سوزىنە شامدانا بەرسەڭ، نەڭ قالادى؟ ايتسا، ايتسىن. «اققا — قۇداي جاق» دەگەن. بىرەۋدىڭ ايتقانىنان جاماندىق جاپسىرىلىپ قالماس... ۋاقىت دەگەن تورەشى — ءبارىن ءوز ورنىنا قويار...
بۇعان وسىلاي باسۋ ايتقانىمەن مۇقاننىڭ ءوزى دە قاتتى شيرىعۋدا ەدى. ول بار كەسەلدىڭ تۇپ-توركىنىن ىزدەۋدە. وتىز سەگىزدە كەسىلگەن مەرزىمىن ارتىعىمەن، ەكى ەسە وتكەرىپ قايتقانىمەن، قاعاز جۇزىندە وعان تاعىلعان «قىلمىستى» — «وتانىن ساتقان جاۋ» دەگەن ايىپتى ءالى ەشكىم الىپ تاستاماعان. بارلىق گاپ وسىندا تۇرعانداي. اۋەلى، مىنا ايىپتاۋلاردان ارىلۋ كەرەك. ايتپەسە، جولى اشىلمايتىنىن ءتۇسىندى. ءوزىنىڭ اقتىعىن دالەلدەپ، جان-جاققا شاعىنىپ، قۋىنۋعا بەكىندى. وسىنداعى ۇلكەن ۇلىقتارعا جازدى، ولار ءۇنسىز جاتقان سوڭ، ورتالىققا شاعىمىن جونەلتە بەردى...
بۇلار ءالى شەكەننىڭ ۇيىندە. مارعۋا سونداعى جامالدىڭ كىسىلىگىنە، كورگەندىلىگىنە ءتانتى عوي. بۇلاردىڭ كىرىپتارلىعىن ەش سەزدىرمەۋگە تىرىسادى عوي. قايتا قولپاشتاپ، كوتەرمەلەۋدەن ءبىر تانعان ەمەس. قاتتى داعدارعان ساتتەرىندە وسى جامال اقىل تاپتى. قالاي الاتىنىن كىم ءبىلسىن، ول جان-جاقتان ءوز اتىنا اۋدارما جاساۋعا جۇمىس تاۋىپ، ونى مۇقانعا اكەلىپ بەرەدى. مۇقان كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي تاپجىلماستان وتىرىپ، اۋدارىپ تاستايدى. دايىن جۇمىستى اپارىپ وتكىزىپ، باسقاسىن اكەلەدى. شامالى ۋاقىتتان كەيىن قالاماقىسىن قولىنا تابىس ەتەدى.
قۇداي بۇلاردى ءولتىرسىن بە؟ ەستەن تانىپ، جان شىعار شاقتارىندا تاڭدايلارىنا بال تاتىتىپ، ءناپاقا وسىلاي كەلە باستادى. بۇلار ءوزى ول كەزدە شاعىن ارتەل سەكىلدى ەدى. اركىمنىڭ ءوز مىندەتى بار. سىرتپەن، ءار ءتۇرلى باسپا، رەداكسيالارمەن جامال بايلانىس جاسايدى. ويدان-قىردان تاۋىپ، ۇيىپ-توگىپ اۋدارۋعا، ۇستىنەن رەداكسيالاپ، تۇزەتۋگە كىتاپ الىپ كەلەدى. مۇقان قۋانا-قۋانا اۋدارىپ شىعادى. جوندەيدى، تۇزەتەدى. اپارىپ وتكىزىپ، اڭىسىن اكەپ، الاقانىنا سالادى. قولدارىنا قارعا ساڭعىعان سوڭ مارعۋا شەكەن ەكەۋى دۇكەنگە تارتادى. تىسكە باسىپ، قاۋجاڭدايتىن بىردەڭەلەر اكەلەدى. بازارعا كوبىنە شارۋانىڭ ىعىن بىلەتىن شەكەن بارادى. مارعۋا قازان-اياق ۇستايدى. وسى ءۇيدىڭ ءبيبىسى. داستارقاندارىنا بەرەكە كىرىپ قالدى. دەمالىس كۇندەرى جاتاقحانادا تۇراتىن ستۋدەنت بالاسى قايسار كەلىپ، ىستىق اس ءىشىپ كەتەدى. جامال ءۇي تىرلىگىنىڭ بار بيلىگىن بۇعان بەرىپ قويدى...
تاعدىر بۇلاردى قاشانعى قىرىنا السىن، مۇقاننىڭ جان-جاققا جازعان شاعىمدارىنان جاۋاپ كەلە باستادى. پالەندەي قۋانارلىعى بولماسا دا «ءىسىڭىز قايتا قارالىپ جاتىر. تەكسەرىلۋدە. تاياۋدا شەشىلەدى» دەگەن سياقتى كوڭىلگە جىلىلىق ۇيالاتاتىن سوزدەرى — كوپ دەمەۋ. ايتەۋىر، «جوق»، «بولمايدى» دەمەيدى. بۇعان دا شۇكىر، اقتالار دەگەن ۇمىتتەرى بار.
قۇداي جارىلقاعاندا، مۇقاننىڭ وزىنە م. شولوحوۆتىڭ «تىنىق دون» رومانىنىڭ ءۇشىنشى تومىن اۋدارۋ ءتيىپتى. ۇلكەن قۋانىش. كولەمدى ەڭبەكتىڭ قالاماقىسى دا جۇرەك جالعاۋعا مول جەتەرلىك. سونىمەن ءبىرتالاي كۇنەلتۋگە بولادى.
ماكەش، — دەدى بىردە مۇقان. بۇعان كوپ اقىل سالماۋشى ەدى، نە ايتايىن دەپ وتىر ەكەن؟ بۇل ەلەڭدەي قالدى. — ماكەش، ماعان وسى ءبىر وي ءتۇسىپ ءجۇر. اقىرى قىزمەت بەرەتىن تۇرلەرى كورىنبەيدى. مەن عىلىممەن اينالىسسام، قايتەر ەدى؟ باياعىدا باستاعان جۇمىسىم بار ەمەس پە؟ سول ساقتالدى ما ەكەن؟
مۇقاننىڭ كىتاپتارىن عۇلاما جازۋشىنىڭ ارالاسۋىمەن ساتقان كۇنى قولجازبالارىن ءبۋىپ-تۇيىپ، الىپ كەتىپ ەدى عوي. ءسىڭلىسىنىڭ ۇيىنە اپارىپ، تىققىزىپ قويعانى ەسىنە ءتۇستى. تۇر ما ەكەن، دەسەيشى...
سۇرايىن، سۇرايىن، — دەدى ەكىۇشتىلاۋ.
تابىلماسا، وقاسى جوق. ءبارىبىر قايتا باستاۋعا تۋرا كەلەر...
مارعۋا ونىڭ ءدال ءقازىر بۇرىنعى جۇمىسىنىڭ قولجازباسىن سۇراۋدان گورى عىلىمعا دەن قويىپ، ەندى ۇزاق ۋاقىت باسقاعا مويىن بۇرماسىن ايتىپ وتىرعانىن بىردەن ءتۇسىندى. «قۇداي قولداسىن» دەگەننەن باسقا، بۇل نە دەر؟.. سارى ۋايىمعا سالىنىپ بوس جۇرگەننەن گورى، وسى — ءپاتۋالى، قايىرى بار يگىلىكتى ىستەي كورىندى. اللا، جار بولعاي!
مۇقان ءسويتىپ، «قىزمەت ىستەمەسەم ىستەمەيىن، سۇيىكتى ىسىممەن اينالىسۋعا شەك جوق شىعار»، — دەپ، وتىز جەتىنشى جىلى باستاعان عىلىمي ىزدەنىسىن قايتا جالعاستىردى. ەسكى قولجازبالارى دا تابىلدى. اينالايىندارعا — مىڭ دا ءبىر راحمەت! مۇنداي ابىروي بولار ما؟
ءبىر جاعى اۋدارماسى، ءبىر جاعى ءوزىنىڭ باستاعان جۇمىسى — ءبىر باسىنا جەتىپ ارتىلارلىق. كۇيەۋى كۇنى-تۇنى شۇقشيىپ، قاعاز قارايدى. ءوندىرىپ جۇمىس ىستەپ جاتىر. قۇداي بەرگەن زەيىنى، العىرلىعى، جيناعان ءبىلىمى، ورىسشا ساۋاتى جەتكىلىكتى. نەدەن كىبىرتىكتەسىن، بەل شەشىپ كىرىستى.
جازىپ جاتقان جۇمىسىنا قاجەت دۇنيەلەردى تۋ-ۋ سوناۋ لەنينگراد، ماسكەۋدەن سۇراۋ سالىپ ىزدەتۋشى ەدى. زەرتتەۋىنىڭ ءبىر ۇشى سولارعا بايلانىستى بولسا كەرەك، كوپ ماعلۇماتتى سول جاقتان حاتپەن الدىراتىن. ءوزى بارىپ-كەلىپ ءجۇردى. كەيىنگى بارعان جولى جىبەرگەن شاعىمدارىنىڭ جايىن بىلەيىن دەپ، ناعىز «قىزىل كوز» ءداۋ كەڭسەنىڭ وزىنە كىرىپ، تەكسەرۋشىلەرىنە جولىققان عوي. سويتسە، «...م. قاپتاعايەۆتىڭ ىسىندە ەشقانداي قىلمىستىق ارەكەت جوق. نەگىزسىز جالا جابىلعان» دەگەن شەشىم الىپ، ەلىڭە ءتيىستى ورىنعا جەتكىزگەنبىز»، — دەپ قاراپ وتىرعان كورىنەدى. بۇل جاقتا مۇقان ودان حابارسىز. اقتالعانى جونىندەگى بار قاعازبەن تانىسادى. سول ارادا شەشىمدى قولىنا الىپ، وقىپ تۇرىپ، بارشا ايىپتاۋدىڭ، تاعىلعان كىنانىڭ، جاعىلعان جالعان جالانىڭ وزىنەن سىپىرىلىپ ءتۇسىپ، تازا اقتالعانىن بىلگەندە جيىرما جىلعى قۋعىن-سۇرگىندە سەنىمسىزدىكتىڭ، تۇقىرتۋدىڭ، كەمسىتۋدىڭ، شەتتەتۋدىڭ، بوپسالاۋدىڭ نەبىر قيتۇرقى، زىميان تۇرلەرىن باسىنان وتكىزىپ جۇرگەندە تاستاي قاتىپ، كوزىنە ءبىر تامشى جاس الماعان ارىسىنىڭ سوندا بۇكىل جۇلىن-جۇيكەسى بوساپ، كوزىنەن جاس شىعىپ كەتىپتى. ول — قۋانىش جاسى عوي. سول جولى مۇقان تەڭدەسسىز ولجالى بولىپ، اقتالعانى جونىندەگى قاعازىن ءوزى الىپ قايتىپ ەدى. تاباندى ەدى عوي، تاباندى...
وسىدان كەيىن-اق جابىلىپ قالعان سۋدىڭ بوگەتى اعىتىلعانداي، جولدارى داڭعىراپ، اشىلىپ جۇرە بەرگەنى. تاعدىرلارىنىڭ تاس ەمشەگى جىبىگەندەي، ءيىدى-اي كەپ.
كوپ ۇزاماي ەكى بولمەلى پاتەر الىپ، باسپانالى بولدى. مىنە بىتىراعان ءبىر اۋلەت كوپ جىل وتكەن سوڭ ءبىر شاڭىراق استىنا قايتا جينالدى. جان-جاقتاعى وقۋداعى بالالارى ورالىپ، باستارى قۇرالدى. ءتاڭىرى جارىلقايىن دەسە، وسى ەكەن عوي. ارقا-جارقا. بۇدان اسقان مەرەيلى مارتەبە بولار ما؟ مۇقاننىڭ اينالاسىنداعى كۇدىك، كۇماننان باسى اشىلىپ، ءجۇزى جايناپ اشىلدى.
قايسارى ۇيلەنىپ، باستارىنا باس قوسىلىپ، روزا اتتى تۇڭعىش كەلىنى تابالدىرىق اتتادى. كەلىنىنىڭ اياعى جاعىپ، ىستەرى دە، تۇرمىستارى دا وڭالىپ جۇرە بەرگەندەي.
مۇقان جاتپاي-تۇرماي عىلىمي جۇمىسىن تياناقتاۋعا كۇش سالدى. ول ەلۋ سەگىزىنشى جىلى قورعاپ، عىلىم كانديداتى دەگەن اتاق الىپ شىقتى. بۇل جىلدىڭ مارعۋانىڭ ەسىندە مىقتاپ قالىپ قويعانى — ىرىزدىق نەسىبەلەرىنىڭ كوبى وسى جىلى ورالىپ ەدى. قورعاردىڭ الدىندا قىزمەتكە تۇرىپ، ءبىر قۋاندى. وتىز جەتىنشى جىلى باستاعان جۇمىسى اراعا تۋرا اتتاي جيىرما جىل تۇسكەن سوڭ بارىپ جەمىسىن بەرگەندەي. بۇل دا — مۇقاننىڭ زارىعا ۇزاق كۇتكەن قۋانىشىنىڭ ءبىرى.
جۇمىسى وڭىنان كەلىپ، كوڭىلى بىرلەنگەن كۇيەۋىنە مارعۋا: «توي جاسايىق»، — دەپ قولقا سالىپ ەدى. بۇنىڭ تىلەگىن قايتارمادى سابازى. ەكى بولمەلى پاتەرىندە — ۇلان-اسىر توي، اعىل-تەگىل قۋانىش. مۇقان ەكەۋى ونداي تويدى وعان دەيىن دە، ودان كەيىن دە باستان وتكىزبەپتى.
بۇل توي — شىندىعىندا ارىلۋدىڭ، «حالىق جاۋى» دەگەن قارعىس اتقان تاڭبادان اعارۋدىڭ، اينالىپ ءوز ۇيىرىنە قوسىلۋدىڭ، مۇقاننىڭ جاقسى اتىنىڭ ورالۋىنىڭ تويى بولدى. مۇحتار اعا، ءسابيت اعا باستاعان الىپتار بار، زەيىن، قاجىم، تايىر، حامزا، وتەباي سىندى تاعى ءبىرتالاي تاعدىرلاس زامانداستارى بار، دۋىلداتىپ وتكىزدى تويدى. سونداعى مۇحتار اعانىڭ وزىنە قاراتا ايتقان ءبىر اۋىز جىلى ءسوزى ەسىنەن كەتپەس.
مارعۋا، — دەگەن ەدى ول كىسى، ادەتىنشە «ۋ» ءقارىپىن سوزىپ، ءبولىپ-بولىپ ادەمى اۋەزبەن كەلتىرىپ. — مارعۋا، سەن قازاقتىڭ وجەت، ەرەكشە تاعدىرلى قىزىسىڭ. ءارى سەن مۇقانعا ادالىنان بەرىلگەن قوساق بولدىڭ. جانە قانداي قوساقسىڭ! سىبىرگە تايسالماي بىرگە بارىپ، اۋىرتپاي-سىرقاتپاي ەسەن-ساۋ الىپ كەلىپ، ۇيىرىنە قوستىڭ. مۇقاننىڭ عىلىمداعى بولاشاعى زور. بۇل ءالى ءىس تىندىرادى. بەرەرى مول. سەن ادەبيەتتىڭ ۇلكەن تۇلعاسىن ساقتاۋعا قىزمەت ەتتىڭ. سول ارقىلى ەلگە قىزمەت ەتتىڭ. راحمەت، اينالايىن، وركەنىڭ ءوسسىن! مەن ءالى سەن تۋرالى كىتاپ جازامىن، — دەپ ەدى ابزال جان. امال نە تاعدىر وعان جازبادى، عۇمىرى قىسقا بولدى. جازار-جازباسى ءوز الدىنا، ءبىراق سول ارادا كوڭىلىن ءوسىرىپ، توبەسىن كوككە جەتكىزدى ەمەس پە؟ مارعۋا وسى سوزگە كەرەمەتتەي ارقالانىپ كەتىپ ەدى. قاناتتانىپ، ءدۇر سىلكىنىپ، تۇلەپ سالا بەرگەندەي. ءجۇزى اشىلىپ، توپقا جاسقانباي ەنەتىن بولدى...
بۇنى باتىر اعا باۋكەڭ دە قارىنداسىنداي قادىرلەيتىن:
بۇل قازاقتا مارعۋاداي ايەل — كەم دە كەم، — دەپ قوياتىن، ۇشىراسىپ قالعان جەردە. قاجىم قانداي سىيلاۋشى ەدى. تاربيەلى، بيازى جان بۇنى كورگەندە مىندەتتى تۇردە باس كيىمىن الىپ امانداساتىن...
مۇحاڭداي اۋزى دۋالى جاننىڭ ءبىر اۋىز جىلى، جاعىمدى لەپەسىنىڭ شاراپاتى شىعار، مارعۋا تۋرالى اڭىزعا پارا-پار ءاپسانا الماتىعا قاۋ ەتىپ تەز تاراعانداي. بۇعان اقىندار ۇزاق پوەما ارنادى. زيالى قاۋىمنىڭ ءىلتيپاتى ارتىپ، جاقسى اتى كوپتىڭ اۋزىندا ءجۇردى. بارىنە دە — ءتاۋبا. تاعدىرلاس زامانداستارى مەن سىرالعى ابىسىندارىنىڭ اراسىندا ايتسا، ءسوزىن وتكىزىپ، كۇلسە، ورتاسىنىڭ كوركىنە اينالىپ، ەركەلەي ءجۇرۋشى ەدى-اۋ...
ءبارى — ءتاڭىرىنىڭ جازۋى، اللانىڭ بۇيىرتقان ازدى-كوپتى ابىرويى بولار. ايتپەسە، مارعۋا اتاق قۋىپ پا ەدى؟..
* * *
اۋرۋحاناعا كەلىپ تۇسكەن كۇندەرى كەلىپ قاراعان پروفەسسور دارىگەردىڭ ءسوزى ەسىنە ءتۇسىپ، ەزۋ تارتتى. «كەزىندە بۇل اپامىزدىڭ الدىندا الماتىنىڭ بار ەركەگى قالپاعىن الىپ، باس يەتىن»، — دەمەدى مە؟ ايتسا، ايتقانداي، سونداي ءبىر شاقتاردىڭ بولعانى راس ەدى-اۋ. كورگەن تۇستەي وتە شىققان دۇنيە! ايتتى نە، ايتپادى نە؟ ءقازىر كىم ءبىلىپ جاتىر؟..
مارعۋا قامىعىپ، وزىنەن-وزى كوڭىلى بۇزىلسىن. كوزىنىڭ الدى دىمدانىپ، تاماعىنا اششى وكسىك تىعىلعانداي.
بەۋ، شىركىن، قايران مارعاسقالار، قايداسىڭدار؟ — دەيدى كۇبىرلەي.
دۇنيەدەن كوشكەن سوڭ، قايدا بولۋشى ەدى، — دەيدى ەكىنشى ءبىر ويى قوسا اجارلانىپ.
ءيا، ءيا، سولاي ەكەن عوي...
مارعۋانىڭ كوڭىلى سولاردى ىزدەيتىندەي، ساعىنادى، اقسايدى... ول ويشا قاتارىن، اينالاسىن تۇگەندەيدى... كوزكورگەندەر ازايدى... قادىرلەستەر قالماي بارادى... «ەرتە اداستىرىپ كەتتىڭ»، — دەپ وتاعاسىن سوگىپ ا لادى.
«ايەل — ەردىڭ تۇسىندا»، — دەگەن راس-اۋ دەپ، ويلاپ جاتىر. اسقاقتاپ، اسىپ-تاسىعانى — مۇقاننىڭ ارقاسى ەكەن عوي. ول كەتىپ ەدى، شوگىپ، شۇيكەدەي كەمپىر بولىپ شىعا كەلگەندەي...
...مارعۋانىڭ ويى اينالىپ كەلىپ، جان قوساعىنا تىرەلەدى. ونىمەن بىرگە وتكىزگەن جاقسى كۇندەرىنىڭ شۋاعىنا جىلىنعىسى كەلگەندەي، كوڭىل تۇكپىرىنە ۇڭىلەدى...
-15-
ابزال اعانىڭ ءۇمىتىن اقتاپ، مۇقان ادەبيەت ايدىنىنا بىلەك سىبانا قۇلاشتاي ءجۇزىپ، بويلاي بەردى. ەركىن ارالاستى، تىنىمسىز ەڭبەكتەندى. جيىرما جىلعا سوزىلعان سەرگەلدەڭمەن ءجۇرىپ، وتكىزىپ العان التىن ۋاقىتىنىڭ ەسەسىن تولتىرايىن دەگەندەي، كوكىرەگىندە زەردەلەنىپ، قوردالانىپ، قاتتالىپ قالعان كىتاپتارىن جازىپ، شەتىنەن شىعارىپ جاتتى. اراعا ءبىراز جىل سالىپ، دوكتورلىعىن قورعادى. قارىمدى قالامىنىڭ ارقاسىندا ءوز سالاسىندا جەتۋگە ءتيىس دارەجەنىڭ بارىنە جەتتى. وسى جاسىنا لايىق الۋعا ءتيىس يگىلىك، ىرىزدىقتىڭ بۇيىرعانىن الدى. اكادەميك، حالىق جازۋشىسى، لاۋرەات اتاندى. جاۋاپتى قىزمەتتەر دە اتقاردى. كوسىلتىپ، ماشينانىڭ اعىن دا، كوگىن دە ءمىندى. سابازى سوندا ءبىر وزگەرمەدى عوي. ويپىرم-اي، قۋانعانىن دا، رەنجىگەنىن دە بىلدىرمەيتىن سىرباز ەدى-اۋ، سىرباز.
بالالار تەگىس اياقتانعان. الدى-الدىنا ءبىر-بىر ءۇي. قۇدايدىڭ بەرگەنىنە — ءتاۋبا. مارعۋا، وتكەن وكسىكتى كۇندەرىندەگى كەم-كەتىكتىڭ، جوق-جىتىكتىڭ، بارشا جوعالتقاندارىنىڭ ورنى تولعانداي، شەرلى كوڭىلدىڭ نالاسى، قۇسا-مۇڭى قۇردىمعا كەتىپ، ءبىرجولاتا وڭالعانداي كۇي كەشىپ ءجۇر ەدى...
اكادەميكتەرگە ارنالعان كەڭ سارايداي، وزگەشە ۇيگە كىردى. امال نە، ول كەزدە مۇقاننىڭ دەنساۋلىعى سىر بەرە باستاعان.
وسى عۇمىرلارىندا زاماننىڭ تالاي ويپىل-تويپىل قۇبىلعانىن كورىپتى. سونىڭ الاعاي دا تولاعاي تاۋقىمەتىن ءبىر كىسىدەي تارتىپتى. مۇقاننىڭ ودان دا وتكەن عازيز باسىنا جاستارى ەكىنشىگە اۋعان شاقتا تاعى شىرعالاڭ ءىلىندى. زامانا بەتى جالت بۇرىلىپ، وپاي-توپاي تاعى وزگەردى. بۇل جولعىسى — جاقسارۋعا بەت تۇزەگەنى دەستى ءبارى. ءبارى بىردەن قالاي جاقسى بولسىن. ايدىڭ دا ءولىارا شاعى قاراڭعى بولماۋشى ما ەدى؟ ءداۋىر مەن ءداۋىر الماسقان تۇستا ونىڭ «ءولى» اراسى قايدان وڭاي وتەر دەيسىڭ؟ سول كەزەڭگە تاپ كەلگەن مۇقاننىڭ جازعان باسىنا تاعى بۇلت ۇيىرىلگەندەي. ءبىر اينالدىرعاندا — شىر اينالدىردى. ارتىنان قايتا قاڭقۋ ەردى، شىراق الىپ تۇسۋشىلەر تابىلا كەتتى. الدەبىر جاس ادامدار ونىڭ وتىز جەتىنشى جىلعى سول ءبىر ماقالاسىن، ءسوز بوستاندىعى دەگەندى جەلەۋلەتىپ، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قايتا كوشىرىپ باسىپ، دۋىلداتىپ الىپ كەتپەسى بار ما؟ بەتىنەن الىپ، كوڭىلىنە قاياۋ سالىپ، وڭدىرماي سىنادى. ارانداتقىش ايتاقشىل ادامنىڭ ارامزا، جىمىسقى ارەكەتى بولسا دا، الدە جاس ادامنىڭ بايبالامشىل، ايعايشىل، داڭعوي، ارزان اتاققا قۇمار ءىسى بولسا دا، ءبىر قۇداي بىلەدى. دۇرلىكتىرىپ، داۋرىقتىرىپ بارىپ، باسىلدى.
مۇقانعا وڭاي تيمەدى. جايسىز جاعدايدى باستان كەشىپ ءجۇردى. تۇنجىراپ، قاباعى اشىلمادى. ونىڭ رەنىشىن سەزگەن مارعۋانىڭ دا دەگبىرى كەتتى.
رەنىشكە كۇيىنىش جامالعانداي. ونىمەن دە توقتاماي، ءسىرا، وتىز جەتى-وتىز سەگىزدىڭ، اسىرە جاۋ ىزدەۋ ناۋقانىندا جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، كەيىن مىندەتىن اتقارۋشى بولعاندىعىن سىلتاۋراتىپ، سونداعى ۇستالعان، ايدالعان، اتىلعان جانداردىڭ سۇراۋىن، سورى قايناعاندا، ءبىر مۇقاننىڭ باسىنا ۇيىپ-توگە سالسا كەرەك. شىركىن-اۋ، جوعارىدان تۇسكەن قاھارلى جارلىققا كىم قارسى تۇرا العانداي ەكەن وندا. ول ءبىر ناۋبەت ەمەس پە، كەلگەن؟ ودان ءوزى امان قالسا ەتتى. ءوزى دە جيىرما جىلىن «يتجەككەندە» وتكىزىپ، بۇكىل جىگەرلى جاستىعىن قۇرباندىققا جىبەردى عوي.
مۇقاننىڭ ونسىز دا سىر بەرگەن دەنساۋلىعى مىنا سوققىدان كەيىن كۇرت ءتۇسىپ كەتكەندەي. ۇنەمى قاجىپ، شارشاپ، دىڭكەلەپ جۇرەتىندى شىعاردى. تۇرىپ جۇرگەنىنەن جاتۋى كوپ. بارا-بارا ۇيدەن شىعۋدان قالدى. مارعۋا: «مۇقاننىڭ ۋايىمى ىشىنە ءتۇسىپ كەتەر مە ەكەن؟» — دەپ قورىقتى. ادىرى سولاي بولدى.
اپىراي، كەيىنگى جاستار سەن تۋرالى نە ويلامايدى؟ سول ۋاقىتتاعى جايدى اشىق ايتپايسىڭ با؟ قارعىس اتقان قارا داۋىل كىمدى اياپ قالدى، — دەپ قايراعان بولادى. بۇل ءتىپتى تاقىمداپ قويماعان سوڭ ءبىر كۇنى:
ءاي، ماكە-اي! وسىعان دەيىن تۇسىنبەگەنسىڭ بە؟ مۇقاننىڭ نە قۇقاي كورمەگەن باسى؟ — دەيدى شاراسىزدىق تانىتىپ. — مەنىڭ تاعدىرىم — مەنىڭ ۇستازىم. ول مەنى توزىمدىلىككە ۇيرەتتى. تىز ەتكەن اشۋدان ساقتاندىردى. كەكتەنبەۋگە، توڭ-تورىس وكپەلەپ، ءجونسىز تورتاڭداماۋعا، «ءا» دەسە، «ءما» دەپ وقتالماۋعا ابدەن شيراتتى عوي. ۋاقىت ءوزى ايىرار، اق-قاراسىن. كىمنىڭ كىم ەكەنىن كەرەك كەزدە وزدەرى ارشىپ الار. ەندى قارتايعاندا سونشا نەسىنە اقتالماقپىن؟ ءوز پىكىرىم — وزىمدە، — دەپ قاراپ وتىر. بۇل تۋراسىندا ودان ءارى ءسوز ەتۋدىڭ ءمانى جوق دەگەنى بولسا كەرەك، ورنىنان تۇرىپ كەتىپ ەدى. ودان كەيىن قاجاي بەرۋدى مارعۋا دا قويدى.
ول از دەگەندەي، كەيبىرەۋلەر ونىڭ جازعانىنان ءمىن ىزدەپ، ءىلىپ-شالىپ، كىتاپتارىنا تيىسە باستادى. «...كەڭەستىڭ ۇرانشىل، قىزىل جالاۋلى جازۋشىسىسىڭ، جازعاندارىڭ ەندى كادەگە اسپايدى، كۇنىڭ ءوتتى» دەگەنگە ساياتىن كورىنەدى. مۇنى ەستىگەندە وتاعاسى تۇگىل مارعۋا اۋىرىپ قالىپ ەدى. جۇرەگىنىڭ باسىنا توپتانعان ءتۇيىن العاش سوندا پايدا بولعان. كوڭىلىنە كۇدىك ورالعان. ول وزدەرىنىڭ سوقپاقتارىنىڭ اقتىعىنا، تۇزۋلىگىنە قاپىسىز سەنىمدى ەدى. ەندەشە مىنا ءسوز نەنىڭ جوسىعى؟ جەل بولماسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىلداۋشى ما ەدى؟ وتاعاسىنىڭ بار ەڭبەگى — ماڭداي تەرى زاياعا شىقسا، بۇل دا سول عۇمىردىڭ استارى ەمەس پە ەدى، سوندا بۇنىڭ دا جيعان بارشا قازىناسى، كورگەن قىزىعى جالعان، بەكەر بولعانى ما؟ و، توبا، قايران ازاماتىم-اي! مارعۋا مۇقاندى قاتتى ايادى. كۇننەن كۇنگە مۇقاننىڭ جۇرەگى ناشارلاپ بارا جاتتى.
ول توپتى جيىنعا بارماي، وڭاشالىقتى قالايتىن ادەت تاپتى. ۇيدە دە جۇمىس بولمەسىنەن كوپ شىقپايدى. مارعۋا كىرىپ، ءدارىسىن بەرگەن ۋاعىندا الدەنە جازىپ وتىرعانىن بايقايدى.
جانىم-اۋ، قويمايسىڭ با، وسى جازۋدى، — دەيتىن بۇل كۇڭكىلدەپ.
قايتكەنمەن دە ەرمەكسىز قالاي وتىرسىن؟ كەيىنگى ۋاقىتتا كۇندەلىك جۇرگىزگەن كورىنەدى. ىشىنە سىيماعان سىرلارىن قاعازعا تۇسىرگەن ەكەن. بۇل ونى قايدان ءبىلسىن؟
كەيىن، كوپ كەيىن، بالالارى قاعازدارىن رەتتەگەندە تاۋىپ الىپتى عوي. كۇندەلىگىن بۇعان وقىتپادى.
قايتەسىڭ، جۇرەگىڭدى اۋىرتىپ. بۇل — جەكە باستىڭ قۇپياسى. ءوزىڭ تۋرالى جازىلعان تۇستارىن عانا تىڭدا، — دەپ، وقىپ بەرىپ ەدى.
«...اۋىرىپ، توسەك تارتىپ جاتىرمىن. اركىم-اركىم كەلىپ كوڭىل سۇرايدى. سونى دا كوتەرە المايمىن. تاڭ الدىندا جوتەل قىستى. ماكەڭ تۇرىپ، ىستىق ءسۇت قايناتىپ بەرمەگەندە، ءحالىم مۇشكىل ەدى...»
«...ماكەڭ مەنىڭ سولقىلداپ اۋىرعان اياعىمنىڭ ءبىر تىرناعىن جوندەپ، دارىلەپ بەرىپ ەدى، اۋرۋى ساپ باسىلدى. ءبىزدىڭ ماكەڭ وقىماعاننىڭ بىلگىرى عوي. وقىسا، قايتەر ەدى...»
مۇنى ەستىگەندە مارعۋا كۇلىپ الدى. قاپ، مۇنداي ويىن بۇرىن بىلمەگەنى-اي! ءومىرى ماقتاماۋشى ەدى، سويتسە، قاعازعا جازىپ كەتكەن ەكەن عوي. ءوزى بولسا، «ساعان تيەمىن دەپ، وقىماي قالدىم ەمەس پە؟ ايتپەسە، احمەتساقي اعاتايىم ەلگە كەلگەن سوڭ وقىتامىن دەپ ءجۇرۋشى ەدى»، — دەپ داۋلاسا كەتپەس پە؟
«...جالعىز جاردەمشىم، دەمەۋىم — مارعۋا. ول دا اۋىرا بەرەدى. ابدەن قاجىدى بىلەم. ەگەر ءبىر قۇدىرەتتىڭ بارى راس بولسا، ول — ون تورتىندە، مەن — ون التى جاسىمدا قوسىلىپ، شاي دەسپەي، جەتپىس جىل وتاسقان جان-قوساعىمنىڭ الدىندا الا گور دەپ تىلەيمىن. تاعدىرىما جالبارىنۋدامىن...»
وسى تاقىلەتتەس سوزدەر ەكى-ۇش مارتە ۇشىراسادى. «...مەن مارعۋاعا كەزدەستىرگەن تاعدىرىما ريزامىن، ەندىگى تىلەگىم — مەنى قۇداي سونىڭ الدىندا العاي!..»
كۇندەلىككە تۇسكەن — جان جارىنا ارناعان ىشكى ءۇنى، جان سىرى ەدى. مارعۋا مۇنى تىڭداپ وتىرىپ، ءۇنسىز ەگىلىپ جىلاپ الدى. ءتاڭىرى بۇل تىلەگىن قابىل العانداي، جازدىڭ ءبىر جايدارى كۇنى اتتانىپ جۇرە بەردى عوي ارىسى...
مارعۋا وڭىنان دا، سولىنان دا ۇيىتقي سوققان تولايىم زاماننىڭ وكپەك جەلىنە قاراماستان نەبىر قيىن-قىستاۋ قىستالاڭ شاقتا دا تاعدىردىڭ مۇقانعا قوسقانىنا ەش وكىنگەن ەمەس. ءتاڭىرىنىڭ بەرگەن ىرىزدىعىنىڭ بارىنە شەكسىز رازى. مۇقانمەن ون تورتىندە باس قوسقانى راس. ءتيىستى قالىڭ مالىن وتەدى، ءبىراق ول ەشقاشان مەن سەنى مالعا ساتىپ الدىم دەگەن پيعىل بىلدىرگەن جوق. لاگەرگە دەيىن دە، ودان كەيىن دە اۋزىنان ءبىر دورەكى، وعاش ءسوز ەستىپ كورمەپتى. سىبىردەن العاش ورالعان جولى «توبەمە كوتەرىپ وتەرمىن» دەگەن ءسوزى — ءسوز-اق ەدى. ايتقانىندا تۇرىپ، بەتىنە جەل بولىپ تيمەدى عوي ارىسى...
* * *
و، مىنا عاجاپتى قارا! جۇرەگىنىڭ باسىنا تۇيىلگەن كۇماندى ءتۇيىننىڭ سىرى مارعۋاعا تۇسىنىكتى بولا كەتكەنى. وتكەندە ۇيدە قاتتى اۋىرعان ءتۇنى يەسى تۇسىنە كىرگەندە: — كوكىرەگىڭدەگى كۇماننان ارىلعىن كەلسە، ويان! — دەمەپ پە ەدى؟ جاڭا سول ەسىنە تۇسكەنى. مارعۋانىڭ جاڭعىرا جارقىراعان ساناسى توپتالىپ، وكىنىشكە، ۋايىمعا ۇقساس قامىقتىرعان ءتۇيىننىڭ سەبەبىن ەندى تاپ باسىپ تاپقانداي. وتاعاسىنىڭ ءومىر بويى تەپەڭدەپ جيناپ-تەرگەن، جازىپ-سىزعان ەڭبەگى ەش، تۇزى سور بولىپ، بەكەرگە كەتكەن زايا عۇمىر ما دەگەن ءوز كۇدىگى ەكەن-اۋ — شەرگە اينالىپ، ءتۇيىن بوپ بايلانعان. جوق، ولاي ەمەس ەكەن! قۇدايعا — ءتاۋبا، مۇقان قايتقاننان كەيىن دە ونىڭ كىتاپتارى دۇركىن-دۇركىن شىعىپ جاتىر. زايا عۇمىر سۇرمەپتى. عۇمىر-داريا وزەنى ارناسىنان اسا، كەڭ جايىلىپ اعىپ كەلە جاتىر...
وسىنى تۇسىنۋگە، وتكەن كۇندەردى سارالاپ، اقىل تارازىسىنا سالىپ بەزبەندەۋگە اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ، وڭاشا وي كەشۋ كەرەك بولعانى عوي... وڭاشا وي كەشۋ...
كوكىرەگىندەگى كۇماننان تازا ارىلىپ، بويى جەڭىلدەگەندەي...
مۇقاننىڭ بۇعان دەگەن كوڭىلىندە قىلاۋ جوق، قالتقىسىز اق، ادال ەدى. ونىڭ جانىنىڭ تازالىعىن بىلگەننەن كەيىن عوي، ءومىر بويى ارتىنان ەرىپ كەلە جاتقانى. مۇقان جول سىزىپ بەرەدى، جارقىراعان جارىق جۇلدىزداي سونى بەتكە الىپ، تارتىپ كەتەتىن. ايەلدى وسىرەتىن ەرىنىڭ ريزاشىلىعى، سونىڭ العاۋى عوي.
مارعۋا تاعى ءبىر جاڭالىق تاپتى... جارىق جاقسى بولسا، ساعان دەگەن نيەتى اق، ادال بولسا — باقىت دەگەن وسى-اۋ. ەندەشە، ول باقىتى ءوىنىڭ باسىندا اۋەلدەن-اق بار ەكەن. بۇنىڭ ويعا شاۋىپ، قىرعا شاۋىپ، تاۋ اسىپ، تاس باسىپ، سارساڭ بولىپ جۇرگەنى — سول باقىتىن ايالاپ قورعاۋدىڭ، اجىراماۋدىڭ، جوعالتىپ الماۋدىڭ، جاتتىڭ قياناتىنان ساقتاۋدىڭ امالى عانا ەكەنىن ەندى ۇعىنعانداي...
وسىنى تۇسىنگەندە ول مەيىرلەنە جىميىپ، جۇزىنە نۇرلى ساۋلە جۇگىرىپ، البىراپ، بويىن جازىپ، كەرىلە سوزىلىپ، كەڭ تىنىستاپ جەڭىل ۇيىقتاپ كەتتى...
...سودان ويانبادى.
You Might Also Like
-
تار شاتقالدى قۋالاي اققان تولقىندى وزەن ارناسىمەن شاعىن كاتەرگە مىنگەن ءبىر توپ جولاۋشى كەلەمىز. سىلدىر قاققان ءمولدىر سۋلى ەركە ەرتىس تولقىندارى ءبىرىن-بىرى قۋالاي، اسىعا اعادى. بيىك قىردان يەك ارتا ...
