InfoHub Logo

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن كسرو، اقش، جۇڭگو جانە ۇلىبريتانيا مەملەكەتتەرىنىڭ بەلسەندىلىك تانىتۋىمەن قۇرىلعان حالىقارالىق ۇيىم. ۇزاق جىلداردان بەرى الەمدە بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدە ەرەكشە ءرول اتقارىپ كەلە جاتقان بۇل ۇيىمنىڭ دۇنيەگە كەلۋى وڭاي بولا قويعان جوق . وسى جىلدار ىشىندە اتالعان ەلدەردىڭ باسشىلارى، سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى، تالاي مارتە باس قوسىپ، ۇيىمنىڭ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرىن تالقىلادى. سول كەزدەسۋلەردىڭ بارلىعى قىزۋ پىكىرتالاس جاعدايىندا وتكەنى تاريحتان بەلگىلى.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ەڭ باستى ءارى نەگىزگى قۇجاتى ونىڭ جارعىسى بولىپ تابىلادى. تاريحي دەرەكتەردى العا تارتساق ، ۇيىم جارعىسىنىڭ جوباسى كسرو، اقش، جۇڭگو جانە ۇلىبريتانيا مەملەكەتتەرى وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن جاسالعان. قۇجات بەس تىلدە – ورىس، اعىلشىن جۇڭگو، فرانسۋز جانە يسپان تىلدەرىندە دايىندالىپ، وعان 1945 جىلدىڭ 26 ماۋسىمىندا سان- فرانسيسكو كونفەرەنسياسىندا 51 مەملەكەت قول قويدى. ال جارعى سول جىلدىڭ 24 قازانىندا اتالمىش كونفەرەنسياعا قاتىسۋشى ەلدەردىڭ جارعىنى ستراتيفيكاسيالاۋلارىنا بايلانىستى كۇشىنە ەنگىزىلدى. سودان بەرى 24 قازان حالىقارالىق قوعامداستىقتا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قۇرىلعان كۇنى رەتىندە كەڭىنەن اتالىپ ءوتىپ ءجۇر. كوزى قاراقى كوپشىلىككە جاقسى تانىس، ۇيىمعا مۇشە بارلىق مەملەكەتتەر كىرەتىن باس اسسامبلەيا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس ورگانى سانالادى. بۇۇ-عا مۇشە ەلدەردىڭ ءارقايسىسى شەشىم قابىلداۋ كەزىندە ءبىر داۋىسقا يەلىك ەتەدى. جالپىعا ورتاق ەرەكشە ماڭىزدى ماسەلەلەر، اتاپ ايتقاندا، بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىك، ۇيىمعا جاڭا مۇشەلەر مەن ونىڭ بيۋدجەتىن قابىلداۋ ماسەلەلەرى بۇۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ۇشتەن ەكىسى قاتىسىپ، داۋىس بەرۋ قورىتىندىسى بويىنشا شەشىلەدى. سونداي-اق باس اسسامبلەيا ۇيىمىنىڭ بيۋدجەتىن قاراپ، بەكىتەدى. ۇيىمنىڭ ءارتۇرلى ورگاندارىنا مۇشەلەر قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ۇسىنۋىمەن بۇۇ-نىڭ باس حاتشىسىن سايلايدى. بۇگىندە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە رەسەي، اقش، جۇڭگو، ۇلىبريتانيا جانە فرانسيا مەملەكەتتەرى تۇراقتى مۇشە.

حالىقارالىق قوعامداستىقتا ورنى ايرىقشا، نەبىر وزەكتى ماسەلەلەردى سالقىنقاندىلىقپەن شەشىپ كەلە جاتقان باس اسسامبلەيانىڭ العاشقى سەسسياسى وسىدان 60 جىل بۇرىن، 1946 جىدىڭ 10 قاڭتارىندا لوندونداعى ۆەستمينيستەر ورتالىق زالىندا اشىلعان. ونداعى يناگۋراسيالىق ءسوز سويلەۋ قۇرمەتىنە ۇلىبريتانيانىڭ پرەمەر-مينيسترى كلەمەنت ەتتلي يە بولدى. بەلگيالىق پول انري سپااك ءبىرىنشى سەسسيانىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلانىپتى. قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ العاشقى وتىرىسى قاڭتاردىڭ 17-سىندە بولسا، وعان اۆستراليانىڭ ەلشىسى ءتوراعالىق ەتكەن.

تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا 1992 جىلدىڭ 2 ناۋرىزى قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشەلىككە قابىلدانۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەلىمىز بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 46-سەسسياسىندا ۇيىمنىڭ جاڭا مۇشەسى رەتىندە عانا ەمەس، قازىرگى زاماننىڭ ەڭ وزەكتى حالىقارالىق پروبلەمالارى بويىنشا بەلسەندى پوزيسيا ۇستاناتىن مەملەكەت رەتىندە مۇشە بولدى. مەملەكەت باسشىسى قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ساياساتى تۋرالى ايتا كەلىپ، ەكى ماڭىزدى ۇسىنىستى العا تارتتى. ونىڭ ءبىرىنشىسى – بارلىق ۇكىمەتتەردىڭ ىزگى نيەت ءبىلدىرۋ تارتىبىمەن «ءبىر+ءبىر» فورمۋلاسى بويىنشا بۇۇ-نىڭ بىتىمگەرشىلىك كۇش-جىگەرىنىڭ قورىن قۇرۋدى باستاۋ. بۇل فورمۋلا ءاربىر مەملەكەت وعان ءوزىنىڭ قورعانىس بيۋدجەتىنەن ءبىر پايىز ءبولىپ، جىل سايىن ونى ءبىر پايىزعا ۇلعايتىپ وتىرۋدى كوزدەيدى. وسىلاي ەتكەندە ون جىلدان سوڭ بىتىمگەرشىلىك سوماسى ون ەسەگە وسەدى. ەكىنشى ۇسىنىسى – ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس (اوسشك) شاقىرۋ. مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل باستاماسى كوپشىلىك ەلدەر تاراپىنان، سونداي-اق بۇۇ-دان قولداۋ تاۋىپ، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىن ايقىنداۋدا ايتارلىقتاي ءرول اتقارادى.

قازاقستان – يادرولىق قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتقان الەمدەگى بىردەن- ءبىر ەل. بۇل ماسەلەنى بۇۇ اياسىنداعى جيىنداردا ۇنەمى كوتەرىپ، وزگە مەملەكەتتەرگە ۇلگى كورسەتىپ كەلەدى. ەلىمىزدىڭ يادرولىق قارۋدى سىناقتان تولىق توقتاتۋ جونىندەگى تاباندى ۇستانىپ، بۇۇ تاراپىنان قولداۋ تابۋدا. ماسكەۋدە 2001 جىلدىڭ تامىزىندا الماتىدا وتكەن «ءححى عاسىر: يادرولىق قارۋدان ازاتتىق جولىندا» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنسياسىندا بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى ۆ.پەتروۆسكييدىڭ: «حالىقارالىق قوعامدا ازاتتىق ءۇشىن قازاقستان جاۋاپتى ساياسي ەرىك جىگەرمەن، سالماقتى سوزبەن جانە ناقتى ىستەرمەن ادامزات ءوزىن-وزى جوياتىن قۇرالداردان عالامشاردى قالاي ازات ەتۋگە بولاتىندىعىنىڭ جارقىن مىسالىن كورسەتتى»، – دەپ مالىمدەۋى قازاقستاننىڭ وسى ماسەلەدە ۇستانعان باعىتىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن كورسەتەدى.

قازاقستان، سونداي-اق بۇۇ-عا مۇشە مەملەكەت رەتىندە مۇشە مەملەكەت رەتىندە ساياسي پروبلەمالاردىڭ، ونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيا ايماعى ەلدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى پروبلەمالاردىڭ رەتتەلۋىنە دە ۇيىتقى بولىپ كەلەدى. بۇعان بۇۇ اياسىندا ءوزىنىڭ مىڭجىلدىق سامميتىندە قازاقستان باسشىسىنىڭ اۋعان ماسەلەسىن رەتتەۋدە ءتيىستى ناتيجەلەردىڭ بولماي وتىرعانىنا الاڭداۋشىلىعىن بىلدىرە كەلىپ، ونى تۇراقتاندىرۋدا ناقتى ءىس-شارالاردى ازىرلەۋ ءۇشىن اۋعانىستان مەن ورتالىق ازياداعى جاعدايدى قاراۋعا ارنالعان قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە ارنايى وتىرىسىن شاقىرۋدى وتىنگەنى بولماق . ويتكەنى، اۋعانىستاعى جاعداي ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن قاتار، وزىندىك ايماقتاردا قاۋىپسىزدىك ساقتاۋدا كەرى ەتە باستاعان. كەيىنىرەك، ياعني 2001 جىلدىڭ ساۋىرىندە قازاقستانننىڭ وسى ۇسىنىسى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە جانە باس اسسامبلەيانىڭ 55-سەسسياسىندا رەسمي قۇجات رەتىندە قاتىسۋشى ەلدەرگە تاراتىلدى. بۇگىن قازاقستان ۇسىنىسى اۋعانىستاندى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىندا ءوز ناتيجەسىن بەرىپ جاتقانىن اتاپ وتكەن ءجون. ەلىمىز بۇۇ-نا مۇشە بولعاننان بەرگى ارالىقتا ۇيىم جۇمىسىندا قابىلدانعان حالىقارالىق كونۆەنسيالاردىڭ كوپشىلىگىنە قوسىلدى. مىسالى، ادام قۇقىقتارى، حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى، قورشاعان ورتانى قورعاۋ، ەسىرتكىگە باقىلاۋ جاساۋ، تاعى باسقا دا كونۆەنسيالار قوسىلىپ، ءوز ۇستانىمىن اشىق ءبىلدىرىپ كەلەدى. ناقتى مىسال كەلتىرەيىك، بۇۇ اسسمابلەياسىنىڭ 53-سەسسياسىندا قازاقستان ورتالىق ازياداعى ترانزيت ماسەلەلەرى بويىنشا قارار قابىلداۋعا باستاما بولعان ەدى. ويتكەنى، ەۋروپا ازيا ەلدەرىنىڭ اراسىندا ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ ءۇشىن ۇلتتىق جانە ايماقتىق كولىك ينفراقۇرىلىمداردى قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزى زور. وسىنىڭ نەگىزىندە ەۋروپا مەن ازيا اراسىنداعى ترانزيتتتىك كولىك قاتىناستارىن دامىتۋ باعدارلامالارىن ازىرلەۋ مەن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى دونور ەلدەردىڭ تاراپىنان بولاتىن ءىس-شارالاردىڭ حالىقارالىق قۇقىقتىق نەگىزىن قۇرۋ جۇمىستارى كەڭ الىنا باستادى.

ءمۇيىزى قاراعايداي ۇيىمنىڭ قازاق­ستان­داعى وكىلدىگىنە جۇمىسقا كىرۋ ءۇشىن ءۇمىت­كەر اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىن ءبىلۋى مىندەتتى ەكەن. ال قازاق ءتىلىن بىلەتىن­دەرگە ءسال عانا باسىمدىق بەرىلەتىن كورى­نەدى. ياعني قازاقشا بىلمەسەڭ دە بۇۇ-نىڭ ەلىمىزدەگى وكىلدىگىنە جۇمىسقا تۇرا الا­سىڭ. ال ورىسشا سويلەي الماساڭ، بەدەلدى ۇيىمنىڭ ىرگەسىنە جاقىنداۋ قيىن.

جوعارىدا اتاپ وتكەن حابارلامانى قانداي دا ءبىر شەتەلدىك جەكە كومپا­نيا تاراتسا تۇسىنەر ەدىك. ويتكەنى «قازانشىنىڭ ەركى بار، قايدان قۇلاق شىعارسا». الايدا بۇۇ – بۇكىل الەمگە ورتاق ۇيىم. ىرگەلى ۇيىمنىڭ جارعىسىندا تايعا تاڭبا باس­قانداي كورسەتىلگەن. بۇل ءسوزىمىزدى «ءبىز، ءبى­رىك­كەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ حالقى رەتىن­دە...» دەپ باستالاتىن پرەامبۋلا ايعاق­تايدى.

بالكىم، ورىس ءتىلى – بۇۇ-نىڭ رەسمي تىلدەرىنىڭ ءبىرى ەكەنىن العا تارتىپ، اقتا­لا­تىندار تابىلار. ءبىراق سالىستى­رىپ قاراساق، بۇعان دەيىن كسرو قۇرامىندا بولعان ءبىرقاتار مەملەكەتتە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ انا تىلىنە باسىمدىق بەرىلگەن. ماسەلەن، بۇۇ-نىڭ گرۋزياداعى وكىلدىگىنە جۇمىسقا تۇرۋ ءۇشىن اعىلشىن جانە گرۋزين ءتىلىن ءبىلۋ مىندەتتى. الدا-جالدا ۇمىتكەر ورىس ءتىلىن بىلسە، «نۇر ۇستىنە نۇر».

ۋ.م.دجولدىبايەۆا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-  ءنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ دوسەنتى

قاجىمۇحان قىزى ارۋجان ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ 1 كۋرس ستۋدەنتى

---