ءبىز بىلەمىز اقىندى كىم اتقانىن
ەگەر اياۋلى دوس ەۆنەي بۋكەتوۆتىڭ ابزال قاراسارتوۆپەن ءۇنتاسپاعا جازىلعان اۋىز ەكى اڭگىمەسى گازەتتە جاريالانباعان بولسا، مەن دە بۇل ماسەلەنى قوزعاماي-اق قويار ەدىم. ويتكەنى، بۇل تراگەديانىڭ انىق-تانىعىنا بۇعان دەيىن كوز جەتكەرگەن سەكىلدى ەدىك. ال، مىناۋ اڭگىمەدەگى قاراسارتوۆ ەستەلىگى ءبىز بىلگەن شىندىقپەن مۇلدە جاناسپايدى.
1959 جىلى شاكارىم قۇدايبەردييەۆ اقتالىپ، «قازاق ادەبيەتى گازەتىندە ونىڭ بىرنەشە ولەڭى جاريالاندى. ا. قاراسارتوۆتىڭ اقىنعا قانشالىقتى «جانى اشيتىنىن» ءبىز سوندا كورگەنبىز. ول جوعارعى ورىنداردان كىرمەگەن ەسىك قالدىرماي، ايعايىن سالا ءجۇرىپ، اقىننىڭ ولگەننەن كەيىنگى ءومىرىن تاعى دا ءوشىرتىپ تاستاعان. قاراسارتوۆ قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا دا كەلگەن. «باندا باستىعىن اقتاماقشى ادامداردىڭ وزدەرىن جاۋاپقا تارتۋ كەرەك!» دەپ ستولدى سوعا داۋرىققانىڭ ءوز قۇلاعىممەن ەسىتىپ، ءوز كوزىممەن كورگەنىم دە بار.
1963 جىلى قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى سەكرەتارى ن. ءجاندىلدين مەنى شاقىرىپ الىپ، شاكارىم ماسەلەسىن ەگجەي-تەگجەيىن تەكسەرىپ، سودان قورىتىندى شىعارۋ ءۇشىن ون ەكى ادامنان كوميسسيا قۇرىلعانىن، پرەدسەداتەلدىگىنە مەنىڭ تاعايىندالعانىمدى ايتتى. كوميسسيانىڭ قۇرامىنا تايىر جاروكوۆ، ءسادۋ ماشاقوۆ، جەكەن جۇماحانوۆ سەكىلدى بەلگىلى اقىن-جازۋشىلار، اكادەميانىڭ بىر-ەكى تاريحشىسى جانە جەرگىلىكتى سەمەيلىك جولداستار ەنگىزىلگەن.
ءبىز ورتالىق كوميتەتتە ارنايى بولمە الىپ، اپتادان ارتىق ۋاقىت ارحيۆ اقتاردىق. ولاردى ءوزىمىز جيناقتاعان دەرەكتەرمەن سالىستىردىق. سودان كەيىن ەكى باسپا تاباق كولەمىندە قورىتىندى جازىپ بەردىك. وندا اقىننىڭ باندا ارەكەتىنە ەشقانداي قاتىسى بولماعانىن دالەلدەدىك. ءبىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءبىزدىڭ سول قورىتىندىمىز ول كەزدە ءىستىڭ بەتىن وڭعا باستىرا المادى.
بۇل ارادا سەمەيلىك جولداستاردىڭ، (وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى ءا. كاكىمجانوۆ، اباي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى ك. نۇربايەۆ، عالىم جازۋشى ق. مۇحامەتحانوۆ، جازۋشى ك. ورازالين) وزدەرى جانە وزدەرى قۇرعان كوميسسيالارى ارقىلى ولشەۋسىز كوپ كومەك كورسەتكەنىن ايىرا بولە ايتۋ كەرەك. بۇلار شاكارىمدىكوزىمەن كورگەن ءۇش جۇزگە جۋىق اداممەن اۋىزەكى اڭگىمەلەسىپ، ايتقاندارىن قاعازعا تۇسىرگەن. وعان قوسا اقىن ولىمىنەن حاباردار جەتپىستەي ادامنىڭ جازبا تۇردەگى ماعلۇماتتارىن دا وسى جولداستار جيناستىرىپ بەردى.
اۋىزەكى ايتۋشىلار اقىننىڭ جوعارى مادەنيەتىن، ءبىلىمدارلىعى مەن قايىرىمدىلىعىن، كىسى ولتىرمەك تۇگىل بىرەۋگە تۇرپايى سويلەۋدى بىلمەيتىن سىپايىلىعىن سىر ەتىپ شەرتەدى. قالىڭ مالعا ەرىكسىز ساتىلعان جەرىنەن كەڭەس ورگاندارىنا ەرتىپ بارىپ باس بوستاندىعىن اپەرگەن اقىنعا العىس ايتقان قىزدىڭ (كەيىنگى كەزدە كەمپىردىڭ) حاتى دا بار. ال، جاناعى كورگەن-بىلگەندەرىن ءوز قولىنان جازىپ بەرگەندەر اقىننىڭ قاراۋىل وقيعاسىنا ەشقانداي قاتىسى بولماعانىڭ ءبىر اۋىزدان قۋاتتايدى. ءبارىنىڭ-اق ايتارى: «شاكەن زامان بەتىن جەتە تۇسىنە الماي ورتادان وقشاۋلاندى» دەگەنگە عانا سايادى. شىنىندا دا ول بالا-شاعا، ەت جاقىندارىنا: «مەن قارتايدىم (جەتپىس ۇشكە قاراعان كەزى ەدى عوي)، سەندەر ماعان الاڭداماي، بىلىمدەرىڭدى كوتەرىپ، زامان اعىمىنا قاراي قىزمەت قىلىڭدار. ال، مەن از قالعان ومىرىمدە ءوزىمىزدىڭ شاقپاق توڭىرەگىنەن سايات-جاي سالىپ الىپ، ىڭ-شىڭسىز وڭاشا جەردە كوڭىل كۇيلەرىمدى قاعازعا تۇسىرەمىن، زەرىككەندە اڭ اۋلاپ بوي سەرگىتەمىن»، دەگەن كورىنەدى. ايتقانىنداي-اق، «ۇمىتىلعاننىڭ ءومىرى» اتتى پوەماسىن، كوپتەگەن ليريكالىق ولەڭدەرىن ول وسىندا جاتىپ جازعان. بۇل، ارينە، جۇڭگو ءوتۋدى نەمەسە بۇلىنشىلىككە قاتىسۋدى نيەت قىلعان ادامنىڭ ءىسى بولماسا كەرەك. ءجا، بۇنىڭ ءبارى ءانشيىن جالپى جاعدايدى انىقتاي كەتەيىك دەگەنىمىز عوي. ەندى اتىشۋلى تراگەديانىڭ وزىنە كەلەيىك.
قاراسارتوۆتىڭ شاكارىم قاراۋىل ۇستىندەگى اتىس كەزىندە ءولدى دەۋى شىندىق ەمەس. ونىڭ ءولىمى بۇل وقيعادان ءبىر اي كەيىن مۇلدە باسقا جاعدايدا، باسقا جەردە، اتاپ ايتقاندا كەرەگەتاستا بولعان ءىس. ونىڭ سۇيەگى باقاناس بويىنداعى قۇرقۇدىققا سول جەردەن اپارىلعان. بۇل كىسىنىڭ «بىلمەدىم شاكارىمدى كىم اتقانىن» دەۋى دە شىندىق ەمەس. بىلگەن. ونى دالەلدەۋشىلەر كوپ. گازەتتىك ماقالانىڭ كولەمىنەن اسپاۋ ءۇشىن مەن سولاردىڭ ىشىنەن وقيعانى كوزىمەن كورگەن، ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى راستاپ تولىقتىراتىن ەكى-اق كىسىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەم دە جەتەر. ويتكەنى، سول كەزدە بۇل ەكەۋى ەكى تاراپتىڭ ادامى ەدى، ياعني وسى وقيعانىڭ اۋىرتپالىعىن ەكى ءتۇرلى جاعدايدا ءجۇرىپ باستان كەشىرگەن جاندار بولاتىن. بۇلاردىڭ بىرەۋى قاراسارتوۆ توبىنداعى ايتمۇرزا تۇڭلىكبايەۆ تا، ەكىنشىسى شاكارىم توبىنداعى بەردەش ازىمبايەۆ. ەكەۋىنىڭ ءسوزىن دە ەسىمدە قالعان كۇيىندە بۇلجىتپاي قاعازعا تۇسىرسەم، تومەندەگىدەي سۋرەتتەردى كورەر ەدىڭىز:
ا. تۇڭلىكبايەۆ: مەن 1928 جىلدان پارتيا مۇشەسىمىن. بۇل وقيعا تۇسىندا قاراسارتوۆتىڭ قاراۋىندا چەكيستىك قىزمەت اتقاردىم. باندالار قاراۋىلدى شاۋىپ، ولجابايدى ءولتىرىپ كەتكەن سوڭ اراعا ءۇش كۇن سالىپ شاكارىم اعا ءبىزدىڭ ۇيگە كەلدى، قاتتى اۋىرىپ جاتقان توقسانداعى اكەمنىڭ كوڭىلىن سۇرادى. سوندا ول: «قاراۋىلدىڭ بالشىق ءۇيىن قيراتىپ، كىسى ولتىرگەندە جەكسۇرىن كورىنگەننەن باسقا نە شىعاردى؟.. وڭشەڭ اقىماقتاردىڭ ءىسى بۇل!» دەپ، بۇلىنشىلىككە قاتىسقانداردى قاتتى جازعىرىپ وتىردى. سوندا بۇنىڭ باندا بولعانى قايسى؟.. ال، اقىن قازاسىنا كەلسەك، ول بىلاي بولعان: تاڭ مەزگىلى. كۇزدىڭ ءبىر بۇلىڭعىر كۇنى ەدى. جەردى قىربىق قىراۋ باسقان بوقىراۋ شاعى. كۇزەتتە تۇرعان باشقۇرت حاليتوۆ انادايدان مۇنارتىپ كورىنگەن ءبىر توپ اتتىلاردىڭ بىزگە قاراي بەتتەگەنىن كورگەن. وسى حابار قۇلاعىنا تيىسىمەن ولاردى باندا دەپ ويلاعان قاراسارتوۆ بىزگە بىردەن-اق «اتىڭدار!» دەپ بۇيىردى. ودان-بۇدان مىلتىق اتىلا باستاعان سوڭ انالار ىركىلىپ قالدى. سول كەزدە ىركىلگەن توپتان بىرەۋى ءۇزىلىپ شىعىپ، اتىنىڭ جورعاسىن توگىلدىرە بىزگە قاراي بەتتەدى، جانە دە قايتا-قايتا قولىن كوتەرىپ، زالالسىز ادامبىز دەگەندەي بەلگى بەردى. جاقىنداعاندا شاكارىم ەكەنىن ءبارىمىز-اق تانىدىق. ءبىراق، «اتىستى توقتاتىڭدار!» دەگەن بۇيرىق بولماعان سوڭ باشقۇرت حاليتوۆ ونى ءبىر ەمەس، ەكى دۇركىن اتتى. شاكارىم اتىنىڭ جالىن قۇشا بەرىپ جەرگە قۇلاپ ءتۇستى. اتى دا وڭباي جاراقاتتاندى. شاكەڭنىڭ بىزگە بىردەڭە دەۋگە دە شاماسى كەلمەدى. ات، تۇيە مىنگەن قالپىمىزدا ءبىز ونى قورشاپ ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز تۇردىق. بۇل كەزدە شاكەڭ سەرىكتەرى زىم-زيا جوق بوپ كەتتى.
قaپeءلىمدe جان ءتاسىلىم قىلا الماي قينالىپ جاتقان قارتتىڭ قارۋىن، ۇستىندەگى كيىمدەرىن بۇيرىق بويىنشا جۇرت ىلەسىپ الا باستادى. قاسقىر ىشىك، تىماق، ساپتاما ەتىك، سىرما بەشپەنت، شالبار دەگەندەرىڭىز بىر-بىرلەپ الىنىپ بولعان سوڭ اق قىراۋدىڭ ۇستىندە اق جەيدە، اق دامبالىمەن قان جوسا بوپ اق ساقالدى شال جاتتى. سوندا ناچالنيك ماعان:
— ءاي، توبىقتى، سەن نەگە المادىڭ؟.. — دەپ زەكىدى.
— مەن الاتىن نەسى قالدى؟.. —دەگەندى مەن ىزاعا بۋلىعىپ ايتتىم.
— ءوزىن ال! باقاناسقا جەتكىز! — دەپ بۇيرىق بەردى. مەن تۇيەمدى شوگەردىم دە، استىمداعى ەرە كيىزدى جايىپ جىبەرىپ، سوعان ولىكتى ۇزىن كۇيىندە وراپ، ەكى جەردەن ارقانمەن بۋناپ، تۇيەنىڭ ءبىر جاعىنا ەكى وركەشىنەن ءىلدىم. ءوزىم تۇيەگە جايداق ءمىنىپ، باقاناسقا دا جەتكىزدىم. ماعان باسقا ءبىر جولداس بولىسقاندا دا قالىڭ توندى تۇگەل اۋدارىپ جارىتا المادىق. ءبىزدىڭ اسا قيىندىقپەن ويعان جەرىمىزگە قارتتىڭ ۇزىن دەنەسى سيماعان سوڭ سوعان وتىرعىزدىق تا ءجۇزىن جاسىردىق.
«مەن الاتىن نەسى قالدى؟» دەگەنددى ىزالانىپ، جاسقا بۋلىعىپ ايتقانىم ءۇشىن قاراسارتوۆ ماعان سەنىمسىزدىك كورسەتىپ، مەنى ون بەس تاۋلىك بويى گاۋپتۆاحتادا ۇستادى. سول ۋاقىت ىشىندە ول ءوزىنىڭ قورقىتىپ جازدىرعان ادامدارىنىڭ بارىنە «شاكارىم باندانى ۇيىمداستىرۋشى بولدى» دەگىزىپ ۇلگەرگەن. گاۋپتۆاحتادان شىققاننان كەيىن مەن دە سول سارىندا جازۋعا ءماجبۇر بولدىم. ال، حاليتوۆتى دەرەۋ باسقا جاققا شىعارىپ جىبەردى.
ايتمۇرزا تۇڭلىكبايەۆتىڭ بىزگە ءوز قولىمەن جازىپ بەرگەندەرى وسىلار. بۇل جازبادا «باسىمنان وق ءتيىپ وسى جولى جارادار بولدىم» دەگەن ءسوز جوق.
ب. ازىمبايەۆ: ءبىز ءوز تۋىستارىمىزدان تورت-بەس ادام جينالىپ شاكارىم اعانىڭ حال-كۇيىن بىلگەلى شاقپاقتاعى سايات-مەكەنىنە بارعانبىز. اعانىڭ ءبىر اۋىق اڭ اۋلاپ سەندەرمەن بىرگە كوڭىل سەرگىتەيىن دەگەن تىلەگى بويىنشا شىققان بەتىمىز سول ەدى. تاڭ مەزگىلى. كۇن بۇلىڭعىر بولاتىن، شاكارىم اعا بۇل جولى ءوزىنىڭ اباي سىيلاعان ماۋزەرىمەن شىققان-دى. ءبىر جازىقتا اتتىلى، تۇيەلى ادامداردىڭ شوعىرى مۇنارتىپ كورىندى. سولاي قاراي بەتتەي بەرگەنىڭىزدە نەشە مارتە اتىلعان وقتان سەكەم الدىق تا، ىركىلىپ قالدىق. شاكەڭ: «تەگىندە بۇلار انەۋگى باندانى قۋىپ جۇرگەن وترياد شىعار، مەن سولارعا جولىعىپ ءجونىمىزدى بىلگىزەيىن، سەندەر وسى ارادا ايالداي تۇرىڭدار» دەدى دە، ءجۇرىپ كەتتى. بارعان بەتىندە ەكى دۇركىن مىلتىق اتىلدى. بۇلىنشىلىكتىڭ بارلىق پالەسىن ءبىزدىڭ تۇقىمعا تەلىگىسى كەلەدى دەگەندى دە ەسىتۋشى ەدىك. شاكەڭنىڭ اتىپ ولتىرگەنىن بىردەن سەزدىك. بۇلار كىم بولعاندا دا ونى ولتىرگەن سوڭ ءبىزدى ءسىرا دا اياماس دەدىك تە، سول بەتىمىزبەن جۇڭگو ءوتىپ كەتتىك.
مىنە سىزگە اقيقاتتىڭ انىق-تانىعى كەرەك بولسا. سوۆەتكە قارسى ءبىر اۋىز ءسوزى دە جوق، قىلداي قياناتى دا جوق ادامدى سوتسىز-دانەڭەسىز اتقىزعاننان كەيىن قاراسارتوۆتىڭ قورىقپاسقا، بار پالەنى ولگەن ادامنىڭ ۇستىنە ۇيىپ-توكپەسكە شاراسى قايسى؟.. جىلدار بويى كولەڭكەسىندەي قاسىنان قالماعان وسى ۇرەي وعان اقىندى ءبىر ەمەس، ەكى دۇركىن ءولتىرتتى. 1959 جىلى جوعارىدا ايتىلعان ارەكەتتەرىن ىستەمەي جايىنا جۇرە بەرسە دە ەشكىم ونىڭ جاعاسىنا جارماسپاس ەدى. ال، اقىننىڭ مول مۇراسى وسىدان وتىز جىل بۇرىن-اق تۇگەلدەي ەل داۋلەتىنە اينالعان بولار ەدى. قاراسارتوۆ ستالينيزم تۇسىنداعى پسيحولوگيادان ەلدىڭ ءالى دە بولسا ارىلىپ بولماعان كەزەڭىن شەبەر پايدالاندى. بۋكەتوۆپەن اڭگىمەدەگى ونىڭ شاكارىمگە دەگەن «ىستىق ىقىلاسىن» ەڭ اقىرعى قورعانىس قامالى دەپ تۇسىنگەن ءجون.
ابزال قاراسارتوۆ ءومىرىنىڭ باسقا جاعىندا ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز جوق. ال، ونىڭ اقىن ولىمىنە بايلانىستى شىندىقتان جالتارعان جەرىنە تۇزەتۋ ەنگىزىپ، بۇدان بىلاي ءومىر-باقي وزگەرمەيتىن اقيقاتتى بۇگىنگىلەر تۇگىلى كەلەسى ۇرپاقتىڭ دا ۇعىمىنا ورنىقتىرىپ كەتۋگە مىندەتتىمىز. ول اقيقات بىلاي:
— شاكارىم قۇدايبەردييەۆ ەشكىمدى ولتىرگەن جوق، ول ەشكىمدى بىرەۋگە ولتىرتكەن دە ەمەس. قايران شاكەڭ تاريحتاعى بەيكۇنا كۇيگەن اقىندار ساناتىندا دۇنيەدەن ءوتتى.
1989 جىل.
You Might Also Like
-
احمەت قۋان ۇلى جۇبانوۆتىڭ ءومىرى مەن ونەرى حاقىندا ەستەلىك ايتۋشىلار ساناتىنان كورىنەيىن دەگەن وي مەندە استە بولعان دا جوق، بولماق تا ەمەس. وعان وسىناۋ ءوز الدىنا ءدۇبىرلى ءبىر دۇنيە تۋرالى بىلگەن-تۇيگە...
-
اسپەت — سافۋان شايمەردەنوۆتىڭ «ءماجنۇن تال» پوۆەسىندە بىرەگەي بوي كورسەتكەن اسا ۋىتتى، جاس بولسا دا، وقىپ-توقىعانى مول ويشىل، كەرەك جەرىندە ادۋىن دا، ارجايى قىز. جانەدە ول تاعدىردا...
