InfoHub Logo

مەن، 1925 —1930 جىلدارى قىزمەت بابىمەن كەرەي ەلىندە تۇرىپ، ءبىرجاندى كورگەن، جاقسى بىلگەن ادامداردىڭ تالايىمەن كەزدەسىپ، سونىڭ ىشىندە اقىننىڭ بالاسى تەمىرتاسپەن، اتاقتى اقىن، ءانشى حاميتپەن جاقىن ارالاسىپ ءجۇرىپ، سولاردىڭ ايتقان تالاي قىزىق اڭگىمەلەرى مەن سالعان اندەرىن تىڭداپ ەدىم. ءبىراق ول كەزدە ءبىرجان ولەڭدەر كەرەك بولادى-اۋ دەپ، ەسكەرىپ جيناعان جوق ەدىم، سولاي بولا تۇرسا دا جاقسى ادامنىڭ ونەرى، كىمدى دە بولسا قىزىقتىرماي قويمايدى عوي. سول ەستىگەن اڭگىمەلەردىڭ كەيبىرىنەن ەسىمدە قالعاندارى.

1928 جىلى «اقكول» بويىندا وتىرعان تەمىرتاس ۇيىندە باسىمىز قوسىلدى. ارامىزداعى حالىق اندەرىن ەتە اسەم ورىندايتىن بەلگىلى ءانشى باكەننىڭ حاميتى، تاعى ءبىر توپ جاستاردىڭ اڭگىمەسى ءبىرجان توڭىرەگىندە بولدى. ءبىزدىڭ نيەتىمىزگە وراي تەمىرتاستىڭ ايتقان اڭگىمەسى دە كوڭىل بولەرلىك ەدى. — اكەم ولگەندە، شەشەمنىڭ قولىندا ءۇش بالا قالدىق. ولار: ەكى قىز — اسىل، اقىق، ۇلدان قالكەن ەكەۋمىز. ءىنىم قالكەن ەندى ەر جەتىپ بيىل وتىزعا شىعىپ وتىر، اسىل، اقىق ەرگە شىعىپ، بالالى-شاعالى بولىپ كەزىندە ەگدە تارتىپ قايتىس بولعان. مەن 1916 جىلى 27 جاسىمدا سولداتتىققا الىنىپ 1917 جىلى قايتىپ كەلدىم، مىناۋ وتىرعان گۇلجاميلاعا سول قايتىپ كەلگەن جىلى قوسىلدىم، كىشكەنە ىنىلەرىن، مۇحامەتقالي بيىل جەتىگە كەلدى دەپ ۇلىنىڭ باسىن سيپادى.

وسىدان بىرەر جىل بۇرىن قايتىس بولعان شەشەمىزدىڭ اڭگىمەلەرى مول ەدى. ونىڭ ۇستىنە بالا بولسام دا اۋىرىپ جاتقان اكەمدى ۇمىتقام جوق. اكەم شاقىرىپ الىپ ماڭدايىمنان سيپاپ جىلاسا ءبىز شىرىلداپ قوسا جىلاۋشى ەدىك. ال بايلاۋلى جاتقانىنا ىزا بولىپ داۋىسىن قاتتى شىعاراتىن. ولەر الدىندا جۇرت ونى جىنداندىعا ساناعان. ءبىرجان ناۋقاستانىپ جۇرسە دە، كەيدە دومبىراسىن قولىنان تاستاماي، ءوزىنىڭ انشىلىك ءومىرى ەسىنە ءتۇسىپ، ورىنسىز ۋاقىتتا ايعايلاپ شۋ كوتەرىپ، ءان سالىپ جۇرتتىڭ مازاسىن الا بەرگەن سوڭ، ونى اعالارى دومبىراسىن تارتىپ الىپ ولەڭ ايتقىزبايدى ەكەن، اكەمىزدىڭ انشىلىگىن ۇلكەن-كىشىنىڭ ءبارى ايتىپ كەلەدى. وسى ۇيگە دە سىزدەردى سول كىسىنىڭ اتاعى اكەلىپ وتىر عوي. ءبىر وكىنىشى ءبىزدىڭ اتىعاي — كەرەيدىڭ ىشىندە ءبىرجاننىڭ جولىنا ءتۇسىپ، سونداي ءان سالاتىن انشىلەر قايدا دەپ رەنجىگەندەي بولدى. ءبىز ءبىرجاننىڭ جولىن ۇستاپ، ونىڭ اندەرىن ايتىپ جۇرگەن شوبەرەسى مىنا وتىرعان حاميت بار ەمەس پە دەدىك. — يا ەندىگى ءۇمىت ەتەتىن وسى ءحاميتىمىز عوي دەدى.

— شەشەمىزدىڭ ايتۋىنشا، — دەپ، تاعى باستادى تەمىرتاس اڭگىمەسىن: —اكەمىز ورتا بويلى، قىزىل شىرايلى كەلبەتتى كىسى ەكەن، ونىڭ ۇستىنە كيىمدى دە وتە سۇلۋ كيگەن. اكەمىزدىڭ ارالاماعان، بارماعان جەرى شامالى، كەيدە ول ەل ارالاپ ۇزاق جولعا شىققاندا ەكى-ۇش ايدا ارەڭ قايتىپ كەلەتىن دەپ شەشەمىز ايتىپ وتىرۋشى ەدى.

مانادان بەرى دومبىراسىن شەرتىپ، جۇيرىك اتتاي قۇلشىنىپ وتىرعان حاميتكە ءبىر قاراپ قالعان اڭگىمەنى تاعى ايتا جاتارمىن، الدىمەن ءبىرجاننىڭ بىر-ەكى ءانىن سالىپ جىبەر دەپ تىلەك ەتۋى-اق مۇڭ ەكەن حاميت ىركىلمەستەن ءبىرجاننىڭ «ايتباي»، «ءلايلىم شىراق»، «جانبوتا»، «جانباس سيپار»، «كوكەك»، «ەكى جيرەن»، «جيىرما بەس» اندەرىن ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرىن شىرقاپ ايتا بەردى. ءحاميتتىڭ سالعان اندەرىنە رازى بولعان جاستارمەن بىرگە تەمىرتاس تا — پا شىركىن، دەپ ءبىر كوتەرىپ قويىپ ءسوزىن قايتا باستادى. ءحاميتتىڭ سالعان انىنەن شەشەمىزدىڭ تاعى ءبىر ايتقان ءسوزى ەسىمە ءتۇستى. — كورشىلەس اۋىلدا ءبىر جيىن توي بولىپ، سوندا اكەمىز جۇرتتىڭ سۇراۋىمەن وسى «ايتباي» ءانىن ايتادى، ولەڭدى ايتىپ بولعان سوڭ، كوپشىلىكتىڭ اراسىنان ورتا جاسقا كەلگەن ءبىر اجارلى ايەل بىرجانمەن قالجىڭداسىپ: — ءبىرجان-اي، ول-ولگەنشە اتىمدى ەلگە جايىپ كەتتىڭ-اۋ دەپتى. ارتىنان سۇراستىرىپ بىلسەم، ءبىرجاننىڭ جاس كەزىندە ولەڭ شىعارعان ايتباي دەگەن قىزى وسى ەكەن. ال ەندى «جانبوتا» ءانى، بي-بولىستاردىڭ ءبىرجانعا ىستەگەن قياناتىنان شىققان ءان دەيدى. ءبىرجان مەن قاراۋىل ازناباي جانە جانبوتا ارالارىندا بولعان ارازدىق وسى ءاننىڭ شىعۋىنا سەبەپ بولدى دەپ ايتۋشى ەدى شەشەمىز. اكەمىز شارۋاعا سالاق ەكەن، اتامىزدىڭ بار داۋلەتىن سۋداي شاشىپ، توگىپتى. — كەيىن شەشەم قۇداي اكەلەرىڭنىڭ سەرىلىگىن بەرمەسىن، مارقۇم ۇنەمى ۇيدە وتىرماي، شارۋاسىنا كوزىن سالماي ماعان سەنىپ، ۇدايى ەل كەزىپ كەتە بەرۋشى ەدى. — ءبىر جىلى توبىقتى، قاراكەسەك اتالىق، قاپتاعاي ەلدەرىن ارالاپ وتىرىپ نايمان ىشىنە بارىپتى، سوندا ءجۇرىپ سارا دەگەن قىزبەن ايتىسىپ جەڭىپ قايتقانىن شەشەم دە، اۋىلداعى قاريالار دا ەسىنە ءتۇسىرىپ ايتىپ بەرگەن ەدى. شەشەمىزدىڭ باسقا ايتقان اڭگىمەلەرىنىڭ كوبى ەسىمىزدەن شىعىپ قالىپتى. ءبىرجاندى كورگەن، جاسى كەلگەن قاريالاردان وسى كەرەي ىشىندە، توقسانبايدىڭ سىزدىعى ءبىر كەزدە دومبىرا تارتىپ، ءان ايتقان ەلەبايدىڭ ەرجانى. قيسىقتىڭ قاراسى، ەسىمنىڭ اقانى تاعى باسقالار جاقسى بىلەدى دەپ ەستيمىن. اكەم جونىندە وسىلاردان سۇراساڭدار ايتىپ بەرەر دەپ ءسوزىن ءبىتىرىپ. حاميتكە تاعى دا ءان سالدىردى. مەن كەيىن تەمىرتاس اتاعان ادامداردىڭ بىرتالايىمەن اڭگىمەلەستىم. سىزدىق جانبوتانىڭ، ازنابايدىڭ، قوجاعۇل اۋلەتىنىڭ تاريحىن تۇگەل تاراتىپ ايتىپ بەردى. ال ەرجان، ءبىرجان اندەرىنىڭ قالاي شىققانىنان، اسىرەسە جاستىق، سەرىلىك داۋرەن قۇرعانىنان ءبىر تالاي اڭگىمەلەر دە قوزعادى، ءوزى دومبىرا تارتىپ ءان سالۋعا بەيىم ادام ەدى، شىرقاپ سالماسا دا ءان مەن كۇيدىڭ بابىن بىلەتىن. ال ونىڭ بالاسى رامازان گارمون تارتاتىن ەدى. رامازاننىڭ قاندايلىق كومپوزيتور بولىپ ەر جەتكەنى جۇرتشىلىققا ايان. ءبىرجان جونىندە اڭىز اڭگىمەنىڭ ۇشى-قيىرى جوق، مول كوكشەتاۋ ەلى تۇگىل، — قارقارالىداعى قاراكەسەك رۋىنان شىققان 76 جاسقا كەلگەن تانەكەنوۆ ىسقاق، 80 جاسقا كەلگەن مالىبەكوۆ توقان دا قىزىق دەرەكتەر كەلتىرەدى. — جاس كەزىم دەيدى — ىسقاق ءبىرجاندى قوياندى جارمەڭكەسىندە ءان سالىپ سايرانداپ جۇرگەندە ءبىر كورگەنىم بار ەدى. ءبىرجان ورتا بويلى، سۇلۋ كەلبەتتى كىسى ەدى، داۋىسى وتە زور، تىنىسى كەڭ، ءاندى ەكپىندەتە تۇرلەندىرىپ شىرقاپ سالعاندا، بازارعا كەلگەندەردىڭ ءبارى قاسىنا جينالدى، ونىڭ سالعان ءانىن ەستىگەندە قۇلاعىڭنىڭ قۇرىشى قانىپ، ىشتەگى قايعى-شەرىڭ تاراپ، كەن، دۇنيەنى ەركىن ارالاعانداي بولاتىن ەدىك، ونان كەيىن دە تالاي جەرلەردە ءان سالعان انشىلەردى كوردىم، ءبىراق ءبىرجانداي ءاندى بابىنا كەلتىرىپ سالعان انشىلەردى كورمەدىم دەدى. ءبىرجان جونىندە بىلەتىندەرىمدى جاس كەزىمدە ولەڭ قىلىپ جيناماسام دا، كەيىن ءبىلىپ ءار كىمدەردىڭ ايتقان اڭگىمەلەرىنەن ەسىمە ءتۇسىرىپ جازىپ العان دەرەكتەرىم كوپ ەدى. وسىنى ەسكەرىپ 1956 جىلى «لەنينشىل جاس» گازەتىنە (№ 5) «ءبىرجان مۇراسى جەتە زەرتتەلسىن» جانە 1957 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «ءبىرجان ەل اۋزىندا» دەگەن ماقالالار جازدىم. بۇل مەنىڭ گازەتكە جاريالاعان دەرەكتەرىمدى احمەت جۇبانوۆ تا «زامانا بۇلبۇلدارى» اتتى كىتابىندا، ع.ابەتوۆ تە (قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى II توم) عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ كەرەگىنە جاراتىپتى. سول سياقتى وسى كىتاپتى قۇراستىرۋشىلار دا مەن جيناعان دەرەكتەردى پايدالانعاندىعىن جاسىرمايدى. ءبىرجان جونىندە جيناعان ازدى-كوپتى دەرەكتەرىمىز ۇلكەن كىتاپتاردىڭ ءبىر كەرەگىنە جاراسا ەڭبەگىمنىڭ ەش بولماعانى عوي.

ەسىم بايبولوۆ

---