InfoHub Logo

پرولوگ

سوڭعى كەزدەرى تىنىسبەكتىڭ ونشا كوڭىل-كۇيى بولماي ءجۇر. ەشتەڭەگە زاۋقى جوق. ءوزىن ارمان جاعالاۋىنان بىرتە-بىرتە، اقىرىن-اقىرىن الىستاپ بارا جاتقانداي سەزىنەدى. سونشا اڭساپ كەلگەن الماتىدان دا شارشاي باستاعانىن ىشتەي مويىندايدى. ءيا، ءومىر دەگەن قيىن ەكەن... بىلمەيتىنى قانداي كوپ؟.. بۇگىن دە اسا تالاپشىل پروفەسسوردىڭ دارىسىندە موينىن ىشىنە تىعىپ الىپ، «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن، بادىراق كوز» بولىپ وتىر. قاس قىلعانداي، پروفەسسور مۇنىڭ فاميلياسىن اتادى. تىنىسبەك اتىپ تۇردى.

— سەنىڭ فاميلياڭ وتە جاقسى، قۇرىشبەك ۇلى! ءبىراق جيناعان بالىڭ ءناش-شار! — دەدى ۇستاز كوزىن تۋرا قاداپ. — وزگەلەرگە ۇقساماس دەپ ەدىم، تانىس سۇرلەۋگە ءتۇسىپ الىپ، سەن دە تارتىپ كەلەسىڭ. بايقا، سەنىمنەن ايىرىلعان دەگەن ەڭ جامان نارسە.

ەسىكتەن ءبىر قىزدىڭ باسى قىلتيدى. «اعاي، قۇرىشبەكۇلىن بولا ما ەكەن؟ ءبىر مينۋت» دەي سالىپ، جوق بولدى.

— بولمايد!

ءبىراق پروفەسسور تەز ءجىبىدى. «بارىپ كەل، تەز!» دەدى كوزىن بۇدان اۋدارماعان كۇيى.

تىنىسبەك تەرلەپ كەتتى. ۇستازدىق عۇمىرىندا پروفەسسوردىڭ ستۋدەنتتى سىرتقا جىبەرۋى ءبىرىنشى رەت شىعار. «قارتايا باستادى ما ەكەن؟» دەپ ويلادى شىعىپ بارا جاتىپ. شىعىستانۋ فاكۋلتەتىندە وقيتىن اۋىلداسى قىمبات ەكەن، امانداسا سالىپ، «اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋ كۋرسى» دەگەن كىتاپتى ۇسىندى. تىنىسبەك جاقىندا قىمباتتان اناسىنا سالەم ايتىپ جىبەرگەن-دى. وقۋلىقتى قىسا ۇستاپ، ورنىن تاپتى. پروفەسسوردىڭ كوزىنشە پاراقتاۋعا دا جاسقانىپ وتىر. ۇستاز وزگە ستۋدەنتكە بۇرىلا قالعاندا، كىتاپتىڭ العاشقى پاراعىن اۋدارعان. اناسىنىڭ تانىس جازۋى كوزىنە وتتاي باسىلدى. «تىنىستاي، جاقسى وقى. جاقسى ءجۇر. 25.02.1995 ج.» دەپ قولىن قويىپتى. تىنىسبەكتىڭ كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى. «جاقسى وقيمىن، جاقسى جۇرەمىن، اپا» دەدى تىستەنە كۇبىرلەپ.

1

... قاراجار اۋىلى ءبىزدى جىلاپ شىعارىپ سالدى. مەن دە جىلادىم، ءبىراق نە ءۇشىن جىلاپ تۇرعانىمدى ءوزىم تۇسىنگەن جوقپىن. اۋدان ورتالىعىنان ۇزاپ، بيىك تاۋلار اراسىنداعى بۇلىڭ-بۇلىڭ جولعا تۇسكەنشە اپام باسىمنان يىسكەپ، ەگىلدى دە وتىردى. جۇرگىزۋشى قارت كىسى ەكەن، اپام ابدەن وز-وزىنە كەلگەنشە ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپادى.

جاڭا اۋىلعا كەلىپ كىرگەندە، قار قىلاۋلاپ جاۋىپ تۇردى. تىپ-تىنىش، ءۇنسىز عانا. قاراجاردا قار جاۋسا، جەل دە ۇيتقي سوعاتىن-دى. تاڭەرتەڭ ەسىك اشىلماي قالاتىن، اكەم ۇلكەن تەرەزەنىڭ كوزىن الىپ تاستاپ، ىشتە تۇرىپ، ەسىكتى كۇرەكپەن ارشيتىن. كەيىن وسى اۋىلداعى بارلىق ۇيدەگىدەي ءبىز دە سىرتقى ەسىكتى ىشكە قاراي اشىلاتىن ەتىپ العانبىز. ال مىنا جالتەرەكتە ءبارى مامىراجاي. قونىستانعان ءۇيىمىزدىڭ باسپالداعى بيىك ەكەن. بىلىسبەك پەن ىرىسبەك قار كۇرەپ ءجۇر، وزدەرى ءماز. الدىڭعى كۇنى جاڭا اۋىلعا مەنەن بۇرىن كەتكەن. سول ءۇشىن دە وكپەلىمىن. جاڭا كورشىلەرمەن تانىسىپ العان دا شىعار. كولىكتەن تۇسە سالىپ:

— ارتقى ءۇيدىڭ بالالارىمەن تانىستىڭدار ما؟ — دەپ سۇرادىم. ەكەۋى دە باس شايقادى. «ءوي-ي!» دەدىم قومسىنىپ. ۇيگە اپام جىلاپ كىردى. ناعاشى اجەم مەن ءداۋ اپام دا داۋىس سالىپ قارسى الدى. ورتالارىندا وتىرعان قارىنداسىم جايناگۇلدىڭ بەتى دە ايعىز-ايعىز.

— ءجا! — دەدى ءداۋ اپام. — جامانشىلىق شاقىرما! اداسىپ كەلگەن جوقسىڭ، بالالارىڭنىڭ، قۇرىشبەگىمنىڭ اتاجۇرتىنا كەلدىڭ. بوساعادان «ءبىسمىللا» دەپ اتتادىڭ با ءوزى؟

ءداۋ اپامنىڭ قاباعى جامان. ءبارىمىز قورقامىز. اكەمنىڭ جەڭگەسى، ءبىزدىڭ ۇلكەن شەشەمىز. توعىز بالامەن جەسىر قالىپ، ءبارىن ادام قاتارىنا قوسقانى جاڭا. ءداۋ اپامنىڭ بالا ۇرعانىن كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىن، ءبىراق بىزگە تۇنەرە قاراعان ءبىر كوزقاراسى جەتەدى، دەرەۋ جىم بولامىز. اپام دا تەز تىيىلدى. شەلپەكتەن ءدام تاتىپ، شاي قۇيىپ، دەرەۋ شارۋاعا ارالاسىپ كەتتى.

— ەندى كوز جاسىڭدى بالالارعا كورسەتپە! تۇندە قاراجاردان شىعا بەرگەنىمىزدە كولىك تايىپ كەتىپ، جول شەتىندەگى قارعا تىرەلىپ ارەڭ قالدىق. قۇداي ەندى قاسىرەت شەكتىرمەسىن دە. مىنا پىشاقتان جاڭا جازىلعان جايناگۇلدىڭ پەرىشتەسى قاقتى ما، ايتەۋىر ءبارىمىز امانبىز...

جايناگۇلدىڭ جاقىندا عانا اۋدان ورتالىعى بوگەندەگى اۋرۋحانادان شىققانى راس ەدى. ءاي، نەسىن ايتاسىڭ، سوڭعى ءۇش-اق ايدا ءبىز ءومىردى شىن تانىدىق قوي... الدىمەن اكەم اۋىردى. مەن ەس بىلگەلى اۋىرعانىن كورگەن ەمەس ەدىم، ءبىر-اق اپتانىڭ ىشىندە ءتۇس كورگەندەي بولدىق تا قالدىق.

كورشى سەرىكقاليدىڭ ۇيىندە ادەتتەگىدەي ويىننىڭ تۋىن تىگىپ جاتقانبىز. سول ءۇيدىڭ اينا دەگەن قىزى جۇگىرىپ كەلىپ:

— ءبىلىس، تىنىس! — دەدى ادەتىنشە ءبىزدىڭ «بەگىمىزدى» اتاماي. — قۇرىشبەك اعا اۋىرىپ قالىپتى! سەندەرگە اپاڭ تەز كەلسىن دەپ جاتىر.

جۇگىرىپ جەتسەك، اكەم باۋىرىن جازا الماي، توردە جۇرەسىنەن وتىر ەكەن. ءوڭى بوزارىپ كەتىپتى. اپام ارتقى ۇيگە قالادان كەلگەن تۋىستارىنىڭ «نيۆا» كولىگىن دەرەۋ الدىردى. بىلىسبەك، اپكەم داريعا، جايناگۇل ءبارىمىز ەڭىرەپ جىلاپ ءجۇرمىز. اكەم ەڭكەڭدەگەن كۇيى ماشينەگە ازەر وتىردى. قاقپانىڭ سىرتىنا دەيىن ەرىپ باردىم. ارتىنا ارەڭ بۇرىلىپ:

— جىلاما!.. — دەگەندى ماعان تىستەنىپ ازەر ايتتى. اپام دا بىرگە كەتتى. ءتورت بالا تىم-تىرىس وتىرىپ قالدىق.

— وتكەن جولعىداي تاعى دا باۋىرى ۇستاپ قالدى عوي دەيمىن. قورىقپاڭدار، جازىلادى. — داريعا ءبىرىنشى بولىپ ەس جيدى.

ەرتەڭىنە اپام بوگەننەن ورالدى. «اكەلەرىڭە وپەراسيا جاساپ تاستادى. ءحالى جاقسى. باۋىرى ەكەن دەسەك، سول باۋىردىڭ استىنداعى سوقىرىشەك ەكەن عوي» دەدى. تۇستەن كەيىن اپام اۋرۋحاناعا تاعى كەتتى. ءبىراق سول كۇنى ۇيگە كەلگەن جوق. اقباستاۋدان ءداۋ اپامنىڭ دا كەلگەنىن ەستىدىك. ءۇشىنشى كۇنى اكەمە تاعى ءبىر وپەراسيا جاسالدى. بۇل جولى الماتىدان ارنايى كەلگەن دارىگەر تەكسەرىپتى. سارىاعاش سۋى تابىلماي جاتىر دەپتى. اكەم ءوزى دە وسى سۋسىندى جاشىگىمەن الدىرىپ قويۋشى ەدى، قاجەت كەزدە تابىلماي جاتقانىن قاراشى...

ءبىر اپتا ءوتتى. داريعا مەن جايناگۇلدى اپام بوگەنگە الىپ كەتكەن. ۇيدە بىلىسبەك ەكەۋمىز عانامىز. ەرتە جاتىپ قالدىق. ءتۇن ورتاسىندا ەسىكتىڭ تارسىلىنان ويانىپ كەتتىك. اكەمنىڭ ابدۋللا دەگەن قۇرداسى مەن سول كىسىنىڭ روزا ەسىمدى ايەلى ەكەن. «بىلىسبەك، تىنىسبەك، سەندەر كورشى ۇيگە بارىپ ۇيىقتاي بەرىڭدەر. اكەلەرىڭ جازىلدى. وعان ءبىراز تىنىشتىق كەرەك. تاڭەرتەڭ كەلەسىڭدەر عوي» دەگەن. ارتقى ۇيگە بارساق، بىزگە ءتىپتى توسەك تە دايىنداپ قويىپتى، قۇلاي كەتتىك.

تاڭەرتەڭ تۇرعاندا... اكەمىزدىڭ قايتىس بولعانىن ءبىر-اق ەستىدىك. ىرىسبەك ناعاشىلاردىڭ اۋىلىندا ەدى، كەشىگىپ جەتتى. جەرلەيتىن كۇنى اپام، بەس بالا — ءبارىمىز بارىپ، اكەمىزبەن قوشتاستىق. كۇلىمسىرەپ جاتقان سياقتى كورىندى، قۇددى ءتىرى ادام سياقتى. بالا ەكەنبىز، جەرلەۋگە قانشا ماشينە شىققانىن ساناپ، كولىكتەردىڭ ءبىر ىزبەن شۇبىرعانىن قىزىقتاپ وتىردىق.

اكەمنىڭ جەتىسىن بەرىپ جاتقان كۇنى داريعا اپكەم اۋىردى. ونىكى دە سوقىرىشەك بولىپ شىقتى. وپەراسيا جاساماي، تاراتىپ جىبەرەتىن ءدارىنىڭ كومەگىمەن ەمدەدى دارىگەرلەر. اكەمنىڭ قىرقىنان ەكى-ۇش كۇن وتكەندە ءبىرىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەن جايناگۇل قاتتى قۇسىپ، اۋىرىپ قالدى. اپام بايعۇس دەرەۋ بوگەنگە الىپ جونەلدى. ۇيدە ءۇرپيىسىپ ءۇش ۇل قالدىق. داريعا بۇل كەزدە ءبىز كوشىپ باراتىن جالتەرەك اۋىلىندا، اكەمنىڭ بولەلەرىنىڭ قولىندا وقىپ جۇرگەن-دى. جايناگۇلدىڭ باعى بار ەكەن، ءدال سول كەزدە اۋدانعا الماتىدان بالالار حيرۋرگى كەلە قالىپتى دا، وپەراسيانى سول كىسى جاساپتى. جايناگۇلدىڭ سوقىرىشەگى جارىلىپ كەتىپتى دەسەدى.

وسى ازاپتىڭ ءبارى اپاما جەڭىل بولعان جوق. ءوزى قاتتى ازىپ كەتتى. تىم كۇيرەۋىك بولىپ الدى. جايناگۇل اۋرۋحانادان شىعىپ، ءسال تىڭايعانىن كۇتتىك تە، جالتەرەككە كوشىپ كەتتىك. ءداۋ اپامنىڭ «قۇرىشبەگىمنىڭ اتاجۇرتى» دەپ وتىرعانى — جالتەرەك ەمەس، اقباستاۋ. ەكى اۋىلدىڭ اراسى 9 شاقىرىم عانا. اپامنىڭ ايتۋىنشا، جالتەرەكتە دە، اقباستاۋدا دا ءبىزدىڭ اعايىندار ءبىرقاۋىم ەل كورىنەدى. سولاردى پانالاپ جەتكەن بەتىمىز وسى...

2

ەلدەن، تۋىستاردان اينالايىن! ءبىزدى بىردەن باۋىرىنا باستى. بولەلەر قويىمىزدى بەس-بەستەن ءبولىپ الىپ، قىستاتىپ بەردى، ناعاشىلار كوك سيىردى، تاعى ءبىراز ۇساق مالدى تولدەتىپ ءبىر-اق قايتاردى.

جالتەرەكتىڭ بالالارى دا ويىنپاز ەكەن. دەرەۋ دوستاسىپ كەتتىك. ەكىنشى توقساندى تورتەۋمىز دە وتە جاقسى اياقتادىق. جايناگۇلدىڭ دەنساۋلىعى جارامادى، مەكتەپكە كەلەسى جىلى بارىپ، ءبىرىنشى سىنىپتى قايتا وقيتىن بولدى.

مەنىڭ سىنىپتاستارىم دا — كىل مىقتىلار. اسىرەسە، جانار مەن گۇلنارا. ولاردىڭ ساباقتا قول كوتەرمەي وتىرعانىن كورمەپپىن. مەن دە قاراجاياۋ ەمەس ەدىم، دەرەۋ باسەكەگە ءتۇستىم دە كەتتىم. ولار قول كوتەرسە، مەن دە كوتەرەمىن. ولار «بەس» السا، مەن دە «بەس» الامىن. ولار ەرتەڭگىلىكتە ءان شىرقاسا، مەن دە شىرقايمىن، ولەڭ وقىسا، مەن دە وقيمىن.

ماعان اعىلشىن ءتىلى قيىن ءتيدى. قاراجارداعى ءبىرىنشى توقساندا فرانسۋزشاعا ءتىلىم ءتاپ-تاۋىر سىنىپ قالىپ ەدى. «سەتيۋن باللە»، «سەتيۋن تابلە» دەپ دوپ پەن ۇستەلدى نۇسقاپ، «ءوڭ، ءدو، تعۋا، كياتۇع، سەڭ، ءسۇيس، سەت، ۋيت...» دەپ ونعا دەيىن سۋدىراتا ساناۋعا ماشىقتانىپ تا العانمىن. اعىلشىنشا دا قىزىق ەكەن، ناعىز «يت دەپ جازىپ، شوشقا دەپ وقيتىننىڭ» ءوزى. سوندا دا قىڭبادىم. جانار مەن گۇلنارادان قالامىن با، ارىپتەردى تەز جاتتاۋعا كىرىستىم. «ەي، بي، سي، دي» دەگەندى العاشقى ساباقتا-اق قاتىردىم، ەكىنشى ساباقتا — «تەيبل»، «بولل»، باياعى فرانسۋزشاداعى ۇستەل مەن دوپتىڭ بالاماسىن قينالماي تاپتىم. وسى جىگەرىممەن نۇرجامال اپايدى ونشا رەنجىتپەدىم، ءسىرا، اعىلشىن ءتىلى پانىندە ۇستاز قيىن تاپسىرمالاردى ماعان دا جۇكتەي بەرەتىن بولدى.

«بەس» الىپ كەلگەن سايىن اپام قۋانادى. مەنىڭ دە توبەم كوككە جەتەدى. ۇنەمى مۇڭدانىپ، قاباعىنان كۇن ارەدىكتە عانا ءبىر جارق ەتىپ قالاتىن اپامنىڭ قۋانعانىن كورۋ ءۇشىن «بەس» الامىن. ونىڭ ۇستىنە، مەنەن ءبىر سىنىپ جوعارى وقيتىن ىرىسبەكتەن دە قالماۋىم كەرەك. ىرىسبەك ءبىر «بەستىك» السا، مەن ەكەۋ الۋعا ءتيىسپىن، ول ەكى «بەستىك» ارقالاپ كەلسە، مەنىڭ كۇندەلىگىمدە ۇشەۋى تۇرۋعا ءتيىس. «تورتتىك»، «ۇشتىك»، «ەكىلىك» جايلى اڭگىمە بولۋى مۇمكىن ەمەس. اپامنىڭ ءىنىسى اۋەلحان ناعاشىم دا كەلگەن سايىن كۇندەلىگىمىزدى تەكسەرەدى. ىرىسبەك ەكەۋمىزدىڭ تىزىلگەن «بەستىكتەرىمىزدى» كورىپ، سەنبەگەن سىڭاي تانىتادى. «قايسى، ءوزىم تەكسەرىپ كورەيىن» دەپ ارنەنى سۇرايدى. ءبىز مۇدىرمەيمىز. «قايسىمىز بۇرىن ايتار ەكەنبىز؟» دەپ جارىسامىز كەلىپ.

ءبىر كۇنى ىرىسبەك «ادەبيەتتەن» «ەكى» الىپ كەلدى. جاتتاۋعا بەرىلگەن ولەڭدى بىر-ەكى وقىپ-اق قاعىپ العانىن تۇندە كورگەم. سويتسەم، ماسەلە باسقادا ەكەن. مۇعالىمدەردىڭ قول كوتەرمەي وتىراتىن بالالاردان ساباقتى ءبىرىنشى سۇرايتىن ادەتى. سول سالتتان جازباي، تومەن قاراپ، تىمپيىپ وتىرعانداردان سۇراي باستاعاندا، ىرىسبەك بارىنە كومەكتەسىپ، تىنىشتالماي قويعان. ءمۇعالىمنىڭ بىر-ەكى ەسكەرتۋىنە دە قۇلاق اسپاعان. اقىرى بولماعاسىن، گۇلنار اپاي سەمىز «ەكىنى» كۇندەلىگىنە قونجيتىپ تاستاپتى. ىرىسبەك ۇيگە كوڭىلسىز ورالدى. ەپتەپ كوڭىلى بوساعان با دەيمىن، كوزىنىڭ اينالاسى قىزارىڭقى. قاس قىلعانداي، اۋەلحان اعام دا اۋىلىنان كەلە قالعان ەدى. ادەتىنە باعىپ، كۇندەلىگىمىزدى سۇرادى. انشەيىندە مەنەن بۇرىن جۇلىنىپ جەتىپ باراتىن ىرىسبەك بىرەۋ جەلكەلەگەندەي، كۇندەلىگىن ازەر ۇسىندى.

— كانە، كىمنىڭ قانشا «ۋراسى» بار؟ — دەپ سۇراپ الدى اۋەلحان اعام.

— مەندە «ۋرا» مۇلدە جوق، بولمايدى دا! — وزىمشە ماساتتانىپ تۇرمىن.

اۋەلحان اعام كۇندەلىگىمىزدى قاراعاندا، «بەستىكتەرىمىزدى» ۇنەمى «و-و!» دەپ داۋسىن سوزا سانامالاپ وتەتىن. «ەكىگە» جولىقسام، «ۋرا-ا!» دەپ ايقايلايمىن» دەپ ەسكەرتىپ قوياتىن. سۇراپ تۇرعانى — سول. مەنىڭ كۇندەلىگىمدەگى بەستىكتەردى ساناپ-ساناپ، باسىمنان ءبىر سيپادى. «جارايدى قارا بالا!» دەگەندى قوسىپ قويدى. اپام جاققا ۇرلانا قارايمىن. اپام ىرزاشىلىقپەن كۇلىپ تۇر. ىرىسبەكتىڭ كۇندەلىگىنىڭ بۇگىنگى بەتىنە كەلگەندە، اۋەلحان اعام ءبىر قاپ التىننىڭ ۇستىنەن تۇسكەندەي ورنىنان ىرشىپ تۇرەگەلىپ:

— ۋر-را! — دەپ ايقاي سالدى. ىرىسبەك جىلاپ جىبەردى. اپام دا حابارسىز ەكەن، كۇندەلىككە ۇڭىلە قالعاندا، ءجۇزى تۇنجىراپ كەتتى. مەنىڭ قۇدايىم بەرىپ-اق قالعانى. ىرىسبەك مۇرنىنىڭ استىنان مىڭگىرلەپ، «ەكىنى» نەگە العانىن ايتىپ بىتكەنشە، پەردەنىڭ ارتىنان سىعالاپ تۇرىپ، ەكى-ۇش رەت «ۋرالاپ» قويا بەردىم. ىرىسبەك ىزاعا بۋلىقتى. ءوزىنىڭ جىلاپ تۇرعانىن ۇمىتىپ كەتىپ، كوزىمنەن جۇدىرىقپەن سالىپ قالدى. ەندى ايالداسام، ەسەم كەتەدى، بويىمنىڭ شارتىقتىعىنا قاراماي، ىرىسبەكتى اياقتان الا ءتۇستىم. ەكەۋمىز سارت تا سۇرت كۇرەسىپ ءجۇرمىز، ءبىر-بىرىمىزدى ىڭق-ىڭق اۋدارعان سايىن مەن «ۋرالاپ» قويامىن، ىرىسبەك ودان ءارى ىزالانادى. اۋەلحان اعام ءبىزدى ازەر ايىردى. شاقار ەمەسپىن بە، ناعاشىمنىڭ ءبىر قۇشاعىندا قىسىلىپ تۇرىپ، ءتىلىمدى شىعارىپ، «ۋرا!»، «ۋرا!» دەيمىن ەكىلەنىپ.

ەرتەڭىنە «تابيعاتتانۋدا» وتىرعانىمىزدا، ىرىسبەك مەنى سىرتقا سۇرادى. شىقسام، رەكەڭنىڭ ءجۇزى جايناپ تۇر. قولىندا — سىنىپ جۋرنالى.

— تانىپ ال دودەڭدى! — دەدى كوكىرەگىن كوتەرىپ. «ادەبيەت» ءپانىنىڭ پاراعىن اشىپ، دايىنداپ تا قويىپتى. كوزىمدى جۇگىرتە جونەلدىم. «ابىلعازييەۆا، ابىليەۆ...» ىرىسبەك تىزىمدە ەكىنشى تۇر ەكەن. كەشەگى كۇننىڭ تۇسىندا «ەكىلىك» تۇرماق، سايتاننىڭ ساپالاعى دا جوق. ەسەسىنە، بۇگىنگى كۇنگە «بەس» قويىلىپتى.

— گۇلنار اپاي مەنى وتىرىك قورقىتىپتى عوي. ال بۇگىن «وت-تە جاقسى» دەپ باعالادى!

— ءبارىبىر سەنىڭ كۇندەلىگىڭدە «ۋرا» بار!

ىرىسبەك باسىمنان سارت ەتكىزىپ، قاشا جونەلدى.

جالتەرەكتە ءبىز بىلمەيتىن ءبىر كەرەمەت ويىن بار ەكەن. شاڭعى تەبۋ. اۋىلدىڭ ىرگەسىنەن-اق باستالىپ كەتەتىن جوتا-جوتانى قىدىرىپ، كۇنۇزاق ءۇي كورمەيتىن بولدىق. قىسقى كانيكۋلدا ءتىپتى راحات. كورشى ۇيدەگى بىزدەن ۇلكەنىرەك ەرلان ناعىز سپورتشى سياقتى، العا ءتۇسىپ الىپ، جۇلدىزداي اعادى-اي! قىرقا-قىرقاعا جول سالاتىن — سول، ءبىز قالماي ەرۋگە تىرىسامىز. جالتەرەكتىڭ قىسىنىڭ ءبىر جاقسىسى — قاردىڭ ءۇنسىز، ءبىراق وتە كوپ جاۋاتىنى. بەتىڭدى اياز ءالسىز عانا شىمشيدى. قوس تاياققا سۇيەنە، پورا-پورا تەرلەپ، تالاي جەردى ارالاپ قايتامىز. اسىرەسە، تومەن قۇلديلاعان كەرەمەت! جاڭا عانا باسقان قادامىڭ كەرى كەتىپ، قىر باسىنا زورعا شىققانىڭدى دەمدە ۇمىتاسىڭ. كوزىڭدى سىعىرايتىپ الىپ، قۇلاعىڭنىڭ تۇبىنەن جەل زۋىلداپ، اعاسىڭ كەلىپ! ەرلان، ونىڭ ءىنىسى بەكۇلان، تاعى ءبىر كورشىلەرىمىز دارقان مەن ورىنباسار ەڭىسكە جەتىپ، كىلت بۇرىلعاندا، قار كولبەي شاشىلىپ، تۋرا تەلەديدارداعىداي بۇرقىرايدى. بىزدە ونداي ماشىق قايدا، اڭىراعان كۇيى كەلىپ، ۇمار-جۇمار قۇلايمىز. اۋزى-مۇرنىمىزعا قار تولىپ، قاقالىپ جاتساق تا، ورنىمىزدان تەز كوتەرىلەمىز. تۇرا سالىپ، شاڭعىمىزعا قارايمىز. ۋھ-ھ، سىنباپتى عوي ابىروي بولعاندا! ەكى-ۇش اپتادان كەيىن ءبىز دە كانىگى شاڭعىشى بولىپ الدىق، بۇرقىراتا قار شاشىپ، كىمنىڭ قانشا جەردەن شۇعىل بۇرىلا العانىن سالىستىرىپ، داۋلاسامىز دا جاتامىز. وپىر-توپىر قۇلايتىنداردى مازاقتاۋدى بىزگە قويا بەرىڭىز!

تومەنگى كوشەنىڭ بالالارى ءبىزدى «ماچقا» شاقىرىپتى. حوككەي ماچىنا! اپىر-اي، دايىندىقتارى سۇمدىق كورىنەدى. قولدارىنداعى تاياقتارى قانداي كەرەمەت! ءبىزدىڭ تۇسىمىزگە دە كىرمەس. كولحوزدىڭ قورالارىنداعى بىلەۋدەي-بىلەۋدەي اليۋمينييلەردى بولتپەن بەكىتىپ، قولعا ۇستايتىن تۇستارىنا يزولەنتا وراپ، كەلىستىرىپ-اق جاساعان، تەگى... بارىنىكى ءبىرىڭعاي ادەمى. ءبىزدىڭ تاياقتار ولاردىكىنىڭ قاسىندا تۇككە جاراماي قالادى ەكەن. بىرىمىزدە — ۋىق، بىرىمىزدە — اعاشتىڭ يىلگەن بۇتاعى، ەندى بىرىمىزدە — نەدەن قۇراپ جاسالعانىن ءوزىمىز دە ءتۇسىنىپ بولمايتىن قۇراما بىردەڭە.

— بۇلاي بولمايدى! — دەدى ەرلان. — ءبارىمىز بىركەلكى نارسە تابۋىمىز كەرەك.

دۇكەنگە حوككەي تاياعى مۇلدە تۇسپەيدى، الماتىدان الدىرۋعا ۋاقىت تار. ونىڭ ۇستىنە، اپاما «ءۇش بىردەي تاياق الىپ بەر» دەپ قالاي ايتامىز؟ ءوزىمىز دە قورانى شالا-شارپى تازارتىپ، مال الدىنا ءشوپتى بەي-بەرەكەت شاشا سالىپ، ويىنعا تارتىپ كەتىپ جۇرگەندە...

— اياتبەكتەردە قولدان يىلگەن ۋىق بار. قىپ-قىزىل. وتە ىڭعايلى، — دەپ دارقان ەسىنە تۇسىرە قالدى.

— ءيا-يا، دۇرىس ايتاسىڭ! ءبىراق اكەسى بەرۋشى مە ەدى؟

ەرنات ىلە كەتتى:

— اكەسى تورايعىردا قىستاۋدا ەمەس پە؟ بىزگە ون تال ۋىق بەرگەننەن قالقوزدىڭ بايلىعى كەمىپ قالماس.

— ەرنات، وندا ءوزىڭ بارىپ، كەلىسىپ كەل. اياتبەكتىڭ ءىنىسى ەركىنبەك سەنىڭ سىنىپتاسىڭ ەدى عوي. بىردەڭە عىپ كوندىر. تومەنگى كوشەنىڭ بالالارىنا قارسى مىنا ماسقارا تاياقتارمەن وينار بولساق، بۇكىل اۋىل كۇلەدى بىزگە. — ەرلاننىڭ بايلامى وسى بولدى.

ەرناتتىڭ قالاي كوندىرگەنىن قايدام، ەرتەڭىنە ءبارىمىزدىڭ قولىمىزدا ءبىر-بىر قىزىل ۋىق تۇردى. اياتبەك پەن ەركىنبەك تە ويناۋعا كەلىپتى. ءۇش كۇن قاتتى دايىندالدىق. ءبىراق... ءۇشىنشى كۇنى ىرىسبەكتىڭ اياعى اۋىرىپ قالدى. قاراجاردا جۇرگەننەن اۋىراتىن ەدى، كۇتىنبەي، بۋىندارىن تاعى ءىسىتىپ العانىن قاراشى... اپامنان ەس كەتتى. ىرىسبەك كادىمگىدەي توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. ءبىر اپتا دەگەندە ارەڭ باس كوتەردى. تۇساۋى جاڭا كەسىلگەن سابيدەي قالت-قۇلت اتتاپ، ەكى قادامنان كەيىن-اق قابىرعا جاعالاپ قالاتىنىن كورۋ قانداي ايانىشتى... بىلىسبەك ەكەۋمىز ويىندى ۇمىتتىق. تۇندە توسەككە باس قويعاندا كۇبىر-كۇبىر ەتىپ، قۇدايدان ىرىسبەكتىڭ تەز ساۋىعىپ كەتۋىن تىلەپ ۇيىقتايتىن بولدىق.

تومەنگى كوشەنىڭ بالالارى بىزدىكىلەردى ۇتىپ كەتىپتى. ەندى ەكى اپتادان سوڭ قارىمتا ماچ «ءبىزدىڭ ايدىندا» وتپەك. ءبىز تاعى دا دايىندىقتى باستاپ كەتتىك. ىرىسبەكتىڭ اياعىندا بەلۋارىنا ءبىر-اق جەتەتىن قارا پيما، ۇستىندە قابات-قابات پالتە، اقىرىن باسىپ، ويىن الاڭىنا ازەر جەتەدى. كوزى بوتالاپ وتىرىپ، ويىنىمىزدى تاماشالايدى. اپام مەكتەپتەن قايتادى-اۋ دەگەن مەزگىل جەتكەندە، ءىلبىپ ۇيگە قايتادى. ونىڭ الاڭعا كەلىپ جۇرگەنىن اپاما ەشكىم ايتپاۋعا ءتيىس. كورشى ءاندىز اپا كورىپ قويىپ، ءبىر رەت جاقسىلاپ ۇرىسقان. ىرىسبەك ۇيدە تاعى ەكى كۇن وتىردى دا، شىداماي، ءبارىبىر كەلىپ الدى. بۇل كەزدە قيمىلى اجەپتاۋىر شيراپ قالعان-دى.

ءبارىمىزدىڭ اۋزىمىزدا — تومەنگى اۋىلدىڭ قاقپاشىسى ەرحاننىڭ كيىمى. ولاردىڭ كاپيتانى الماستىڭ شىعارمايتىنى جوق. ەرحاندى تۋرا تەلەديدارداعىداي كيىندىرگەن. باسىنا قىرمانداعى ەگىنشىلەردىڭ كاسكاسىن كيگىزىپ، كوزىنە ەتجايعىشتىڭ تورلى تەمىرىنەن قالقان جاساعان. كوزىنىڭ تۇسىن دوپ-دومالاق ەتىپ ويىپ قويىپتى. تىزەقاپ، شىنتاققاپتارى ءوز الدىنا، اسكەردەن وسى كۇزدە ورالعان نۇرباقىت اعانىڭ قۇرىم ەتىگىن جىلتىراتا مايلاپ كيىپ العان. ۇستىندە — اسكەري بۋشلات، قولپىلداپ تۇرعان كەڭدىگىنە قاراماستان، ەرحاندى تۋرا قاقپاشى كەيپىندە ەلەستەتەدى. ايىلباس بەلدىكتى قاپسىرىنا بۋىنعان ەرحان مىنا تۇرىسىندا 6-سىنىپتىڭ كوپ تەنتەگىنىڭ ءبىرى ەمەس، ناعىز سپورتشى. تومەنگى كوشەدە وتكەن العاشقى كەزدەسۋدە وسى ەرحان قاقپاعا ءتىرى تىشقان وتكىزبەي، ءبىزدىڭ سايىپقىرانداردىڭ سالىن سۋعا كەتىرگەن عوي.

بىزدە ونداي ءسان-سالتانات جوق. ەشقايسىمىزدىڭ اسكەردەن جاڭا ورالعان اعامىز جانە جوق. سوندا دا ەڭسەمىز تۇسەر بولمادى. ەرلان قانداي، ەكى اۋىز سوزبەن-اق سەنى ەردىڭ ەرىنىڭ قاتارىنا قوسىپ قويا الادى. «ولاردىڭ ەرحانى كوزى-باسىن تۇمشالاپ، تۋرا كەلگەن شايبىدەن قورقادى. ءبىز ويتپەيمىز. جالاڭ قولمەن-اق ۇستايمىز ونىڭدى!» بىزگە وسى ءسوزى دە ءدارى. ءبىراق قاقپاعا ەشكىمنىڭ تۇرعىسى جوق. وتكەن جولى 0:4 ەسەبىمەن ۇتىلعاسىن، ءبىر دە بىرەۋىمىز قايتىپ بەتتەمەي قالعانبىز. جالپى جەڭىلگەن كوماندانىڭ قاقپاشىسى بولۋدان ابىرويسىز نە بار ەكەن دۇنيەدە؟

كۇتپەگەن جەردەن ىرىسبەك «قاقپاعا مەن تۇرامىن» دەپ شىقتى. «سەن دۇرىستاپ قوزعالا دا الماي ءجۇرسىڭ عوي» دەي المادىق ەشبىرىمىز. كوڭىلىنە قارادىق. «قاراڭدار دا تۇرىڭدار، ماچ وتەتىن كۇنى مەن قۇر اتتاي جەلىپ شىعا كەلەمىن. وعان ءالى ەكى كۇن بار، سول ەكى كۇندە دە ءۇيدىڭ ىشىندە جاتتىعامىن. جىلى جەرگە كىرسەم، باياعىشا قيمىلداي الامىن عوي، ايتشى، تىنىسبەك!» مەن باس يزەدىم.

قۇداي اۋزىنا سالدى ما، ەكى كۇننەن كەيىن ىرىسبەك ويناقتاپ شىعا كەلدى. ءاي، ءوزى دە قايتپاستىڭ قايتپاسى عوي، ەكى كۇن بويى قول-اياعىن سوزعىلاپ، پورا-پورا تەرلەپ، ابدەن دايىندالدى. ءبىز ساباقتان كەلسەك، ول اپامنىڭ ىستىق شايىن ءىشىپ، تىپ-تىنىش وتىرادى دا، اپام مەكتەپكە كەتكەندە قايتا قاعىنادى.

ماچ ءسۇلتانالى اعانىڭ ءۇيىنىڭ جانىندا، اباي كوشەسىندە وتەتىن بولدى. تومەنگى اۋىلدىقتار وزدەرى عانا كەلمەي، ءبىر توپ جانكۇيەرىن ەرتە كەلىپتى. ولاردىڭ قولدارىندا قيقىلداق-شيقىلداقتار جەتكىلىكتى ەكەن، ويىن باستالماي جاتىپ-اق باسىمىزدى اڭكى-تاڭكى ەتتى. كۇن جەكسەنبى بولعاندىقتان با، كولحوز جۇمىسىنان قولى بوساعان كورشىلەردىڭ ءبارى ءتىزىلىپ العان. ىرىسبەك ءوزى وينايتىنىمەن قويماي، قالاي سەندىرىپ، قالاي كوندىرگەنىن قايدام، اپامدى دا ەرتىپ الىپتى. ىرىسبەكتىڭ قاقپاعا تۇرعانىن كورگەندە، اپام ەسىنەن تانىپ قالا جازدادى. كورشى ولجاباي اعا: «ويناسىن، تيمە، ويناسىن، قيمىلداعانى وزىنە جاقسى»، — دەگەن سوڭ عانا تىنىشتالدى. ولجاباي اعانىڭ دا بۋىندارى اۋىرادى، جاقسى بىلەدى عوي ول كىسى بۇل سىرقاتتىڭ سىرىن.

تومەنگى اۋىلدىقتار ءبىزدى ەڭسەرىپ اكەتتى. ءبىرىنشى كەزەڭدە-اق 4 دوپ ايىرماسىمەن ۇتىلىپ تۇردىق — 2:6. ىرىسبەك قاقپاشى بولىپ جارىتار ەمەس، قانشا تىرىسسا دا، الماس باستاعان قارسىلاستار ەڭسە كوتەرتپەدى. بالاسىنىڭ بۇرق-بۇرق قۇلاپ، قاپتاعان قالىڭ تاياقتىڭ اراسىنان شايبىگە جانتالاسا ۇمتىلىپ جاتقانىن كورگەندە، اپام بايىز تاۋىپ تۇرا الماي كەتتى. بىر-ەكى رەت داۋىستاپ ۇرسىپ، ىرىسبەكتى شاقىرىپ الماق تا بولعان. ءبىراق قىزىنىپ العان ىرىسبەك قويسىن با، ءوزىنىڭ ءتىلى دە قۋ:

— نامىس، اپا، نامىس! ولىسپەي بەرىسپەيمىز! — دەپ قويادى.

شىنىندا دا، ەكىنشى كەزەڭدە ىرىسبەكتىڭ قولى ءجۇردى. جاڭا عانا اۋىرىپ تۇردى دەيتىن ەمەس، قيمىلىنا كوز ىلەسپەيدى. ءشايبىنى جاتا قالىپ، تۇرا قالىپ قايتارىپ، قاقپاعا دارىتپاۋعا تىرىستى. بۇل كەزەڭدە ول كەمى ون سوققىنى قايتاردى-اۋ، باعاناعىدان ەكى ەسە از گول جىبەردى. ال ەرلان باستاعان ءبىزدىڭ كوماندا ەرحاننىڭ قاقپاسىنان سەگىز ساڭىلاۋ تاپتى. ەسەپ — 10:8، ازىرشە ءبىزدىڭ ايدارىمىزدان جەل ەسىپ تۇر. ۇرلانىپ اپاما قارايمىن، ول كىسى ىرىسبەككە كوپ قاراعىشتاپ تۇر، بىلىسبەك ەكەۋمىزدى ۇمىتىپ كەتكەندەي. اتان جىلىك جىگىتتەر قىرقىسىپ جاتقاندا، ءتورتىنشى سىنىپتا وقيتىن مەن الاڭعا اندا-ساندا عانا شىعىپ، ءشايبىنى بىر-ەكى رەت قاققانىما ءمازبىن.

ءۇشىنشى كەزەڭ باستالا قالعاندا، تومەنگى كوشەنىڭ شابۋىلشىسى ايدار كۇتپەگەن جەردەن ءشايبىنى ورتادان ءبىر-اق ءشيىردى. ەشقايسىمىز ەس جيىپ ۇلگەرمەدىك، رەزەڭكە ءشايبى قاقپاعا بەبەۋلەي ۇشتى. الاڭسىز تۇرعان ىرىسبەك سول جاققا ءسال بۇعىپ ۇلگەردى. ىرىسبەك پەن ءشايبىنىڭ ءبىر نۇكتەدە تۇيىسكەنىن كورگەنبىز، ءبىراق نە سارت ەتكەن دىبىس شىقپادى، نە ىرىسبەك اۋىرسىنبادى، ال ءشايبى — جوق! ىرىسبەك قارقىلداپ كۇلىپ جىبەرگەندە عانا ەس جيدىق. قاقپاشىمىز باسىن سول يىعىنا قىسقان كۇيى قۇلاعىن نۇسقايدى. وي، عالامات-اي، ءشايبى ىرىسبەكتىڭ قالقيعان قۇلاعى مەن يىعىنىڭ اراسىنا قىستىرىلىپ قالىپتى!

كۇتپەگەن وسى ەرلىكتەن كەيىن ءبىزدىڭ ارۋاعىمىز كوتەرىلدى، تومەنگى اۋىلدىقتاردى تۇرە جەڭىپ شىقتىق. 15:10 — بۇدان ارتىق قانداي قارىمتا كەرەك؟ ىرىسبەكتىڭ مارتەبەسى اسىپ-اق قالدى. تومەنگى كوشەدەگى سىنىپتاسى زاڭعاردى:

— سەندەردىڭ سوققىلارىڭدى قۇلاقپەن-اق قاعىپ تاستايدى دودەڭ! — دەپ قىجىرتقانىن ءوز قۇلاعىممەن بىرنەشە رەت ەستىدىم.

ءبىراق حوككەيىمىز اياق كيىمنىڭ سورى ەدى. «جەتىسۋ» فابريكاسىنىڭ تازا بىلعارىلارىن شىداتپايتىن بولدىق. اپاما اي سايىن اياق كيىم الدىرۋ قانشالىقتى قيىن ەكەنىن مۇلدە سەزىنبەپپىز عوي. اپام بىلشىلداپ سۋ بولعان ەتىگىمىزدى كەشكىسىن پەش ىعىنا جايىپ جاتىپ، ءبىزدى ءبىر شىقپىرتىپ الاتىن. ەرتەڭىنە ۇلتانى مەن تىلشىگى قوقىرايىپ كەۋىپ قالعان ەتىگىمىزدىڭ اقجەم بولعان باسىن قايقايتا كيىپ، مەكتەپكە ءتۇسىپ بارا جاتاتىن ەدىك.

3

ءاي، جالتەرەكتىڭ كوكتەمى-اي! جەر-دۇنيە تۇگەل جاسارىپ، جايناپ، جارقىراپ كەتەدى. ورىك پەن الما گۇلدەگەن شاقتاردى ايتساڭشى! جوتا جاقتان كەرىمسال سامال ەسىپ، سارايىڭدى اشادى. تويىپ العان قوزى-لاق كوزدەرىن اشىپ-جۇمىپ، كۇنشۋاقتاپ جاتاتىن ءبىر عاجاپ مەزگىل!..

ءبىز مەكتەپكە دە، اۋىلعا دا ۇيرەنىپ الدىق. ونى ايتاسىڭ، تورتەۋمىز دە سىنىپ بەلسەندىسىمىز. ءبىز قاتىسپايتىن جارىس، ءبىز قاتىسپايتىن بايقاۋ جوق. سويتە تۇرا، ويىندى دا ۇمىتپايمىز. بولەمىز جاندوستىڭ تاپپايتىنى بار ما، ءبىر كۇنى جۇگىرىپ بارىپ، قابىرعاعا اياق تىرەي قالىپ، اينالىپ تەبۋدى ۇيرەتەدى، ءبىر كۇنى دوپتى ءۇيدىڭ توبەسىنە لاقتىرىپ جىبەرىپ، شاتىر سىزىعىمەن زىمىراي تومەن تۇسكەندە، باسپەن سوعادى. ءبىز دە قايتالايمىز، قالىسپايمىز.

بۇگىن ىرىسبەك ساباقتان ولجالى ورالدى. قولىندا — ورتالىقتا كۇن سايىن قازاق راديوسىنىڭ ان-كۇيىن شالقىتاتىن ءداۋ دىبىس زورايتقىش. بايلانىسشى اعالار ورتالىققا جاڭاسىن قويىپتى، ەسكىسىن قوقىسقا تاستاماق بولعان جەرىنەن ىرىسبەك سۇراپ الىپ كەتىپتى. تۇستەن كەيىن قوزىلاردى جايۋىمىز كەرەك. كۇن ۇزارىپ قالعان كەز، قويلار ورىستەن قايتقانشا ءبىراز جۇرە تۇرۋعا بولادى.

ەرلان، بەكۇلان، ونىڭ ءىنىسى بەكجان، دارقان، ورىنباسار، ەرنات، ونىڭ ءىنىسى ماقسات، ىرىسبەك، بىلىسبەك ءبارىمىز قويىن-قونشىمىزدى ارالاعان سامالعا ەلتىپ، كوزىمىز كىلگىرىپ، جوتا ۇستىندە شۋاققا شومىلىپ وتىرمىز. ىرىسبەك دىبىس زورايتقىشپەن بىر-ەكى رەت سويلەپ كورىپ ەدى، جاڭعىرىعىپ، اۋىلدى ازان-قازان ەتتى. ءبىر جاقسىسى، جوتا ۇستىنەن اۋىل الاقانداعىداي كورىنەدى. شەتكى كوشەدەگى ۇيلەردە كىمنىڭ نە ىستەپ جاتقانىن انىق بايقايسىڭ.

— تۇرا تۇرىڭدار، ءقازىر قىزىق جاسايمىن!

ىرىسبەك دوڭەستەۋ جەرگە شىعىپ، تاماعىن كەنەپ الدى دا:

— تىڭداڭىزدار، تىڭداڭىزدار! سويلەپ تۇرعان — قۇلاعانجار راديوسى! — دەدى ساڭقىلداپ. قۇلاعانجار — اۋىلدىڭ باتىسىنداعى بيىك جوتا. شەتتەن كەلگەندەر ونىڭ بيىكتىگىنە قاراپ، بىردەن تاۋ دەر ەدى، ءبىز ءۇشىن جوتا عانا. ەرتەرەكتە تاۋدىڭ ءبىر بەتى اعىپ ءتۇسىپ، ورنى ۇڭىرەيىپ قالعان. ەل سوندىقتان دا قۇلاعانجار دەيدى. ىرىسبەكتىڭ «راديوسى» سول، ەندەشە.

— جالتەرەك اۋىلىنداعى سوڭعى جاڭالىقتاردى حابارلايمىز! بۇگىن كارىباي اعانىڭ ۇيىندەگى اق ساۋلىق ەگىز قوزى تۋدى. دارقان مەن ورىنباسار ولاردى اۋىزداندىرا سالىپ، ءدال ءقازىر جوتا ۇستىندە باعىپ وتىر.

بۇگىن ەرنات قورعاسىن قۇيماق بولىپ، ۇلكەن شەگەنى قاتتى قاعىپ قالعاندا، ساقاسى قاق ايىرىلىپ ءتۇستى. كەشكىسىن اكەسى دۇيسەنعالي اعا سوياتىن قوشقاردىڭ اسىعىن شيكىلەي الىپ، ساقا جاساماق.

بۇگىن سارسەنبەك اتا ايگىلى قوس جيرەندى سۋىتادى. ەرتەڭ ورازحان اعانىڭ «تريىنە» باسىپ الىپ، اۋدانداعى بايگەگە جول تارتادى. جولدارىڭ بولسىن، قوس جيرەن! ماڭدايلارىڭ جارقىراپ، اۋىلىمىزدىڭ اتىن شىعارىپ، وزىپ ورالىڭدار، ارعىماقتار!

ال ەندى حالىقارالىق جاڭالىقتارعا اۋىسامىز. بۇگىن مەكتەپ جانىنداعى ينتەرناتقا اقباستاۋدان جاڭا ەكى قىز كەلدى. ەرلان كەشكىسىن مىندەتتى تۇردە بارىپ، ولارمەن تانىسىپ قايتۋعا اسىعىپ وتىر!

ءاي، ىرىسبەكتىڭ دە شىعارمايتىنى جوق قوي. اسىرەسە سوڭعى جاڭالىقتى ەستىگەندە، ىشەك-سىلەمىز قاتىپ، جاتا كەتتىك. سەگىزىنشىدە وقيتىن ەرلاننىڭ جاڭا كەلگەن قىزدارمەن تانىسۋعا ىقىلاستانىپ وتىرعانى راس ەدى.

ۇيگە كەلسەك، ەرلاننىڭ اكەسى جاقىش اعا ىرزا. «سەن بە جاڭاعى جاڭالىقتاردى ايتىپ جۇرگەن؟ توقىم تىگىپ وتىر ەدىم، جاڭالىقتارىڭا كۇلەم دەپ، بىرنەشە رەت قولىما ءبىز تىعىپ الدىم عوي» دەيدى اقتارىلا كۇلىپ.

ەرتەڭىنە اپام اۋدانعا، باستاۋىش سىنىپ مۇعالىمدەرىنىڭ كۋرسىنا كەتتى. ءۇش كۇن وزىمىزبەن-وزىمىز قالامىز. داريعا اپكەم مۇندايدا ءبىزدى قيا باستىرمايدى. ساباعىمىزدى تەكسەرىپ، جارىلىپ كەتكەن قولىمىزدى ىستىق سۋعا اياماي سالىپ، تىرنالاپ كىرىن كەتىرىپ، قايماق جاعىپ تاستايدى.

ءبارىن قويشى، كوك سيىر ساۋعىزباي اۋرەلەدى. اپاما ابدەن ۇيرەنىپ العان با، ماڭىنا جولاتار ەمەس. بىلىسبەك اياعىن بايلاپ قويىپ ەدى، بۇيىم قۇرلى كورمەدى. باۋىرىنا جابىسا كەتكەن داريعانى مۇيىزىمەن جاسقاپ، قۇيرىعىمەن سابالاپ، قۋىپ تاستادى. تاعى دا ىرىسبەك ايلا تاپتى. «تۇرا تۇرىڭدار» دەپ ساۋساعىن شوشايتىپ ۇيگە كىرىپ كەتكەنى سول ەدى، اپامنىڭ ورامالىن تاعىپ، كوك حالاتىن كيىپ جەتىپ كەلىپتى. مۇرنى قوڭقيىپ، سۇرى ءتىپتى كەلىسىپتى. مىنە، قىزىق، كوك سيىر حالاتتى بىر-ەكى يىسكەلەدى دە، كۇيىسىن قايىرىپ تۇرا بەردى. ىرىسبەكتىڭ قولى قولىنا جۇعار ەمەس، گۇرپ-گۇرپ ساۋىپ، سيىردى ەكىنشى رەت ءيىتىپ، جارتى شەلەك ءسۇت الدى.

— دودەڭ عوي، دودەڭ! — دەيدى ماساتتانىپ.

اپام اۋداننان جۇدەپ، جاسىپ ورالدى. پەشتىڭ وتىن ءتۇرتىپ-تۇرتىپ قويىپ، ءبىر مۇڭدى اۋەندى ىڭىلدادى دا وتىردى. ەشتەڭە سۇراي المادىق. اياعىمىزدىڭ ۇشىمەن باسىپ، ساباعىمىزدى ءۇن-تۇنسىز وقىپ، تاماقتى دا جىم-جىرت ىشتىك.

— اكەلەرىڭنىڭ سوڭعى دەمى شىققان جەرلەردى كورىپ، جۇرەگىم اۋىرىپ قايتتى...

ءبىزدىڭ دە باسىمىز سالبىراپ كەتتى. اپىر-اي، ويناپ-كۇلىپ ءجۇرىپ، اكەم جارىقتىقتى ءبىر رەت تە ەسىمە الماپپىن-اۋ سوڭعى كەزدەرى... وسىدان سەگىز-توعىز اي بۇرىن عانا اكەمدى قاتتى قۋانتقانىم ەسىمە ءتۇستى. وسى جالتەرەك پەن اقباستاۋدىڭ ورتاسىندا پيونەر لاگەرى بار. سوندا ماۋسىم ايىندا دەمالىپ، بوگەننىڭ بالالارىمەن بىرگە اۋدان ورتالىعىنا جەتىپ ەدىم. ودان ءارى مەنى اكەمنىڭ قارىنداسىنىڭ ۇيىنەن ماكەن اعالار قاراجاردىڭ بۇرىلىسىنا دەيىن اپارىپ تاستاپ، وزدەرى ارى كەتتى. كۇن جاز بولعاندىقتان با، ەشتەڭەدەن قورىققان جوقپىن، «ابايلا» دەگەن ماكەن اعاعا باسىمدى يزەي سالىپ، جول شەتىنە تۇرا قالعانمىن. باعىما قاراي، جول جوندەۋشى كاماز-داردىڭ ءبىرى الا كەتتى، اپ-ساتتە قاراجاردا بولدىم. سوندا اكەم قالاي قاتتى قۋاندى دەسەڭشى! «ۇلىم ءوزى جول تاۋىپ كەلدى!» دەپ مەنى اسپانعا لاقتىرىپ:

— جىگىت بولدى دەگەن وسى! اناۋ-مىناۋ ەمەس، كاماز-دى توقتاتىپ كەلگەنىن كورمەيسىڭ بە؟! — دەگەن-دى ماساتتانىپ.

سول كەز ەسىمە ءتۇسىپ، كوڭىلىم بوساپ كەتتى. اكەمدى كوپ قۋانتا الدىم با ەكەن وسى؟ مەن ءار سىنىپتى ۇزدىك بىتىرگەن سايىن قۋاناتىن. ماڭدايىمنان يىسكەيتىن. ءا-ا، ەسىمە ءتۇستى! ءبىر كۇنى اكەم تاۋ-تاۋ گازەتتەردى اقتارىپ وتىرعاندا، «بارىپ جات» دەگەن ەسكەرتۋىنە قاراماي قاعاز شيمايلاعانمىن. قايدان اۋزىما تۇسكەنىن قايدام، داپتەر بەتىنە:

— سەندە بار وقۋلىق،

مەندە بار وقۋلىق.

كەل، ەكەۋمىز بىرىگىپ،

ويعا ءبىلىم توقىلىق،

— دەپ ءبىر شۋماق ولەڭ جازدىم. تاڭەرتەڭ ويانسام، اكەم جۇمىسقا شىعىپ بارا جاتىر ەكەن. مەنى توسەكتەن كوتەرىپ الىپ، ماڭدايىمنان قۇشىرلانا يىسكەدى.

— اۋەس، سەن نە بايقادىڭ؟ — دەگەن سوسىن اپاما. — مىنا ءبىزدىڭ تىنىسبەك اقىن بولاتىن سياقتى. جازعان ولەڭى ءتاپ-تاۋىر. اتاسى بولتىرىكتىڭ جولىن قۋىپ، اقىن بولسا قانە!

قايران اكەم! مەنىڭ ءبىر ولەڭىم بولسا دا گازەت بەتىنە شىققانىن كورمەي كەتتى-اۋ... ساعىنعانىم-اي!..

تۇپكى ۇيگە ۇرلانىپ كىرىپ، قولىما قاعاز-قالام الدىم. شىنىمدى ايتسام، سول اكەم وقىعان تاقپاقتان باسقا ولەڭ جازىپ كورگەن ەمەس ەدىم. ءقازىر قاتتى جازعىم كەلىپ تۇر. جازا باستادىم. اكەمدى ساعىنعانىمدى، قانشا ساعىنسام دا ورالمايتىنىن جازدىم. كەرە قارىس ماڭدايىن، دەنەسىن تىك ۇستاپ، كەڭ ادىمداپ جۇرەتىنىن جازدىم. كوزىمنەن تىرس-تىرس تامعان تامشى قاعاز بەتىن ايعىزداپ تاستاعاندا عانا ەسىمدى جيدىم. جاسىمدى جەيدەمنىڭ ەتەگىنە سۇرتە سالىپ، اينا الدىنا كەلدىم. كوزىم قىزارىپ كەتىپتى عوي، اپاما بايقاتپاۋىم كەرەك!

ەكى كۇننەن كەيىن مەكتەپتە پوەزيا كەشى ءوتتى. ۇيىمداستىرۋشى گۇلنار اپايعا ءوز ولەڭىمدى وقيتىنىمدى ايتقانىمدا، ۇستازىم كادىمگىدەي تاڭدانىپ قالدى. قانداي ولەڭ ەكەنىن سۇرادى. كورسەتتىم. اپايىم ۇناتتى. «ماماڭا ايتىپ پا ەدىڭ؟ ايتپاساڭ، ءتىپتى جاقسى. كۇتپەگەن سىي بولسىن! ساعان اق جول تىلەپ، ارنايى ءسوز بەرەمىن» دەدى ول كىسى.

ولەڭىمدى جۇرت الدىندا تاقىلداپ تۇرىپ وقىپ بەرگەنىمدە... اپام جىلادى. ءوزىن قانشا ۇستاۋعا تىرىسسا دا، شىداي المادى. كورشى كۇلاش تاتە ماعان تاناباۋ تاعىپ، قولىما ءبىر سوم ۇستاتتى. «ءيا، تاناباۋىن جۋامىز، جۋامىز» دەدى اپام سوزىنە وكسىك ارالاستىرىپ.

ارادا جارتى اي وتكەندە، «اكەمە ارناۋ» دەگەن العاشقى ولەڭىم اۋداندىق گازەتتە جارق ەتە قالدى. گۇلنار اپاي پوەزيا كەشىنىڭ ەرتەڭىندە-اق رەداكسياعا جولداپ جىبەرگەن ەكەن. «اقىن بالا» اتانىپ شىعا كەلگەنىمە ءوزىم دە سەنە الار ەمەسپىن...

4

داريعا ونىنشى سىنىپتى ءتاۋىر بىتىرگەنمەن، وقۋعا تۇسە المادى. ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى بولۋدى قاتتى ارمانداپ ەدى. اكەم جيىپ كەتكەن ورىس تىلىندەگى تاۋ-تاۋ كىتاپتاردى شەمىشكە شاققانداي تەز وقىپ تا تاستاعان. راسۋل عامزاتوۆتىڭ «ۆوسپيەۆايۋ تو، چتو ۆەچنو نوۆو» دەگەن ولەڭىن، سەرگەي ەسەنيننىڭ «شاگانە، تى مويا شاگانەسىن» وقىعاندا، اۋزىمىزدى اشىپ تىڭدايتىنبىز. تەلەديداردان ءتۇرى قورقىنىشتى، ەزۋى جيىلمايتىن ادام تۋرالى كينو بەرىلىپ جاتقاندا: «و-و، مىناۋ گيۋگونىڭ «كۇلمەيتىن ادامى» عوي!» — دەپ تاني كەتكەنى دە ەسىمدە. مەنىڭ بىلۋىمدە، اپكەمە ءقازپي-دىڭ ەسىگى ايقارا اشىلىپ تۇرۋعا ءتيىس ەدى. دەمەك، داريعادان دا مىقتى بىلەتىندەر بار بولعانى عوي... اپكەمنىڭ ۇلگىسى بىزگە دە ادەت بولىپ جۇقتى. جاتساق تا، تۇرساق تا كىتاپقا جابىساتىن اۋرۋ تاپتىق. ۇيدەگى اكەمنىڭ قازاقشا كىتاپتارىنىڭ ءبارىن تەز تاۋىسىپ، مەكتەپ كىتاپحاناسىن دا ءجيى اقتاراتىن بولدىق.

داريعا اۋىلعا ورالعان جوق. العاشقى جىلى ماقتا-ماتا كومبيناتىندا جۇمىس ىستەپ، كەلەر جازدا وقۋعا تاعى تاپسىرىپ كوردى. تاعى قۇلادى. ءبىراق تالعارداعى مەديسينالىق ۋچيليششەگە ءتۇسىپ كەتتى. وقۋىن جاقسى وقىدى. ءار كەلگەن سايىن بىزگە بريۋس ءليدىڭ، چاك ءنورريستىڭ، سيلۆەستر ستاللونەنىڭ سۋرەتتەرىن اكەپ بەرىپ، قارىق ەتىپ تاستايتىن.

ءۇش ۇل دا ەرجەتىپ قالدىق. جايناگۇل دە وقۋ وزاتى. تەك ىرىسبەكتىڭ اياعى جىل سايىن كوكتەمدە سىر بەرەدى. اۋرۋحانادا ايلاپ جاتقان كەزدەرى دە بولدى. ساباعىنا «ءتورت» ارالاستى. ءبىراق اۋرۋحانادان شىققان سايىن قوڭقايىپ مۇرنى عانا قالاتىن باۋىرىما ەشقاشان ءقايتىپ «ۋرالاعان» ەمەسپىن. امان بولسىنشى! ول اۋرۋحانادا جاتقاندا، قاتتى ساعىنىپ كەتەم. اپام ازىرلەگەن سورپانى الىپ جەتكەنشە تاعاتىم قالمايدى. ءبىر جاقسىسى، قالت-قۇلت ەتىپ، ازەر قادام باسىپ جۇرسە دە، ىرىسبەكتىڭ ەڭسەسى ەش تۇسكەن ەمەس. «دودەڭ جازىلادى!» دەيدى كوزىندە نۇر ويناپ.

كارتا جاسىرىپ ويناۋعا وتە شەبەرمىز. بىلىسبەك قايداعى ءبىر جىبىرلاق جازۋلاردى جاسىرىپ، ءبارىمىزدىڭ اۋزىمىزدى اسپانعا قاراتىپ كەتەدى. كوزىن اڭديمىز. ول بالەڭ كسرو-نىڭ سولتۇستىگىنە قاراپ تۇرعانداي بولادى دا، ەشقاشان ەستىمەگەن ءبىر اتاۋدى دۇڭك ەتكىزەدى. اپام دا بىزبەن قوسىلا ويناپ كەتەدى. ەڭ قىزىعى، ەشكىم تابا الماعان اتاۋدى اپام ەرتەڭىنە تاڭ اتپاستان ساۋساعىمەن نۇقىپ تۇرادى. بۇل قۋلىعىنىڭ سىرىن دا ءبىلىپ الدىق. كورشى ۇيدەگى گەوگراف كۇلاش تاتە — اپامنىڭ اۋىلداسى، اپكەلىك جاقىندىعى دا بار. ءبىز تاڭەرتەڭ ءتاتتى ۇيقىنى قيماي جاتقاندا، اپام كۇلاش تاتەدەن سۇراپ الادى ەكەن عوي...

جەتىنشىنى بىتىرەتىن جىلعى كوكتەمدە اپام، جايناگۇل، ەكى اعام — ءبارىمىز كارتا جاسىرىپ ويناپ وتىرىپ، اۋزىما قايدان تۇسكەنىن قايدام:

— اپا، مەن ارتەككە بارايىنشى! — دەدىم. بۇكىلوداقتىق پيونەر لاگەرى جايلى وسىنىڭ الدىندا عانا مەكتەپتەگى ەرتەڭگىلىكتە ايتىلعان، سوعان قاتتى اسەرلەنسەم كەرەك.

— جاقسى وقىساڭ، باراسىڭ، قۇلىنىم! — دەدى اپام.

مىنە، قىزىق! ەكى اپتادان سوڭ مەكتەبىمىزگە ارتەكتەن ءبىر جولداما كەلىپتى! اۋدانعا ەكى جولداما بەرىلگەن ەكەن، بىرەۋى — شىرعاناققا، بىرەۋى — ءبىزدىڭ اۋىلعا. مەن بۇل كەزدە وزات تا بەلسەندى وقۋشىلاردىڭ ءبىرى ەدىم. مەكتەپ ديرەكتورى مۇحامەدجان اعا دەرەۋ اپاما ايتىپتى. ءسويتىپ، اياق استىنان ارمانىم ورىندالىپ-اق قالعانى!..

قايدا-ان، قۇجات جيناۋ دەگەنىڭ ءبىر قيىن جۇمىس ەكەن. تالاپ بويىنشا، ارتەككە باراتىن وزات بالانىڭ اتا-اناسى قىزمەتكەر ەمەس، جۇمىسشى بولۋعا ءتيىس. ونىڭ ماسەلەسى وڭاي شەشىلدى. وبلىسقا اتتانعان قۇجاتقا اپام باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى ەمەس، مەكتەپتە ەدەن جۋۋشى بولىپ تىركەلىپ كەتتى. مۇحامەدجان اعانىڭ ويلاپ تاپقانى بۇل! ەندى دەنساۋلىق تۋرالى انىقتاما قالدى. ونى اۋدان ورتالىعىنداعى اۋرۋحانادان الۋىمىز كەرەك.

اپام ەكەۋمىز تاڭ اتپاي اۋدانعا تارتىپ كەتتىك. تاۋ-تاستى ارالاعان جولداردى قۋالاپ، سارى «پازيك» ىشقىنىپ كەلەدى. ادام كوپ، كۇن بولسا ىستىق. اپام ەكەۋمىزگە دە ورىن بۇيىرمادى. مەن الدا، كۇركىرەگەن موتور ءۇستىن جاپقان تەمىردە وتىرمىن. اپام ارتقى جاقتا تىكەسىنەن تىك تۇر، ماعان دۇرىس كورىنبەيدى. اۆتوبۋس ايگىلى قايقىنىڭ اسۋىنا مىقشىڭداي كوتەرىلە باستادى. ءتۇسىپ الىپ، جاياۋ ادىمداپ وتىرساڭ دا، اۆتوبۋستان وزىپ كەتەتىندەيسىڭ. بىر-ەكى رەت سۋى دا قاينادى. «ەندى ءبىر شىرەنسەك، ۇلان تاۋدىڭ باسىنا شىعا كەلەمىز» دەپ قيالدانىپ وتىر ەدىم، ارتتاعىلار داۋرىعىپ كەتتى. «توقتات، توقتات، اۋەس تاتەنىڭ باسى اينالىپ كەتتى» دەگەندى قۇلاعىم شالدى. ورتاعا ىرشىپ ءتۇسىپ، كيمەلەي ۇمتىلدىم. اۆتوبۋس كىلت توقتادى. اپامنىڭ ءجۇزىن قارا تەر جۋىپ كەتكەن، العا ازەر اتتاپ كەلەدى ەكەن. ەسىكتەن ەكى-ۇش كىسى سۇيەمەلدەپ ءتۇسىردى. ءبىر ايەل اۋزىنا سۋ تولتىرىپ الىپ، كەۋدەسىنە بۇركىپ جىبەرگەن سوڭ عانا اپام ەپتەپ ەس جيدى. اۋا جەتپەگەندەي، اۋزىن تامساپ ءبىراز وتىردى. اۆتوبۋس تا اسىقپاي كۇتتى. بوگەنگە جەتكەندە:

— اپا، اۋىرىپ قالادى ەكەنسىز عوي، مەن وندا ارتەككە بارماي-اق قويايىن، — دەدىم تۇنجىراپ.

— بارماعانى نەسى؟ مەن ءتىرى تۇرعاندا، ەشتەڭەدەن دە قالمايسىڭ، ەشكىمنەن دە كەم بولمايسىڭ! — اپام جاڭا عانا ءوزىنىڭ جۇرەگى قىسىلىپ، تالىپ قالا جازداعانىن ۇمىتىپ كەتىپتى. قولىمنان جەتەلەپ ءجۇرىپ، دەنساۋلىعىم تۋرالى انىقتامانى ۋاقىتىندا تولتىرىپ ۇلگەردى.

— بالام، ارتەكتەن اۋىلعا سوڭعى حاتىڭدى ورىسشا جاز، — دەدى اپام مەنى الماتى اۋەجايىنان شىعارىپ سالىپ تۇرىپ. — سۋعا تۇسپە. تەڭىز تۇگىلى، كول كورمەگەن بالاسىڭ، باتىپ كەتىپ، سورىڭ سوپاق استاۋ بولماسىن. سەن امان-ەسەن كەلگەنشە جانىمدى شۇبەرەككە تۇيگەنىم — تۇيگەن.

ورىس-قازاعى ارالاس ءوزىم سياقتى وتىز ءۇش بالامەن بىرگە ون ەكى جىلدىق ومىرىمدەگى ەڭ الىس ساپارعا وسى اماناتپەن اتتانىپ كەتىپ ەدىم...

...ارتەك ماعان قاتتى ۇنادى. المازنايا دەگەن درۋجيناعا، ونىڭ ونىنشى توبىنا ءبولىندىم. ءۇش ناتاشا، ەكى ليۋدا، ارمان، پاشا، ساشا، ۆيتاليك، ۋمبەرتو، ۆالەرالاردىڭ ورتاسىندا وتكەن كۇندەر ەستەن كەتەر مە؟ اپامنىڭ «سۋعا تۇسپە» دەگەنىن كەلگەن كۇنى-اق ۇمىتتىم. توپتاعى تاربيەشى، ۇزىنسيراق كوستيانىڭ ارقاسىنا ءمىنىپ الىپ، قايقاڭداي ءجۇزىپ جۇرگەندە، اپام تۋرالى مۇلدە ويلاماعانىمدى نەسىنە جاسىرايىن؟ ەكى اپتادا ءوزىم دە ءجۇزۋدى ۇيرەنىپ قالدىم. ارينە، بالتىق بويىندا وسكەن انتونعا جەتۋ قايدا، سوندا دا ءوزىمىزدىڭ سارىكولمەكتىڭ يتبالىعىنشا سۇڭگۋگە جاراعانىم راس ەدى. اۋىلعا ءتورت حات جازدىم، تورتەۋىندە دە «قارا تەڭىزگە كۇندە شومىلامىز» دەگەن ءسوز بار. اپاتايىم-اي، وسى سوزدەرىممەن ءسىزدىڭ ونسىز دا ءالسىز جۇرەگىڭىزدى نەشە رەت تىلگىلەدىم ەكەن؟ اۋىلدان حات كەلگەندە، اپامنىڭ تىكىرەيتە جازعان، ءاربىر ءارپى ەرەكشە جازۋىن كورگەندە ەسىم كەتە قۋاناتىنمىن.

ۋادە بويىنشا، ءتورتىنشى حاتىمدى ورىسشا جازدىم. سول حات وسى كۇنگە دەيىن وزىمدە بار ەدى، قاي داپتەرىمنىڭ اراسىندا قالدى ەكەن؟

سيمفەروپول — كراسنودار — قوستاناي — الماتى باعىتىنداعى ۇشاقپەن كەلىپ قونا قالعانىمىزدا، الماتى ورتەنىپ تۇر ەكەن. بالالاردىڭ ءبارى اتا-اناسىمەن قوزىشا تابىسىپ، ماز-مايرەم. اپامدى كوزىممەن ىزدەپ مەن تۇرمىن. و-و، مىناۋ جايناگۇل عوي! جامان قىزدىڭ بويى ءوسىپ قالعان با، قولىنداعى ءسىرا ماعان ارنالعان گۇلىن لاقتىرا سالىپ، قۇشاعىما كەلىپ سۇڭگىپ كەتتى. اپام دا قۇشاعىن جايا ۇمتىلىپ كەلەدى ەكەن، «اپا!» دەپ ۇلگەردىم. ماۋقىمدى باسا الار ەمەسپىن.

الماتىدا كوپ ايالداماي، ەرتەڭىنە-اق اۋىلعا تارتىپ كەتتىك. كوزىمە تانىس ولكەنىڭ تاۋ-تاسىنا قاراپ وتىرىپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز: «مەن بۇل جەرلەردى قايتا كورەدى ەكەنمىن، ءا»، — دەپ ويلاعانىم دا ەسىمدە. اپام، ءوزى ايتپاقشى، مەنىڭ كۇن ءيىسى سىڭگەن باسىمدى جول بويى قايتا-قايتا يىسكەپ كەلدى...

5

وسى تارعىل سيىردىڭ الەگى-اي!.. تۋرا تانكى! ءاندىز اپانىڭ قاشاسىن بىت-شىت قيراتىپ، شوپكە كىرگەنىمەن قويماي، سۇزگىلەپ، شاشىپ تاستاعانىن قاراشى!.. كوكتەم شىققالى ءتىپتى ەركىنسىدى، جەلىندەپ تۇرسا دا، ءوزىڭ ىزدەپ تاپپاساڭ، ءومىرى ۇيگە كەلگەن ەمەس. جاقىندا بۇزاۋلادى. «ولەرمەن ادەتىن قوياتىن شىعار» دەپ ەدىك، قايدا-ا-ا، مىنە، تاعى جوق. بادانىڭ الدىنان شىعۋ دا بەكەر، تارعىل كوككە سىڭگەندەي عايىپ بولىپ كەتەدى.

— ە-ە، سەنىڭ دانىشپان سيىرىڭ اۋىلعا ەكى كەزەڭ قالعاندا قاشىپ كەتكەن، — دەيدى باداشى اتەكە اعا. اپىر-اي، جاڭا تۋعان بۇزاۋ ءولدى عوي ۇيدە. باعانا بادادان باسىم سالبىراپ بوس ورالعانىمدا-اق اپامنىڭ قاباقتارى ادەتتەگىدەن گورى قالىڭداپ، ءجۇرىسى شيراي باستاعانىن بايقاعانمىن. اپام تەز-تەز ءجۇردى دەگەنشە، بۇكىل شالالىقتان بوي تارتىپ، اسكەرشە سىمداي تارتىلا قالۋ قاجەت. ايتقانىن ەكى ەتكىزبەگەن ءلازىم. ايتپەسە... ءاي، قويشى، شاپالاعى ءالى اششى.

— مىنا بۇزاۋ ىشەگىن تارتىپ-تارتىپ ولەر بولدى. كانە، ۇشەۋىڭ دە تۇر دا، تارعىل سيىردى تاۋىپ كەل!

جاپپارقۇلدا جان بار ما، كۇپايكەمىزدى ىلە سالىپ، جوق قاراۋعا شىعىپ كەتتىك.

— ءبىر جاققا ۇيمەلەمەي، ءارقايسىڭ ءار جاقتان قارا!

ۇيدەن شىققاندا ءۇش جاققا بەتتەپ كەتكەن ءبىز باقشانىڭ ەتەك جاعىندا قايتا توقايلاستىق. ءتۇن تاستاي قاراڭعى. ءۇي جاقتان اش بۇزاۋدىڭ ءىشىن تارتا، ولىمسىرەي موڭىرەگەنى قۇلاققا كەلەدى.

— قالىڭ كيىنىپ شىقتىڭدار ما؟ — دەيدى بىلىسبەك.

ويىن ۇعۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق. ءۇش اعايىندى مامىراجاي مامىر تۇنىندە سيىر ىزدەپ نەسىنە اۋرە بولايىق، باقشا تۇبىندەگى كوك مايساعا قۇلاي كەتتىك. ءسال جاۋراساق، بىر-بىرىمىزگە تىعىلا كەتىپ، جىلىنىپ الامىز.

— سەن قۋ باعانا سۋعا كەتكەندە سونشا جوعالعانىڭ نە؟ «سۋ سىزدىقتاپ اعىپ تۇر» دەپ، قۇداي بىلەدى، باسقا جاققا بارىپ كەلدىڭ عوي دەيمىن، ا؟ — ىرىسبەكتىڭ بۇل سۇراعىنان بىلىسبەك جالتارا الماي قالدى. ادەتىنشە اۋزىن تۇمشالاپ، مىرس ەتىپ كۇلىپ الىپ:

— مۇحيت ەكەۋمىز ارعى كوشەگە بارىپ كەلدىك، — دەدى.

— قۇلپىنايعا ما؟ — تىز ەتكىزدىم ادەيى. قۇلپىناي — ءتارتىبى دە، بادەنى دە ناشارلاۋ، ەركەكشورا قىز. ەكى بەتىنىڭ قىزىلى ەشقاشان تارقامايتىندىقتان، اۋىلدىڭ ءبارى وسىنداي ات قويىپ العان.

بىلىسبەك ەڭ اياۋلى نارسەسىنە كەنەت كۇيە جاعىلعانداي، قينالىپ قالدى. سوزگە كەلگەن جوق، ارقامنان دۇڭك ەتكىزدى، بىلق ەتپەدىم. كۇپايكەم قالىڭ عوي.

— قۇلپىنايىڭمەن ءوزىڭ-اق دوس بول! بىزدىكى — باسقا-ا-ا! — دەدى ماڭىزدانىپ.

— بىلەم ونىڭ كىم ەكەنىن! — ىرىسبەك بىلمەسە، جەر وسى ءقازىر جارىلىپ كەتپەس پە؟ — گەوگراف قوي!

بىلىسبەك سۇق ساۋساعىن مۇرنىنا تاقاي قويدى. مەن بايقاماسىن دەگەندەگىسى. گەوگرافى كىم بولدى ەكەن، ءا؟

— ايتشى! — دەدىم تاعاتسىزدانىپ.

— ايتپا! ايتساڭ، تاياق جەيسىڭ! — بىلىسبەك ىرىسبەككە دوق كورسەتىپ جاتىر.

— اناۋ بار عوي، اناۋ شە...

— كى-ىم؟

— اناۋ شە!.. ارعى كوشەدە بار عوي. جاقىندا شە، بىزبەن بىرگە اۋداندىق وليمپياداعا بارىپ كەلگەن شە؟!

جىمىڭداپ جاتقان بىلىسبەك ءىس اياعى بۇلاي ءورىس الاتىنىن كۇتپەسە كەرەك، «ە-ە-ەي» دەپ توقتاتا بەرگەنشە-اق:

— ارنا عوي! — دەپ سارت ەتكىزدىم. ءيا، ءدال ءوزى. سول! جاقىندا بوگەنگە وليمپياداعا بىرگە بارعانبىز، ول گەوگرافيادان قاتىسقان.

بىلىسبەك ىرىسبەكتى مىتىپ-مىتىپ الدى. مەن بولسام:

— نەسى بار، جامان جەڭگە بولمايدى! — دەپ كوسەمسىدىم.

قانشا ۋاقىت جاتقانىمىز ەسىمىزدە جوق، ءبىر كەزدە ىرىسبەك قۇلاعىن توسا قالىپ:

— تارعىلەكەڭ كەلە جاتىر! — دەدى شاتتانا داۋىستاپ. تانىپ تۇرمىز، توقالدىڭ ءوزى. قاسيەتسىز نەمە اۋىلدى باسىنا كوتەرە وزانداپ كەلە جاتىر. بۇزاۋى ەندى ەسىنە تۇسكەن عوي، جەلىنى ابدەن سىزداعاندا. ءوي، ۇيات جوق!.. ونى ۋاقتىلى تاپپاعان بىزدە ۇياتتىڭ بار-جوعىن قايدام، الدىنان كۇتىپ الدىق تا، ازەر تاپقان ادامنىڭ قالپىندا ۇيگە كىردىك. ساعات تۇنگى ون ەكىدەن اۋىپ كەتىپتى. اپام ەسىكتى ىلمەي جاتىپتى. اشىققان بۇزاۋدى تويدىرىپ الىپ، ىرىسبەك ەكەۋمىز سيىردىڭ ەكى جاعىنا وتىرا قالىپ، ساۋىپ جىبەردىك. مىنەزى قانشا شاتاق بولسا دا، تارعىل سيىر ەركىن ساۋدىرادى، ءتورت ماماسىنا ءتورت قول جابىسىپ جاتسا دا، بۇزاۋىن تىلىمەن سىلاي ەركەلەتىپ، تۇرا بەرەدى.

بىلىسبەكتىڭ ۇيقىسى ءومىرى قانبايدى. اسكەرگە بارسا قايتەر ەكەن؟ اپامنىڭ ساباققا تۇستە كەتەتىنى ۇشەۋمىزگە جاقسى. قارىندى دا تويدىرامىز، ۇيقىنى دا قاندىرامىز، ويىندى دا قاتىرامىز. اپام ساباقتان كەلەتىن مەزگىل جاقىنداعاندا عانا جانتالاسىپ، شارۋانى وتىرىكتەن-وتىرىك تىندىرا سالامىز. شالا بىتكەن تىرلىكتە قانداي بەرەكە بولسىن، شيكىلىگىمىز اپتا وتپەي-اق بەلگىلى بولىپ، ءتيىستى سىباعامىزدان قۇر قالعان كەزىمىز جوق.

اپام دا قىزىق. ءبىز ساباقتان سۇيرەتىلىپ ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقاندا، جايناگۇل ەكەۋى قارسى الدىمىزدان جولىعادى. دەرەۋ وڭاشالاپ الىپ، كۇندە ىستەيتىن شارۋانى قايتا تاپسىرادى. سىنىپتاس قىزداردان وسىنىسى ءۇشىن اجەپتاۋىر ۇيالامىز، ءبىراق اپام بىلە تۇرا، ءبىزدى ۇيالسىن دەپ ادەيى ىستەيتىن بولسا كەرەك.

ءبارى دە قات زامان. ءبىراق اپام ءبىزدى ەشقاشان تاماقتان تارىقتىرعان ەمەس. قاعاز قاپتى ماكاروننان بىرنەشەۋ، ءبىر قاپ كۇرىش، ءبىر قاپ شەكەر ۇزىلمەيدى. جاقىندا تاماققا سىندىرىپ قوساتىن سپاگەتتيدەن ءبىر قاپ اكەلىپ قويدى. اتتەڭ، توساپتارىن تۇپكى ۇيگە تىعىپ، ەسىكتى قۇلىپتاپ كەتەتىنى جامان. ءبىراق بىزدەن ايلا ارتىلسىن با، تۇپكى ۇيدەگى تەرەزەنىڭ كوزىن الىپ تاستاپ، اپامنىڭ ءتاتتى پاتشالىعىنا بىرنەشە رەت تۇتقيىلدان شابۋىلداعانبىز. دەگەنمەن بۇل ءتاسىلدى ءجيى قولدانا بەرۋگە بولمايدى، اپام ءبىلىپ قالماۋعا ءتيىس. سوندىقتان دا كۇندە تۇستە ەت تۋراماي، ماي مەن پيازدى از عانا قوسىپ، بىرەسە سپاگەتتي، بىرەسە ماكارون قۋىرامىز. قارىن توق. دالادا موڭىرەپ — بۇزاۋ، ماڭىراپ قوزى ول تۇر. ەسىكتىڭ الدى سىپىرىلماي ول جاتىر. سوندا كىمگە سەنەمىز دەسەڭشى!..

بىلىسبەك كۇندە ءبىر ويىن ويلاپ تابادى. مىناسى ءتىپتى قىزىق. كىتاپ شكافىنىڭ قارسىسىنداعى توسەككە جاتىپ الىپ:

— وسى جەردەن ءبىر كىتاپتىڭ اتىن وزگەرتىپ، تۇرلەندىرىپ جاسىرامىن. تاپقان ادام ءوزى جاسىرادى، — دەدى.

— قالاي سوندا؟

— ءقازىر كورەسىڭ. — بىلىسبەك ىڭىلداپ وتىرىپ-وتىرىپ، كوزىن سىعىرايتتى ما-اۋ، باقىرايتتى ما-اۋ، ءبىر كەزدە:

— ەلتاي اۋزىنانوۆتىڭ كىتابىن تابىڭدار! — دەپ سالدى.

ول كىم بولدى ەكەن؟ ۇيدەگى كىتاپتاردىڭ ءبارىن «بەسكە» بىلەمىن عوي، ءبىراق ءدال وسىنداي اۆتوردىڭ اتىن ەستىسەم، كەرەڭ بولا قالايىن. بايقايمىن، ىرىسبەك تە داعدارىپ تۇر. ءارى ىزدەدىك، بەرى ىزدەدىك، تابا المادىق. بىلىسبەك جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. «تابا المادىڭدار عوي، ءوزىم ايتا سالايىن»، «ءوي، مىنالار وزاتپىز دەيدى، ەڭ قاراپايىم كىتاپتى بىلمەيدى عوي» دەپ قايرايدى كەلىپ.

جوق، تابا المادىق. تۋرا ون بەس مينۋت ىزدەپپىز.

— «ەل اۋزىنان» دەگەن كىتاپ قوي كوز الدارىڭدا تۇرعان!

ءو-وي، سەن دە... ىرىسبەك ەكەۋمىز قىزاراقتاپ قالدىق. شىنىندا دا، قالاي ويلاماعانبىز-ەي!.. ىشىندەگى شەشەندىك سوزدەردى كۇندە جاتتاپ، كۇندە «بەس» الۋعا كومەكتەسىپ جۇرگەن كىتاپ ەمەس پە؟

— كەلەسى كىتاپ... كە-لە-سى كى-تااااپ... «ءالي، ونى ۇق» دەگەن كىتاپتى تابىڭدار ەندى.

— ونداي كىتاپ بولۋشى ما ەدى-ەي!

— بار، بار، دۇرىستاپ قاراڭدار.

بۇكىل شكافتى سۇزە قاراپ شىقتىق، ۇشتى-كۇيلى جوق. مويىنداماسقا شارامىز قالمادى.

— لەونوۆتىڭ كىتابى عوي، اقىماقتار!

— ونى قالاي «ءالي، ونى ۇق» دەپ جاسىراسىڭ، ءتىپتى ۇيقاسپايدى عوي.

— قالايشا ۇيقاسپايدى؟! قازاقشا ونى لەونوۆ دەپ ناشىنە كەلتىرىپ وقىپ تۇرمايسىڭدار عوي، ليونىپ دەي سالاسىڭدار. مىنە، وسىدان شىعارىپ الۋعا بولادى.

بىلىسبەكتىڭ مەيماناسى تاسىدى-اق. اقىرى كەزەك بەرمەيتىنىنە كوزىمىز جەتكەسىن، قيىلىپ سۇراپ الدىق. جاسىرۋ جاعىن ءبىز دە قاتىرادى ەكەنبىز، اپ-ساتتە «ۇيات قوي-ەي» (نيزامي. «پيات پوەم»)، «مۇرنى بار» (مورۋا)، «بۇزىق نەمە» («قىزىل جەبە») دەگەن جاڭا كىتاپتار ويلاپ تاپتىق.

«اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەر» دەگەن وسى ەندى... تەرەزەدەن قاراي قالعان ىرىسبەكتىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتە جازدادى.

— اپام! جاسىل ءۇيدىڭ جانىنان كورىندى!

جاسىل ءۇيدىڭ تۇسىنا كەلسە، اپام ۇيگە ەندى ءۇش مينۋتتان كەيىن كەلىپ كىرەدى دەگەن ءسوز! ەندى قايتتىك؟ ىرىسبەك پەن بىلىسبەك سىرتقا اتا جونەلدى. انە، بىلىسبەك تانانى بۇيداسىنان اعىتىپ، قاشا سىرتىنا قۋىپ شىقتى. كۇرەكتى الا سالىپ، اشىق قوراداعى سيىر جاپاسىن جاندارمەن قىرىپ جاتىر. ىرىسبەك قوزىلاردىڭ ورتاسىنا ءبىر باۋ ءشوپتى اپارىپ شاشا سالدى. مەن شە؟ مەن قاراپ تۇرايىن با، ءوزىمىز بىلعاعان ىدىستاردى شالا-شارپى جۋعان بولىپ، داستارقان ءۇستىن تازارتۋعا كوشتىم. باعانا سپاگەتتي قۋىرعاندا، قازاننىڭ ءتۇبىن قىرىپ، مايىن نان باتىرىپ وتىرىپ سوعىپ العانىمىز ابىروي بولعانى-اي... جىلى سۋ قۇيىپ، بىر-ەكى شايعانىمدا-اق ايناداي جارقىراي كەتتى.

اپام ۇيگە تاياپ قالدى. قاسىندا كورشى مۇعالىمدەر ءراش تاتە مەن ءامينا تاتە بار. قىزۋ اڭگىمە ايتىپ كەلەدى. شارشاعاندارى كورىنىپ تۇر، اسىقپاي ادىمدايدى. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تۇسىنا كەلگەندە ءۇش ءمۇعالىم ءۇش جاققا بولىنۋگە ءتيىس. داستارقان ءۇستىن ءسۇرتىپ بولىپ، جوزىنى تىكتەپ تۇرعىزىپ تۇرىپ تا، كوزىمدى تەرەزەدەن المايمىن. ماسقارا-اي، ەدەندى سىپىرىپ، ءسۇرتىپ ۇلگەرمەيمىن عوي... ەكى اعامنىڭ دا جاعدايى ءماز ەمەس. ىرىسبەك قولىنا سىپىرعى الىپ، ەسىكتىڭ الدىن قۇلاشتاي سىپىرىپ كەتىپتى، بىلىسبەك ارتقى ءۇي جاقتان ەكى شەلەك سۋ كوتەرىپ كەلە جاتىر.

ءۇش ءمۇعالىم تۇرا قالىپ سويلەستى. تاعى ءبىراز تۇرا تۇرسا ەكەن. ەدەنگە سۋدى شاشىپ-شاشىپ جىبەرىپ، ايعىزداپ سۇرتۋگە كىرىسىپ كەتتىم. شەكەم تەرشىپ شىعا كەلىپتى. اپام تاتەلەرمەن قوشتاسىپ، ۇيگە بەتتەدى. قاشاعا ەندى جەتە بەرگەنىندە، ءراش تاتەنىڭ ەسىنە بىردەڭە ءتۇسىپ كەتتى بىلەم، داۋىستاپ توقتاتتى. ۇشەۋى تۇرعان جەرلەرىندە بىر-بىرىنە ەستىلەتىندەي عىپ تاعى سويلەسە باستادى. اينالايىن ءراش تاتەم-اي، اڭگىمەڭىزدىڭ بىتپەي قالعانى قانداي عاجاپ بولدى! مەن دە ءۇيدى تازالاپ ءبىتتىم، بىلىسبەك تە سۋدى ۇيگە كىرگىزىپ ۇلگەردى، ىرىسبەك تە قوقىستى زەمبىلگە سالىپ، دىرىلداتا سۇيرەپ بارادى. پا، شىركىن، قىزۋ ەڭبەك مايدانى!

اقىرى ءۇش ءمۇعالىمنىڭ ءسوزى ءبىتتى-اۋ! ۋ-ۋھ! جان قالدى بۇل جولى! «اپا، گازعا شاي قويىپ قويدىم، ءوزىڭىز وشىرە سالىڭىز. مەن سيىردىڭ الدىنان شىعايىن» دەدىم ەرەكشە سالتاناتپەن. ىرىسبەك قولىنا شىبىق الىپ، قويلاردى كەزەكتەن ءبولىپ الۋعا بەتتەدى. قۇدىقتىڭ باسىنان ءوزى سۋ ءىشىپ قايتقان تانانى بىلىسبەك قايتا بايلاپ جاتىر...

6

بىلىسبەك تە العاشقى جىلى وقۋعا تۇسە المادى. ۇلكەن سىنىپتاردا ساباعى كىلت ناشارلاپ كەتىپ ەدى. ءوزىنىڭ بىلمەيتىنى جوق، ءبىراق دۇرمەككە ىلەسىپ كەتتى-اۋ، ءسىرا... اۋىلعا كەلىپ، سيىر فەرماسىندا ءشوپ تۋراعىش بولىپ ىستەدى. كۇندە تاڭەرتەڭ كوزىن تىرناپ اشىپ، جۇمىسقا كەتەدى. كەشكىسىن شارشاپ-تالىپ، ازەر جەتەدى. كەلەسى جىلى بىلىسبەك تالعارداعى تەحنيكۋمعا ءتۇستى. اپام ونىڭ ارتىنان بىر-ەكى رەت بارىپ قايتتى. جاتاقحانا جوق بولعاندىقتان، كۋرستاستارىمەن بىرگە پاتەر جالداپ تۇرىپ جاتىر.

بۇل ءبىر قيىن ۋاقىت ەدى. ءبارى قات. اپامنىڭ نەنى قالاي جەتكىزىپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق سول كەزدە ءبىزدىڭ، ءبىزدىڭ عانا ەمەس-اۋ، بۇكىل اۋىلدىڭ بالالارىنىڭ كيىمىنە قاراعان ادام جاعدايدى بىردەن تۇسىنەر ەدى. قىتايدىڭ ارزان، ساپاسىز دۇنيەلەرىن ۇستىمىزگە ءىلىپ جۇرە بەرەتىنبىز. جاركەنتتەن جۇڭگو بازارى اشىلعانى ءتىپتى جاقسى بولدى. «مونتانا» دەلىنەتىن سپورتتىق كيىمنىڭ كەۋدە تۇسىندا قاناتىن كەڭ جايعان قىران بەينەسى تۇراتىن ەدى. بىرتە-بىرتە قىران — تورعايعا، تورعاي ادام تۇسىنبەيتىن بىردەڭەگە اينالىپ كەتتى. كوزىنىڭ ورنى ويىلعان، ءبىر قاناتى ءبىر قاناتىنان قىسقا، دەنەسى نە رابايسىز سەمىز، نە رابايسىز ارىق ءبىر جاراتىلىس بەينەلەنەتىن. وعان قاراپ جاتقان ەشكىم جوق، ويعا دا، قويعا دا، تويعا دا سونى كيىپ جۇرە بەرەتىن.

ءا-اي، اياق كيىمنىڭ ازابىن تارتقانىمىز-اي! سىرتى جىپ-جىلتىر، قاراساڭ كوز ۇيالاتىن تۋفليلەر ەكى كۇنگە جەتپەي ىرسيىپ قالادى. باسقاسىن قويشى، كەشىپ وتسەڭ، قياق ەكەش قياق ءشوپ تە سىرتقى قاباتىن ءتىلىپ تۇسەدى. بۇرىنعىداي دوپ تەبۋ دەگەن ارمان بولدى. شىرەنىپ ءبىر تەپسەڭ، تابانىڭ دەرەۋ جالتىراپ، ايعا سالەم بەرىپ تۇرعانىڭدى ءوزىڭ اڭعارمايسىڭ.

ساباعىمىزدى دايىنداپ ءبىتىپ، ىرىسبەك، جايناگۇل ۇشەۋمىز «قالا-قالا» وينايمىز. پاراقتى بىرنەشە بولىككە — ادام اتى، جانۋار، زات، قالا، كيىم، كولىك دەپ بولەمىز دە، ءاربىر ءارىپ بويىنشا تولتىرامىز. ءبىرىنشى تاپقانىمىز «ستوپ!» دەپ بەلگى بەرگەن ساتتە ءبارىمىز توقتاۋىمىز كەرەك. بىزدەن كىشىرەك بولعاسىن، جايناگۇلگە جەڭىلدىك بار — ول كەيبىر اتاۋلاردى ورىسشا دا جازا بەرەدى. گ ارپىنەن جانۋار تاپپاسا، «گۋس» دەي سالادى مىسالى.

مەنىڭ ءبىرمويىندىعىم قىرىق ەسەككە جۇك. ايتقانىمنان قايتپايمىن. اسىرەسە، ءوزىم قيسىنداتىپ جىبەرگەن اتاۋلاردىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەۋگە كەلگەندە ولەرمەنمىن. ق ءارپىن ءبىرىنشى تولتىرىپ بولىپ، «ستو-وپ!» دەيمىن قوقيلانىپ. ىرىسبەك پەن جايناگۇل اڭ-تاڭ. ولاردىڭ كولىك اتاۋىنان قينالىپ وتىرعانىن «بەسكە» بىلەم. سوندىقتان دا ءوزىم تاپقانداردى ناشىنە كەلتىرە تىزبەلەيمىن. قانات! قابىلان! قايشى! قوستاناي! قاپسىرما! بۇل سۇراقتاردان اعام مەن قارىنداسىمنىڭ مۇدىرمەيتىنى ايان. كولىك اتاۋىنا كەلگەندە ءسال ايالداپ تۇرىپ:

— قىتى-قىتى! — دەيمىن.

ىرىسبەك ءىشىن باسىپ، وتىرعان ورنىندا قۇلاي كەتتى. جايناگۇلدىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتىپتى. اپام دا ءماز.

— ەي، سۋايت، ونداي كولىك جوق-ەي! — دەدى اقىرى ىرىسبەك ءوزىن-وزى ازەر توقتاتىپ.

— ە، نەگە جوق، بار! اناۋ ومىربەك اعا ءمىنىپ جۇرگەن تراكتوردى بۇكىل اۋىل «قىتى-قىتى» دەمەي مە؟! كادىمگى قورابى الدىنا قاراعان كىشكەنتاي قىزىل تراكتوردى!

— دەۋىن دەيدى عوي، ءبىراق ونىڭ اتاۋى ونداي ەمەس.

— قانداي ەكەنىندە شارۋام جوق، ءبىراق ءبىز كوزىمىزدى اشقالى «قىتى-قىتى» دەيمىز عوي! وتىرىك دەشى ال!

— ءيا-يا، شىن. ءبىراق ءبىز بۇل ويىندا ءاربىر نارسەنىڭ شىنايى اتاۋىن جازۋىمىز كەرەك قوي.

— ويىن باستالعاندا وسىنداي تالاپ قويدىڭ با؟ جولشىباي زاڭ شىعارا بەرسە، نەسى ويىن ونىڭ؟! تاپقان — تاپقاندىكى، ەشكى باققاندىكى!

بوي بەرەر ەمەسپىن. اپام ارامىزعا ءتۇستى.

— قيسىقباسىمنىڭ ايتىپ وتىرعانى دۇرىس. بۇل ويىندا بىلىك قانا ەمەس، قيال دا كەرەك!

سونىمەن، ق ارپىندە مەن مىقتى بولدىم! التى اتاۋدان التى ۇپاي الدىم! د-دا تاعى قاتىردىم. كيىم اتاۋىن ىرىسبەك پەن جايناگۇل دە «دجينسى» دەپ جازىپتى. ويىن تالابى بويىنشا، ەكى ادام ءبىر اتاۋدى بىردەي جازسا، سىزىپ تاستاۋعا ءتيىس. ۇپاي جوق. مەن بولسام:

— دەرمانتين باتىڭكە! — دەپ قويىپ قالدىم.

— مىناۋىڭ ەندى ءتىپتى ۇيات! ونداي باتىڭكە بولۋشى ما ەدى؟

— ءاي، ىرىسبەك، ءقازىر اياعىڭا كيىپ جۇرگەنىڭ دەرمانتين ەمەس، تازا بىلعارى ما سوندا؟!

— ساعان داۋا جوق ەكەن! — دەدى ىرىسبەك.

«قالا-قالا» ويىنىندا جەڭىس سىيلاعان دەرمانتين باتىڭكەمەن رەسپۋبليكالىق وليمپياداعا بارىپ، جەڭىسپەن ورالاتىنىمدى ول كەزدە قايدان بىلەيىن...

توعىزىنشى سىنىپتا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن اۋداندىق وليمپيادادا ءبىرىنشى بولدىم. وبلىستان — ءۇشىنشى ورىن. ونىنشى سىنىپتا ەكەۋىنەن دە مىقتى شىقتىم. وبلىسقا ءوزىمدى قاتتى قامشىلاپ بارعانمىن، جولىم بولدى. مەن جازعان شىعارمانى ارنۇر ۇستاز وليمپيادانىڭ قورىتىندى كەشىندە بارشا جۇرتقا وقىپ بەرىپ، ۇلگى ەتتى. توبەم كوككە جەتتى. ۇيگە كەلگەسىن، رەسپۋبليكالىق سىنعا جاتپاي-تۇرماي دايىندالدىم. گۇلنار اپايىم ءسابيلى بولىپ، ۇيىندە وتىرعان ەدى. مەنى ۇيىندە دايىندادى. بوپەسىن ەمىزە سالىپ، كەمى ەكى-ۇش ساعات الدىمەن قازاق تىلىنەن، سوسىن قازاق ادەبيەتىنەن تاپتىشتەي تۇسىندىرەتىن. ۇستازىمنىڭ وسى ەڭبەگىن دە اقتاۋعا ءتيىسپىن.

كۇتپەگەن جەردەن موينىما سىزداۋىق قاپتادى. كەلمەي قويعان كوكتەمنىڭ سۋىعى ءتيدى مە، بىلمەيمىن. موينىم بۇرىلمايدى. سوندا دا ساباقتان قالمايمىن. ءبىر كۇن قالسام، بارشا دۇنيەنىڭ قىزىعىنان ادا بولارداي تىكىرەيىپ الىپ، مەكتەپكە تارتامىن. اتىمدى اتاعان ادامعا بۇكىل دەنەممەن بۇرىلامىن. ءبىراق كەشكىسىن قاتتى سىزدايدى-اي!.. جانىمدى كوزىمە كورسەتەدى. اپام شىداي الماي، ماقتا باسىپ تۇرىپ سىعىپ-سىعىپ قالادى. ودان دا داۋا از. ويبايىم كۇشەيمەسە، ازايمايدى.

سونداي ەم-دوم جاساپ وتىرعان كۇننىڭ بىرىندە ۇيگە سەرىك اعا كىرىپ كەلدى. ءوزى اۋدان ورتالىعىندا تۇرادى، ءبىزدىڭ كورشى ءۇيدىڭ تۋىسى. ەپتەپ باقسىلىعى دا بار. كىرگەن بەتتە:

— تاتەتاي-اۋ، نە ىستەپ وتىرسىز؟ بۇل بالانىڭ ماڭدايى جارقىراپ تۇر عوي! وزعالى تۇر عوي! قيناماساڭىزشى جانىن! ءتىل بولعان بالاڭىزعا، ءتىل بولعان. جاقسىلاپ اشتاتىڭىز، سول جەتەدى، — دەدى مەنىمەن بىرگە قينالىپ. كىرگەنى قانشا تەز بولسا، شىققانى دا سونشا جىلدام بولدى.

ەرتەڭىنە كۇن شىقپاي تۇرىپ، اپام مەنى كورشى اقان اپاعا اشتاتتى. اقان اپا ۇيىنە جەتكەنشە ەسىنەپ بارىپ، ءبىراز ۋاقىت تىرپ ەتپەي ۇيىقتاپ قالعانعا ۇقسايدى.

مىنە، ەندى «رەسپۋبليكالىق وليمپيادا، قايداسىڭ؟» دەپ جەزقازعانعا تارتىپ كەلەمىز. كۇرتىلىك ەرمەك وقىپتۋعان با دەيمىن، قانداي سۇراق قويساڭ دا مۇدىرمەيدى. ول — توعىزىنشى سىنىپ بويىنشا، مەن — ونىنشى، التىنگۇل ون ءبىرىنشى سىنىپتان الماتى وبلىسىنىڭ نامىسىن قورعاماقپىز. كيىمىم قوراشتاۋ. اياق كيىمىم ءتىپتى قىزىق، دەرمانتين كروسسوۆكا. باسقا ەشتەڭە تابىلمادى، شىنىمدى ايتايىن. اپامنىڭ شاماسى جەتكەنى سول بولدى. ءبىراق ونى ەلەپ جاتقان مەن جوق. جولاق شالبارىمنىڭ بالاعىن اياق كيىمىمنىڭ قونىشىنا اينالدىرا تىقپىشتاپ، الىپ-ۇشىپ كەلەمىن. جارىق ستانساسىندا سەگىز ساعات باسقا پويىز كۇتكەنىمىز بولماسا، جەزقازعانعا جاقسى جەتتىك. ورىن تابىلماي، پلاسكارت ۆاگوننىڭ جۇك قوياتىن ءۇشىنشى تەكشەسىنە جاتىپ بارعانىمىز بولماسا...

جارىسقا كەلگەندەردىڭ سيپاتىن كورىپ، اۋەلى شوشىدىم. ادەمى كيىنگەن ادەمى بوزبالالار مەن قىزدار. ءوزىمدى ولاردىڭ اراسىندا جۇرۋگە لايىقسىز سەزىنگەن ساتتەرىم دە بولدى. ءبىراق تەز شيرىقتىم. قورقاتىن تۇگى دە جوق!

ەرمەك ەكەۋمىزدىڭ ماڭدايىمىز جارقىرادى. ول — ءوز تۇستاستارىنان، مەن ءوز تۇستاستارىمنان وزىپ شىقتىق. التىنگۇل ىنتالاندىرۋ سىيلىعىن يەلەندى. الاتاۋىمىزدىڭ باۋرايىنا الكەۋدە كوڭىلمەن جەتتىك. وبلىستىق مۇعالىمدەر ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىنا توقتاپ، جاتاقحاناسىندا قالعان زاتتارىمىزدى الدىق تا، تارقاي باستادىق. ەسىكتەن شىعا بەرسەم، اپام جۇگىرىپ كەلە جاتىر ەكەن. اۋىلدا شىداپ جاتا الماعان عوي قايران انام!

— تىنىستاي، نە بولدىڭ، قالىڭ قالاي؟ — دەيدى القىنا داۋىستاپ.

— اپا، ءبىر! — دەيمىن ساۋساعىمدى شوشايتىپ.

— ءبىرى نەسى، ءبىرىنشى ورىن الدىڭ با؟

— ءيا، اپا، ءبىرىنشى ورىن!

ءوزىمنىڭ سونشا ۇستامدىلىق تانىتىپ تۇرعانىما قايرانمىن. اپام باس-كوزىمە قاراماي، وبە جونەلدى. قۇشاعىنا كىرە ءتۇسىپ، كۇن ءيىستى باسىمدى يىسكەتە بەردىم، يىسكەتە بەردىم.

اپام ەكەۋمىز بىردەن تالعارعا تارتتىق. بىلىسبەكتىڭ ءحالىن بىلە كەتپەكپىز. اعام ساباعىندا ەكەن، ءبىراز كۇتۋگە تۋرا كەلدى. ستۋدەنتتەر تۇرعان پاتەردە نە بەرەكە بولسىن، اسكەري ستاقاندارعا شايدى ازەر سۋىتىپ ىشتىك. بىلىسبەكتىڭ موينى جۋانداپ، ناعىز جىگىت بولىپ قالىپتى.

— ءوي، سەن مىقتى ەكەنسىڭ عوي! — دەدى ماعان شىن رازى بولىپ. سوسىن ءۇستى-باسىما، قىرى ابدەن كەتىپ، دوڭگەلەنىپ قالعان جولاق شالبارىما، ەسىكتىڭ كوزىندە ىرسيىپ جاتقان ءداۋ كروسسوۆكاما قاراپ الىپ:

— مىنا كيىمدەرمەن باردىڭ با؟ — دەدى سەنىڭكىرەمەي.

— ءيا.

بىردەڭە دەگىسى كەلىپ تۇردى دا، اپامنان جاسقاندى.

— ەڭ قۇرىعاندا، شالبارىڭدى ۇتىكتەپ كيمەيسىڭ بە؟ — دەدى سوسىن مىڭگىرلەپ.

7

داريعا جيىرما جاسىندا تۇرمىسقا شىعىپ كەتتى. بىلىسبەك وقۋىنىڭ ەكىنشى جىلىن ءتامامداپ، اسكەرگە كەتتى. اۋەلى ماسكەۋ تۇبىندەگى پودولسك قالاسىندا التى اي وقىدى، سوسىن تاۋەلسىز ەلدىڭ جاۋىنگەرى رەتىندە سارىشاعاندا بورىشىن وتەدى. ىرىسبەك ەسىكتەگى پەدكوللەدجگە ءتۇستى. ءاي، ونەر ينستيتۋتىندا وقيتىن-اق جىگىت ەدى، تاۋەكەل جاساپ كورمەدى عوي. ءبىرىنشى كۋرستا وقىپ ءجۇر. بويى ءالى كىشكەنتاي. ستۋدەنتتىك ءومىرىن جىر عىپ ايتسا، تاڭدى تاڭعا ۇراتىن داستانداي. مەنىڭ اۋزىمنىڭ سۋى قۇريدى.

— وتكەندە، قار جاڭادان تۇسكەندە شە، — دەيدى ەزۋى جيىلماي، — شاكەن، ءادىل ۇشەۋمىز جورىققا شىقتىق. قاس قارايعاندا ءادىلدى سىرتقا شىعارىپ جىبەردىك. قارنىمىز اش. جورىققا شىقپاساق تا ولمەيمىز، جاتاقتاعى ساناۋلى جىگىت بولعاسىن، قىزدار اس-سۋلارىنان ءبىزدى قالدىرعان ەمەس. جىگىتتىك نامىسىمىز قايدان ويناي قالعانىن قايدام، ءوزىمىز ەت اسىپ جەگىمىز كەلدى. كوزدەگەنىمىز — بالكونىندا ەت جايۋلى تۇرعان جاناردىڭ بولمەسى. بۇگىن ولار قالاعا كەتىپتى، بولمەلەرىندە ەشكىم جوق. بۇل كەزدە بالكوننان-بالكونعا ورتەكەدەي ورعۋدى ۇيرەنىپ العانبىز. تور قالتاعا ورالعان ەتتى شەشىپ الىپ، تومەنگە لاقتىرعانىمىز سول ەدى، جاتاقتىڭ ەسىگى اشىلىپ، كۇزەتشى قاقىرىنىپ-تۇكىرىنىپ سىرتقا بەتتەدى. تومەندە ەتتى قاقشىپ الماق بولىپ تۇرعان ءادىل زىم-زيا جوق بولدى، ءبىز دە دەمىمىزدى ىشىمىزگە تارتىپ، تۇرعان جەرىمىزدە قاتتىق تا قالدىق. كۇزەتشى ەشتەڭەدەن سەكەمدەنگەن جوق، بىردەن ۋچيليششە اۋلاسىنان شىعىپ كەتتى. تومەندە يتتەر ىرىلدايدى. قاراسا-اق... قاڭعىباس يتتەر توردىڭ دالا-دالاسىن شىعارىپتى، ەتكە تالاسىپ جاتىر. ءسويتىپ، ۇرلىق بىزگە جاقپادى، دەرەۋ تىيىلدىق.

— ءوي، اقىماقتار، وزدەرىڭ-اق جەڭىل-جەلپى بىردەڭە جاساپ جەي بەرمەيسىڭدەر مە؟ — دەيمىن ولاردىڭ تەرىس ارەكەتىن ۇناتپاي.

— وي، تىنىس، كەلەسى جىلى ستۋدەنت بولاسىڭ، سول كەزدە ءبارىن ءوزىڭ تۇسىنەسىڭ. — ىرىسبەك وسىنى ايتىپ، جەڭىل كۇرسىنەدى.

قار دەمەكشى، ەرتەڭ قويدىڭ كەزەگى. ءبىزدىڭ اۋىلعا قار قازان ايىن ورتالاماي-اق جاۋا بەرەدى. قوي تەبىندەپ جايىلا بەرەتىندىكتەن، قار ابدەن قالىڭداعانشا، دەگەرەس، بەل جاققا الىپ كەتەمىز. باقىت اعانىڭ قاسقا دونەنىن سۇراپ قويدىم. ارقاسى جاۋىر دەيدى، سونشا قينامايمىن دا.

ابىروي بولعاندا، كۇن اشىق. قويلار دا جايىلاتىن جەردى جاقسى ءبىلىپ العان، ارتىنان ءىلبىپ ەرىپ وتىرساڭ بولدى. قاسقا دونەننىڭ تىزگىنىن قويا بەرىپ، كوزىمدى قارىقتىرعان قارعا سىعىرايا قاراپ، وي جەتەگىندە كەلەمىن. بولاشاعىم قالاي بولار ەكەن؟ ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسە الار ما ەكەنمىن؟ بيىلدان باستاپ تەست دەگەن جاڭالىق شىقتى، نەشە بالل جيناي الامىن؟ شىنىمدى ايتسام، وسى ويىمنان ءوزىم قاتتى قورقامىن. الدىمداعى ءبىر اپكەم، ەكى اعام جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسە العان جوق، مەن قايتەمىن؟ ەگەر ۋنيۆەرسيتەتكە، وندا دا قازمۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە تۇسە الماسام، «سپورت ءجۋرناليسى بولسام» دەگەن ارمانىمنىڭ ك ۇلى كوككە ۇشادى عوي...

شىركى-ىن، ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسىپ كەتسەم عوي... وقىعاننىڭ كوكەسىن كورسەتەر ەدىم. ءبىراق قازمۋ-دا وقىعان قيىن شىعار، ا... ءبىزدىڭ اۋىلدان وندا قىمبات پەن اينۇر عانا وقيدى. سولار قىسقى كانيكۋلعا كەلگەندە سۇراپ كورمەسەم...

تاڭەرتەڭ اۋىلدان شىققانىمدا، ءاربىر ءۇيدىڭ ۇلكەنى ءوز قويلارىن قاتتى تابىستاعان. «تىنىسبەك، انەبىر توقتىم ىلەسە الماي قالۋى مۇمكىن، قارايلاي ءجۇرشى»، «مىنا كارى قويدى بۇگىن-ەرتەڭ سويامىز، ورىستە قالىپ قويماسىنشى»، «ءشيدىڭ تۇبىنە جاتىپ قالاتىندارى دا بولادى، ابايلا» دەگەن ءوتىنىش-اقىلداردى قالقيعان قۇلاعىما قۇيىپ الىپ-اق شىققانمىن.

ءيا، اۋىلداعىلاردىڭ تابىستايتىن دا ءجونى بار. ءبىزدىڭ كولحوز قازاقستاندا ەڭ ءبىرىنشى بولىپ تارادى. بۇرىن بايلىعى اسىپ-تاسىپ جاتاتىن شارۋاشىلىق اينالاسى ەكى ايدىڭ ىشىندە جوق بولدى. كولحوز مۇشەلەرىنە ەڭبەگىنە قاراي ۇلەس مالمەن بەرىلدى. از كۇندە بۇرىن قوراسىنان قوي ماڭىرامايتىن ۇيلەر كەم دەگەندە قىرىق-ەلۋ ۇساققا، ەكى-ۇش ءىرى قارا، بىر-ەكى جىلقىعا يە بولىپ شىعا كەلدى. مۇعالىمدەرگە، كەڭسە قىزمەتكەرلەرىنە ۇلەس ەڭ سوڭىنان ءتيدى. اپاما — ون بەس توقتى، ءبىر بۇزاۋ، بىلىسبەكتىڭ كولحوزداعى ءبىر جىلى ءۇشىن ەكى توقتى جازىلىپتى. كولحوز تارايتىن بولعاسىن، سوڭعى جىلى قويشىلار مۇلدە قىزىقپاعان سياقتى، بىزگە بۇيىرعان توقتىلار قوزىداي-اق. جۇندەرى قامپايىپ تۇرعانى بولماسا، ءبارىن تۇرتسەڭ قۇلاپ تۇر. ءالسىز. مەن قايدان بىلەيىن، العاشقى كۇنى ون جەتى توقتىنى وتاردان ءبولىپ اكەلىپ، ءشوپ قوراعا كىرگىزە سالعانمىن. «اش نەمەلەر ءبىر تويسىن» دەپ اياعان ءتۇرىم. اپام وسى ارەكەتىمدى قاتتى سوكتى. «مال كورمەگەن بايعۇس قۋالاپ ءجۇرىپ ولتىرەدى» دەگەننىڭ كەرىن كەلتىردىڭ، جەگەنى اش وزەگىنە ءتۇسىپ، قىرىلادى ەندى» دەگەن كۇدىگى ەرتەڭىنە-اق راسقا شىقتى. تاڭەرتەڭ تۇرساق، قورادا ۇشەۋى تەڭكيىپ ءولىپ جاتىر، ەكەۋىنىڭ تۇرۋعا ءالى جوق.

ءيا، ۇمىتقان جوقپىن، توقسان ءۇشىنشى جىلدىڭ قىسىندا ءبىزدىڭ اۋىل قوي قىرۋدان رەكورد جاسادى. ءاربىر ءۇيدىڭ اۋلاسىندا جوق دەگەندە تورت-بەس قوي ولىگىن كورەتىنىڭىزگە ءباس تىگەيىن. ءبىزدىڭ توقتىلاردىڭ ۇشەۋى عانا مال قاتارىنا قوسىلدى. كوكتەمگە قاراي اۋىلدىڭ اكىمشىلىگى ارنايى كولىك ءبولىپ، ولىكتەردىڭ ءبارىن اۋىل سىرتىنا اپارىپ كومدى. تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان باقىتسىز توقتىلارعا قاراۋ سونشالىقتى جيىركەنىشتى ەدى.

اۋىل ادامدارى دا قىزىق قوي، امان قالعان مالدىڭ ەسىن ءسال كىرگىزىپ العاسىن، كور-جەرگە ايىرباستاي باستادى. ەكى بوتەلكە تازا اراققا ءبىر توقتى وپ-وڭاي الماستىرىلا بەرەتىن. قىتايى باتىڭكەلەردىڭ ءسال شىدامدىسىنا دا توقتى بايقۇس پۇل ەسەبىندە ەدى. جەگىشتەر جەدى، ناق الدانعان ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ اقكوڭىل تۇرعىندارى بولدى.

مەنىڭ باعىپ جۇرگەنىم — سول كولحوز تاراۋ «قىرعىنىنان» امان-قالعاندار. وبالى نە كەرەك، ەشبىرى شاشاۋ شىقپاي، پىرداي بولىپ جاتتى دا قويدى. اينالايىن دەگەرەس وت قوي، قاردىڭ استىنا تۇمسىعىن تىعىپ جىبەرگەن قويلار باس كوتەرمەي، اۋزىن شوپتەن الماعان كۇيى بارقىراي ماڭىرايدى. قاسقا دونەننىڭ تىزگىنىن قويا بەرىپ، شايىمدى اسىقپاي ۇرتتاپ، مەن دە قيالعا ەركىن بەرىلدىم.

كەشكى تورتتەر شاماسىندا وتار باسىن اۋىلعا بۇردىم. بەستەن وتە-اق قاراڭعىلىق تۇمشالاپ الادى، سوندىقتان بۇدان كەشىكتىرۋگە بولمايدى. جولعا تۇسكەن قوي اۋىلدى بەتكە الىپ، اسىقپاي شۇبىردى. ارتىما قارايلاي-قارايلاي ۇزاي بەرگەنىم سول ەدى، شي تۇبىندە قۇنجىڭداپ كوتەرىلە الماي جاتقان توقتىنى كوزىم شالىپ قالدى. باعانا نۇرقادىر اتا تابىستاعان توقتى عوي، كورگەنىم قانداي ابىروي بولدى! تاياپ كەلىپ، ات ۇستىنەن جۇلىپ الدىم. قاسقا دونەننىڭ جاۋىرىنا ەر باتىپ كەتتى، ءسىرا، قايقاڭ ەتىپ بارىپ تۇزەلدى. توقتى قاۋىرسىنداي جەڭىل ەكەن، الدىما ەش قينالماستان وڭگەردىم. ەكى-ۇش كەزەڭنەن اسقانشا توقتى جازعان الدىمدا مۇلگىپ جاتتى دا قويدى. سوسىن ءسال دە بولسا ەس جيىپ، قۇشاعىمنان بوسانۋعا تالپىندى. قويا بەردىم. تىڭايىپ قالىپتى، وتارعا ەرىپ كەتتى.

اۋىلدىڭ ءتۇتىنى كورىنەتىن كەزەڭگە كوتەرىلگەندە، قاليشا اپانىڭ كارى قويى ءبىر ورىندا اينالشىقتاپ تۇرىپ قالدى. «تەنتەك بولىپ قالعاننان ساۋ ما؟» دەپ ارى-بەرى قاقپايلاپ كورىپ ەدىم، العا باسار ەمەس. باسى سول جاعىنا قاراي تارتا بەرەدى. ات ۇستىنەن وڭگەرمەك بولىپ ەدىم، قايدا-ا، اۋىر ەكەن. قاسقا دونەن جاۋىرىن ماناعىسىنان دا اۋىرسىنىپ، قايقاڭداي بەردى. امال جوق، تىڭايۋىن كۇتۋىم كەرەك. قوي باسى ۇزاپ، اۋىلعا باراتىن جولمەن تۋرا تارتىپ بارادى. قاس قارايدى. كارى قوي بىر-ەكى اتتاسا-اق السىرەپ قالادى. تاستاپ كەتۋگە بولمايدى، ەرتەڭ يت-قۇسقا جەم بولسا، قاليشا اپادان ۇيات. اتتان ءتۇسىپ الىپ، يتەرىپ كوردىم. بولمادى. قاسقا دونەننىڭ تىزگىنىن شىنتاعىما قىستىرىپ الىپ، قويعا ءىلبىپ ەرە بەردىم.

ءتۇن ابدەن ورنادى. ايدىڭ ءسال جاڭارىپ قالعان شاعى عوي دەيمىن، ولىمسىرەگەن ساۋلەسى اينالاڭدى اجىراتۋعا جەتەدى. قاپ، اپام قورقىپ قالدى-اۋ... جايناگۇلدى ۇيگە جالعىز تاستاي المايدى، قايتەر ەكەن؟ الدىمنان بىر-ەكى بالانى جۇگىرتىپ جىبەرسە جاقسى بولار ەدى. كارى قويدى اتقا وڭگەرەر ەدىك تە، اۋىلعا ءقازىر-اق جەتىپ الار ەدىك.

— تىنىستاي، قۇلىنىم، قايداسىڭ؟ — دەگەن داۋىس قۇلاعىما تالىپ جەتتى. اپاتايىم شىداي الماي، ءوزى شىعىپ كەتكەن بە الدىمنان؟

— اپا، قورىقپاڭىز، مۇندامىن، — دەدىم بارىنشا سابىرلى داۋىستاپ. اپام ۇشىپ كەلەدى ەكەن. اۋىلدان نەداۋىر ۇزاقتا تابىستىق. ۇستىنە ىلە سالعان اكەمنىڭ ەسكى پالتەسى القام-سالقام.

— وي، اپا، سونشا جەردەن جۇگىرىپ كەلگەنىڭىز نە؟ ءوزىم-اق بارار ەدىم عوي.

— سورلى-اۋ، سورلى، سەنى قاسقىر جەپ كەتتى مە دەپ... قوي اۋىلعا باعانا كەلىپ الدى عوي...

— سورلى ەمەسپىن، اپا، مىنا كارى قوي جۇرە الماي قالدى.

— تاستا، تاستا، جانىڭنان ارتىق ەمەس. ازار بولسا، ءبىر قوي تولەرمىز.

بەكۇلان مەن دارقان دا كەلىپ قالىپتى. قويدى وڭگەرىپ الىپ، اۋىلعا تارتىپ كەتتىك. اپامنىڭ قورقىنىشى ءسال باسىلعان سياقتى. ءبىراق «جايناگۇل ۇيدە جالعىز قالدى» دەپ العا ءتۇسىپ، تاعى دا جۇگىرە جونەلدى.

8

ون ءبىرىنشى سىنىپتا رەسپۋبليكالىق وليمپيادادان ءۇشىنشى ورىن الىپ قالدىم. ءبارى وزىمنەن. «شىعارمانى تەك «بەسكە» جازامىن» دەگەن سەنىمنىڭ كوكىرەگىمە قايدان ورناپ العانىن تۇسىنبەدىم، بەرىلگەن ءتورت ساعاتتىڭ ەكەۋىن قاعاز شيمايلاپ، ويىن ويناپ وتكىزگەنىم راس ەدى. سوسىن ءبىر ساعاتتا جازىپ، ءبىر ساعاتتا تازا قاعازعا كوشىردىم دە... «ءتورت» الىپ قالدىم. كوڭىل-كۇيىم بىردەن ءتۇستى. ءوز ويىمدا وتە جاقسى جازعان سياقتى ەدىم. اۋىزشا تۋردا دا ساسقالاقتاپ، ءبىلىپ تۇرعان تاقىرىپتى دۇرىس ايتپاعاندايمىن. ءبىرىنشى ورىن العان بەس بالانىڭ ىشىندە ءاتى-جونىم اتالماعاسىن، بۇكىل ارمانىمنىڭ بىت-شىتى شىققانداي، ۇيگە سۇلەيساپا كۇيدە ورالدىم. ءبىتتى، ۋنيۆەرسيتەت كوزدەن بۇل-بۇل ۇشتى دەگەن وسى شىعار. «ءپان وليمپيادالارىنىڭ جەڭىمپازدارىن جوعارى وقۋ ورىندارىنا ەمتيحانسىز قابىلدايدى ەكەن» دەگەن سىبىس قۇلاعىمىزعا جەتكەلى ءبىرتالاي ۋاقىت. ال مەن... مەن قولدا تۇرعان مۇمكىندىكتەن ايىرىلدىم.

اپام سىرتقا ونشا بىلدىرمەسە دە، مەنەن كەم قينالعان جوق. كوكتەم شىعا، الماتىعا تارتىپ كەتتى. اكەمنىڭ تۋعان بولەسى ءىرى قىزمەتتە ەدى، سويلەسىپ قايتپاق.

اپام الماتىدان ورالعاندا، مەن قورا تازارتىپ جاتقان ەدىم. قاسىمدا ەرنات بار. ولاردىڭ وتباسى ەكى-ۇش جىل بۇرىن تالعار جاققا كوشىپ كەتكەن-دى، ءوزى اۋىلعا قىدىرا كەلىپتى. اپامدى الىستان كورىپ، الدىنان جۇگىرە شىقتىم. اناشىمنىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى. ءتو-و، مۇنشا كوپ سومكەنى قالاي كوتەرىپ كەلگەن؟! «جولىڭ بولاتىن بولدى، بالام» دەدى كۇلىمسىرەپ. قول-اياعىم جەرگە تيمەي، لىپىلداپ كەتتىم. اپام كيىم اۋىستىرىپ شىققانشا، قورا جاقتى جىلان جالاعانداي ەتپەكپىن.

— جۋرفاك قوي، اپا؟ — دەدىم قاسىما كەلگەندە.

— «تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسۋىڭە كومەكتەسەمىن» دەدى اعاڭ.

— ا-ا؟!

— جاقسى ماماندىقتار كوپ دەيدى وندا، «كەز كەلگەنىن تاڭداسىن» دەپ وتىر.

كۇرەكتى لاقتىرىپ جىبەرىپ، ەڭىرەپ جىلاپ، جەرگە وتىرا كەتتىم. ءۇمىتىم تاعى جەلگە ۇشقانى ما؟ «ءوزىڭ-اق وقى سوعان» دەپ مىڭگىرلەيمىن ارا-اراسىندا. ەرنات مەنى جۇباتىپ اۋرە. «اپاڭنىڭ قولىنان كەلگەنى سول عوي، اياساڭشى» دەيدى، وعان ىڭعاي بەرەر ءتۇرىم جوق. اپام بولسا: «قايتەمىن، ەندى، قايتەمىن؟ بارماساڭ بارما، اۋىلدا قوي باعاسىڭ»، — دەپ شاراسىز وتىرا كەتتى.

مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىردىم. مەملەكەتتىك ەمتيحاندار تاپسىرىپ جاتقان كەزدە ديرەكتور مۇحامەدجان اعا مەنىڭ جاۋاپتارىمدى ءوزى تىڭداپ وتىردى. ورىس تىلىنەن ارمانىم جايلى سۇراققا جاۋاپ بەرە كەلىپ: «يا حوچۋ پوستۋپيت ۆ بولشوي ۋنيۆەرسيتەت»، — دەپ سالدىم. ديرەكتور ەزۋ تارتتى. شىعىپ بارا جاتىپ: «پوستۋپي، پوستۋپي ۆ بولشوي ۋنيۆەرسيتەت»، — دەدى وتە بايسالدى.

مىنە، مەن دە تالاپكەرمىن. ەرتەڭ اۋىلدان الماتىعا اتتانامىن. ىرىسبەك پەن نەمەرە اپكەم جانسايانىڭ جىنىما تيگەنى-اي!.. ەكەۋى مەنى تۇنىمەن «وقىتتى».

— الماتىعا بارعاندا، 65-اۆتوبۋسقا مىنەسىڭ. رايىمبەك داڭعىلىمەن باتىسقا ءجۇرىپ، ءدال سەگىز ايالدامانى ساناپ وتىرىپ ءتۇسىپ قالاسىڭ. ءاي، «بالمۇزداق»، بايقا، اۆتوبۋستىڭ ءاربىر باعدارشامعا توقتاعانىن ايالداما دەپ قالما، — دەي مە-اۋ...

— بىرەۋدەن بىردەڭەنى سۇراعاندا، اۋىلداعىداي داۋدىراما. ءبىر جاقتى قولىڭمەن ەمەس، يەگىڭمەن نەمەسە قاباعىڭمەن نۇسقا، — دەي مە اۋ...

— اۆتوبۋسقا كىرگەندە، جولاۋشىلار «پەرەدايتە» دەپ اقشا بەرسە، قالتاڭا سالىپ الىپ جۇرمە. سەن دە «پەرەدايتە» دەپ، الدىڭداعى ادامعا بەرىپ جىبەر. الدىڭداعى نە ارتىڭداعى ادامدى ساۋساعىڭمەن تۇرتپە، يىعىنا جاي عانا قولىڭدى قوي، — دەي مە-اۋ...

— كوشەدە تۇك كورمەگەندەي بالمۇزداق سوراپتاما. ويتكەنى، ءوزىڭ دە «بالمۇزداقسىڭ»، — دەي مە-اۋ...

مەنى اپام قورعاشتاپ شىقتى. «سەندەر جۇرگەن الماتىدا ءبىر كەزدەرى ءبىز دە جۇرگەنبىز. قيسىقباسىم بارىڭنەن وزادى، كورىپ تۇرىڭدارشى» دەپ قاناتتاندىرىپ قويدى.

قالاعا جالعىز اتتاندىم. بۇعان دەيىن ەشقاشان الىسقا جالعىز شىعىپ كورمەپ ەدىم، ىشتەي جۇرەكسىنىپ تۇرعان دا سياقتىمىن. اپام مەنى ساپارعا شىعارىپ سالارداعى قاشانعى ادەتىمەن ماڭدايىمنان ءسۇيدى دە، اللاعا اماناتتاپ، تۇرعان ورنىندا قالا بەردى. اپام مۇندايدا ەشقاشان سىرتقا قوسا شىققان ەمەس.

ءنان اۆتوبۋستىڭ وڭ جاعىنداعى تەرەزەگە تەلمىرىپ وتىرمىن. جاڭا ءومىر باستالدى، تىنىسبەك مىرزا! ول قانداي ءومىر بولار ەكەن؟ الدىمنان نە كۇتىپ تۇر؟ وقۋعا تۇسە الامىن با؟ «تۇسە الماساڭ، تۇك تە رەنجىمە، بالام. ءبىر جىل دايىندالىپ، كەلەر جىلى قايتا تاپسىراسىڭ. ءومىر ىلعي جەڭىستەردەن تۇرا بەرمەيدى» دەگەن اپامنىڭ ءسوزى قۇلاعىمدا ءالى جاڭعىرىپ تۇر. «تۇسەمىن، اپا، تۇسەمىن!» دەيمىن تىستەنىپ.

اۆتوبۋس شەلەكتىڭ سىرتىنداعى زيراتتار تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا، قالىڭ ءشيدىڭ اراسىنان قويان قاشتى. قۋانىپ كەتتىم. جاقسى ىرىمعا بالادىم.

مىنە، مىناۋ مەن ارمانداعان الماتى! 65-اۆتوبۋسقا ءمىندىم. قاپتالىنداعى 1 دەگەن نومىرگە كوزىم ءتۇستى، ونى دا جاقسىلىققا جورىدىم. قولىمداعى قاعازعا قايتا-قايتا قاراعىشتاپ ءجۇرىپ، ءاليا اپكەمنىڭ ءۇيىن دە ءدال تاپتىم. باسى ءساتتى باستالدى، ەندى وقۋعا دا ءتۇسىپ كەتسەم ەكەن.

اۋەلحان ناعاشىم دا قالادا ەكەن، مەنى دەرەۋ قازمۋ-دىڭ قابىلداۋ كوميسسياسىنا اپاردى. رەسپۋبليكالىق وليمپيادادان ءۇشىنشى ورىن العان ماراپاتىما قاراپ تۇرىپ، كوميسسياداعى اپاي: «ءقازىر مەن تىزىمنەن قاراپ جىبەرەيىن، ەگەر شىنىندا دا بۇل بالانىڭ ءاتى-جونى تىركەلىپ تۇرعان بولسا، ۋنيۆەرسيتەتكە ەمتيحانسىز قابىلدانۋى مۇمكىن»، — دەگەنى!.. «ءىىى ورىن. ت.قۇرىشبەك ۇلى — الماتى وبلىسى» دەگەن جازۋدى تىزىمنەن اپايدان بۇرىن تاۋىپ الدىم، ساۋساعىممەن نۇسقاپ تا جىبەردىم. «قۇجاتتارىڭىزدى تاپسىرا بەرىڭىزدەر، شەشىم ءبىر اپتانىڭ ىشىندە شىعادى» دەدى ول كىسى. قۇلاعىم شىڭىلداپ كەتتى. سىرتقا شىققاندا اۋەلحان اعام قۇشاعىنا قاتتى قىسىپ الىپ: «ستۋدەنت بولدى دەگەن وسى!» — دەپ قۇتتىقتاپ تا جىبەردى.

قۇجاتىمىز تاپسىرىلماي تۇرىپ، الاتاۋدىڭ ءبىر قويناۋىندا اۋەلحان اعامنىڭ ەكى كۋرستاسىمەن — بۇل كۇندەرى عىلىم دوكتورى اتانعان ەكى اعايمەن بىرگە وقۋعا تۇسكەنىمدى اتاپ وتكەن ساتتەردى قالاي ۇمىتايىن...

شىنىندا دا، شەشىم تەز دايىن بولدى. جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، ورىس اعاي مەنى اۋديتوريالاردىڭ بىرىندە ءماجىلىس قۇرىپ وتىرعان كوميسسياعا كىرگىزدى دە جىبەردى. وڭشەڭ قاسقا ماڭداي اعالار مەن كوزىلدىرىكتى تاتەلەر! اراسىندا مۇرتىن ساندەپ قويىپ، كۇننىڭ ىستىعىندا گالستۋككە قىلعىنعان جاپ-جاس جىگىتتەر دە بار. تۇس-تۇستان سۇراق قويىپ، مەنىڭ گازەت-جۋرنالدارعا شىققان ماقالا، ولەڭدەرىمدى اۋدارىستىرىپ، ءبىراز ساستىردى. سوسىن شاشىن ارتقا كوتەرە تاراعان ءبىر اعاي: «تىنىسبەك، مەكتەپتى دە ۇزدىك ءبىتىرىپسىڭ، رەسپۋبليكالىق وليمپيادانىڭ جەڭىمپازى دا، جۇلدەگەرى دە ەكەنسىڭ. جاريالاعان ماقالالارىڭ دا كوڭىلىمىزدەن شىقتى. قىسقاسى، سەن بارلىق تالاپقا ساي كەلىپ تۇرسىڭ. قابىلداۋ كوميسسياسىنىڭ شەشىمىمەن سەن وقۋعا ءتۇسۋ ەمتيحانىنان بوساتىلدىڭ. اۋىلىڭا قايتا بەر. ءوزىڭدى ستۋدەنتپىن دەي بەرسەڭ دە بولادى. تامىز ايىنىڭ ورتاسىندا مينيسترلىكتىڭ بۇيرىعى شىعادى، ونى فاكۋلتەت باسشىلىعى ساعان حابارلايتىن بولادى. جولىڭ بولسىن!» — دەپ شىعارىپ سالدى.

مەن ستۋدەنتپىن! ۋرا! مەن قازمۋ-دىڭ ستۋدەنتىمىن! اپاما قالاي ايتسام ەكەن؟ جۇگىرىپ كەلەمىن. جاڭبىر قۇيىپ كەتتى. جازدىڭ ەركە جاڭبىرى. اباي داڭعىلىنا ءتۇسىپ، 19 تروللەيبۋسقا مالمانداي سۋ بولىپ كىرگەن ماعان جولاۋشىلار ايانىشپەن قاراپ ەدى. ولاردى ەلەپ تۇرعانىم جوق، تۇلا بويىمنان توگىلگەن سۋعا قاراماي، ىرجيىپ كۇلە بەردىم، كۇلە بەردىم.

اپاما اۋداندىق وقۋ ءبولىمى تەلەفون شالىپ، سول كۇنى-اق قۇتتىقتاپ قويىپتى!

ارمىسىڭ، ۇلكەن ءومىر! ارمىسىڭ، الماتى! مەنىڭ مۇلدە جاڭا ءومىرىم باستالدى!

ەپيلوگ

...سوڭعى كۋرستىڭ سوڭعى سەسسياسى. ەندى ەكى ايدان كەيىن تىنىسبەكتەردىڭ كۋرسى ۋنيۆەرسيتەت بىتىرمەك. بۇگىن ءار توپ وزدەرى بولىنگەن كافەدرا بويىنشا ارناۋلى كۋرستان ەمتيحان تاپسىرادى. تىنىسبەك جۇرەكسىنىپ تۇر. پروفەسسور قايتەر ەكەن؟ بىلايىنشا، بارلىق سۇراققا جاۋابى دايىن. ءبىراق ۇستازىنىڭ مىسى باسىپ كەتە بەرەدى. كافەدراداعى التى ستۋدەنت قاباق ءتۇيىپ، ءتاس-تۇيىن بەكىنىپ الىپتى.

پروفەسسور قاشانعى ادەتىنشە ەمتيحانعا ءبىر مينۋت كەشىكپەي كەلدى. ورىندارىنان قوپارىلا تۇرىپ، قۇرمەت كورسەتكەن ستۋدەنتتەردى از-كەم شولىپ ءوتىپ، پاپكىسىندەگى قاعازدارىن ادەتتەگىدەن ۇزاق اقتاردى. الدەنەنى ەسەپتەدى، الدەنەنى سىزدى. ارتىنشا-اق:

— قۇرىشبەك ۇلى، ورنىڭىزدان تۇرىڭىز! — دەدى بۇيىرا سويلەپ.

اپىر-اي، ءالى ەشكىمگە ەمتيحان بيلەتىن الدىرماپ ەدى، نە دەمەك ەكەن؟

— قۇرىشبەك ۇلى، ءسىز ءبىزدىڭ ارناۋلى كۋرس پانىنەن ەڭ جوعارى 96 بالدىڭ 92ء-سىن جيىپسىز. كانسپەكتىڭىز تولتىرۋلى، تاپسىرمالارىڭىزدىڭ ءبارى ورىنداۋلى ەكەن. وسى سەمەستردە رەسپۋبليكالىق گازەتتەرگە ءۇش ماقالاڭىز شىعىپتى. دەمەك، ءسىز ءبىز قويعان تالاپتاردىڭ ءبارىن دە ورىندادىڭىز. ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، سىزگە «بەس» دەگەن باعانى اۆتوماتتى تۇردە قويۋعا بولا ما، بولماي ما؟

تىنىسبەكتىڭ اۋزىنا ءسوز تۇسپەي قالدى. ساسىپ قالعانىن سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ، ۇستازىنىڭ قاباعىن باقتى. ءازىلى ەمەس سياقتى. ءوزىنىڭ تارعىلداۋ كۇلكىسىمەن قارق-قارق كۇلىپ وتىر.

— بولادى، اعاي، نەگە بولماسىن؟! — دەدى باتىلدانىپ.

— بولسا، اكەلىڭىز سىناق كىتاپشاڭىزدى!

پروفەسسوردىڭ بىرەۋگە «اۆتومات» قويعانىن ەستىگەن دە، كورگەن دە ەمەس. «قارتايا باستاعانى شىعار» دەگەن ءبىر وي ميىن ارالاپ ءوتتى. ەڭسەسىن تىك ۇستاپ، ۇستازىنا كىتاپشاسىن تاپسىردى.

— ەكىنشى كۋرستا ءبىراز قيقاڭداپ، جۇگىڭ ەكى جاعىڭا كەزەك اۋىپ ەدى، تەز ەس جيدىڭ، بالا! جامان مامان بولماۋىڭ كەرەك ەندى. ۇقتىڭ با؟ — دەدى كوزىن ەجىرەيتە قاداپ.

— ۇقتىم، اعا! — تىنىسبەك تەرەڭ تىنىستادى.

ۇستازىنىڭ قويعان «بەسىنە» اۋديتوريا سىرتىندا قايتا-قايتا قاراعىشتاپ تۇرىپ:

— وتان-انا وسى ەڭبەگىڭىزدى ەسكەرەدى! — دەدى تىنىسبەك. پروفەسسوردىڭ قاتتى سۇيسىنگەندە ايتاتىن ءسوزى عوي بۇل...

---