ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ اسقورىتۋ جۇيەسى جانە وندا استىڭ قورىتىلۋى
كۇندەلىكتى جوسپار بيولوگيا 6 سىنىپ
ساباق: 35
تاقىرىبى: §37. ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ اسقورىتۋ جۇيەسى جانە وندا استىڭ قورىتىلۋى
ساباقتىڭ ماقساتى: ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ (بالىقتار، قوسمەكەندىلەر، جورعالاۋشىلار، قۇستار، سۇتقورەكتىلەر) اسقورىتۋ جۇيەسى جانە وندا استىڭ قورىتىلۋى جايلى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ؛ ءتۇرلى تاربيەلىك شارالاردىڭ اسەرىمەن وقۋشى تۇلعاسىندا جاعىمدى وزگەرىستەرگە جەتۋ؛ پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
جانۋارلار تىرشىلىگىندە قورەكتەنۋدىڭ قانداي ماڭىزى بار؟
قورەكتىڭ قۇرامىنداعى تىرشىلىك ءۇشىن ەڭ قاجەتتى ءنارلى زاتتاردى اتاڭدار.
بۇلاردى نەلىكتەن «قۇرىلىس ماتەريالى» دەيدى.
قۋات قايدان، قالاي پايدا بولادى؟ ونىڭ «قۇرىلىس ماتەريالىنا» قانداي قاتىسى بار؟
سينتەز دەگەن نە؟ (ءوز تۇسىنىكتەرىڭدى ايتۋ كەرەك). ونىڭ ناتيجەسىندە قابىلدانعان اس اعزادا قانداي وزگەرىسكە تۇسەدى؟ توزعان جاسۋشالاردىڭ جاڭارۋىنا مۇنىڭ قانداي قاتىسى بار؟
اسقورىتۋ جۇيەلەرىنىڭ (ارىپپەن بەلگىلەنگەن) قايسىسى قاي جاندىككە (سانمەن بەلگىلەنگەن) ءتان ەكەنىن انىقتاپ، سايكەس ءارىپ پەن ساندى بىرگە جازىڭدار.
ا. اۋىز قۋىسى – جۇتقىنشاق – وڭەش – جەمساۋ – قارىن – ىشەك. 4. شۇبالشاڭ.
ءا. وتكىر ءحيتيندى ۇستىڭگى تاقتاشا – تىسشەلى استىڭعى جاق – ەرىن – وڭەش – تىسشەلى قارىن – ىشەك. 2 زاۋزا قوڭىز
ب. اۋىز – جۇتقىنشاق – ىشەك. 1. اق پلاناريا.
ۆ. اۋىز تەسىگى – ىشەك قۋىسى – اسقورىتۋ ۆاكۋولى 3. گيدرا.
گيدرادا اسقورىتۋعا دەنەنىڭ قاي قاباتىنىڭ جاسۋشالارى قاتىسادى؟ (ەنتودەرما قاباتى)
گيدرادا اسقورىتىلۋىنىڭ قاراپايىم جاندىكتەرمەن قانداي ورتاق بەلگىسى بار؟ (اسقورىتۋ ۆاكۋولىنىڭ بولۋى)
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
بالىقتار، قوسمەكەندىلەر، جورعالاۋشىلار سياقتى ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ اۋىز قۋىسىنداعى جاق سۇيەكتەرى، تىستەرى جانە ءتىلى جەمىن ۇستاپ جۇتقىنشاققا جىلجىتىپ وتكىزۋ قىزمەتىن اتقارادى. جەم جۇتىلىپ، وڭەش ارقىلى قارىنعا تۇسكەنشە ەلەۋلى وزگەرىسكە تۇسپەيدى. قارىنعا تۇسكەن سوڭ قارىن بەزدەرىنەن بولىنگەن ءسولدىڭ اسەرىمەن اس ءبىراز قورىتىلىپ، اس ىشەككە وتەدى. مۇندا ۇيقى بەزىنەن كەلەتىن ءسول مەن باۋىردان كەلەتىن وتپەن ارالاسىپ اس اقىرىنا دەيىن قورىتىلىپ، ىشەك قابىرعاسى ارقىلى سىڭىرىلەدى.
قۇستاردىڭ جاقسۇيەكتەرى – مۇيىزدەنگەن تۇمسىق؛ تىستەرى بولمايدى. جەمنىڭ مولشەرى ۇلكەن بولسا، ونى تۇمسىعىمەن شوقىپ بولشەكتەپ جۇتادى.
دانقورەكتى قۇستاردا (كەپتەرلەر، تاۋىقتار، ت. ب.) وڭەشتىڭ سوڭعى ءبولىمى كەڭەيىپ، جەمساۋعا اينالعان. مۇندا جەم بەزدەردەن بولىنەتىن سولمەن ارالاسىپ جۇمسارادى جانە ازداپ وزگەرىسكە ۇشىرايدى.
بۋناقدەنەلىقورەكتى قۇستاردىڭ (مىسالى، قارلىعاشتار، ۇيرەكتەر، ت. ب.) جەمساۋى بولمايدى. جەم وڭەشتەن قارىنعا وتەدى.
قۇستاردىڭ قارنى ەكى بولىمنەن – بەزدى قارىننان جانە ەتتى قارىننان تۇرادى. قارىننىڭ الدىڭعى ءبولىمى – بەزدى قارىندا جەم اسقورىتۋ سولىمەن ارالاسىپ، ودان سوڭ ەتتى قارىنعا تۇسەدى. بۇل ءبولىمنىڭ بۇلشىقەتى قالىڭ جانە ءىشى قاساڭ، قاتپارلى قابىقپەن استارلانعان. بۇلشىق ەتتىڭ جيىرىلۋىنان جەم قاساڭ قابىقپەن جانە قۇستىڭ ۇنەمى جۇتاتىن مايدا تاس - قۇم تۇيىرشىكتەرىمەن ۇيكەلىپ ابدەن ۇساقتالادى، بوتقاعا اينالادى. سونىمەن قۇستاردا ەتتى قارىن ءتىستىڭ قىزمەتىن اتقارادى. جەم باۋىر مەن ۇيقى بەزدەرى ءسولىنىڭ اسەرىنەن ىشەكتە ابدەن قورىتىلادى.
سۇتقورەكتىلەردە، ادەتتە تىستەرى ءۇش ءتۇرى بولادى: كۇرەك تىستەر، سويداق تىستەر جانە ازۋ تىستەر.
اڭداردىڭ كەيبىر تۇرلەرىندە (مىسالى، ءۇي قويانى، قۇندىز، ءتيىن) كۇرەك تىستەرى جاقسى دامىعان، ال سويداق تىستەر جوق؛ ەكىنشى بىرەۋلەرىنىڭ (مىسالى، يت، سۋسار، ارىستان) كۇرەك تىستەرى ءالسىز، سويداق تىستەرى كۇشتى دامىعان. اڭداردىڭ ءار تۇرىندە تىستەرى ءپىشىنى، مولشەرى، سانى جاعىنان تۇرلىشە بولىپ كەلەدى. ال بارىنە ورتاق جانە ەرەكشە بەلگىلەرى: تىستەرى جاقسۇيەكتەردەگى ۇيالارعا ءتىس تۇبىرىمەن بەكيدى. ءتىس ەرەكشە زات – دەنتيننەن تۇرادى جانە سىرتىن كىرەۋكە (ەمال) قاپتايدى.
اۋىز قۋىسىندا جەم سىلەكەيمەن شىلانىپ، شاينالادى، ۇساقتالادى. سىلەكەي جەم قۇرامىنداعى كراحمال ءتارىزدى كومىرسۋلاردى ىدىراتا باستايدى. سۇتقورەكتىلەردە استىڭ قورىتىلۋى اۋىز قۋىسىندا باستالادى. ۇساقتالعان جانە شالا قورىتىلا باستاعان جەم جۇتقىنشاق ارقىلى وڭەشكە، ودان قارىنعا تۇسەدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ساباق: 35
تاقىرىبى: §37. ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ اسقورىتۋ جۇيەسى جانە وندا استىڭ قورىتىلۋى
ساباقتىڭ ماقساتى: ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ (بالىقتار، قوسمەكەندىلەر، جورعالاۋشىلار، قۇستار، سۇتقورەكتىلەر) اسقورىتۋ جۇيەسى جانە وندا استىڭ قورىتىلۋى جايلى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ؛ ءتۇرلى تاربيەلىك شارالاردىڭ اسەرىمەن وقۋشى تۇلعاسىندا جاعىمدى وزگەرىستەرگە جەتۋ؛ پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
جانۋارلار تىرشىلىگىندە قورەكتەنۋدىڭ قانداي ماڭىزى بار؟
قورەكتىڭ قۇرامىنداعى تىرشىلىك ءۇشىن ەڭ قاجەتتى ءنارلى زاتتاردى اتاڭدار.
بۇلاردى نەلىكتەن «قۇرىلىس ماتەريالى» دەيدى.
قۋات قايدان، قالاي پايدا بولادى؟ ونىڭ «قۇرىلىس ماتەريالىنا» قانداي قاتىسى بار؟
سينتەز دەگەن نە؟ (ءوز تۇسىنىكتەرىڭدى ايتۋ كەرەك). ونىڭ ناتيجەسىندە قابىلدانعان اس اعزادا قانداي وزگەرىسكە تۇسەدى؟ توزعان جاسۋشالاردىڭ جاڭارۋىنا مۇنىڭ قانداي قاتىسى بار؟
اسقورىتۋ جۇيەلەرىنىڭ (ارىپپەن بەلگىلەنگەن) قايسىسى قاي جاندىككە (سانمەن بەلگىلەنگەن) ءتان ەكەنىن انىقتاپ، سايكەس ءارىپ پەن ساندى بىرگە جازىڭدار.
ا. اۋىز قۋىسى – جۇتقىنشاق – وڭەش – جەمساۋ – قارىن – ىشەك. 4. شۇبالشاڭ.
ءا. وتكىر ءحيتيندى ۇستىڭگى تاقتاشا – تىسشەلى استىڭعى جاق – ەرىن – وڭەش – تىسشەلى قارىن – ىشەك. 2 زاۋزا قوڭىز
ب. اۋىز – جۇتقىنشاق – ىشەك. 1. اق پلاناريا.
ۆ. اۋىز تەسىگى – ىشەك قۋىسى – اسقورىتۋ ۆاكۋولى 3. گيدرا.
گيدرادا اسقورىتۋعا دەنەنىڭ قاي قاباتىنىڭ جاسۋشالارى قاتىسادى؟ (ەنتودەرما قاباتى)
گيدرادا اسقورىتىلۋىنىڭ قاراپايىم جاندىكتەرمەن قانداي ورتاق بەلگىسى بار؟ (اسقورىتۋ ۆاكۋولىنىڭ بولۋى)
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
بالىقتار، قوسمەكەندىلەر، جورعالاۋشىلار سياقتى ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ اۋىز قۋىسىنداعى جاق سۇيەكتەرى، تىستەرى جانە ءتىلى جەمىن ۇستاپ جۇتقىنشاققا جىلجىتىپ وتكىزۋ قىزمەتىن اتقارادى. جەم جۇتىلىپ، وڭەش ارقىلى قارىنعا تۇسكەنشە ەلەۋلى وزگەرىسكە تۇسپەيدى. قارىنعا تۇسكەن سوڭ قارىن بەزدەرىنەن بولىنگەن ءسولدىڭ اسەرىمەن اس ءبىراز قورىتىلىپ، اس ىشەككە وتەدى. مۇندا ۇيقى بەزىنەن كەلەتىن ءسول مەن باۋىردان كەلەتىن وتپەن ارالاسىپ اس اقىرىنا دەيىن قورىتىلىپ، ىشەك قابىرعاسى ارقىلى سىڭىرىلەدى.
قۇستاردىڭ جاقسۇيەكتەرى – مۇيىزدەنگەن تۇمسىق؛ تىستەرى بولمايدى. جەمنىڭ مولشەرى ۇلكەن بولسا، ونى تۇمسىعىمەن شوقىپ بولشەكتەپ جۇتادى.
دانقورەكتى قۇستاردا (كەپتەرلەر، تاۋىقتار، ت. ب.) وڭەشتىڭ سوڭعى ءبولىمى كەڭەيىپ، جەمساۋعا اينالعان. مۇندا جەم بەزدەردەن بولىنەتىن سولمەن ارالاسىپ جۇمسارادى جانە ازداپ وزگەرىسكە ۇشىرايدى.
بۋناقدەنەلىقورەكتى قۇستاردىڭ (مىسالى، قارلىعاشتار، ۇيرەكتەر، ت. ب.) جەمساۋى بولمايدى. جەم وڭەشتەن قارىنعا وتەدى.
قۇستاردىڭ قارنى ەكى بولىمنەن – بەزدى قارىننان جانە ەتتى قارىننان تۇرادى. قارىننىڭ الدىڭعى ءبولىمى – بەزدى قارىندا جەم اسقورىتۋ سولىمەن ارالاسىپ، ودان سوڭ ەتتى قارىنعا تۇسەدى. بۇل ءبولىمنىڭ بۇلشىقەتى قالىڭ جانە ءىشى قاساڭ، قاتپارلى قابىقپەن استارلانعان. بۇلشىق ەتتىڭ جيىرىلۋىنان جەم قاساڭ قابىقپەن جانە قۇستىڭ ۇنەمى جۇتاتىن مايدا تاس - قۇم تۇيىرشىكتەرىمەن ۇيكەلىپ ابدەن ۇساقتالادى، بوتقاعا اينالادى. سونىمەن قۇستاردا ەتتى قارىن ءتىستىڭ قىزمەتىن اتقارادى. جەم باۋىر مەن ۇيقى بەزدەرى ءسولىنىڭ اسەرىنەن ىشەكتە ابدەن قورىتىلادى.
سۇتقورەكتىلەردە، ادەتتە تىستەرى ءۇش ءتۇرى بولادى: كۇرەك تىستەر، سويداق تىستەر جانە ازۋ تىستەر.
اڭداردىڭ كەيبىر تۇرلەرىندە (مىسالى، ءۇي قويانى، قۇندىز، ءتيىن) كۇرەك تىستەرى جاقسى دامىعان، ال سويداق تىستەر جوق؛ ەكىنشى بىرەۋلەرىنىڭ (مىسالى، يت، سۋسار، ارىستان) كۇرەك تىستەرى ءالسىز، سويداق تىستەرى كۇشتى دامىعان. اڭداردىڭ ءار تۇرىندە تىستەرى ءپىشىنى، مولشەرى، سانى جاعىنان تۇرلىشە بولىپ كەلەدى. ال بارىنە ورتاق جانە ەرەكشە بەلگىلەرى: تىستەرى جاقسۇيەكتەردەگى ۇيالارعا ءتىس تۇبىرىمەن بەكيدى. ءتىس ەرەكشە زات – دەنتيننەن تۇرادى جانە سىرتىن كىرەۋكە (ەمال) قاپتايدى.
اۋىز قۋىسىندا جەم سىلەكەيمەن شىلانىپ، شاينالادى، ۇساقتالادى. سىلەكەي جەم قۇرامىنداعى كراحمال ءتارىزدى كومىرسۋلاردى ىدىراتا باستايدى. سۇتقورەكتىلەردە استىڭ قورىتىلۋى اۋىز قۋىسىندا باستالادى. ۇساقتالعان جانە شالا قورىتىلا باستاعان جەم جۇتقىنشاق ارقىلى وڭەشكە، ودان قارىنعا تۇسەدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
