ءبىر ۋىس توپىراق
...1974 جىلدىڭ جازى. ءبىز سەگىزىنشى كلاستى ءبىتىرىپ، كانيكۋلعا شىقتىق. ءبىر توپ كلاستاس بالالار ويلانا كەلە، بۇل مەرزىمدى بوسقا وتكىزبەۋگە كەلىستىك. جاس قۇرىلىسشىلار وتريادىن قۇردىق. مەن، سەرجان، باتىرحان، ءتاجىباي، ايدىن بەسەۋىمىز ءبىر بريگادا بولدىق.
كۇندەر ءوتىپ جاتتى. ءبىز قۇرىلىس جۇمىسىنا بىرتە-بىرتە كوندىگىپ كەلەمىز. العاشقىدا بالشىق يلەپ، تاس اپەرىپ، قايىر تاسىپ قانا جۇردىك. ۇيرەنە كەلە كەيبىرىمىز سىلاقشى بولىپ تا ىستەپ، ۇيرەنە باستادىق.
ءبىر كۇنى ەكى بالا اۋدان ورتالىعى شەتپەدەن شيفەر تاسۋعا بارادى دەگەندى ەستىدىك. ولاردى شوفەر جىگىت سەرىكباي اپاراتىن بولدى. بريگادير ەسكەندىر اعاي:
كىم بارادى؟ دەپ ءوز تالقىمىزعا سالدى.
مەن بارايىن، دەدىم.
مەن دە بارامىن، دەدى ءتاجىباي. ءبىزدىڭ بۇل باتىل جاۋابىمىز ەسەكەڭە ۇناپ قالعان بولۋى كەرەك، ريزا بولعان كەيىپپەن «ەكەۋىڭىز باراسىڭىز» دەدى.
ءتۇس اۋا جولعا شىقتىق. گاز-51 اۆتوماشيناسى اپ-ساتتە-اق ءبىزدىڭ شاعىن عانا شايىر اۋىلىن كوزدەن تاسا قىلىپ، اۋدان ورتالىعىنا قاراي الا قاشتى. ەكى ارا ەداۋىر جەر. ءبىز اڭگىمە ايتىپ جول قىسقارتپاق بولدىق.
نەتكەن تاماشا تاۋلار! دەدى ءتاجىباي قاراتاۋدىڭ تەرىستىك بەتكەيىندەگى تورتكىل قۇزداردى كورسەتىپ.
راسىندا دا، دەپ قوستادىم مەن.
ءتاجىباي، اڭگىمە ايتشى؟
ابزال، مەن ساعان كوڭىلىمدە جۇرگەن ءبىر ويىمدى ايتايىن با؟ دەپ ءتاجىباي قارسى سۇراق قويدى.
ايتسايشى.
ءتاجىباي قاندايدا ءبىر تولقىعان سەزىمنىڭ قۇشاعىڭدا از عانا وتىردى دا، ۇلكەن كىسىلەرشە ءسوز باستادى.
مەن نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، كوپ ارماندايمىن. ول ماعان ءبىر قاراپ الدى دا، ءسوزىن جالعاستىردى. ءبىر ارمانىم ۇشقىش بولۋ. كوك زەڭگىر اسپاندا قۇستان دا جىلدام زىمىراپ، سامعاعىم كەلەدى. ەكىنشىسى، مىنا تاۋلاردى (ول قولىمەن الىستان كورىنگەن شەرقالا شاتقالدارىن نۇسقادى) قوپارىپ زەرتتەيتىن، ماڭعىستاۋىمنىڭ قازىنا-بايلىعىن اقتاراتىن گەولوگ بولۋ. ال سوڭعى ارمانىم وسىلاردان تۋىندايدى دەسە دە بولادى، ءومىردى سۇيەمىن...
ءتاجىباي ءسوزىن اياقتادى. مەن ويلانىپ وتىرىپ قالدىم. «مەن ارماندادىم با ەكەن،ءسىرا؟ جوق؟ نەگە؟ سوناۋ ءسابي كەزىمنەن وسى كۇنگە دەيىن اقىن بولام، جازۋشى بولام دەپ جۇرگەنىم ارمان ەمەس پە؟ ءيا، ءار ادامنىڭ ءوز ارمانى بار ەكەن عوي...»
ۇنسىزدىكتى اۋىلدان شىققالى بەرى سوزگە قوسىلماي وتىرعان شوفەر بۇزدى:
نەعىپ ۇندەمەي قالدىڭدار؟
سەرىكباي جاس جىگىت بولاتىن. تاۋشىق كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەسىن بيىل بىتىرگەن ول ون سەگىز عانا جاستا. ونىڭ بىزبەن ويناپ-كۇلىپ وتىرعىسى كەلدى مە، بىلمەيمىن:
قىزىڭ بار ما؟ دەدى ماعان قاراپ جىميىپ.
نە قىز؟ دەدىم مەن تۇك تۇسىنبەگەن سىڭاي بايقاتىپ،- مەندەي بالادا قايدان قىز بولادى؟
مىلقاۋ، دەدى ول مۇرنىمنان تارتىپ.
ءوزىڭ، دەدىم مەن ەرەگەسىپ.
وسىلاي ارنەمەنى ءبىر ايتىپ وتىرعاندا شەتپەگە دە جاقىندادىق. الىستان كوپ قاباتتى اق ۇيلەر كوزگە شالىندى.
مىنە، كەلىپ تە قالىپپىز. تەز-تەز تۇسە قالدىق تا، دايىن تۇرعان شيفەرلەردى تيەي باستادىق. تيەپ جاتىرمىز، تيەپ جاتىرمىز... قولىمىز دا تالىپ بارادى. ارەڭ دەگەندە بولدىق-اۋ ايتەۋىر. ەندى اۋىلعا كەرى قايتپاقشىمىز. ازىراق وتىرىپ تىنىققاننان كەيىن:
وتىرىڭدار، جۇرەمىز، دەدى شوفەر.
قوزعالىپ تا كەتتىك. ماشينا ورتاشا جىلدامدىقپەن كەلەدى. پوسەلكەدەن ءۇش-تورت شاقىرىمعا دەيىن جولعا شىققانشا قاز-قاتار ۇيلەر. سول ۇيلەردىڭ ورتا جولىندا «شايتان كوپىر» دەپ اتالاتىن كوپىر بار. ءارقاشاندا جەر، سۋ اتتارىن قويعاندا ءمۇلت جىبەرمەيتىن حالىق وسى كوپىر اتىن دا تاۋىپ قويعان سياقتى. ءوزى تار، تەگىس جولمەن كەلە جاتقان ماشينا ول ارادان كەرى بۇرىلىپ، اينالىپ وتەدى.
مىنە، ءبىز مىنگەن ماشينا دا سول كوپىرگە جاقىنداپ كەلىپ قالدى. كەنەت...
قۇلاپ بارادى ەكەنمىن. كوزىمە ماشينانىڭ دوڭعالاقتارى ءتۇستى. توبەمنەن اجداھاداي ءتونىپ قالىپتى. باسىم اينالىپ، جەر-دۇنيە توڭكەرىلگەندەي بولىپ ەلەستەدى...
قۇلاپ ءتۇستىم...
سالدەن سوڭ ەسىم كىردى. ءۇستى-باسىمدى ۇستاپ قارايمىن، ساۋ سەكىلدى. تەك قانا بىرەر جەرىم شىداتپايدى، سودان قان اعىپ تۇر. مەن ونى ەلەمەستەن ورنىمنان تۇردىم دا، ءتاجىبايدى ىزدەدىم. سويتكەنشە، جانىما سەرىكباي دا كەلىپ قالدى.
ءتاجىباي قايدا؟ ايقايلاي سۇراق بەردىم. ول «كورمەدىم» دەگەندەي ەكى يىعىن قيقاڭداتتى.
ءتاجىبايدى ىزدەپ تابا المادىق. ۇشتى-كۇيلى جوق. ىشىمنەن «قايدا كەتتى؟» دەپ تاڭ قالا ويلايمىن. ءبىر كەزدە شاشىلعان شيفەرلەردىڭ اراسىنان ۇزدىگىپ شىققان ادام داۋسى ەستىلگەندەي بولدى. جان ۇشىرا، جانتالاسا ارشي باستادىق...
و، سۇمدىق، بۇعان كىم سەنەر! ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟ ءتۇسىم شىعار... جوق، ءوڭىم سياقتى. جاڭا عانا قيالىمەن دۇنيەنى شارلاپ، كوڭىلدى كۇيدە قاسىمدا وتىرعان ءتاجىباي ۇستىندە ساۋ-تامتىق جەرى جوق، قىپ-قىزىل قانعا بويالىپ جاتىر...
ەكىنشى رەت ەسەڭگىرەپ كەتتىم...
***
تومەندەگى مەكتەپ جانىنداعى ۇيدەن شىققان قىزىل شىرايلى بالا جوعارىعا قاراي ىنتىعا جۇگىردى. شارشاسا دا، توقتار ەمەس، ءجۇزى قارا كۇرەڭ تارتقان، جۇرىسىندە ءبىر اسىعىستىق بار. جانىنان وتكەن ادامدار ەرىكسىز كوڭىل اۋدارارلىقتاي.
بۇل جانتاس بولاتىن. جاڭا عانا شەتپەدەن كەلگەن اعايىندارى جولدا اۋدارىلعان ماشينا كورگەندەرىن، ونىڭ ماڭىنان بالا دا كورگەندەرىن ايتقان. تەرەڭىرەك سۇراعان جانتاس بۇلاردى بىزدەرگە جورىعان عوي. سودان ۇيگە ايتۋعا، حابارلاۋعا كەلە جاتىر ەكەن.
ءتاجىبايدىڭ ءۇيى جولدا. جانتاس جاقىنداپ قالدى. بۇل كەزدە ءتاجىبايدىڭ اناسى تۇيە ساۋۋعا قورا جاققا قاراي كەتىپ بارا جاتىر ەدى. شارباقتى اينالعانشا جانتاس تا جەتتى.
اپا... سالەم بەردىك، اپا...
جالت قاراعان جاڭىل اپا جانتاستىڭ تۇنەرگەن جۇزىنە قاراپ، ۇرەيلەنىپ قالدى. دەگەنمەن جاماندىققا جورىعىسى كەلمەدى. ەرىكسىز ءتاجىبايى ەسىنە ءتۇستى.
نەمەنە، اينالايىن؟ جانتاس كىدىرىپ قالدى. اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. پاك كوڭىلدى اناعا «ءتاجىبايلار اۋدارىلىپتى» دەپ قالاي ايتادى؟
جانتاسجان، بىردەڭە بولىپ قالدى ما، ايتساڭشى؟
ءتاجىبايلاردىڭ ماشيناسى جول-دا-ا... توقتاپ قالىپتى...
اي، قايران دوس، اقىرى جاماندىق ايتقىزبادىڭ. ونداي ءسوز ايتۋعا دوس جۇرەگى داۋالامادى. ءيا، دوستىق، سەنىڭ تۇعىرىڭ ءارقاشاندا بيىك قوي!
نەگە توقتاپتى؟ انا ۇرەيلەنەيىن دەدى. جانتاس بۇل جەردە شىندىقتى ايتقاننىڭ دۇرىس ەكەندىگىن ءتۇسىندى.
جاڭا ءبىزدىڭ ۇيگە شەتپەدەن كىسىلەر كەلىپ ەدى، سونىڭ ادامدارى... جولدا اۋدارىلعان ماشينا كورگەندەرىن...
انا تەڭسەلگەندەي بولدى. جانتاس تا ءوزىنىڭ كوڭىلى بوساپ بارا جاتقانىن سەزىڭدى.
تەزىرەك جەتەيىك، جانتاسجان، گاراجعا جۇگىر، ماشينا سۇرا.
انا وزىنە-وزى كەلە الماي تۇتىعىڭقىراپ قالدى.
ابزالدىڭ ۇيىنە ايتىپ كەتەيىن، اپا.
جوق، سەن جۇگىر گاراجعا، مەن ايتايىن. سەن ماشينا تاپقانشا ءبىز دايىن تۇرامىز.
انا قۇراق ۇشتى. جانتاس گاراجعا قاراي بار ەكپىنىمەن جۇگىرە جونەلدى. قايران انا جۇرەگى، دوس كوڭىلى!
...جەڭىل ماشينا جىلدامدىقتى بارىنشا ۇدەتىپ زۋلاپ كەلەدى. باعىتى - شەتپە. ماشينا ىشىندە ءتورت ادام بار: قوس انا، جانتاس جانە شوفەر جىگىت قاناتباي. ماشينا قۇستاي ۇشادى. ءبىراق، بۇعان دا ىشتەگىلەردىڭ كۇپتى كوڭىلى تولار ەمەس.
دالا، حوش ءيىسى بۇرقىراعان جۋساندار، قاراتاۋ بويىن جيەكتەي اسىر سالعان تاي-قۇلىندار، نەبىر كوركەم كورىنىستەر كولىكتەگىلەردىڭ نازارىن اۋدارا المايدى.
انانى قاراڭدار!
ءولى تىنىشتىقتى بۇزعان شوفەر داۋسىنا ولار باستارىن تەز كوتەرىپ الدى.
نە، ول نە؟
داۋىستار قاتارلاسا شىقتى، كوزدەر ىلگەرى قاراي قادالعان... توڭكەرىلگەن ماشينا، دابىرلاسقان ادامدار، شاشىلعان قۇرىلىس ماتەريالدارى، ميليسيالار، دارىگەرلەر...
ولار ماشينادان جۇگىرە ءتۇستى. ىلگەرى جاقىنداۋعا قورقىپ، وزىمە-وزىم كەلە الماي تۇرعان مەن انامدى كورگەندە «ماما» دەپ ۇمتىلدىم. شىركىن، انا قۇشاعىنان ىستىق نە بار دۇنيەدە؟!
سول كەز ەسىمە ءتاجىباي ءتۇسىپ كەيىن بۇرىلدىم. الدە بولسا ءبىر جاماندىقتى سەزگەن جاڭىل اپاي ىلگەرى اتتاي بەردى دە، توقتاپ قالدى. قارسى الدىندا دارىگەرلەر ماشيناسى، جانىندا ءتاجىباي جاتىر ەدى...
ءتىرى مە؟! انا داۋسى اششى شىقتى.
ءتاجىبايىم، قۇلىنىم! جەردە سۇلاپ جاتقان ءتاجىبايىن انا قۇشاقتاپ، ءسۇيىپ جاتىر. ول ءبىر ءسات ەڭكەيىپ، قۇلاعىن ۇلىنىڭ جۇرەك تۇسىنا توستى دا، ايقايلاپ بارىپ تالىپ كەتتى. قارا شاشى قوپارىلىپ بەتىنە ءتۇستى.
...كوزىمدى اۋرۋحانادا اشتىم. ويانعان بويدا «ءتاجىباي!» دەپ ايقايلاپ جىبەرىپپىن. جانىمدا اكە-شەشەم وتىر ەكەن.
ءبىر جەرىڭ...- دەي بەرگەن انامنىڭ ءسوزىن كىلت قيىپ:
ماما، ءتاجىباي ساۋ ما؟ دەدىم ەنتىگىپ.
انامنىڭ جانارىنان جاس ىرشىپ كەتتى. سابىرلىلىق ساقتاعان اكەم: «ءيا، بار، بار»، دەدى. سەنە الماعان مەن:
ماما، ءتاجىباي وسىندا ما؟ دەپ ورنىمنان ۇشىپ تۇردىم.
ويباي، جات! ءۇستىڭ تولعان جارا عوي، جات، دەدى اناشىم. سوسىن ءتاجىبايدىڭ ەندى جوق ەكەندىگىن ەستىرتتى.
سول كۇنى تۇنىمەن كوز ىلمەي شىقتىم. كوز الدىمنان ءتاجىباي كەتپەدى. ءسال قالعىسام، «ءتاجىباي» دەپ شوشىپ ويانا بەردىم. ۇيقىم قاشتى. قايتسەم دە ءتاجىبايدى جاماندىققا قيا المادىم. ول ءقازىر ەسىكتەن «جۇمىسقا كەتتىك» دەپ كىرىپ كەلەتىندەي كورىندى.
كوپ ۇزاماي اۋىلعا كەلدىم. تۋرا ءتاجىبايدىڭ ۇيىنە تارتتىم. ءقان-سولسىز ءوڭىم بوزارىپ، مۇڭ شالعان ءجۇزىم قۋقىل تارتىپ، جاقىنداي بەردىم. قالىڭ كوپشىلىك ماعان ىسىرىلىپ جول بەردى.
كىردىم. انشەيىندە قاراتورى، سۇلۋ ءوڭدى جاڭىل اپايدى تانىماي قالدىم. ساناۋلى كۇندەردە شوگىپ كەتىپتى.
ءيا، انا قاسىرەتى قيىن ەكەن. ەكى كوزى ءىسىنىپ كەتكەن، ەشتەڭە كورەر ەمەس. بويىمدى اسقان اياۋشىلىق سەزىم بيلەپ كەتتى.
جانىمداعى ادامدار «ابزال، ابزال كەلدى» دەگەندە ءالسىز انا بەلگىسىز ءبىر اۋەنمەن زارلاپ قويا بەردى. قولىن سوزىپ، مەنى قۇشاعىنا قۇشىرلانا قىستى. سول ءسات ول ماعان ءوز انامداي بولىپ كەتتى. مەن وعان ءتاجىبايداي بولىپ سەزىلگەن بولۋىم كەرەك، ول مەنى قاسىرەتتى، قارالى قۇشاعىنان كوپكە دەيىن بوساتپادى.
«تاڭەرتەڭ كەتكەن ءتاجىجان...» اركىمدەر باسۋ ايتتى. انا بۋلىعىپ، ەڭىرەي بەردى. مەنىڭ كوزىمنەن دە جاس ىتقيدى. توبە قۇيقانى شىمىرلاتار مۇنداي ءۇندى ەستىپ تۇرىپ، جىلاماۋ مۇمكىن ەمەس تە ەدى.
انا ارەڭ دەگەندە باسىلعانداي بولدى. سول ءبىر انانىڭ زارلى اۋەنى كوكەيىمدە ىزىڭداپ تۇرىپ قالدى...
ۇيگە كەلىپ جازۋ ۇستەلىمە وتىردىم. كوزىمنەن اققان ىستىق جاستى سۇرتپەستەن قالامىمدى قولىما الدىم. ويىما ولەڭ جولدارى ورالا بەردى.
...قۇلىن-تايداي تەبىسىپ بىرگە ءوسىپ ەدىك. بىر-بىرىمىزگە قاتتى ءسوز ايتىپ، نەمەسە رەنجىسىپ كورگەن ەمەسپىز. بالا بولساق تا، دوس كوڭىلى دەگەندى جاقسى ءتۇسىنۋشى ەدىك.
«جان دوسىما» اتتى ولەڭ جازىلىپ ءبىتتى. كوز الدىما ءتاجىبايدىڭ اڭقىلداعان بەينەسى كەلەدى...
...ءقابىر باسى. كلاستاس بالالاردىڭ ءبارى دە كەلگەن. مەن ولاردىڭ جانە ءوز اتىمنان جان دوسىم، تۋمالاسىممەن ەڭ سوڭعى رەت قوشتاستىم.
«قوش، ءتاجىباي، قوش. سەنىمەن ءبىز قيماس دوس ەدىك. ءبىر ساتكە كورمەسەك، سونشا ساعىنىپ، جاپادان-جالعىز جۇرە الماۋشى ەدىك. اتتەڭ، ءومىر ءبىزدى ءبىر جۇرە بەرۋگە جازباپتى...»
مىنە، بارلىق كلاستاستارىڭ كەلىپ تۇر. ءبارى دە سەنى باقيعا قيعىسى كەلمەيدى، ءبىراق جازمىشقا امال نە؟..سەنى ۇمىتپايمىز، ءارقاشان دا ەستە ۇستايمىز، دەيدى ولار. قوش، توپىراعىڭ تورقا بولسىن».
ءبىر ۋىس توپىراقتى الدىم دا، جاس ءقابىردىڭ ۇستىنە تاستادىم.
«تىرىلەردەن كورگەن ەڭ سوڭعى جاقسىلىعىڭ وسى. ياپىرماي، كۇنى كەشە عانا ايعا ۇشتالعان اق ارماننىڭ ءبىر ۋىس توپىراق بولىپ قالعانىنا تاڭىم بار...»
مەن تاس-تالقان بولعان ىشكى دۇنيەمدى ارەڭ بيلەپ، تىپ-تىكە كوككە قارادىم. مولتىلدەپ جاسقا كومىلگەن جانارىمنان ۇشقىندار ۇشقانداي بولدى...
مەن جانىمداعى جانداردىڭ بارىنە قارادىم. بارىنەن دە ۇشقىندار ۇشىپ جاتقان سياقتى. انە، انە... اناۋ...
1976 جىل
You Might Also Like
-
بيزنەستە ەرەجەلەر كوپ. ادامدار تابىسقا جەتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ايتقاندى جاقسى كورەدى. ءبىراق بيزنەستى دۇرىس جاساۋ وتە قيىن بولعانىمەن، تابىسقا كەپىلدىك بەرەتىن ەكى ەرەجە نەمەسە ەكى فيلو...
