ءبىرجاسۋشالىلاردىڭ تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزى
كۇندەلىكتى جوسپار بيولوگيا 6 سىنىپ
ساباق: 32
تاقىرىبى: §34. ءبىرجاسۋشالىلاردىڭ تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزى
ساباقتىڭ ماقساتى: ءبىرجاسۋشالى اعزالاردىڭ تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزىن، ياعني ولاردىڭ پايدا - زيانىڭ وقۋشى تۇلعاسىنا جەتە ءتۇسىندىرۋ؛ ءتۇرلى تاربيەلىك شارالاردىڭ اسەرىمەن وقۋشى تۇلعاسىنا جاعىمدى وزگەرىستەرگە جەتۋ؛ پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەردىڭ قورەكتەنۋ ءتاسىلى جاعىنان جاسىل وسىمدىكتەردەن ەرەكشەلىگى نەدە؟
جاسىل ەۆگلەنانىڭ وسىمدىكشە قورەكتەنۋىنە ونىڭ قۇرىلىسىنداعى قانداي ەرەكشەلىگى مۇمكىندىك بەرەدى؟
ەۆگلەنادا، امەبادا، كىرپىكشەلى كەبىسشەدە اس قورىتىلۋىنىڭ ورتاق بەلگىلەرى قانداي؟
ءبىرجاسۋشالىلار قالاي تىنىس الادى؟
كىرپىكشەلى كەبىسشەنىڭ زياندى قالدىقتى سىرتقا شىعارۋىنىڭ امەبادان ەرەكشەلىگى نەدە؟
ءبىر جاسۋشالىلار قانداي جولدارمەن كوبەيەدى؟
ءبىرجاسۋشالىلار قانداي تاسىلمەن كوبەيەدى؟ ونىڭ ءمانىن تۇسىندىرىڭدەر.
امەبا قورەكتى قالاي ۇستايدى؟ قورەك دەنەگە قالاي ءتۇسىپ، قورىتىلادى؟
كىرپىكشەلى كەبىسشەدە قورەك قالاي ۇستالىپ، سيتوپلازماعا وتەدى؟ ول قالاي قورىتىلادى؟
سيستا دەگەن نە؟ ءبىرجاسۋشالىلار ءۇشىن ونىڭ قانداي ماڭىزى بار؟
1. اتالعان ءۇش جاندىك دايىن قورەكتىك زاتتار جوق كۇن ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان تازا سۋعا جىبەرىلدى دەدىك. ولاردىڭ قايسىلارى اشىقپاي بەلسەندى تىرشىلىك ەتە بەرەر ەدى؟ (ويلانىڭدار).
2. تىنىس الۋ مەن زياندى زاتتاردىڭ سىرتقا شىعارىلۋىنىڭ اعزا ءۇشىن قانداي ماڭىزى بار دەپ ويلايسىڭدار؟
3. جاسۋشانىڭ ءبولىنۋ تاسىلىندە ەكەۋىندە قانداي ەرەكشەلىك بار؟ بۇل – تىرشىلىككە ەلەۋلى اسەرى بار ەرەكشەلىك پە؟ (ويلان).
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
ەركىن ءجۇرىپ تىرشىلىك ەتەتىن ءبىرجاسۋشالىلاردىڭ تابيعاتتا جانە ادام ومىرىندە زور ماڭىزى بار. ءبىرجاسۋشالىلاردىڭ كوپ تۇرلەرى باكتەريالارمەن قورەكتەنىپ، سۋدى تازارتادى. وزدەرى تۇششى سۋ شاياندارىنا، ۇساقشاياندارعا جانە بالىقتار مەن شاباقتارعا، ت. ب. سۋ جاندىكتەرىنە قورەك بولادى.
ال تەڭىزدەر مەن مۇحيتتاردا كۇن سايىن، ءتىپتى ساعات سايىن قانشاما باقالشاقتى ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەر ءولىپ، سۋ تۇبىندەگى شوگىندىنى قۇرايدى دەسەڭدەرشى. گەولوگتار ونداي شوگىندىلەر بار جەرلەردە مۇنايدىڭ مول قورى بولاتىنىن انىقتادى. ءبىرجاسۋشالىلاردىڭ توپىراق تۇزۋدە دە ءرولى بار.
قاراپايىمداردىڭ ىشىندە ادام مەن جانۋارلاردىڭ ءار ءتۇرلى مۇشەلەرىندە پارازيتتىك تىرشىلىك ەتىپ، ءتۇرلى اۋرۋ تۋدىراتىندارى دا كوپ. سولاردىڭ ءبىرى – ديزەنتەريا امەباسى.
ديزەنتەريا امەباسى (گرەكشە: «ديس» – بۇزۋ، «ەكتەرون» – ىشەك) ادام مەن جانۋارلاردىڭ ىشەگىندە تىرشىلىك ەتىپ، ىشەكتىڭ سىلەمەيلى قابىقشاسىن زاقىمدايدى. وسى جارادان شىققان قاندى ءىرىڭ ناجىسكە ارالاسىپ، ادامنىڭ ءىشىن جۇرگىزىپ، ىستىعىن كوتەرىپ، قاتتى اۋىرتادى. بۇل اۋرۋ قانتىشقاق دەپ اتالادى. اۋرۋ ادامنىڭ ىشەگىندە امەبا تەز كوبەيىپ، ناجىسپەن ارالاسقاندارى بىردەن سيستاعا اينالادى. تاۋلىگىنە ناجىسپەن بىرگە 300 ملن - داي امەبا سيستاسى سىرتقا شىعادى. ولار سۋدى، ءتۇرلى كوكونىستەردى جانە تاعى باسقا ازىق - تۇلىكتەردى (سيستالاردىڭ قالاي تارالاتىنىن ەسكە تۇسىرىڭدەر) لاستايدى. ديزەنتەريا امەباسىنىڭ سيستالارى لاس سۋدى ىشكەننەن، كوكونىستى، جەمىس - جيدەكتى جۋماي جەگەننەن ساۋ ادامعا جۇعادى. دەر كەزىندە ەمدەلمەسە، بۇل اۋرۋدى اجالعا دۋشار ەتۋى مۇمكىن.
بەزگەك ءپارازيتى ادامنىڭ قانىنا بەزگەك ماساسىنىڭ سىلەكەيىمەن تۇسەدى دە، قاندا ءبولىنۋ جولىمەن كوبەيەدى. ولاردىڭ كوبەيۋىنەن قانعا ۋلى زاتتار بولىنەدى. بەزگەك اۋرۋىن قوزدىراتىن ءپارازيتتى 1880 جىلى فرانسۋز دارىگەرى ا. لاۆەران اشقان. بۇل پارازيت نەگىزىنەن قاننىڭ قىزىل تۇيىرشىكتەرىندە تىرشىلىك ەتەدى. بەزگەك ءپارازيتى قاننىڭ ءبىر قىزىل تۇيىرشىگىنەن ەكىنشىسىنە اۋىسقان كەزدە اۋرۋ ۇستايدى. ولار تۇيىرشىكتىڭ ىشىندە بولعان كەزدە ادام تاۋىرلەنىپ، جۇمىسىن ودان ءارى جالعاستىرادى. 3 - 4 كۇن ىشىندە پارازيتتەر ورنىققان قان تۇيىرشىگىن زاقىمداپ بۇلدىرەدى دە، ونىڭ قابىعىن جارىپ، كەلەسى تۇيىرشىككە اۋىسادى. ءدال وسى ساتتە بەزگەك قايتا ۇستايدى.
1960 جىلدارى بەزگەك اۋرۋىن ەمدەيتىن حينين، اكريحين دارىلەرى جاسالدى. ودان سوڭ وسى اۋرۋدى تاراتاتىن بەزگەك ماسالارىن قۇرتۋ شارالارى جۇرگىزىلدى. ولار قىستايتىن جەرلەرگە، گەكساحلوران سياقتى ۋلى حيميكاتتاردى شاشۋ، ماسالار تىرشىلىك ەتەتىن باتپاقتاردى قۇرعاتۋ، شاعىن بوگەتتەردە ماسا دەرناسىلدەرىمەن (ليچينكا) قورەكتەنەتىن گامبۋزيا بالىقتارىن ءوسىرۋ سياقتى شارالاردىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە بەزگەك اۋرۋىنىڭ ءورىس الۋىنا كەدەرگى جاسالۋدا.
ادامدى تەرى اۋرۋىنا ۇشىراتاتىن تالشىقتىلار توبىنىڭ ءبىر وكىلى – لەيشمانيا. بۇل اۋرۋدى كوبىنەسە قۇم شىركەيلەرى تاراتادى. اۋرۋدىڭ اتى – لەيشمانيوز.
ەلىمىزدىڭ ءشول ايماقتارىندا ۇلكەن قۇمتىشقان مەكەندەيدى. وسى تىشقاننىڭ ىنىندە ۇساق شىركەيلەر كوپ بولادى. شىركەي ادام تەرىسىن شاققاندا اۋرۋ سول جەر ارقىلى تەرى استىنا ءتۇسىپ، ودان ءارى كوبەيەدى. اۋەلى تەرىدە بورتكەن پايدا بولادى دا، ول بىرتىندەپ جاڭعاقتاي بوپ ۇلكەيەدى. ءبىرازدان سوڭ جارىلىپ، ىرىڭدەيدى. بۇل اۋرۋدان ادام دا كوپ زارداپ شەگەدى. «تەرى لەيشمانيوزى» دەپ اتالاتىن بۇل دەرت دەر كەزىندە ەمدەلمەسە اسقىنىپ كەتەدى.
پارازيتتىك تىرشىلىك ەتەتىن ءبىرجاسۋشالىلاردىڭ ىشىندە ادامدا، جانۋارلاردا ءقاۋىپتى اۋرۋلار تۋعىزاتىندارى كوپ. ولاردى جۇقتىرماۋ ءۇشىن ەڭ باستىسى تازالىقتى ساقتاۋ كەرەك. ول ءۇشىن ءۇيدى، توسەك - ورىن، كيىمدى، ىدىس - اياقتى، ازىق - تۇلىكتى تازا ۇستاپ، قولدى جۋعاننان كەيىن عانا تاماق ىشكەن ءجون. پارازيتتىك تىرشىلىك ەتەتىن، اۋرۋ تۋدىراتىن قاراپايىمداردىڭ كوبەيىپ، تارالۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن تابيعي وشاقتاردى ۇنەمى قۇرتىپ وتىرۋ كەرەك.
ءىV. بەكىتۋ.
ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەردىڭ تابيعاتتا قانداي ماڭىزى بار؟
«پارازيتتىك تىرشىلىك ەتۋ» دەگەندى ءتۇسىندىر. ءتۇرلى اۋرۋ تۋدىراتىن ءبىرجاسۋشالىلاردى اتا؛ قايسىسى قانداي اۋرۋ تۋدىرادى؟
بەزگەك اۋرۋىن تۋدىراتىن قانداي جاندىك؟ ول ادامعا قانداي جاندىك ارقىلى جۇعادى؟
لەيشمانيا قانداي جاندىكتەرگە جاتادى؟ ول قانداي اۋرۋ تۋدىرادى؟ قۇم شىركەيلەرىنىڭ بۇعان قانداي قاتىسى بار؟
ءبىرجاسۋشالار سۋدى قالاي تازارتادى؟
شاعىن بوگەتتەرگە گامبۋزيا بالىعىن ءوسىرۋ قانداي اۋرۋعا قارسى جۇرگىزىلەتىن شارا؟
ءبىرجاسۋشالىلار قانداي جانۋارلارعا قورەك بولادى؟ ونىڭ ادام ءۇشىن ماڭىزى بار ما؟ قانداي؟
ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەردىڭ مۇناي قورىنىڭ جاسالۋىنا قانداي قاتىسى بار؟ توپىراق تۇزۋدە شە؟
ءبىلىمىڭدى تەكسەر.
1. ءبىرجاسۋشالىلاردىڭ بارىنە ورتاق قاسيەتتەرىنە سيپاتتاما بەرىڭدەر.
2. تومەندەگى كەستەنى داپتەرلەرىڭە سىزىپ، تولتىرىڭدار. قاراپايىمدار قۇرىلىسىندا بار ورگانويدتاردىڭ تۇسىنا بار بولسا «+»، جوق بولسا «–» بەلگىسىن قويىڭدار.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ساباق: 32
تاقىرىبى: §34. ءبىرجاسۋشالىلاردىڭ تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزى
ساباقتىڭ ماقساتى: ءبىرجاسۋشالى اعزالاردىڭ تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزىن، ياعني ولاردىڭ پايدا - زيانىڭ وقۋشى تۇلعاسىنا جەتە ءتۇسىندىرۋ؛ ءتۇرلى تاربيەلىك شارالاردىڭ اسەرىمەن وقۋشى تۇلعاسىنا جاعىمدى وزگەرىستەرگە جەتۋ؛ پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەردىڭ قورەكتەنۋ ءتاسىلى جاعىنان جاسىل وسىمدىكتەردەن ەرەكشەلىگى نەدە؟
جاسىل ەۆگلەنانىڭ وسىمدىكشە قورەكتەنۋىنە ونىڭ قۇرىلىسىنداعى قانداي ەرەكشەلىگى مۇمكىندىك بەرەدى؟
ەۆگلەنادا، امەبادا، كىرپىكشەلى كەبىسشەدە اس قورىتىلۋىنىڭ ورتاق بەلگىلەرى قانداي؟
ءبىرجاسۋشالىلار قالاي تىنىس الادى؟
كىرپىكشەلى كەبىسشەنىڭ زياندى قالدىقتى سىرتقا شىعارۋىنىڭ امەبادان ەرەكشەلىگى نەدە؟
ءبىر جاسۋشالىلار قانداي جولدارمەن كوبەيەدى؟
ءبىرجاسۋشالىلار قانداي تاسىلمەن كوبەيەدى؟ ونىڭ ءمانىن تۇسىندىرىڭدەر.
امەبا قورەكتى قالاي ۇستايدى؟ قورەك دەنەگە قالاي ءتۇسىپ، قورىتىلادى؟
كىرپىكشەلى كەبىسشەدە قورەك قالاي ۇستالىپ، سيتوپلازماعا وتەدى؟ ول قالاي قورىتىلادى؟
سيستا دەگەن نە؟ ءبىرجاسۋشالىلار ءۇشىن ونىڭ قانداي ماڭىزى بار؟
1. اتالعان ءۇش جاندىك دايىن قورەكتىك زاتتار جوق كۇن ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان تازا سۋعا جىبەرىلدى دەدىك. ولاردىڭ قايسىلارى اشىقپاي بەلسەندى تىرشىلىك ەتە بەرەر ەدى؟ (ويلانىڭدار).
2. تىنىس الۋ مەن زياندى زاتتاردىڭ سىرتقا شىعارىلۋىنىڭ اعزا ءۇشىن قانداي ماڭىزى بار دەپ ويلايسىڭدار؟
3. جاسۋشانىڭ ءبولىنۋ تاسىلىندە ەكەۋىندە قانداي ەرەكشەلىك بار؟ بۇل – تىرشىلىككە ەلەۋلى اسەرى بار ەرەكشەلىك پە؟ (ويلان).
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
ەركىن ءجۇرىپ تىرشىلىك ەتەتىن ءبىرجاسۋشالىلاردىڭ تابيعاتتا جانە ادام ومىرىندە زور ماڭىزى بار. ءبىرجاسۋشالىلاردىڭ كوپ تۇرلەرى باكتەريالارمەن قورەكتەنىپ، سۋدى تازارتادى. وزدەرى تۇششى سۋ شاياندارىنا، ۇساقشاياندارعا جانە بالىقتار مەن شاباقتارعا، ت. ب. سۋ جاندىكتەرىنە قورەك بولادى.
ال تەڭىزدەر مەن مۇحيتتاردا كۇن سايىن، ءتىپتى ساعات سايىن قانشاما باقالشاقتى ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەر ءولىپ، سۋ تۇبىندەگى شوگىندىنى قۇرايدى دەسەڭدەرشى. گەولوگتار ونداي شوگىندىلەر بار جەرلەردە مۇنايدىڭ مول قورى بولاتىنىن انىقتادى. ءبىرجاسۋشالىلاردىڭ توپىراق تۇزۋدە دە ءرولى بار.
قاراپايىمداردىڭ ىشىندە ادام مەن جانۋارلاردىڭ ءار ءتۇرلى مۇشەلەرىندە پارازيتتىك تىرشىلىك ەتىپ، ءتۇرلى اۋرۋ تۋدىراتىندارى دا كوپ. سولاردىڭ ءبىرى – ديزەنتەريا امەباسى.
ديزەنتەريا امەباسى (گرەكشە: «ديس» – بۇزۋ، «ەكتەرون» – ىشەك) ادام مەن جانۋارلاردىڭ ىشەگىندە تىرشىلىك ەتىپ، ىشەكتىڭ سىلەمەيلى قابىقشاسىن زاقىمدايدى. وسى جارادان شىققان قاندى ءىرىڭ ناجىسكە ارالاسىپ، ادامنىڭ ءىشىن جۇرگىزىپ، ىستىعىن كوتەرىپ، قاتتى اۋىرتادى. بۇل اۋرۋ قانتىشقاق دەپ اتالادى. اۋرۋ ادامنىڭ ىشەگىندە امەبا تەز كوبەيىپ، ناجىسپەن ارالاسقاندارى بىردەن سيستاعا اينالادى. تاۋلىگىنە ناجىسپەن بىرگە 300 ملن - داي امەبا سيستاسى سىرتقا شىعادى. ولار سۋدى، ءتۇرلى كوكونىستەردى جانە تاعى باسقا ازىق - تۇلىكتەردى (سيستالاردىڭ قالاي تارالاتىنىن ەسكە تۇسىرىڭدەر) لاستايدى. ديزەنتەريا امەباسىنىڭ سيستالارى لاس سۋدى ىشكەننەن، كوكونىستى، جەمىس - جيدەكتى جۋماي جەگەننەن ساۋ ادامعا جۇعادى. دەر كەزىندە ەمدەلمەسە، بۇل اۋرۋدى اجالعا دۋشار ەتۋى مۇمكىن.
بەزگەك ءپارازيتى ادامنىڭ قانىنا بەزگەك ماساسىنىڭ سىلەكەيىمەن تۇسەدى دە، قاندا ءبولىنۋ جولىمەن كوبەيەدى. ولاردىڭ كوبەيۋىنەن قانعا ۋلى زاتتار بولىنەدى. بەزگەك اۋرۋىن قوزدىراتىن ءپارازيتتى 1880 جىلى فرانسۋز دارىگەرى ا. لاۆەران اشقان. بۇل پارازيت نەگىزىنەن قاننىڭ قىزىل تۇيىرشىكتەرىندە تىرشىلىك ەتەدى. بەزگەك ءپارازيتى قاننىڭ ءبىر قىزىل تۇيىرشىگىنەن ەكىنشىسىنە اۋىسقان كەزدە اۋرۋ ۇستايدى. ولار تۇيىرشىكتىڭ ىشىندە بولعان كەزدە ادام تاۋىرلەنىپ، جۇمىسىن ودان ءارى جالعاستىرادى. 3 - 4 كۇن ىشىندە پارازيتتەر ورنىققان قان تۇيىرشىگىن زاقىمداپ بۇلدىرەدى دە، ونىڭ قابىعىن جارىپ، كەلەسى تۇيىرشىككە اۋىسادى. ءدال وسى ساتتە بەزگەك قايتا ۇستايدى.
1960 جىلدارى بەزگەك اۋرۋىن ەمدەيتىن حينين، اكريحين دارىلەرى جاسالدى. ودان سوڭ وسى اۋرۋدى تاراتاتىن بەزگەك ماسالارىن قۇرتۋ شارالارى جۇرگىزىلدى. ولار قىستايتىن جەرلەرگە، گەكساحلوران سياقتى ۋلى حيميكاتتاردى شاشۋ، ماسالار تىرشىلىك ەتەتىن باتپاقتاردى قۇرعاتۋ، شاعىن بوگەتتەردە ماسا دەرناسىلدەرىمەن (ليچينكا) قورەكتەنەتىن گامبۋزيا بالىقتارىن ءوسىرۋ سياقتى شارالاردىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە بەزگەك اۋرۋىنىڭ ءورىس الۋىنا كەدەرگى جاسالۋدا.
ادامدى تەرى اۋرۋىنا ۇشىراتاتىن تالشىقتىلار توبىنىڭ ءبىر وكىلى – لەيشمانيا. بۇل اۋرۋدى كوبىنەسە قۇم شىركەيلەرى تاراتادى. اۋرۋدىڭ اتى – لەيشمانيوز.
ەلىمىزدىڭ ءشول ايماقتارىندا ۇلكەن قۇمتىشقان مەكەندەيدى. وسى تىشقاننىڭ ىنىندە ۇساق شىركەيلەر كوپ بولادى. شىركەي ادام تەرىسىن شاققاندا اۋرۋ سول جەر ارقىلى تەرى استىنا ءتۇسىپ، ودان ءارى كوبەيەدى. اۋەلى تەرىدە بورتكەن پايدا بولادى دا، ول بىرتىندەپ جاڭعاقتاي بوپ ۇلكەيەدى. ءبىرازدان سوڭ جارىلىپ، ىرىڭدەيدى. بۇل اۋرۋدان ادام دا كوپ زارداپ شەگەدى. «تەرى لەيشمانيوزى» دەپ اتالاتىن بۇل دەرت دەر كەزىندە ەمدەلمەسە اسقىنىپ كەتەدى.
پارازيتتىك تىرشىلىك ەتەتىن ءبىرجاسۋشالىلاردىڭ ىشىندە ادامدا، جانۋارلاردا ءقاۋىپتى اۋرۋلار تۋعىزاتىندارى كوپ. ولاردى جۇقتىرماۋ ءۇشىن ەڭ باستىسى تازالىقتى ساقتاۋ كەرەك. ول ءۇشىن ءۇيدى، توسەك - ورىن، كيىمدى، ىدىس - اياقتى، ازىق - تۇلىكتى تازا ۇستاپ، قولدى جۋعاننان كەيىن عانا تاماق ىشكەن ءجون. پارازيتتىك تىرشىلىك ەتەتىن، اۋرۋ تۋدىراتىن قاراپايىمداردىڭ كوبەيىپ، تارالۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن تابيعي وشاقتاردى ۇنەمى قۇرتىپ وتىرۋ كەرەك.
ءىV. بەكىتۋ.
ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەردىڭ تابيعاتتا قانداي ماڭىزى بار؟
«پارازيتتىك تىرشىلىك ەتۋ» دەگەندى ءتۇسىندىر. ءتۇرلى اۋرۋ تۋدىراتىن ءبىرجاسۋشالىلاردى اتا؛ قايسىسى قانداي اۋرۋ تۋدىرادى؟
بەزگەك اۋرۋىن تۋدىراتىن قانداي جاندىك؟ ول ادامعا قانداي جاندىك ارقىلى جۇعادى؟
لەيشمانيا قانداي جاندىكتەرگە جاتادى؟ ول قانداي اۋرۋ تۋدىرادى؟ قۇم شىركەيلەرىنىڭ بۇعان قانداي قاتىسى بار؟
ءبىرجاسۋشالار سۋدى قالاي تازارتادى؟
شاعىن بوگەتتەرگە گامبۋزيا بالىعىن ءوسىرۋ قانداي اۋرۋعا قارسى جۇرگىزىلەتىن شارا؟
ءبىرجاسۋشالىلار قانداي جانۋارلارعا قورەك بولادى؟ ونىڭ ادام ءۇشىن ماڭىزى بار ما؟ قانداي؟
ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەردىڭ مۇناي قورىنىڭ جاسالۋىنا قانداي قاتىسى بار؟ توپىراق تۇزۋدە شە؟
ءبىلىمىڭدى تەكسەر.
1. ءبىرجاسۋشالىلاردىڭ بارىنە ورتاق قاسيەتتەرىنە سيپاتتاما بەرىڭدەر.
2. تومەندەگى كەستەنى داپتەرلەرىڭە سىزىپ، تولتىرىڭدار. قاراپايىمدار قۇرىلىسىندا بار ورگانويدتاردىڭ تۇسىنا بار بولسا «+»، جوق بولسا «–» بەلگىسىن قويىڭدار.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
