كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ تىنىس الۋى
كۇندەلىكتى جوسپار بيولوگيا 6 سىنىپ
ساباق: 36.
تاقىرىبى: §38. كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ تىنىس الۋى
ساباقتىڭ ماقساتى: كوپجاسۋشالى ومىرتقاسىز جانۋارلارداعى گاز الماسۋ ۇدەرىسى جۇرەتىن تىنىس الۋ مۇشەسى جايلى سيپاتتاما بەرە وتىرىپ، ءاربىر اعزانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن اتاپ كورسەتۋ؛ ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىن، ادامگەرشىلىك تاربيەگە باۋلۋ؛ ءوز بەتتەرىمەن ىزدەنۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزىڭى
ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ اسقورىتۋ جۇيەسىندەگى بارىنە ورتاق بەلگىلەردىڭ (مۇشەلەردىڭ) اتاۋلارىن ءتىزىپ، داپتەرگە جازىڭدار.
كۇيىس قايىراتىن جانۋار قارنىنىڭ قانداي ەرەكشەلىگى بار؟
سۇتقورەكتىلەر مەن قۇستاردىڭ اسقورىتۋ جۇيەسىندەگى سۇلبالارىندا كورىنىپ تۇرعان، ەڭ نەگىزگى ءبىر ايىرماشىلىق قانداي؟ ول نەمەن بايلانىستى؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
جوسپار:
1. تىنىس الۋدىڭ ءمانى جانە ماڭىزى
2. ومىرتقاسىز جانۋارلاردىڭ تىنىسالۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى جانە تىنىسالۋ.
تىنىس الۋدىڭ ءمانى جانە ماڭىزى. استىڭ قورىتىلۋى كەزىندە ورگانيكالىق زاتتاردىڭ جاي زاتتارعا ىدىراۋى جانە ولاردان اعزا جاسۋشالارىنا، ۇلپالارىنا، ءار ءتۇرلى مۇشەلەرىنە ءتان ورگانيكالىق زاتتاردىڭ قايتادان ءتۇزىلۋى ءۇشىن وتتەگى كەرەك.
اعزادا ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتاتىن تىرشىلىك پروسەستەرى وتە كۇردەلى قۇبىلىس. ءبىر زاتتار ءتۇزىلىپ جاتسا، ەكىنشىلەرى ىدىراپ جاتادى. تۇزىلگەن زاتتاردىڭ ىشىندە كوپ ءتۇزىلىپ نەمەسە سىرتتان كەلىپ اعزا ءۇشىن قاجەتسىز، ءتىپتى زياندى بوپ كەلەتىندەرى دە بار. مىسالى، كومىرقىشقىل گازى. اعزالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى وتتەگىن ءسىڭىرىپ، كومىرقىشقىل گازىن سىرتقا شىعارادى. وسى قۇبىلىستى ءتىرى اعزانىڭ تىنىس الۋى نەمەسە اعزاداعى گازالماسۋ دەيدى.
اعزادا تىنىسالۋ ۇزدىكسىز جۇرەدى. بەلگىلى ءبىر سەبەپتەن تىنىسالۋ توقتاسا، اعزا تۇنشىعىپ، تىرشىلىگىن توقتاتادى. مۇنى سەندەر باستاۋىش سىنىپتان بىلەسىڭدەر، كۇندەلىكتى ءوز تاجىريبەلەرىڭنەن دە جاقسى سەزىنەسىڭدەر. ادام 1 مينۋتتا 15 - 18 رەت تىنىس الىپ، دەم شىعارادى.
وتتەگىن ءسىڭىرىپ، كومىرقىشقىل گازىن سىرتقا شىعاراتىن اعزالاردى اەروبتى تىنىس الاتىن اعزالار دەيدى. ال باسقا جانۋارلاردىڭ ىشكى مۇشەلەرىندە تىرشىلىك ەتەتىن پارازيت جانۋارلاردى اناەروبتى، ياعني وتتەگىسىز تىنىس الاتىن اعزالار دەيدى. مۇنداي اعزانىڭ تىنىس الۋىنىڭ نەگىزگى ءمانى اەروبتىلاردىڭ تىنىس الۋى مانىمەن بىردەي. تەك ىدىراۋ، سينتەز پروسەستەرى وتتەگىنىڭ قاتىسىنسىز جۇرەدى.
وتتەگى اعزاعا ەكى ءتۇرلى جاعدايدا سىڭەدى. اۋاداعى وتتەگىن قۇرلىق جانۋارلارى گاز كۇيىندە، ال سۋدا تىرشىلىك ەتەتىندەردىڭ كوپشىلىگى وتتەگىن سۋدا ەرىگەن كۇيدە سىڭىرەدى.
ومىرتقاسىز جانۋارلاردىڭ تىنىسالۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى جانە تىنىسالۋ. گيدرادا تىنىسالۋ مۇشەسى جوق. سۋدا ەرىگەن وتتەگىن بۇكىل دەنەسىمەن سىڭىرەدى. كومىرقىشقىل گازى دەنە جابىندىسى ارقىلى سىرتقا شىعارىلادى. گازالماسۋ گيدرا دەنەسىنىڭ ءار جاسۋشاسىندا وتەدى.
ال شۇبالشاڭدا (جاۋىنقۇرتى) وتتەگى دەنە سىرتىنىڭ سىلەمەيلەنىپ تۇراتىن جۇقا تەرى جابىنى ارقىلى قانعا سىڭىرىلەدى دە، قانمەن دەنەدەگى بارلىق جاسۋشالارعا تاسىمالدانادى. قانمەن كەلگەن وتتەگى جاسۋشاعا وتەدى. جاسۋشادا تۇزىلگەن كومىرقىشقىل گازى قانعا ءسىڭىپ، سىرتقى تەرى جابىنى ارقىلى سىرتقا شىعارىلادى.
كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ ىشىندە ۇلۋدىڭ دا تىنىس الۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ارنايى مۇشەلەر جۇيەسى بار. قۇرلىق ۇلۋىنداعى (ءجۇزىم ۇلۋى)، سول سياقتى سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن توسپاۇلۋ دەنەسىنىڭ باقالشاق جيەگىمەن تۇيىسەتىن الدىڭعى ارقا جاعىندا ورنالاسقان تىنىس ساڭىلاۋى – سونداي مۇشە. وسى ساڭىلاۋ ارقىلى شاپانشا (مانتيا) قۋىسىنا اۋا كىرىپ، وسى قۋىستاعى قانتامىرلارىمەن تورلانعان شاپانشا قاتپارى – شاپانشا قالتاسىندا قانعا سىڭەدى. وتتەگىنە بايىتىلعان قان تامىرلارى ارقىلى بۇكىل دەنەگە تاسىمالدانادى. دەنەدە تۇزىلگەن كومىرقىشقىل گازى قانمەن بىرگە شاپانشا قۋىسىنا كەلىپ، تىنىس ساڭىلاۋى ارقىلى سىرتقى ورتاعا شىعارىلادى.
قوسجاقتاۋلى بىلقىلداقدەنەلىلەردە شاپانشا قۋىسى دەنەنىڭ ەكى بۇيىرىنە قاراعان جاعىندا ورنالاسىپ، كولدەنەڭىنەن تىلىمدەلگەن ەكى جۇپ تاقتاشالارى بولادى. ءاربىر تاقتاشادا كوپتەگەن كىرپىكشەلەر بار. كىرپىكشەلەردىڭ ۇزدىكسىز قوزعالىسى سۋدىڭ اعىنىن تۋعىزادى. سۋ اعىنى دەنەنىڭ ارتقى جاعىنداعى شاپانشانىڭ تومەنگى كىشكەنە ساڭىلاۋى (سيفونى) ارقىلى ىشكە قۇيىلادى. ءسال جوعارىراق ورنالاسقان جوعارعى ساڭىلاۋ (سيفونى) ارقىلى سىرتقا شىعادى. تومەنگى ساڭىلاۋ – سۋ كىرەتىن سيفون، جوعارعى ساڭىلاۋ – سۋ شىعاتىن سيفون دەپ اتالادى. وسى ەكى سيفوننىڭ جۇمىسى ارقاسىندا شاپانشا قۋىسىن سۋ اعىنى ۇزدىكسىز شايىپ تۇرادى. سۋدا ەرىگەن وتتەگى وسى «جەلبەزەك» ارقىلى قانعا سىڭەدى دە، دەنەدەگى كومىرقىشقىل گازى سىرتقا شىعارىلادى.
شارشىلى ورمەكشى دەنەسىنىڭ باسكوكىرەك پەن قۇرساق اراسىندا ورنالاسقان قوس وكپە – اۋا قاپشىعى ارقىلى تىنىس الادى. قاپشىقتاردىڭ اراسى كوپتەگەن جاپىراق ءتارىزدى قاتپاردان تۇرادى. بۇل جاپىراقشالاردا قاناينالىمى ۇزدىكسىز جۇرەدى دە، وتتەگىمەن قانىعىپ، دەنەگە تاسىمالدانادى. سونىمەن بىرگە قۇرساقتارىندا تىنىس ساڭىلاۋىنا اشىلاتىن ەكى شۋماق دەمتۇتىكشەلەرى بار.
قوڭىزدار (قيقوڭىز، زاۋزا، سۇڭگۋىر قوڭىز، ت. ب.) ءحيتيندى دەمتۇتىكتەرى ارقىلى تىنىس الادى (88 - سۋرەت). قوڭىز كوكىرەگى مەن قۇرساعىنىڭ ەكى قاپتالىن بويلاي ۇساق ساڭىلاۋلار (تىنىس ساڭىلاۋلارى) ورنالاسقان. وسى ساڭىلاۋلاردان دەنەنىڭ ىشىنە قاراي ءحيتيندى دەمتۇتىكشەلەرى جالعاسادى. ولار تارماقتالىپ، بۇكىل ىشكى مۇشەلەردى تورلايدى. ءتىپتى اياقتاردىڭ، مۇرتشا سەزىم تالشىقتارىنىڭ ۇشىنا دەيىن جەتەدى. قۇرساق بۇلشىقەتى جيىرىلعاندا اۋا دەمتۇتىكتەن سىعىلىپ، سىرتقا شىعادى. بۇلشىقەت بوساڭسىعاندا، سىرتتان اۋا سورىلىپ، ونىڭ بۇكىل تارماقتارى اۋاعا تولادى.
№18 - زەرتحانالىق جۇمىس
تاقىرىبى: باقۇلۋ مەن توسپاۇلۋدىڭ سىرتقى قۇرىلىسى مەن كەيبىر تىرشىلىك ارەكەتتەرى
ماقساتى: باقۇلۋ مەن توسپاۇلۋدىڭ سىرتقى قۇرىلىسى مەن كەيبىر تىرشىلىك ارەكەتتەرىن زەرتتەپ، زەردەلەۋ.
قۇرال - جابدىقتار: تۇبىنە تاسقيىرشىقتارى (ءىرى قۇم)، بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ 2 - 3 جاپىراقتارى توسەلىپ ىلعالدانعان جارتى ليترلىك شىنى بانكاعا جىبەرىلگەن 2 - 3 ءتىرى باقۇلۋ، تۇبىنە قۇم توسەلىپ، وعان 1 - 2 بۇتاق كەسىندىسى ورناتىلعان، ەرنەۋىنەن تومەن سۋ قۇيىلىپ 2 - 3 توسپاۇلۋ جىبەرىلگەن بانكا (بۇل ەكەۋىنىڭ سانى ءاربىر ەكى ۇستەلدە وتىرعان وقۋشىلارعا بىردەن كەلەتىندەي بولۋى كەرەك)، ۇلعايتقىش قول اينەك، ناننىڭ جۇمساق كەسەگى، شىنى (اۋدانى 10ح30 سم - دەي) نەمەسە اۋماعى كەڭدەۋ پەتري تاباقشاسى، ىسكەك، پياز كەسەگى.
جۇمىستىڭ بارىسى:
1. بانكاداعى جاعدايلار نەگىزىندە ءار ۇلۋدىڭ قانداي ورتادا تىرشىلىك ەتەتىنىن انىقتاۋ.
2. باقۇلۋدى شىنى تاقتاشاعا جىبەرىپ زەردەلەۋ. تاقتاشانىڭ ءبىر جەرىنە (جيەگىنە تاياۋ) ناننىڭ كىشكەنتاي كەسەگىن سۋلاپ ەزىپ، جاعىپ قويۋ كەرەك.
باقىلاۋ جوسپارى: 1) سىرتقى قۇرىلىسى؛
– دەنە ءپىشىنى، بولىكتەرى (جۇمساق، ءمۇيىزدى قاتتى بولىكتەرى)، بىلقىلداق بولىكتىڭ ءپىشىنى، كوزگە تۇسەتىن ەكى جۇپ وسىندىلەر – قارمالاۋىشتارى.
– باقالشاقتىڭ ءپىشىنى، دەنەدەگى ورنى، سىرتىنان ايقىن كورىنىپ، بىلەتىن ءيىرىمجولاقتار، بۋىلتىقتار.
– جىلجىپ قوزعالعاندا شىنىدا قالاتىن كىلەگەيلى، ءمولدىر ءىزى.
2) قوزعالۋى، اينالاداعى ورتانى باعدارلاۋى، سەزىنۋى
– جىلجىعان كەزدە شىنىنى كوتەرىپ دەنەنىڭ استىڭعى (شىنىمەن جاناسقان) بولىگىن، ياعني «اياعىنىڭ» تەرى - بۇلشىقەت جۇيەسىنىڭ تولقىندى قيمىل - قوزعالىسىن جاقسى كورۋگە بولادى.
– باستاعى ەكى جۇپ قارمالاعىشتاردىڭ قيمىل - قوزعالىسىن، جالپى سىرتقى فورماسىن، ءتۇرىن ۇلعايتقىش اينەكپەن زەردەلەگەندە قارمالاۋىشتاردىڭ ءبىر جۇبى قىسقا، ەكىنشى جۇبى ۇزىن، جىڭىشكەلىكتەرى بىردەي، ۇشتارى ءسال دومالانىپ تۇيىقتالعانداي بوپ كورىنەدى.
وسى قارمالاۋىشتار ۇشتارىنان كوزدەرىن (قوڭىر، قارا نوقات ءتارىزدى) تاۋىپ، قاي قارمالاۋىش جۇبى زاتتاردى كورىپ، باعدارلاۋعا قىزمەت ەتەتىنىن انىقتاۋ كەرەك.
– ۇلۋدىڭ الدىنا ىسكەكپەن پياز كەسەگىن (ءسال ەزىپ، ءيىسىن كۇشەيتۋگە بولادى) ۇستاپ، ۇلۋدىڭ ارەكەتىن باقىلاۋ قاجەت.
3) ۇلۋدىڭ قورەكتى تاۋىپ جەۋى، مۇنى قامتاماسىز ەتەتىن مۇشەلەرى
– نان جاعىلعان «شىنى ايماعىن» ەكى جۇپ قارمالاۋىشتارىن ءيىپ - قاراپ، «يىسكەلەپ» تاباتىنى جاقسى اڭعارىلادى. وسىدان جانە پيازعا ارەكەتىنەن، ۇلۋ كوزدەرى مەن ءيىس - سەزۋ مۇشەلەرىنىڭ جۇمىسى تۋرالى قورىتىندى جاساۋ قيىن ەمەس.
دەگەنمەن، ۇلۋ كوزى تەك جاقىننان عانا كورەتىنى جانە ءتۇستى ايىرمايتىنى ەستە بولسىن.
3. توسپاۇلۋدى بانكانىڭ ىشىندە جۇرگەندە باقىلاعان ءجون. سىرتقى پىشىنىندە، قۇرىلىسىندا ءسال عانا ەرەكشەلىكتەرى بولماسا، قۇرىلىسى تىرشىلىك ارەكەتتەرى نەگىزىنەن قۇرلىق ۇلۋمەن بىردەي. باقۇلۋدان گورى تاسپاۇلۋدىڭ تىنىس الۋ ارەكەتى جاقسى كورىنەدى. مانتيا قۋىسىندا وتتەگى تاۋسىلىپ، كومىرقىشقىل گازى كوبەيگەندە ول سۋ بەتىنە كوتەرىلىپ گاز الماستىرادى.
– سۋ بەتىندە دەنەسىنىڭ قانداي بولىگىن سۋدان شىعاراتىنىن، ول بولىكتەن اشىلاتىن ساڭىلاۋدى (اتاۋى، مولشەرى، ءپىشىنى قانداي؟)، قانشا ۋاقىت (مينۋت ەسەبىمەن شامالاپ) سولاي تۇرعانىن، ودان سوڭ ساڭىلاۋدى جاۋىپ، سۋعا قايتا تۇسكەنىن باقىلاپ، باقۇلۋ مەن توسپاۇلۋدىڭ وتتەگىنىڭ قاي تۇرىمەن تىنىس الاتىنى، مۇندا قانداي مۇشەلەر قاتىناساتىنى تۋرالى قىسقاشا قورىتىندى جاساۋعا بولادى.
4. وسى زەردەلەۋ، باقىلاۋ نەگىزىندە «باقۇلۋ مەن توسپاۇلۋدىڭ سىرتقى قۇرىلىسى، كەيبىر تىرشىلىك ارەكەتتەرى» تاقىرىبىن قىسقاشا، ناقتىلى مازمۇنداپ جازۋ قاجەت.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ساباق: 36.
تاقىرىبى: §38. كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ تىنىس الۋى
ساباقتىڭ ماقساتى: كوپجاسۋشالى ومىرتقاسىز جانۋارلارداعى گاز الماسۋ ۇدەرىسى جۇرەتىن تىنىس الۋ مۇشەسى جايلى سيپاتتاما بەرە وتىرىپ، ءاربىر اعزانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن اتاپ كورسەتۋ؛ ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىن، ادامگەرشىلىك تاربيەگە باۋلۋ؛ ءوز بەتتەرىمەن ىزدەنۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزىڭى
ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ اسقورىتۋ جۇيەسىندەگى بارىنە ورتاق بەلگىلەردىڭ (مۇشەلەردىڭ) اتاۋلارىن ءتىزىپ، داپتەرگە جازىڭدار.
كۇيىس قايىراتىن جانۋار قارنىنىڭ قانداي ەرەكشەلىگى بار؟
سۇتقورەكتىلەر مەن قۇستاردىڭ اسقورىتۋ جۇيەسىندەگى سۇلبالارىندا كورىنىپ تۇرعان، ەڭ نەگىزگى ءبىر ايىرماشىلىق قانداي؟ ول نەمەن بايلانىستى؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
جوسپار:
1. تىنىس الۋدىڭ ءمانى جانە ماڭىزى
2. ومىرتقاسىز جانۋارلاردىڭ تىنىسالۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى جانە تىنىسالۋ.
تىنىس الۋدىڭ ءمانى جانە ماڭىزى. استىڭ قورىتىلۋى كەزىندە ورگانيكالىق زاتتاردىڭ جاي زاتتارعا ىدىراۋى جانە ولاردان اعزا جاسۋشالارىنا، ۇلپالارىنا، ءار ءتۇرلى مۇشەلەرىنە ءتان ورگانيكالىق زاتتاردىڭ قايتادان ءتۇزىلۋى ءۇشىن وتتەگى كەرەك.
اعزادا ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتاتىن تىرشىلىك پروسەستەرى وتە كۇردەلى قۇبىلىس. ءبىر زاتتار ءتۇزىلىپ جاتسا، ەكىنشىلەرى ىدىراپ جاتادى. تۇزىلگەن زاتتاردىڭ ىشىندە كوپ ءتۇزىلىپ نەمەسە سىرتتان كەلىپ اعزا ءۇشىن قاجەتسىز، ءتىپتى زياندى بوپ كەلەتىندەرى دە بار. مىسالى، كومىرقىشقىل گازى. اعزالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى وتتەگىن ءسىڭىرىپ، كومىرقىشقىل گازىن سىرتقا شىعارادى. وسى قۇبىلىستى ءتىرى اعزانىڭ تىنىس الۋى نەمەسە اعزاداعى گازالماسۋ دەيدى.
اعزادا تىنىسالۋ ۇزدىكسىز جۇرەدى. بەلگىلى ءبىر سەبەپتەن تىنىسالۋ توقتاسا، اعزا تۇنشىعىپ، تىرشىلىگىن توقتاتادى. مۇنى سەندەر باستاۋىش سىنىپتان بىلەسىڭدەر، كۇندەلىكتى ءوز تاجىريبەلەرىڭنەن دە جاقسى سەزىنەسىڭدەر. ادام 1 مينۋتتا 15 - 18 رەت تىنىس الىپ، دەم شىعارادى.
وتتەگىن ءسىڭىرىپ، كومىرقىشقىل گازىن سىرتقا شىعاراتىن اعزالاردى اەروبتى تىنىس الاتىن اعزالار دەيدى. ال باسقا جانۋارلاردىڭ ىشكى مۇشەلەرىندە تىرشىلىك ەتەتىن پارازيت جانۋارلاردى اناەروبتى، ياعني وتتەگىسىز تىنىس الاتىن اعزالار دەيدى. مۇنداي اعزانىڭ تىنىس الۋىنىڭ نەگىزگى ءمانى اەروبتىلاردىڭ تىنىس الۋى مانىمەن بىردەي. تەك ىدىراۋ، سينتەز پروسەستەرى وتتەگىنىڭ قاتىسىنسىز جۇرەدى.
وتتەگى اعزاعا ەكى ءتۇرلى جاعدايدا سىڭەدى. اۋاداعى وتتەگىن قۇرلىق جانۋارلارى گاز كۇيىندە، ال سۋدا تىرشىلىك ەتەتىندەردىڭ كوپشىلىگى وتتەگىن سۋدا ەرىگەن كۇيدە سىڭىرەدى.
ومىرتقاسىز جانۋارلاردىڭ تىنىسالۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى جانە تىنىسالۋ. گيدرادا تىنىسالۋ مۇشەسى جوق. سۋدا ەرىگەن وتتەگىن بۇكىل دەنەسىمەن سىڭىرەدى. كومىرقىشقىل گازى دەنە جابىندىسى ارقىلى سىرتقا شىعارىلادى. گازالماسۋ گيدرا دەنەسىنىڭ ءار جاسۋشاسىندا وتەدى.
ال شۇبالشاڭدا (جاۋىنقۇرتى) وتتەگى دەنە سىرتىنىڭ سىلەمەيلەنىپ تۇراتىن جۇقا تەرى جابىنى ارقىلى قانعا سىڭىرىلەدى دە، قانمەن دەنەدەگى بارلىق جاسۋشالارعا تاسىمالدانادى. قانمەن كەلگەن وتتەگى جاسۋشاعا وتەدى. جاسۋشادا تۇزىلگەن كومىرقىشقىل گازى قانعا ءسىڭىپ، سىرتقى تەرى جابىنى ارقىلى سىرتقا شىعارىلادى.
كوپجاسۋشالى جانۋارلاردىڭ ىشىندە ۇلۋدىڭ دا تىنىس الۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ارنايى مۇشەلەر جۇيەسى بار. قۇرلىق ۇلۋىنداعى (ءجۇزىم ۇلۋى)، سول سياقتى سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن توسپاۇلۋ دەنەسىنىڭ باقالشاق جيەگىمەن تۇيىسەتىن الدىڭعى ارقا جاعىندا ورنالاسقان تىنىس ساڭىلاۋى – سونداي مۇشە. وسى ساڭىلاۋ ارقىلى شاپانشا (مانتيا) قۋىسىنا اۋا كىرىپ، وسى قۋىستاعى قانتامىرلارىمەن تورلانعان شاپانشا قاتپارى – شاپانشا قالتاسىندا قانعا سىڭەدى. وتتەگىنە بايىتىلعان قان تامىرلارى ارقىلى بۇكىل دەنەگە تاسىمالدانادى. دەنەدە تۇزىلگەن كومىرقىشقىل گازى قانمەن بىرگە شاپانشا قۋىسىنا كەلىپ، تىنىس ساڭىلاۋى ارقىلى سىرتقى ورتاعا شىعارىلادى.
قوسجاقتاۋلى بىلقىلداقدەنەلىلەردە شاپانشا قۋىسى دەنەنىڭ ەكى بۇيىرىنە قاراعان جاعىندا ورنالاسىپ، كولدەنەڭىنەن تىلىمدەلگەن ەكى جۇپ تاقتاشالارى بولادى. ءاربىر تاقتاشادا كوپتەگەن كىرپىكشەلەر بار. كىرپىكشەلەردىڭ ۇزدىكسىز قوزعالىسى سۋدىڭ اعىنىن تۋعىزادى. سۋ اعىنى دەنەنىڭ ارتقى جاعىنداعى شاپانشانىڭ تومەنگى كىشكەنە ساڭىلاۋى (سيفونى) ارقىلى ىشكە قۇيىلادى. ءسال جوعارىراق ورنالاسقان جوعارعى ساڭىلاۋ (سيفونى) ارقىلى سىرتقا شىعادى. تومەنگى ساڭىلاۋ – سۋ كىرەتىن سيفون، جوعارعى ساڭىلاۋ – سۋ شىعاتىن سيفون دەپ اتالادى. وسى ەكى سيفوننىڭ جۇمىسى ارقاسىندا شاپانشا قۋىسىن سۋ اعىنى ۇزدىكسىز شايىپ تۇرادى. سۋدا ەرىگەن وتتەگى وسى «جەلبەزەك» ارقىلى قانعا سىڭەدى دە، دەنەدەگى كومىرقىشقىل گازى سىرتقا شىعارىلادى.
شارشىلى ورمەكشى دەنەسىنىڭ باسكوكىرەك پەن قۇرساق اراسىندا ورنالاسقان قوس وكپە – اۋا قاپشىعى ارقىلى تىنىس الادى. قاپشىقتاردىڭ اراسى كوپتەگەن جاپىراق ءتارىزدى قاتپاردان تۇرادى. بۇل جاپىراقشالاردا قاناينالىمى ۇزدىكسىز جۇرەدى دە، وتتەگىمەن قانىعىپ، دەنەگە تاسىمالدانادى. سونىمەن بىرگە قۇرساقتارىندا تىنىس ساڭىلاۋىنا اشىلاتىن ەكى شۋماق دەمتۇتىكشەلەرى بار.
قوڭىزدار (قيقوڭىز، زاۋزا، سۇڭگۋىر قوڭىز، ت. ب.) ءحيتيندى دەمتۇتىكتەرى ارقىلى تىنىس الادى (88 - سۋرەت). قوڭىز كوكىرەگى مەن قۇرساعىنىڭ ەكى قاپتالىن بويلاي ۇساق ساڭىلاۋلار (تىنىس ساڭىلاۋلارى) ورنالاسقان. وسى ساڭىلاۋلاردان دەنەنىڭ ىشىنە قاراي ءحيتيندى دەمتۇتىكشەلەرى جالعاسادى. ولار تارماقتالىپ، بۇكىل ىشكى مۇشەلەردى تورلايدى. ءتىپتى اياقتاردىڭ، مۇرتشا سەزىم تالشىقتارىنىڭ ۇشىنا دەيىن جەتەدى. قۇرساق بۇلشىقەتى جيىرىلعاندا اۋا دەمتۇتىكتەن سىعىلىپ، سىرتقا شىعادى. بۇلشىقەت بوساڭسىعاندا، سىرتتان اۋا سورىلىپ، ونىڭ بۇكىل تارماقتارى اۋاعا تولادى.
№18 - زەرتحانالىق جۇمىس
تاقىرىبى: باقۇلۋ مەن توسپاۇلۋدىڭ سىرتقى قۇرىلىسى مەن كەيبىر تىرشىلىك ارەكەتتەرى
ماقساتى: باقۇلۋ مەن توسپاۇلۋدىڭ سىرتقى قۇرىلىسى مەن كەيبىر تىرشىلىك ارەكەتتەرىن زەرتتەپ، زەردەلەۋ.
قۇرال - جابدىقتار: تۇبىنە تاسقيىرشىقتارى (ءىرى قۇم)، بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ 2 - 3 جاپىراقتارى توسەلىپ ىلعالدانعان جارتى ليترلىك شىنى بانكاعا جىبەرىلگەن 2 - 3 ءتىرى باقۇلۋ، تۇبىنە قۇم توسەلىپ، وعان 1 - 2 بۇتاق كەسىندىسى ورناتىلعان، ەرنەۋىنەن تومەن سۋ قۇيىلىپ 2 - 3 توسپاۇلۋ جىبەرىلگەن بانكا (بۇل ەكەۋىنىڭ سانى ءاربىر ەكى ۇستەلدە وتىرعان وقۋشىلارعا بىردەن كەلەتىندەي بولۋى كەرەك)، ۇلعايتقىش قول اينەك، ناننىڭ جۇمساق كەسەگى، شىنى (اۋدانى 10ح30 سم - دەي) نەمەسە اۋماعى كەڭدەۋ پەتري تاباقشاسى، ىسكەك، پياز كەسەگى.
جۇمىستىڭ بارىسى:
1. بانكاداعى جاعدايلار نەگىزىندە ءار ۇلۋدىڭ قانداي ورتادا تىرشىلىك ەتەتىنىن انىقتاۋ.
2. باقۇلۋدى شىنى تاقتاشاعا جىبەرىپ زەردەلەۋ. تاقتاشانىڭ ءبىر جەرىنە (جيەگىنە تاياۋ) ناننىڭ كىشكەنتاي كەسەگىن سۋلاپ ەزىپ، جاعىپ قويۋ كەرەك.
باقىلاۋ جوسپارى: 1) سىرتقى قۇرىلىسى؛
– دەنە ءپىشىنى، بولىكتەرى (جۇمساق، ءمۇيىزدى قاتتى بولىكتەرى)، بىلقىلداق بولىكتىڭ ءپىشىنى، كوزگە تۇسەتىن ەكى جۇپ وسىندىلەر – قارمالاۋىشتارى.
– باقالشاقتىڭ ءپىشىنى، دەنەدەگى ورنى، سىرتىنان ايقىن كورىنىپ، بىلەتىن ءيىرىمجولاقتار، بۋىلتىقتار.
– جىلجىپ قوزعالعاندا شىنىدا قالاتىن كىلەگەيلى، ءمولدىر ءىزى.
2) قوزعالۋى، اينالاداعى ورتانى باعدارلاۋى، سەزىنۋى
– جىلجىعان كەزدە شىنىنى كوتەرىپ دەنەنىڭ استىڭعى (شىنىمەن جاناسقان) بولىگىن، ياعني «اياعىنىڭ» تەرى - بۇلشىقەت جۇيەسىنىڭ تولقىندى قيمىل - قوزعالىسىن جاقسى كورۋگە بولادى.
– باستاعى ەكى جۇپ قارمالاعىشتاردىڭ قيمىل - قوزعالىسىن، جالپى سىرتقى فورماسىن، ءتۇرىن ۇلعايتقىش اينەكپەن زەردەلەگەندە قارمالاۋىشتاردىڭ ءبىر جۇبى قىسقا، ەكىنشى جۇبى ۇزىن، جىڭىشكەلىكتەرى بىردەي، ۇشتارى ءسال دومالانىپ تۇيىقتالعانداي بوپ كورىنەدى.
وسى قارمالاۋىشتار ۇشتارىنان كوزدەرىن (قوڭىر، قارا نوقات ءتارىزدى) تاۋىپ، قاي قارمالاۋىش جۇبى زاتتاردى كورىپ، باعدارلاۋعا قىزمەت ەتەتىنىن انىقتاۋ كەرەك.
– ۇلۋدىڭ الدىنا ىسكەكپەن پياز كەسەگىن (ءسال ەزىپ، ءيىسىن كۇشەيتۋگە بولادى) ۇستاپ، ۇلۋدىڭ ارەكەتىن باقىلاۋ قاجەت.
3) ۇلۋدىڭ قورەكتى تاۋىپ جەۋى، مۇنى قامتاماسىز ەتەتىن مۇشەلەرى
– نان جاعىلعان «شىنى ايماعىن» ەكى جۇپ قارمالاۋىشتارىن ءيىپ - قاراپ، «يىسكەلەپ» تاباتىنى جاقسى اڭعارىلادى. وسىدان جانە پيازعا ارەكەتىنەن، ۇلۋ كوزدەرى مەن ءيىس - سەزۋ مۇشەلەرىنىڭ جۇمىسى تۋرالى قورىتىندى جاساۋ قيىن ەمەس.
دەگەنمەن، ۇلۋ كوزى تەك جاقىننان عانا كورەتىنى جانە ءتۇستى ايىرمايتىنى ەستە بولسىن.
3. توسپاۇلۋدى بانكانىڭ ىشىندە جۇرگەندە باقىلاعان ءجون. سىرتقى پىشىنىندە، قۇرىلىسىندا ءسال عانا ەرەكشەلىكتەرى بولماسا، قۇرىلىسى تىرشىلىك ارەكەتتەرى نەگىزىنەن قۇرلىق ۇلۋمەن بىردەي. باقۇلۋدان گورى تاسپاۇلۋدىڭ تىنىس الۋ ارەكەتى جاقسى كورىنەدى. مانتيا قۋىسىندا وتتەگى تاۋسىلىپ، كومىرقىشقىل گازى كوبەيگەندە ول سۋ بەتىنە كوتەرىلىپ گاز الماستىرادى.
– سۋ بەتىندە دەنەسىنىڭ قانداي بولىگىن سۋدان شىعاراتىنىن، ول بولىكتەن اشىلاتىن ساڭىلاۋدى (اتاۋى، مولشەرى، ءپىشىنى قانداي؟)، قانشا ۋاقىت (مينۋت ەسەبىمەن شامالاپ) سولاي تۇرعانىن، ودان سوڭ ساڭىلاۋدى جاۋىپ، سۋعا قايتا تۇسكەنىن باقىلاپ، باقۇلۋ مەن توسپاۇلۋدىڭ وتتەگىنىڭ قاي تۇرىمەن تىنىس الاتىنى، مۇندا قانداي مۇشەلەر قاتىناساتىنى تۋرالى قىسقاشا قورىتىندى جاساۋعا بولادى.
4. وسى زەردەلەۋ، باقىلاۋ نەگىزىندە «باقۇلۋ مەن توسپاۇلۋدىڭ سىرتقى قۇرىلىسى، كەيبىر تىرشىلىك ارەكەتتەرى» تاقىرىبىن قىسقاشا، ناقتىلى مازمۇنداپ جازۋ قاجەت.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
