جىردىڭ اق باس اعاسى
ءسابيت مۇقانوۆ تۋرالى ەسسە «كادىمگى ءسابيت مۇقانوۆ» اتتى ەستەلىكتەر جيناعىنا، ودان سوڭ «ءومىر ورنەگى» اتالعان ءوز كىتابىما ەنگىزىلدى. بۇل كىسى تۋرالى ءار كەزدە جازعان ولەڭدەرىمدى اقىندىق شىعارمالارىمنىڭ ءۇش تومدىعىنان تەرىپ وقۋعا بولادى.
پروزاشى، دراماشى، ادەبيەت زەرتتەۋشىسى، سىنشى، اۋدارماشى ءسابيت مۇقانوۆ تۆورچەستۆوسى جونىندە پىكىر بىلگىزگەن جەرىم جوق. بۇل سالالاردىڭ قايسى ءبىرى جونىندە دە كوسىلتە قالام تارتۋعا مەنىڭ دايارلىعىم بولعان ەمەس. وعان ەندىگى جەردە ءتىپتى دە مۇمكىندىگىم جوق. جالعىز-اق وسى ماقالادا، اقىندىق تۆورچەستۆوسىنا قاراي ويىسار الدىندا، وسى تۇلعالى پروزاشىنىڭ ىرىلىگىنە ازعانا شتريحتار ارقىلى ىنىلىك ىزەت تانىتىپ ەتۋ وزىمە پارىزداي. ايتپەسە ءسابيت پروزاسى جونىندە جازىلعان ەڭبەكتەر وتە كوپ. سوندىقتان دا ودان الدە قايدا جەڭىپ، از زەرتتەلگەن پوەزياسىن توڭىرەكتەگەن ءجون بولار دەپ ۇيعاردىم. جە، اۋەلى الگى ۋادە بويىنشا سابەڭ پروزاسىن از سوزبەن سىرتتاي عانا جاناپ وتەلىك.
باياعى ورال، اتىراۋ رابفاكتارىندا بىرگە وقىعان دوستار جاتاقحاناداعى تۋمبانىڭ ءۇستى تۇگىلى ىشكى تۇبىنە تىقساڭ دا ءوزىمنىڭ سۇراۋسىز الا بەرەتىن، جوعالتىپ تا جىبەرەنن كىتاپتارىم مەنى دە ساقتىققا ۇيرەتتى-اۋ دەيمىن، وقىتۋشىم زۇلقاينار ورازاقايەۆتان از كۇنگە تىلەنىپ العان «اداسقانداردى» كىشىگىرىم چەمودانداي العاشقى باسىلىمىنداعى «جۇمباق جالاۋدى» دا جاستىق استىنداعى قالىڭ توسەنىشتىڭ تۇيىعىنا تۇتقىنداپ وقىعانىم ەسىمدە. ولاردان العان اسەرىمنىڭ كۇش-قۋاتىن ءقازىر از سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايمىن. ايتەۋىر تۇسىمدە دە كوبىنشە سولاردا سۋرەتتەلگەن ءومىردىڭ قالىڭ ورتاسىندا ءجۇرۋشى ەدىم. ءوزىم تۋعان ون التىنشى جىلدىڭ قازاق دالاسىنداعى دۇربەلەڭى، اقپان توڭكەرىسىنىڭ ەكى ۇداي ەگەس ەرەگەسى مەن ۇلى قازان جەڭىستەرى، اۋىلدىڭ سوۆەتتەنۋ — ءبارىنىڭ دە وڭايلىقپەن ورايلاسپاعانى ايانىش، قىزعانىش، وكىنىشى، ماقتانىش دەگەندەي سان قيلى سەزىمدەردى كوكىرەگىمە كوگەندەپ تاستادى. ءبىز بۇل كىتاپتاردى ساياسي ساباققا اينالدىردىق. ال، «ەسىل»، «بالۋان شولاق»، «تەمىر تاس» روماندارى قازاق جۇرتىنىڭ توڭكەرىسكە دەيىن دە قاراپ جاتپاعانىن، اشىنا بۋىرقانعان وتانشىلدىعىن، تاعدىرلاس، قانالعان قاراپايىم جۇرتتاردىڭ دوستىعى سۋرەتتەلدى. ءسويتىپ ولار بىزدەي جاستارعا ەڭ الدىمەن تاريح تانىتتى.
ەلدىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك، سونداي-اق مادەني ومىرىنە شۇعىل كيلىككەن ىستەردى اۆتوردىڭ ءوزى دە اتتان تۇسپەي اتقارىسقان ەدى. قايتارىپ بەرەرى مول ەركىن ەڭبەكتى، تولىمدى تۇرمىستى اڭساعان ەل-جۇرت «ۋاقىتشا قيىنشىلىقتىڭ» قاشانعا سوزىلارىن دا ەشكىمنەن سۇراپ ءبىلۋدى ادەتكە اينالدىرماعان. توعايۋ جولىنداعى كۇرەستە اشىعۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت دەپ ماداقتالدى. ءوزىمىز، ءوزىمىز ەمەس-اۋ، حالىقتار اكەسى وسىلاي زاڭداستىرعان قاعيدادان الشاق كەتۋ، ول كەزدەگى سىنشىلاردىڭ ايتۋىنشا، كىتاپ بويىنشا ءمىن-تۇعىن. وسىنداي جاعدايدا جازىلعان «سىرداريا» رومانى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارداعى تىل پاتريوتتارىنىڭ ەرلىك ەڭبەگىن جىرلادى.
اۆتور بۇرىنىراقتاعى كىتاپتارىنا كەيىنىرەكتە كەرى ورالىپ، ولاردىڭ تالايىن مۇلدە وزگەرتىپ، كەڭەيتىپ جازدى. «اداسقاندار» كولەمى جاعىنان ەكى ەسە ۇلعايىپ «ءمولدىر ماحاببات» دەگەن اتپەن قايتا باسىلدى. ءوز باسىم بۇدان اۆتوردىڭ قانشالىق ۇتقانىن ايتىپ بەرە المايمىن، ال «جۇمباق جالاۋدىڭ» ءبىر سىدىرعى ورىسشا، قازاقشا وڭدەلىپ، جاقسارىپ «بوتاكوز» اتالعاننان كەيىنگىسى سونداي-اق بۇرىنعى «مەنىڭ مەكتەبىم» اتانعان روماننىڭ كەيىنگى كەزدە «ءومىر مەكتەبى» اتتى تريلوگياعا اينالۋى ءسابيت پروزاسىن عانا ەمەس، بۇكىل قازاق ادەبيەتىنىڭ وركەشىن بيىكتەتىپ جىبەردى. «تىڭداعى تولقىندار» رومانى مەن «تىڭدا تۋعان بايلىق»، «الىپتىڭ ادىمدارى» اتتى دۇنيەلەرىندە كلاسسيك جازۋشى ءوز دەڭگەيىن تومەندەتپەدى دەۋ قيىن. تەگىندە ول دا سەبەپسىز بولماسا كەرەك. جەردى بەتالباتتى جۇندەي تۇتكەن جاۋاپسىزدىق سالدارىن ءسابيت كۇنى بۇرىن سەزبەدى دەۋ دە قيىن. ءسابيت شوقان تۋرالى «اققان جۇلدىزدى» جازدى. ەگەر ول وسى تاقىرىپقا جوبالاعان ءتورت كىتاپتى تۇگەل جارىققا شىعارىپ ۇلگەرگەندە قازاق ادەبيەتىندە تاعى دا ءبىر اسقار الاتاۋ پايدا بولماقشى ەدى. اتتەڭ، وعان جاقىنداپ كەلگەندە قايران سابەڭنىڭ ءومىرى ءۇزىلىپ قالدى. ءبىراق، جازىپ ۇلگەرگەن جاعى دا بۇگىنگى، كەلەشەك ۇرپاققا — اسا قىمبات مۇرا. جازۋشى سوڭعى اۋىرىپ جۇرگەن كۇندەرىنىڭ وزىندە دە فولكلور مەن جازبا مۇرالاردان ءبىر كىتاپ باستىرىپ شىعاردى.
سابەڭ پروزالارى تۇگەلگە جۋىق ورىس تىلىنە، وتانىمىزداعى كوپتەگەن باسقا حالىقتار تىلدەرىنە دە اۋدارىلدى. ولاردى ءبىرسىپىرا شەت ەل حالىقتارى دا ءوز تىلدەرىندە وقيدى. جوعارىدا اتالعان شىعارمالاردىڭ ساحنادا قويىلىپ، كينوعا تۇسىرىلگەندەرى دە تولىپ جاتىر. ال، اقىننىڭ ولەڭ-داستاندارى مۇنشالىق جان-جاقتى ەركىن ورىستەي العان جوق، بۇعان ارينە، پوەزيا كىنالى ەمەس، اۆتوردىڭ باعزى ءبىر كەزەڭدەردە پروزاعا باسا نازار اۋدارۋىنان بولسا كەرەك. نەگىزگى تاقىرىبىمىزدان ءسال اۋىتقىپ، ەسكە تۇسىرەرىمىز وسىلار عانا. ءجا، ەندى ءسابيت مۇقانوۆ ەسىمدى ۇلكەن اقىننىڭ تۆورچەستۆوسى تۋرالى ازىن-اۋلاق ءوز ويىمدى ورتاعا توعىتىپ كورەلىك.
سابەڭنىڭ اقىندىعى جونىندە وسىدان وتىز بەس جىل بۇرىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالاعان ءبىر سىدىرعى ءوز ويلارىم بار ەكەن. «سىرلاسۋ» دەگەن اتپەن جارىق كورگەن بۇل ماقالا ءار جىلدارداعى ولەڭدەرىنىڭ ءبىر تومدىق تاڭدامالى جيناعى باسپادان شىعۋىنا وراي جازىلىپتى. ءبىراق، ءوزىنىڭ تابيعاتىنا قاراعاندا سول سەزىم رەسەنزيا دەۋدەن گورى ءوز تۇسىنىگىمنىڭ سيپاتتاماسىنا ۇقساڭقىرايدى. وزىندە دە سونداي ءبىر اڭعارتپا (وگوۆوركا) بار. ونىڭ ۇستىنە گازەت شىققان كۇنگى ساسكە مەعدارىندا تەلەفون ارقىلى ىرزاشىلىق بىلگىزگەن سابەڭ دە «سىرلاسۋ» دەگەن اتتىڭ ءوزىن سول باعىتتا تانىعانى ەسىمدە.
ەندى بۇگىن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ جالپى اقىندىق تۆورچەستۆوسى حاقىندا از-كەم وي تۇيندەگەلى قولىما قالام ۇستاعاندا الدىمدا جاتقان «سىرلاسۋدى» قايتسەم ەكەن دەپ كوپ ويلاندىم: «بۇگىن دە ايتىلار ءسوزدىڭ نەگىزىن قامتىپ جاتقان وسىنى ءسال كەڭەيتسەم بە ەكەن؟ كەڭەيتۋ ۇستىندە ەكىنشى ۇزىن ءومىرى الدەقاشان باستالىپ كەتكەن اۆتورعا كوزى تىرىسىندە ۇسىنعان ازىن-اۋلاق تالاپ تىلەگىمدى الىپ تاستاسام با ەكەن؟ سوندا ۇلكەن كىسىمەن سىرلاسقانىم، سوعان ول كىسىنىڭ رياسىز كوزقاراسى، مەنىڭ سونداعى شاما-شارقىمدى قومسىنباعانى، ءبارى دە سىزىلىپ قالماي ما؟... سابەڭنىڭ ۇلكەن دەمەي، كىشى دەمەي كىسى تىڭداعىشتىعىنىڭ ءوزى بۇگىنگى باعزى ءبىر شامشىل، ءومىرى سىن كورمەگەن جولداستارعا ەسكەرتپە بولماس پا؟.. ءتىپتى باسقانى قويعاندا، «مەن سول كەزدىڭ وزىندە ونەگەلى اقىندى ءمىنسىز مىنەز دەگەن ەدىم» دەپ، وتىرىك ساۋەگەيسىگەنىم وزىمە جاراسا قويار ما؟.. ول جولى جازا باسقان جەرلەرىم بولسا، سوعان كوزىمنىڭ تىرىسىندە ءوز اۋزىمنان ءپاتۋا تاعايىنداسام، دۇرىس دەگەن تۇسىنىگىمدى ءالى دە قۋاتتاسام، كەيىنگىگە كەرەگى سول ەمەس پە؟.. قوي... نەگىزگى پىكىرىم وسى «سىرلاسۋدا» جاتقاننان كەيىن سونى ءوز كۇيىندە قالدىرايىن دا، قوسىمشا (پوەمالارى تۋرالى دا) پىكىرىمدى سوعان تىركەيىن دەگەن بايلامنان اقىرى اسا المادىم. سونىمەن، 1955 جىلعى 10 ماۋسىمدا جاريالانعان «سىرلاسۋدىڭ» ءبىر ءۇتىرىن دە وزگەرتپەي قايتالاساق، ول تومەندەگىشە وقىلادى.
* * *
بۇل ماقالا ادەتتەگى رەسەنزيالاردان گورى، وقۋشىنىڭ حاتىنا اقىنمەن سىرلاسۋىنا بەيىمىرەك. سول سەبەپتى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ولەڭدەر جيناعىنا ەنگەن بارلىق ولەڭدى ءتىزىپ، باس-باسىنا باعا بەرۋ مىندەتىن المايمىز، —تەك اقىن تۆورچەستۆوسىنىڭ كەيبىر نەگىزگى ماسەلەلەرى جونىندە عانا پىكىر ايتپاقپىز.
ءسابيت ولەڭدەرىنىڭ وسى تاڭدامالى جيناعى باسپادان شىقتى دەگەن حاباردى ەستىگەندە ونى وقۋعا اسىققاندار از ەمەس شىعار. جارىققا جاڭا عانا شىققان كىتاپتى وقۋعا ىنتىعۋ اركىمنىڭ-اق باسىندا بولادى. ءبىراق، كوپتەگەن وقۋشىنىڭ ءدال وسى جولى اسىعۋىنا سەبەپ ول بولماسا كەرەك. ويتكەنى مۇنداعى ولەڭدەردىڭ دەنى دەرلىك جۇرتشىلىققا ەرتەدەن تانىس. سوناۋ باياعى ءبىر كەزدە، حالىق العاش رەت قارا تاني باستاعان تۇستا اراپ ارپىمەن باسىلعان جىرلار دا كەزدەسەدى. ناق سول سەبەپتى دە سول ولەڭدەرمەن ۇزاق جىل بويى كورىسپەگەن ەسكى دوستاي، ديدارلاسۋعا ىنتىق بولعاندار كوپ-اۋ دەپ ويلايمىن.
ارينە، جيىرماسىنشى جىلداردا، ودان دا بۇرىن جازىلعان ولەڭدەردىڭ بۇگىنگى كوزبەن قاراساڭىز جەتىسپەيتىن جايلارى تولىپ جاتىر. ولار ەڭ الدىمەن اسا كوركەم جازىلا بەرمەگەن. ءبىراق، بۇل ءۇشىن بۇگىنگى ءسابيتتى كىنالاۋعا ءتىپتى دە بولمايدى. ول جىرلار ءوز داۋىرىندە پوەزيانىڭ ادەمى ۇلگىلەرى ەدى. ال ولەڭ مادەنيەتىنە ادەمى ۇلگىلەر اكەلگەن اۆتوردى قاي تۇستا بولسا دا ول ءۇشىن كىنالاماس بولار.
ەسكى ولەڭدەردى قايتا باستىرعاندا ولاردى مۇلدە جاڭارتا رەداكسيالاۋ بۇگىنگى ءسابيتتىڭ قولىنان كەلمەيدى دەپ ەشكىم دە ايتا المايدى. «ەسكى ولەڭنىڭ: ىشكى ومىرىنە بۇتىندەي «توڭكەرىس» جاساۋ ونىڭ قولىنان ابدەن كەلەتىن ەدى. ءبىراق، ءوز ەڭبەگىن وڭدەۋ دەگەننىڭ ءجونى وسى دەپ، ءدال بۇلاي ىستەۋگە بولمايدى. ونداي جولعا قازاق كەڭەس پوەزياسىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن ءىزىن سىپىرعىشپەن سيپاپ تاستاۋدى كوزدەيتىندەر عانا تاۋەكەل دەي الادى.
ايتا بەرسەك، وسى ەرتەرەكتە جازىلعان جىرلارداعىنىڭ كەمىس جايلارى قازىرگى كوزگە كارى انانىڭ اجىمىندەي جىلى ۇشىرايتىن دا سياقتى. ول تۇستاعى شىعار مالارىمىز بۇگىنگى ۇلكەن ءسابيتتى دە، ءىزىن باسا كەلگەن وزگە اقىنداردى دا دۇنيەگە اكەلدى، جەتىلدىردى دەسەك ارتىق ەمەس. سوندىقتان ءبىز اقىننىڭ شيرەك عاسىر بۇرىن جازىلعان ولەڭدەرىنە ەرەكشە قۇرمەتپەن قاراپ، ولاردىڭ باعالى جاعىن ايتساق دەيمىز.
العاشقى جىرلار تۋرالى ءبولىپ ايتۋدان بۇرىن كىتاپتىڭ ونە بويىنداعى ءبىر تۇتاستىقتى اتاپ كورسەتپەي بولمايدى. مۇندا قايعى-قاسىرەتتىڭ تەرەڭ تۇبىنەن شاتتىقتىڭ بيىك شىڭىنا تۋرا تارتقان ورلەۋ بار. وسى ورلەۋ بويىندا بۇل پوەزيانىڭ بۇكىل ازاماتتىق كۇرەس جولى ۇزىلمەي، بىرىنە-بىرى جالعاسىپ، دامىپ جاتىر.
كوممۋنيست اقىننىڭ بۇل كىتابىن پارتيا تۋرالى شىعارمالاردىڭ جيناعى دەۋگە بولادى. ۇلى كۇرەستەرىمىزدىڭ، داڭقتى جەڭىستەرىمىزدىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى — كوممۋنيستىك پارتيا بۇل كىتاپتىڭ نەگىزگى كەيىپكەرى. ونىڭ ۇلىلىعى ناقتى وقيعالار، قۇبىلىستار ارقىلى ولەڭنەن ولەڭگە اۋىسقان سايىن تولىعىراق كورىنە بەرەدى. كىتاپتاعى ءار قايسىسى ءار كەزەڭدە جازىلعان ءجۇز ەلۋدەن استام ولەڭنىڭ كوپشىلىگىنىڭ ءوزارا تۇتاستىعى، مىنە، وسىندا عوي دەپ بىلەمىز.
اقىن پوەزياسىن قازاق دالاسىندا كەسكىلەسكەن تاپ كۇرەسى تۋدىرادى، سول شىنىقتىرىپ، سول وسىرەدى.
ءبىر قالىپپەن وتكىزىپ، تالاي جىلدى
كورىمە الىپ كىرەرمىن قايعى، مۇڭدى.
بار ءلاززاتىم: بيشارا قابىرىمە
وتىرىپ بۇلبۇل سايرار جازعى تۇرعى.
دۇنيەگە كەلگەنىنە قاتتى وكىنەتىن بيشارا شوقپىتتاردىڭ (سونىڭ ىشىندە ءسابيتتىڭ ءوزى دە) بۇل سارىنداس مۇڭنان اقىن ءبىر جولا قۇرىپ بىتۋگە قالعان ەلدى كورەدى، ءبىر دەپ قالام ۇستاعاندا-اق ون جەتى جاسار ولەڭشى «قوي، سەن ءبۇيتىپ قامىقپا، ىلگەرى ۇمتىل، تالاپ ەت، وجەت بول!» دەگەن ۇرانىن كوتەرە كەلەدى.
ولەڭى «تۇرپايى، بۇدىر تاستاي» جاس قويشىنىڭ ءبىر دەگەننەن ەلدى سانالى كۇرەسكە شاقىرۋى سول جىلى جەڭگەن توڭكەرىستىڭ جەمىسى بولاتىن، تاريحي كۇرەس ۇشقىنى جاس ءسابيت كوكىرەگىنەن لاپ ەتىپ تۇتانارلىق تامىزىق تاپقاندى، «قايدان كەپ جابىسقانىن اقىن وتى» ونىڭ ءوزى دە سەزىپ ۇلگەرمەي قالعان-دى. مىنە، وسى كەزدەن باستاپ بۇل پوەزيا ەل ومىرىمەن بىرگە تىنىستايدى. بۇل جىر جەر-سۋعا يە بولعان، ءبىراق ءالى قولى حات بىلمەيتىن ەلگە ءبىلىم جولىن نۇسقايدى، مال ورنىنا كۇن كەشكەن باتسايى، ءمۇسليما، ماليكەلەردىڭ ەندىگى جايلارى جۇزىنە بۇل جىرلاردىڭ جانى جىلىنادى، جالىندى جاس كوممۋنيستەردىڭ قانقۇيلى اق باندالار، قۇيىرشىقتار قولىنان ءولۋى بۇل جىردى ىزا-كەكتىڭ كوز جاسىمەن سۋارادى، كۇرەسكە بەلسەندىرە تۇسەدى.
دەنەدەگى ىستىق قاندى سۋىتپاڭدار!
ۇمتىلىپ جەتەر كۇنگە جۋىقتاڭدار!
قىر باسىنا شىق-تاعى كەيىن قارا،
ارماندا ولگەندەردى ۇمىتپاڭدار.
يمپەرياليزمگە جالدانعان وپاسىز ۇلتشىلدار قوتانداعى توبەتتەي ءار توبەنىڭ باۋىرىندا شاۋىلدەپ ءۇرىپ قالا بەرەدى ءومىر كەرۋەنى كوشىن ىلگەرى تارتىپ كەتە بەرەدى، جىردا جىل سياقتى العا وزادى. اقىرى بويىن تۇزەپ، بۇعاناسىن بەكىتىپ قالعان اسەم جىر «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىمەن بىرگە ەل ارالاۋعا شىعادى. اقىن بۇل تۇستا نەنى كورەدى؟
كەرەگەمەن تەربەلىپ.
جەلبىرەيدى قىزىل تۋ،
ءۇي ءىشى تولعان جالبا جەڭ
كەيى كۇبىر، كەيى شۋ.
گازەت، جۋرنال جايىلعان،
ۇيمەلەگەن وقۋشى. —
جالىقپاشى، قاراعىم،
وقىشى، ءىنىم، وقىشى...
بۇلار اقىننىڭ باياعى شوقپىتتارى «سيىرى ۇشەۋ، قوزىسى، قويى بەسەۋ، ەكى پار قۇنان وگىزىمەن ەشكىلەرى — الدەنەشەۋ» شوقپىتتاردىڭ ەندى ولگىسى كەلمەيدى، وقۋداعى بالادان جەمىس كۇتىپ، وزدەرى دە بىردەمەنى بىلمەككە اۋەستەنەدى.
دەگەنمەن «قوعام كەمشىلىگى»، «ەل ىشىنە باقسى ەمەس، دارىگەر كەرەگى، بايشىلدار قىلىعى ءالى دە بولسا كوزگە ايقىنىراق ىلىگىپ، بۇل تۇرعىلاس ماسەلەلەر اقىن تاقىرىبىن كەڭەيتە، قالامىن ۇشكىرلەي تۇسەدى، اششى سىقاق، يۋمور كەرەك جەرىندە ولەڭنىڭ قۇرىلىسىنا دەيىن جاڭا لەپ كىرگىزەدى، ديالوگ ولەڭ دۇنيەگە كەلەدى.
— مىناۋ قاي تاپ توپتانعان؟
— مەنىڭ تابىم.
— بۇلار نە ەتپەك؟
— قارسى الدى مەيرامدارىن.
— بۇل قاي مەيرام؟
— تەڭەلگەن كۇنى بۇگىن.
— نەشە ءجۇز جىل قۇل بولعان ولار جانىم.
— كىم قۇل ەتتى بۇلاردى؟
— باي قۇل ەتتى.
— كىم باستادى، قولدارى قالاي جەتتى؟
— بىلمەسەڭ مەن ايتايىن. بۇل قۇلداردى
قۇلدىقتان لەنين بابام ازات ەتتى.
بارىنەن دە جاس يندۋستريانىڭ العاشقى پەرزەنتتەرىن كورگەندە جىر مۇلدە جاڭارىپ، بۇكىل تابيعاتىن وزگەرتىپ سالا بەرەتىنى قىزىق (اقىن بۇل تۇستا، وقۋدا، ورىس پوەزياسىنان ەركىن سۋسىنداۋ داۋىرىندە، مۇمكىن ول دا ءوز اسەرىن تيگىزگەن شىعار). بۇل پىكىردى، اسىرەسە «قازاقستان» اتتى ولەڭگە بايلانىستى ايتىپ وتىرمىز.
ءسويتىپ، بۇل اقىننىڭ جيىرماسىنشى جىلدار مەن ودان دا ءسال بۇرىنىراق جازىلعان ولەڭدەرى جۇرتشىلىققا كەڭ كولەمدە تانىلادى، ونىڭ وزىنە عانا ءتان اقىندىق بەتىن ايقىندايتىن اتاقتى «سۇلۋشاش» پوەماسىنىڭ ومىرگە كەلۋىن قامتاماسىز ەتەدى. كىتاپقا ەنگىزىلمەگەندىكتەن پوەمالارعا توقتالمايمىز. شاعىن ماقالادا ولاردى قوسا قامتۋ مۇمكىن دە بولماس ەدى.
شىن مانىندەگى جاقسى جىرعا، ءتىپتى جاسىراتىنى جوق، ءالى كۇنگە شەكتى ەش ءبىر قازاق كەڭەس اقىنى جاساي الماي جۇرگەن ولەڭگە ءبىز وتىزىنشى، قىرقىنشى جىلدار اراسىندا كەزدەسەمىز.
بۇل داۋىردە اقىن الدىنا ءومىر قويعان مىندەت تۇبىرىمەن وزگەردى. «سوسياليستىك قۇرىلىس — ۇلى ساراي، سوعان ءوز قولىڭمەن قازىق قاعىس»، ەندى ساعان شوقپىتتار كەزدەسپەيدى، ەندىگى سەنىڭ كورەتىنىڭ، شابىتتانا جىرلايتىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك «مادەني باسەكەگە» بەل بايلاعان جاسامپاز، ءبىلىمدى حالىق دەيدى ءومىر وعان. كورنەكتى قوعام قايراتكەرى ۇلى زامانىمىزدىڭ جىرشىسى ءوزىنىڭ وسى ماساتىن بارىنشا جوعارى سەزىنەدى.
مەن وزگەدەي ەمەسپىن جالاڭ ءانشى،
مەن ءانشىمىن ەگىنشى، ۇستا، مالشى.
وندىرگىش قول، تاپقىر مي مەندە عانا.
سوندىقتان بار تابيعات ماعان جالشى.
ءومىر ۇسىنعان، اقىن قابىل العان وسى تالاپ اتاقتى «مايعا سالەم»، «ءسوز — سوۆەتتىك ارميا»، «يا — تىسياچا»، «كولحوزدى اۋىل وسىنداي» جىرلارى بۇلار ارقىلى ۇلكەن سۋرەتشى، نوۆاتور ءسابيتتىڭ ءوزىن تۋدىرادى.
اقىن بۇلاردى وزىنە دەيىنگى حالىقتىڭ مول، ساف التىنداي قاسيەتتى قازىناسىن، اسىرەسە اباي قالدىرعان مۇرانى، ولارمەن بىرگە ۇلى ورىس پوەزياسىنىڭ تاماشا ۇلگىلەرىن بويىنا ەركىن سىڭىرە وتىرا. ءوز زامانىنىڭ شىندىعىن وزىنشە ناقىشتايدى. ءسابيت، ءوزى ايتقانداي «ابايشا دا، پۋشكينشە دە، ماياكوۆسكييشە دە، ەشكىمشە دە» جازبايتىن، وزىنشە عانا جازاتىن كىسى. وعان بۇل قاسيەتتى تالانتىمەن بىرگە ءومىر بەردى.
كۇندەلىكتى ومىردەگى عاجايىپ وزگەرىستەر ەسكىرگەن شىندىققا اقىن شابىتىن تۇپ-تۋرا قارسى اتتاندىرادى، وسىدان كەلىپ ولەڭ مازمۇنىندا ريەۆوليۋسيالىق ورلەۋ تۋادى. مۇنى راستايتىن ەكى-ۇش مىسالعا توقتالىپ وتپەي بولمايدى.
ابايدىڭ «جازعىتۇرى» ولەڭى مەن ءسابيتتىڭ «مايعا سالەمى» — ەكەۋى دە جىلدىڭ ءبىر مەزگىلى مەن ەلدىڭ سول ماۋسىمداعى تىرشىلىگىن ناعىز شىندىق تۇرعىسىنان ادەمى سۋرەتتەگەن ولەڭدەر. ءبىراق بۇلارداعى ەكى شىندىق بىر-بىرىمەن مۇلدەم كەلىسپەيتىن قايشىلىقتا. ابايدىڭ كوكتەمگە ارناي ايتقانى:
بەزەندىرىپ جەر ءجۇزىن ءتاڭىرىم شەبەر،
مەيىرباندىق دۇنيەگە نۇرىن توگەر،
انامىزداي جەر ءيىپ ەمىزگەندە
بەينە اكەڭدەي ۇستىنە اسپان تونەر.
مۇندا كوكتەمگى جەر مەنى ەمىزەدى دەۋ، تابيعاتتان راقىم كۇتۋ بار. سول زاماننىڭ شىندىعى دا وسى بولاتىن. ال، ءسابيتتىڭ كوكتەمگە ارناپ ايتقانى:
قىردى قىرقىپ، جولىندا تاستى جارىپ،
سەن شولدەر دەپ شولدەرگە قازدىم ارىق.
سۇلۋ سۋ سىلدىر قاعىپ، بەتپاق دالا
ءشولىن كەزدى، سۋسىندا، دوسىم، بارىپ.
مۇندا كوكتەمگى جەر مەن ەمىزەدى، دەۋ تابيعاتتان راقىم كۇتپەۋ بار. بۇگىنگى زاماننىڭ شىندىعى دا وسى.
سونداي-اق، ابايدىڭ «كۇز» دەگەن ولەڭىندە ەگىن ەكپەي كوشىپ جۇرگەن ەلدى قايتقان تىرنا اسپاننان عانا كورىپ، بوگەلمەي وتسە، سابيتتە «ەگىنگە جولاي الماي «كۇزەتۋشىدەن»، ىزا بوپ تىراۋلايدى تىرنا قاتتى».
سول سياقتى ناقتى ادام وبرازى دا ۇلكەن وزگەرىستە اشىق بوياۋمەن كورىنىپ وتىرادى. سونىڭ ءبىر مىسالى «كولحوزدى اۋىل وسىندايداعى» كەنباي قارت. شىنىنا كەلسەم، بۇل ءوزى باياعى شوقپىت. وزگەرگەن، وسكەن، دەگەنشە جەتكەن شوقپىت. ەندىگى ارەكەت-ماقساتى دا وزگەشە. سول سەبەپتى ونىڭ اتى دا وزگەرگەن.
ءومىر شىندىعىنان تۋعان جاڭا مازمۇن وزىنە لايىق جاڭا ءتۇر ىزدەيدى. وسىدان ولەڭ تابيعاتىنا وزگەرىس ەنگىزۋ تالابى تۋادى. س.مۇقانوۆ جولداس وسى جايدى قازاق سوۆەت اقىندارى اراسىنان ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ويلاستىرعان اقىن جانە جاڭالىق تابۋ جولىنداعى بارلاۋ جۇمىستارىنىڭ دەنىن تابىس رەتىندە تۇراقتاندىرعان اقىن. «ەرتەگى، ولەڭ-جىرلاردىڭ، شەجىرەنىڭ باي، كوركەم، سۇلۋ انتولوگياسى» بولعان كەنباي قارتتارعا مول مىنەزدەمە بەرۋ ءۇشىن، وسىنداي قۇرال كەرەك-اق. سول سياقتى ماياكوۆسكييگە بەرىلەتىن راپورتتا دا:
سەن
باستاعان پولكتىڭ
كىم شىقپاقشى الدىنا!
قۇدىق پوەزيادان
پاتشاشىل سپەكۋليانتتاردى دا، —
دەۋ ابدەن زاڭدى ءارى جاڭا.
ۇلكەن ويدى جەتكىزە ايتۋ ءۇشىن، اسا كۇردەلى ولەڭ سويلەمىن جاساۋ دەگەندە بۇگىنگى اقىندىق ءداۋىرىمىز ءۇشىن ەڭ ءبىر ءتيىمدى جۇمىس.
تابيعاتتىڭ تاريحىندا ءبىرىنشى رەت
ءتۇننىڭ قارا قىلشىقتى ءتۇنى تۇلەپ
ءتۇن كۇندىزگە اينالىپ، قالعىتپادى
ءتۇن بولسا، تىنىعىمپاز ميدى جۇرەك.
وسى ءبىر-اق سويلەمدەگى ۇعىمدى قارا سوزبەن بەرمەك بولساق، ونى ءبىر بەتكە ارەڭ سىيعىزۋعا تۋرا كەلەر ەدى.
ءسابيتتىڭ قىرقىنشى جىلداردا، سوعىس جىلدارىندا جازعان وزگە ولەڭدەرى دە («جۇرەگىمدى ماندات قىپ»، «مەن كىممىن» دەپ ماقتانام»، «كىتاپحانا»، «مارشالدىڭ پريكازى»، «گۆارديا باۋىرلارعا»، ت. ب.) ەرەكشە ءسوز تىلەي قويمايدى. ويتكەنى، بۇلار جوعارىدا ءسوز بولعان بەلگىلى جىرلاردىڭ توپىراعىندا وسكەن ءبىر ءناسىل. راس، بۇلار اقىندى تاقىرىپ جاعىنان ءبىراز بايىتادى. اسىرەسە وتان قورعاۋ تاقىرىبى وسى تۇستا ايرىقشا مول جىرلانادى.
س.مۇقانوۆتىڭ وسى كىتابىندا كوزگە ايقىن كورىنەتىن بارىمىزگە ورتاق ءبىر ماقتانىش بار. ول — ءار تۇستا ناقتى ءبىر ناۋقانعا ارنالعان ولەڭدەردىڭ ۋاقىت وزعان سايىن كۇندەلىكتى ماندىلىكتەن تاريحي ماندىلىككە اۋىسىپ وتىراتىندىعى.
«زا وحرانۋ» — دەپ جيناپ
العان قايران باقىر-اي.
نەمەسە.
ەلدە وقۋ از، كەدەيلەر حات بىلمەيدى
قارانى — قارا، اقتى ولار اق بىلمەيدى، —
دەيتىن جولدار دا ءبىر كەزدە جۇرتتى كۇرەسكە جۇمىلدىرۋ ماقساتىندا جازىلعان بولسا، ەندى بۇلار وزگە ماقساتتا وقىلادى. اتاپ ايتقاندا، بۇلار ءوز تۇسىنداعى ءومىر شىندىعىمەن تانىستىرۋ ماقساتىندا، دەمەك، تاريحي ماتەريال رەتىندە وقىلادى. وسى فاكتىنىڭ ءوزى-اق «كۇندەلىكتى (زلوبودنيەۆنىي) ولەڭ» دەيتىن ۇتىمدى جوققا شىعارادى. ءاربىر جاڭا وقيعا تۋدىرعان جاقسى ولەڭ سول وقيعانىڭ كۋالىگى سيپاتىندا ءومىر سۇرە الادى. وتكەن جولى، كوتەرىلگەن بەلەسى ۇلكەن ۇلتتىق-كەڭەستىك پوەزيامىز مۇنىسىمەن دە بەدەلدى.
سىنشىلاردىڭ كەيبىرى ادەتتە ماقالانىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كەمشىلىكتەردى ودان-بۇدان تەرىپ الىپ ايتۋ شارتتى دەپ ءتۇسىنىپ ءجۇر. ءبىز سول تۇسىنىكتى قۇپتاعالى وتىرعانىمىز جوق. ەگەر مۇقانوۆ جولداستىڭ كىتابىنا پرينسيپيالدى تۇرعىدا قويىلاتىن تالاپ-تىلەگىمىز بولماسا، ءبىزدىڭ ماقالامىز وسى جەردە اياقتالعان دا بولار ەدى. مۇمكىن وندا بۇل ماقالا «سىرلاسۋ» دەپ اتالماس تا ەدى. ەڭ الدىمەن، اۆتور سوڭعى كەزەڭدە ءوزىنىڭ وسى ءىرى شارۋاشىلىعىنا دۇرىس كوزبەن قاراماي ءجۇر. ءتىپتى وزگە جانرلارداعى جۇمىستارى اقىن پوەزياسىن لابوراتوريادان شەتتەتۋ ەسەبىنەن جۇرگىزىپ كەلەدى. بۇل جاعداي اقىندى ولەڭمەن از اينالاستىرىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە كورىنە كوزگە توتىقتىردى. اقىننىڭ ءوزىنىڭ اقىندىعىنان توسىرقاپ قالعاندىعى سوڭعى نەكەن ساياق جازىلىپ جۇرگەن ولەڭدەرىنەن بايقالىپ وتىرادى. ونىڭ ۇساق مىسالدارىن تەرگىشتەپ جاتپاي، اقىننىڭ كەنبايعا دەيىن كەلگەن باياندى ءارى ىلعي ءوسىپ، تولىسىپ وتىراتىن كەيىپكەرلەرى سوڭعى ولەڭدەردە كەزدەسپەي جۇرگەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. مۇقانوۆ كەنباي، ماليكەلەردىڭ بۇگىنگى جانىن، ارمانىن جەتە بىلە بەرمەيدى دەسەك، ارتىق كىنا ەمەس.
ەكىنشىدەن، باتىل تابىلعان جاڭالىقتاردىڭ ينيسياتورى بۇگىن ىزدەنۋىن قويعانى وكىنىشتى. ولەڭنىڭ بۇگىنگى ومىرىمىزدەن ۇندەس ۇلكەن فيلوسوفياسىن اشۋ ءۇشىن بىزگە ەڭ الدىمەن مول تاجىريبە يەلەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ءسابيتتىڭ قاتىناسى كەرەك. ال، بىلتىر عانا جازىلعان بالتىق جىرلارىن ءسابيت ولەڭى دەۋ قيىن. ولار كوركەم وي قازانىندا ءجوندى قورىتىلماعان، جالاڭ باقىلاۋ ماتەريالىنا بەيىم، ۇلكەن شابىتتىڭ قاتىناسى سەزىلمەيدى.
بۇل تۇرعىلاس ولەڭدەر ماستەر ءسابيتتىڭ قولىنان شىققاندىعى سەبەپتى دە باسقاعا كوڭىلسىز اسەرىن تيگىزبەي، ياعني، ولەڭگە قويىلاتىن جالپى تالاپقا نۇقسان كەلتىرمەي تۋرا المايدى. وسى جاعىن ەسكەرىپ-اق، بۇل اۆتوردان بۇكىل قازاق سوۆەت پوەزياسى الدىنداعى ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن ەرەكشە سەزىنگەنىن تىلەر ەدىك.
راس، كاۆكاز جىرلارى دا سوڭعى كەزدە جازىلعان. ءبىز ولاردى جاقسى ەمەس دەي المايمىز. الايدا، ونىڭ «جاقسى ەمەس» ولەڭ جازۋعا پراۆوسى جوعى ءوز الدىنا، ءتىپتى جاقسى ولەڭ جازۋ دا ءسابيت سياقتى اقىنعا ازدىق ەتەدى. ءبىز سابيتتەن وتە تالانتتى جىرلار كۇتەمىز. التىندى بەلدەن شىققان جەردەن قازعىمىز كەلگەنى ءۇشىن، بىزگە ەشكىم دە وكپە ايتپاسا كەرەك. مۇنداي تالاپ قويىلمايىنشا، سوۆەتتىك كلاسسيكا ءار تۇستا جەتەكشى، جان-جاقتى تولىسىپ وتىرماۋى ىقتيمال.
مىنە، بۇل كىتاپتى وقىپ شىققاندا اۆتورىنا وسىنداي ىرزاشىلىق، وسى تۇرعىلاس تالاپ-تىلەك ايتىلۋ زاڭدى سياقتى. ۇلكەن كەمە ۇلكەن تەڭىزدە ءجۇزۋىن بارعان سايىن مول كورسەتە بەرسە ەكەن.
ءبىر اۋىز ءسوز كىتاپ شىعارۋشىلار تۋرالى. باسپانىڭ مادەنيەتسىزدىگى، ونداعىلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىكتى ءجوندى سەزىنبەۋى جايلى كوپ ايتىلسا دا، سول ايتىلعانداردان توبىقتاي ءتۇيىن جاساماۋى جۇيكەنى قۇرتاتىن-اق بولدى. ەملە قاتەسى كوپتىگى وقۋشىنى ىلعي بوگەيتىنى ءوز الدىنا، ءتىپتى سول قاتەلەر باسپانى يدەيالىق جاعىنان دا بەيپىل اۋىزدىققا ۇشىراتىپ تۇر. سابيتتە: «ءسوزىم وق، ءۇنىم نايزا» بولسا، باسپادان شىققاندا «ءسوزىم جوق، ءۇنىم نايزا»، سابيتتە «ۆولحوۆ پەن دنەپردەي اساۋلاردى بوگەدىك» بولسا، باسپادان شىققاندا «كولحوز بەن دنەپردەي اساۋلاردى بوگەدىك» بولىپ وزگەرگەن. بۇعان انشەيىن اعاتتىق دەپ قاراۋدى قوياتىن مەزگىل الدە-الدەقاشان جەتتى. سوۆەتتىك ءباسپاسوزدىڭ باس مىندەتى — قىراعىلىقتى جوعارى ۇستاۋ. وعان ەشكىمنىڭ نۇقسان كەلتىرۋىنە جول جوق.
ەندىگى از-كەم پىكىر ونىڭ پوەمالارى حاقىندا بولماق. سوعان دەيىن مىنا ءبىر جايتتەردىڭ باسىن اشا كەتەيىن.
جوعارىداعى ماقالادان ازىن-اۋلاق سىن وقىدىق. وندا، «اۆتور سوڭعى كەزدە ءوزىنىڭ وسى ءىرى شارۋاشىلىعىنا دۇرىس كوزبەن قاراماي ءجۇر، ءتىپتى وزگە جانرداعى جۇمىستارى اقىن پوەزياسىن لابوراتوريادان شەتتەتۋ ەسەبىنەن جۇرگىزىلىپ كەلەدى. بۇل جاعداي اقىندى ولەڭمەن از اينالىستىرىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە كورىنەر كوزگە توتىقتىردى»، —دەلىنگەن عوي. مۇنىڭ اقىرعى سويلەمىندەگى «كورىنە كوزگە توتىقتىردى» دەگەن تۇجىرىمنىڭ ءادىل ەمەستىگىنە بۇگىن كوزىم انىق جەتىپ وتىر. قاي جانردا دا اقىنشا سويلەي بىلگەن قالامگەردىڭ توتىعۋى مۇمكىن ەمەستىگىن، ارينە، سابەڭ ءبىلۋىن ءبىلدى، ءبىراق داۋلاسقان جوق. «نەگىزگى پىكىرى دۇرىس البىرت نەمەنىڭ الدىندا اقتالىپ جاتام با»، — دەگەنى شىعار. ال وسىنىڭ الدىنداعى، ارتىنداعى سويلەمدەر ول كەزدە دۇرىس ايتىلعان سىن بولاتىن. ولاردىڭ ەندى دۇرىس بولمايتىندىعى سابەڭنىڭ دۇنيە سالعاندىعىنا بايلانىستى ەمەس. ارينە، مەنىڭ سىنىم اسەر ەتە قالىپ ەدى دەپ ماقتانبايمىن. ال، سابەڭنىڭ بۇدان سوڭعى جىلداردا قىرۋار پوەزيا جاساعانى امبەگە ايان. باسقاسىن بىلاي قويىپ، «جۇپارحان»، «الدابەرگەنوۆ تۋرالى اڭىز» اتتى رومان تەكتەس پوەمالاردى، فيلوسوفيالىق ويعا قۇرىلعان «حاميتقا جاۋاپ» اتتى جىر تۋرالى تولعاۋىن الساق تا جەتكىلىكتى. مىنە، وسى ۇلكەن-ۇلكەن دۇنيەلەر ءبىزدىڭ سىنىمىزدىڭ ءبارىن سىزىپ تاستادى. ول كىسىنىڭ وزىنە دە كەيىنىرەكتە تاپ وسىلاي دەپ ايتقانىم ەسىمدە.
سابەڭ ءوز شىعارمالارىنىڭ كوررەكتۋراسىن قاراۋ جاعىنا كەلگەندە سالاق بولاتىن، باسپاداعىلار ول كىسىنىڭ سەنىمىن اقتاي بەرمەيدى. ماعىناسى تۇرپايى تۇردە وزگەرىپ كەتكەن سوزدەردىڭ ەكى-ۇش مىسالى «سىرلاسۋدىڭ» اياعىندا دا كورسەتىلگەن ەكەن. سونداي كەمشىلىكتەر سوڭعى باسىلىمداردا جوق ەمەس. ون ەكىنشى تومدى اشىپ جىبەرسەڭىز دە، ءبىرىنشى بەتتەگى «سۇلۋشاشتىڭ» كىلتىنە، ءبارىمىز جاتقا بىلەتىن قاسيەتتى پرولوگقا قاراڭىزشى. «تاپ قولىما مەدەۋ قىپ ۇستار تالىم» — دەيتىن سەگىزىنشى جولدىڭ باستاپقى ءسوزى«توپ» (گرۋپپا) بولىپ تۇر. بۇل كىتاپتىڭ ىشىندە دە سۇرىنەتىن جepلepءىڭىز بارشىلىق. قىسقاسى، ءسابيت جىرلارىنىڭ تەكستولوگياسىن تۇگەندەۋ الدا تۇرعان جۇمىستاردىڭ ۇلكەن بىرەۋى ەكەنىن عالىمدار ەسكەرسە دەيمىن.
ءجا، ەندى پوەمالارىنا قاتىستى از-كەم ويلارىمىزعا كوشەلىك. الدىن-الا ەسكەرتەيىن، مەن اشقالى وتىرعان ەشقانداي امەريكا جوق مەن ءتىپتى ءجۇز بولمەلى ءسابيت سارايىنان وزىمە بولەك قۋىس دامەتپەيمىن. نەگە؟..
اقىن پوەزياسىنىڭ ۇزىنا بويىن، كولدەنەڭ كولبەۋ، بەلدەۋ بويلىقتارىن زەرتتەۋشى سىنشىلار جەتپىس جىل بويى جەتە شارلادى. وسى قىرۋار جۇمىس بارىسىندا تالاي قىزىقتىڭ كۋاسى بولدىق. مەن بۇل ارادا ءسابيتتىڭ يدەيالىق تىنىسىنا دياگنوز تاعايىنداۋ ءۇشىن تامىرىن ۇستاپ كورگەندەردىڭ ەسەپتەن شىعارىپ تاستايمىن. مەزگىل مەرەزى ءسابيت اتىنان ساداعا!.. ال، قالعاندارى شە؟.. قالعاندارى بۇل سالادا كوپ كۇنى سارپ ەتتى. ولاردىڭ جۇمىستارىن، ءازىل-شىنىن ارالاستىرا، ناتۋرالدى كۇيگە كوشىرىپ ايتساق، ولار ءسابيت مۇقانوۆتى قارسى الدىنان، تۋ سىرتىنان، قىرىنان، توبەسىنەن ءتونىپ تە تۇگەندەپ كوردى. جاسىراتىنى جوق، ەلپەڭ قاعىپ يەگىنىڭ استىنان قاراعاندار دا بولدى. «وسى ءسابيت — ءوزى مە، ەمەس پە؟!»، «وسىنىڭ ءوزى مىناۋ توڭكەرىس تۇسىندا قايتا جاراتىلعان ماحامبەت بولماعاي؟»... «وسى ءسابيت ماياكوۆسكييدىڭ قازاق پوەزياسىنا كوشكەن ءتۇرى بوپ جۇرمەسىن؟» مۇنداي جورامالدار جوعالىپ، كورىنىپ ءجۇر. وبالى نەشىك، «ءسابيت — ءوزى ەمەس» دەپ تە ەشكىم ايتپايدى. ءبىراق سالىستىرمالى سيتاتالار ءالى اق اۋىق-اۋىق جارىسىپ-جارىسىپ الادى. زەرتتەۋ بارىسىندا ءسابيت پوەمالارىنان ءقاراسوز (پەرەسكاز) جاساپ، كىتاپ تا شىعارىپ ءجۇر بۋ جۇرت... وسى باعىتتاعى ىستەر ناتيجەسىندە عالىم بوپ وسكەندەر دە، ەسىمى ۇمىت قالعاندار دا بارشىلىق. مۇنداي جاعدايدا قازىلار قاتارىنا ەنگەندەي مەندە نە قۋات بولسىن؟! مەنىڭ انىق بىلەتىنىم ءسابيتتىڭ تەك قانا ءوزى ەكەندىگى. مەن ونىڭ «ەشكىمشە دە» ەمەسپىن دەيتىنىن ون توعىز جاسىمدا، سوناۋ 1935 جىلى سابەڭ ورالعا بارعاندا، ءوزىنىڭ كوز الدىندا ءبىر پوەماسىنان ءۇزىندى وقىپ تۇرعان كەزىمدە سەزگەم دەسەم، ونىم ساۋەگەيلىك ەمەس. سول كەزدىڭ وزىندە اقىن جاراتىلىسىنىڭ سونداي ەكەنىنە قاراپايىم ينتۋيسيام يلاندىرعان. ەندىگى مەنىڭ انشەيىن ءبىر اقىننىڭ ەپيكالىق قۋاتىنان الىنعان ەكىنشى اقىننىڭ اسەرى عانا.
ءتۇرى، ءتۇسى، ءىسى ارقىلى بىرىنەن ءبىرى بولەك تالاي ادام بەينەسىن ولەڭدەردەن دە كورگەنبىز. سول ولەڭدەر دە شىتىرمان وي قوزعالىسىنا ءسىزدى ءبىر شاما توعىتىپ الماي توقتامايتىن. اقىندىق «مەن»ء-نىڭ ءوزى دە بىردە كوكتەم، بىردە كۇز، بىردە تۇلپار، بىردە وگىز بولىپ ناقتى جۇمىس اتقاراتىن. سودان-اق ءسابيتتىڭ ەڭ الدىمەن ليريك ەمەس، ەڭ الدىمەن ەپيك اقىن ەكەندىگىن ءبىلۋشى ەدىك. پروزاداعى روماندارعا دا ول وسىدان شىعىپ بارىپ ءجۇر.
ءوز تۇسىنىگىمىزدى بۇكپەسىز اشىق ايتالىق، قازاق كەڭەس پوەماسىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار ساناتىندا ينتەلليگەنت اقىندارمەن قاتار شىققان جالعىز پرولەتار ەپيك — وسى ءسابيت مۇقانوۆ. ول بىردەن-اق تابيعاتىنىڭ تالابىنا باقتى. اتاپ ايتقاندا، ول ەرلىكتىڭ، سەرىلىكتىڭ، سۇلۋلىقتىڭ بارىنەن بۇرىن بيشارا كۇڭشاشتىڭ جەتىم قالعان، ار نامىسى تاپتالعان ون ءۇش جاسار بالبوپەسىن كوردى، العاشقى داستانىن سونىڭ كوز جاسىمەن سۋاردى. ءدال سول جىلى بالبوپەنى ولمەيتىن، جۇرت قاتارلى ءومىر كەشەتىن جاعدايعا ىلىكتىردى دە، ءوزى ونىڭ ارعى ءتۇپ توركىنىنە قاراي ات ماڭدايىن تۇزەدى. «جەتىم قىز» اتتى داستانىندا كۇنايىم سۇلۋدى تاريح تۇڭعيىعىنان بەرى تارتىپ الا الماعان سوڭ، ومىردەن ءارى قاراي — «و دۇنيەگە» جونەلتۋ ارقىلى قالماق تۇتقىنىنان بوساتتى. كۇنايىم بيىك جار قاباقتان كۇركىرەپ جاتقان جويقىن وزەنگە سەكىرەردە قالماقتار كەسكەن اعاسىنىڭ باسىن قۇشاقتاتىپ جىبەرەدى. ءسابيت ءوزى قاتىگەز تاريحقا قانشا لاعنەت ايتسا دا:
تاتۋلىق، دوستىق جاپسىرماق
ەل مەن ەلدىڭ اراسىن، —
دەگەن سەنىممەن قايتتى. ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان مەزگىلگە قايتا ورالعاندا ءسابيت كوڭىلى جاي تابا قالدى دەيسىز بە؟!. قايدان-اۋ...
مەندە اقىندىق جالعىز ءسوز —
«جالشى» دەگەن! —
دەپ، ايعايىن سالا، اۋىلدى كەڭەستەندىرە باستاعان جەرگە كەلسە، بايدىڭ قانشىرداي قاتقان جازعىتۇرعى جاراۋ بۋراسى جانشىپ، شايناپ تاستاعان قاراشۇناق، ەسىمدى سورلى جالشىنىڭ سۇيەپ شاشىلىپ جاتىر. ءسابيت بۇل ورايدا باي توقالى گۇلجان سۇلۋدى قاراشۇناق بالاسى قوزىباققا قوسىپ بارىپ كەك الادى. بۇل داستان دا دۇنيەگە «باتىراق» دەگەن اتپەن كەلدى.
اراعا ەكى جىل سالىپ، ءبىلىمىن ءبىر توعا تولىقتىرعان سوڭ دا اقىن باياعى بەتتەن قايتقان جوق. قازاق كەڭەس ەپيكاسىنىڭ اسقار شىڭى دەلىنگەن اتاقتى «سۇلۋشاش» تراگەدياسىنان سابەڭ ولەڭدى رومان جاساپ شىقتى.
بەۋ، داريعا-اي!.. ەڭلىك پەن كەبەكتەن تىم بولماسا قۇنداقتاۋلى شارانا قالدى دەپ ەدى... ول ءوسىپتى، ءونىپتى دەگەن ءسوز بار. قىل قۇيرىعىنا بايلاۋلى ەكى جاستى تەپكىلەپ ولتىرگەن. ەكى شاقىرىم جەر شاپقىلاعاننان كەيىن قان ءسيىپ توقتاعان شۋ اساۋ دا ءتىرى قالعان ەدى... «ءاي، ايۋان-اي، سەنەن وتكەن تاعىلار قۇلاعىڭنان بۇراپ ۇستاپ بۇيرىق ەتكەن سوڭ، سەن قايتەيىن دەپ ەدىڭ؟!» — دەپ، ونىڭ دا سىرتىنان تالاي پەندە مۇسىركەپ قاراعان شىعار. ال، مىناۋ ءتورت بەيباقتىڭ ارتىندا قاسقىر جەگەن تورى ءتوبeلدiڭ ءتورت قارا تۇياعىنان باسقا نە قالدى؟ بۇل سابيتكە وڭاي سوقتى دەيسىز بە؟!.. ماسقارا قازا سوڭىنان قازا قاعازعا تۇسكەن سايىن قايران سابەڭ اۋىر-اۋىر كۇرسىنىپ، قالام ۇستاعان قولىنىڭ سىرتىمەن كوزىن نەشە دۇركىن سۇرتكەن دە شىعار-اق.. «شىعار-اق» ەمەس، ناق سولاي بولارانىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنىم دە بار ەكەن-اۋ.
ءجا، ءدال وسى اراعا ويدىڭ نەگىزگى ءبىر تۇيىنشەگىن قالدىرا كەتەلىك. بۇلايشا وڭكەي ءبىر سورلىنىڭ ومىرگە وكسۋ ءۇشىن كەلگەنىن، بەيباقتاردىڭ تۇگەلدەي ءارى دەگەنىنە، ءارى جاسىنا جەتپەي ولگەنىن قازاقتا بۇدان بۇرىن كىم ءوز جىرىنا ونە بويى وزەك ەتىپ الدى ەكەن؟! جوق، سابيتتەن بۇرىن ونداي ەپيك بولعان جوق. جاراتىلىسى جاڭاشىل (نوۆاتور) دەگەن اتاق ءسابيت مۇقانوۆقا ەڭ اۋەلى وسى ءۇشىن بەرىلەدى.
«نەشە ءجۇز جىل بويىنا قيساپسىز توگىلگەن وسىنشا كوز جاسى مەن قاننىڭ ءسوزسىز سۇراۋى بار... سونى سۇراۋ، قارىمتا قايتارۋ ءسابيت ۇلەسىنە دە تيگەن. سوندا قايتپەك، نەمەن قارۋلانباق كەرەك؟ وزىنە دەيىنگى اھ ۇرعان ابىزدىڭ گوي-گويىنەن، باقسىنىڭ زىلدى-زىكىرىنەن، سارناۋىق تاقۋا جىرشىنىڭ تاڭىرگە قىلار زارىنان ءسابيت كادەسىنە اسقانداي نە بار؟.. سولاردان بىردەڭە الۋ كەرەك پە؟ جوق، الدە سىرتقى قابىعى سىدىرىلماعان بورەنەدەن دە دورەكى، ءىرى، تاستان دا اۋىر ءارى سۋىق، وتتان بەتەر كۇيدىرگى سوزدەردى ءوز بەتىمەن تەرمەك كەرەك پە؟ جوق، ەلدە؟ جالبىر تىماق، شوقپىت شيدەم، قازان تۇتقىشتارىن كۇرەسكەر ادامعا اينالدىراتىن ءسوزدىڭ قۇدىرەتتى قۇدايىن قولدان جاراتۋ كەرەك پە؟.. قاسىرەتتىڭ استىنا وت قويعاندا ول قارعىس بوپ قايناۋ ءۇشىن، سوسىن قاناۋشى تاپتىڭ قارا جۇرەگىنە ءدال داريتىن جاسىن جايدىڭ وعى بولماق ءۇشىن قاھارلى ءسوزدىڭ قاپتاعان قارا بۇلتىن جاساقتاۋ كەرەك پە؟..
وسىنداعى ابىز، باقسى، مولدا، جىراۋ سوزدەرىنەن وزگەنىڭ ءبارى كەرەك. ءسابيت سونىڭ ءبىرىن قالدىرماي ءوز قاجەتىنە تۇتىندى. ءوزىنىڭ فورمۋلاسىمەن ايتقاندا، ول وزىنە كەڭەستىك سوزدەن ارميا جاساقتادى. بولمىسىنان جاڭاشىل (نوۆاتور) ەتىپ جاراتقان دا، شىن ماعىناسىنداعى كلاسسيك ەپيك دارەجەسىنە كوتەرگەن دە — ونىڭ سونداي ءسابيت بولا العاندىعى.
ارينە، جاڭاشىلدىقتا اسپاننان الىنبايدى. ونىڭ دا قاينار كوزى بار. ول حالىق ومىرىندەگى وزگەرىستەردەن سۋىرتپاقتالادى. ال، حالىق قاشان دا، قانداي وزگەرىس تۇسىندا دا ءوزىنىڭ بولمىسىنان ەنەدى. ەندەشە، حالىق پەن ءسابيت، ياكي ءداستۇر مەن جاڭاشىل تالانت جازباي قوسارلانىپ وسى ارادان كورىنبەس بولار ما؟.. مىنا ءبىر شتريحتارعا قاراڭىز. ءبىر كۇنى سابەڭ ۇيىنە بارىپ وتىرعاندا:
— دومبىراڭىز ىلعي دا وسى قول سوزىم جەردەگى جۋرنال قويىلاتىن جاتاعان ستولدىڭ ۇستىندە جاتادى. سونى ۇنەمى شەرتىپ وتىراسىز با؟ — دەدىم.
— شەرتكەندە قانداي... بۇعان اقىرىنداپ ءان دە قوسامىن. سويتكەندە ۇلتتىق ءنار جينالادى.
— ولەڭدەرىڭىز دومبىرامەن تەرمەلەپ ايتۋعا كونە بەرمەيدى عوي...
— مەن ساعان ءبارىن ەمەس، ۇلتتىق ءنارىن ايتىپ وتىرمىن. بۇعان قوسا تاعى دا ەسكە تۇسىرەتىن ءبىر جايت. ەل ارالاعاندا كەز كەلگەن ءۇيدىڭ سىپىرىلماعان الاشاسىنىڭ ۇستىنە وتىرا كەتەتىن، اسا تازا ەمەس ىدىستاعى قىمىز-شۇباتتى دا تالعاماي ءسىمىرىپ سالاتىن ءسابيتتى ءيسى قازاق ءبىلۋشى ەدى. بۇل كىسىنىڭ داستاندارى دا ناق سونداي ەل تىلىنە، ەل ۇعىمىنا ەتەنە جاقىن جاراتىلعان. سابەڭ داستاندارىندا حالىقتىڭ ماقال، ماتەل، ناقىلدارى مول ەستىلەدى. سونداي-اق سابەڭ سوزدەرى دە ەل اۋزىندا ءجيى جۇرەدى. «شىڭى تىك»، «قۇزى قۇلدىر»، «سىلدىر سۋ، سىبىرلاق جەل» ت. ب.
مۇقانوۆ داستاندارى قويۋ وقيعالى كەلەدى دەۋشىلەر ءدال ايتادى. وقيعاسىز جەردى سيۋجەتكە دەن قويعىش اقىننىڭ تابيعاتى تارتپايدى. جوعارىدا ولەڭى دە وقيعالى دەگەنبىز. جالپى بار عوي، بۇل اقىننىڭ ۇعىمىنشا، ومىردە وقيعادان وقشاۋ ورىن جوق. بايقاپ وتىرساڭىز سابەڭنىڭ بارلىق داستاندارىندا سەل قىبىر ەتكەن قيمىل دەرەۋ بۇكىل توڭىرەگىن استان-كەستەن كۇيگە كەلتىرەدى. جاڭاشىل تالانتتىڭ داستۇرمەن بىتە قايناسقان جەرىن، مىنە ءدال سونداي تۇستا ابدەن كورۋگە بولادى. گۇلجان توقال قوزىباققا قوسىلىپ، بايدى جەرگە قاراتقاندا «كوگىلدىر تارتىپ كوك كۇلەدى، كوگالا بولىپ ءشوپ كۇلەدى». بالبوپە دالاعا شىعىپ جىلاعاندا اينالاداعى وسىمدىك اتاۋلى وزدەرىنىڭ شاشتارىن جۇلادى. التاي ولەردە توڭىرەگى تۇگەل ورتەنەدى. سۇلۋشاش، كۇنايىمدەر جاردان سەكىرەردە تومەندەگى تولقىندار دا، «قايران سۇلۋ، وكسەي بەرمەي، وزىمىزگە كەلشى، كەزەك-كەزەك تەربەتىپ ۇيىقتايىق تا، قايعىڭدى ۇمىتتىرايىق!» دەگەندەي، ءجۇزى سۋىق بولسا دا اياۋشىلىق قىلادى. ال، قازاق بۇل تاسىلدەردى (پريەمداردى) قاي كەزدە دە جاتسىنباق ەمەس.
ەپيك مۇقانوۆ ءوزىنىڭ جالت ويناعان قويۋ قورعاسىن بۇلتتاي ءبىر كەزەڭىن وسىلاي تامامدايدى. دا، «قارا ايعىرمەن جۇيتكىتىپ» وتىرىپ كۇنگەي بەتتەگى ەكىنشى كەزەڭىنە شىعادى. جۇيرىكتىگى سەبەپتى قولدى بولىپ، جانجالدىڭ اقىرىندا يەسىن تۇرمەگە قاماتقان قۇلاگەر اتتاي («قۇلانىڭ قۇنى» دەيتىن دە داستانى بار عوي) «ءبىر كىسى مىنەتىن» سايگۇلىك ەمەس، «مىڭ كىسى مىنەتىن» ءسابيت قارا ايعىرىنىڭ ءبىتىمى بولەك-تۇعىن. ول ءتىپتى كوسىلە شاپقاندا ءار تۇياعىنىڭ ىزىندە قازان شۇڭقىر، ور قازىلىپ قالاتىن تاريحتاعى تارعىننىڭ تارلانى، قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى دا ەمەس-تۇعىن. تۇركىستان مەن ءسىبىر اراسىن جالعاستىرعان ءسابيت قارا ايعىرىنىڭ ءىزى بۇگىن قاراساڭىز دا «شويىن جول» بوپ ماڭگى-باقي جوسىلىپ جاتىر. «جۇيتكى، قارا ايعىرىم» داستانىنىڭ العاشقى وقىرماندارىن ايىرا-بولە تاني ءبىلۋ كەرەك. ولار اتتارىنا مىنە-مىنە پاروۆوزبەن جارىسا شاپقان، رازەزد سايىن ۆاگونداردان كىتاپ، ماتا، قانت، چاي، «شايتان اربا»، تراكتور، جانا زاۆود، مويىن سەرىك جابدىقتارىن ساتىپ العاندار بولاتۇعىن.
شىنى كەرەك، بۇل داستاندى اركىم ءوز بەتىمەن وقۋ دارەجەسىنە ءالى دە جەتە قويعان جوق ەدى دەگەنمەن، جوعارىدا ءبىز اڭگىمە ەتكەن جىر كىتاپتارىن قويعا ساتىپ العان كوشپەندىلەر بۇل تۇستا تۇراقتى قونىستانىپ بولعان. كەشكە قاراي جۇرت جينالعان قىزىل وتاۋدا دا بۇل داستاندى ساۋاتتىلار داۋىستاپ وقىعان-دى. ول كەزدە «قاندى كول» اتتى سابەڭ داستانىنداعى مالدىباي قولىنان قازا بولعان ءابىل بالالارى اكەسىنىڭ قانى توگىلگەن شۇرايلى جەرگە يەلىك ەتىپ تە ۇلگەرگەن. بۇل شەجىرە مە؟.. شەجىرە...
بۇنىڭ ءبارى جاقسى-اۋ، دوسىم!... ال، الگى كۇنگەي بەتكە شىققاننىڭ وزىندە كوزگە ۇرىپ تۇرعان مىنا سۇمدىققا نە دەر ەدىڭىز؟ ءبىر عانا 1926 جىلى ءۇش داستان جازعان ءسابيت مۇقانوۆ «قارا ايعىردان» كەيىنگى اتتاي بەس جىل بويىندا دۇنيەگە بىردە-بىر پوەما كەلتىرمەگەن. وسى تۇستا جازىلعان پروزالارىنىڭ ءوزى دە باسقا ۋاقىتتىڭ تاقىرىبىنا تايقىپ شىققان. بۇل ماعان بۇرشاق ۇرعان باقتا بۇلبۇل سايراماي قالعانداي اسەر ەتەدى. قازاق جۇرتىن اشتان قىرعان اسىرا سىلتەۋدىڭ ۇلى تراگەدياسى قايران اقىننىڭ جۇرەگىن جۇتاتقان دا، سول جۇرەكتىڭ باسىنان ۋ بوپ ءۇنسىز توگىلگەندەي... بۇل شەجىرە مە... شەجىرە...
مەنىڭ دوسجان اتام دا:
— ءدۇبىردى كورسەم قوزامىن،
— سابىر ەتىپ تۇرا الماي! — دەيتىن ءبىر ءسوز بار ەدى. سول كىسى ايتقانداي، ابدەن تولىسقان وتىز بەس جاسىندا، الگى ءىش قۇسادان ارىلىپ قىزىل پروفەسسۋرانى بىتىرگەن شاعىندا، بۇرىنعىدان دا كەڭىرەك دۇنيەگە كەۋدەلەپ كىرۋ ءۇشىن ءسابيت اقىن ارتىقشا ءبىر ءدۇبىر كۇتكەن ەدى. بۇكىل دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن چەليۋسكين جورىعىنا ارناپ پوەما جازۋ كونكۋرسى ءسابيت تىلەگىنە ساتىمەن ورايلاستى. جارىستا ءبىرىنشى جۇلدەگە يە بولعان «اق ايۋ» داستانى ەپيك ءسابيتتىڭ ءداستۇر مەن جاڭالىق بىرلىگىن تاعى دا ءبىر بيىگىرەك ساتىعا كوتەرگەن ءداۋىرىن بەلگىلەيدى. ايۋاندى ادامشا سويلەتۋ دە ەجەلگى كانون. قازاق ناقىلىنا سۇيەنىپ ءبىر سوزبەن ايتساق، بۇندا قارا ايۋ اق ايۋعا ناماز ۇيرەتەدى. بۇنى جۇرت تابيعات تاعىلىعىن ادامعا تابىندىرۋ تۋرالى جىر دەسەدى. ارينە، سولاي. جالپى سيۆيليزاسياعا تىڭ مارشرۋت بەلگىلەنگەن جورىق جىرى دەپ ايتادى. ارينە، سولاي. ءتىپتى قارا ايۋ مەن اق ايۋ ايتىسىندا حان ەمەس، قارا بيلەگەن ەلدىڭ اق پاتشالىقتارعا سەسى دە بارداي. تاپ كۇرەسىندە شىڭدالعان تارلان اقىن بۇل شىعارماسىندا ەكى سيستەمانىڭ اراسىن ەرەكشە جىكتەيدى.
كورپەسى مىڭ مەتر مۇز، دەمى ۇسكىرىك،
دەمىنەن ايداھاردىڭ جەلى ىسقىرىپ.
ۇيىقتاۋعا ماڭگى، كورپە تۇيىقتالعان،
تۇنشىعىپ ءوزى اشپاسا، كەيدە ىشقىنىپ،
ماڭىنا جۋىعاننىڭ بەتىن قارىپ،
باسىندىڭ دەپ دولدانىپ، مۇزىن جارىپ،
قۇشاعىنا قىسىپ اپ، تۇنشىقتىرىپ،
تەرەڭىنە باتىرىپ قىلعان عارىپ.
ون جولدان قۇرالاتىن ەكى شۋماق ولەڭدە ارەڭ اياقتالعان وسىناۋ اسا كۇردەلى سويلەمدە سانالى تۇردە قارسىلىق (باسىندىرمايمىن دەيتىن)، ارينە، تابيعات تاراپىنان ەمەس. بۇل ارادا، اقىننىڭ ايتۋىنشا، «توڭىرەگى تەرەڭگە باتىرىپ عارىپ قىلاتىن» كاپيتال دۇنيەسىنە تابيعاتتىڭ دۇلەي كۇشى پاراللەل عانا. ەگەر مەنىكى قاتە تۇسىنىك بولسا: «مۇحيتتا كرەملدەي كوممۋنيزم ورداسىن قالاسۋعا ارالاستى» دەمەس ەدى اقىن. وسى پوەمادا كوسموسقا شىعۋدى كوكسەۋ دە، ادامنىڭ سوعان شىعاتىنىنا سەنۋ دە بار. «مەن ءالى ايعا دا مىنەمىن، كۇنگە دە مىنەمىن» دەيتىن جەرلەرى سونى اڭعارتادى. اقىنمەن كەلىسسەڭ دە، كەلىسپەسەڭ دە ونىڭ تانىم-سەنىمى وسىنداي.
جىردىڭ ىشكى ديناميكاسى مەن سىرتقى ءبىتىمى مادەنيەتتى پوەزيا-فولكلورلىق شەڭبەرگە سيماعان ۇلگىسىن وسى ولەڭنەن انىق كورىپ وتىرمىز. بۇل بىزگە ءسابيت جاڭاشىلدىعىن قايتالاپ ايتقىزادى. ءيا، سابيتكە دەيىنگى كەزەڭدە وعان ۇقساس اقىن ۇشىراسپايدى.
مىنە، وسىدان سوڭ اقىن جيىرما سەگىز جىل بويى پوەما جانرىمەن قوشتاسىپ، ياعني، 1963 جىلى جازىلعان «جۇپارحانعا» دەيىن بۇل سالادا قالام تارتپاي قويدى. مەن دە ءوزىم ەپيكالىق جانردا ارەكەتتەنىپ جۇرگەندىكتەن، سابەڭ وسى باعىتقا بالكىم بۇرىلار وي سالارمىن دەپ سىناعان ەدىم عوي.
جاسى الپىستىڭ بەسەۋىنە تولىپ، شاشى اپپاق قۋداي بولعان شاعىندا سابەڭ سىرت ەلدەردى كوبىرەك ارالادى. ۇزاق-ۋزاق ساپارلاردا كورگەن نەشە ءتۇرلى قىزىقتارىن بىزدەرگە ءار جەردە اۋىزەكى اڭگىمەلەپ، جول جازبالارىن جازۋدان اۋىسپايتىن سەكىلدى ەدى. «جۇپارحاننىڭ» قاي ارادا دۇنيەگە كەلگەنىن سەزبەي دە قالدىق. سويتسەك، ەكى جىل بويىندا جازا جۇرت، ءبىر جەرىن دە بىلگىزبەگەن. مەنىڭ مىنەزىم دە قىزىق قوي، سول تۇستاعى ءبىر ەل باسقارۋ ءتاسىلى جۇرتقا ۇناماعان شولاق بەلسەندى «ەلدەن بۇرىن وقىپ الىپتى» دەگەن سوڭ، «ماعان دا وقىتىڭىزشى»، دەپ قىستىرىلا قويمادىم.
ماۋسىمدىق باسپادان وقىعان ۇزىندىلەر مەنى ونشا ءۇيىرتىپ اكەتە المادى. تىم كەشىگىپ وقىعانداعى اسەرىم قانداي دەيسىز عوي؟
كەزىندە «جۇپارحان» حاقىندا پىكىر بىلدىرگەندەر ءجون قايتا الماعان ءتارىزدى. زەرتتەگىش ماماندار ونى ەندى ايتسا ءجون-اق بولار ەدى. مەنىڭشە، كوتەرىپ تۇرعان جۇپ نە قاراعاندا، بۇل ءوزى ولەڭمەن جازىلعان رومانعا بەيىم. ارا-اراسىندا جۇرت وتىراتىن ادەتتەگى قارا سوزدەرى ولەڭگە اينالىپ كەتكەن حيسسا دەپ تانۋعا دا بولار. بۇل شىعارمادا ۇيعىر ەلىنىڭ باستان كەشكەن تۇتاس ءبىر ءداۋىرى جاتىر، سول تۇستاعى ۇيعىر ءميللاتىنىڭ وبرازى سومدالعان. وسىناۋ تاعدىرى توپىراقپەن بىتە قايناسقان ەگىنشى جۇرتتىڭ جۇرگەن جەرىندە قۇم دا قۇلپىرىپ جاننات سيپاتىنا كەشەدى دەگەن يدەيا جىردىڭ ۇزىنا بويىنا وزەك بولعان. شامسينۋردىڭ جۇپار اتانۋى دا سودان.
ۇيعىردىڭ جىگىت-قىزدارىنىڭ بىر-بىرىنە ماحابباتى دا ءوزى وسىرگەن ب ا ق ساياسىندا عانا ءومىر سۇرە الادى، ال ول زاڭدى جات بىرەۋىن ۇشان-تەڭىز بايلىعى دا، باسقىنشىلىق كۇشى دە بۇزا المايدى. تۇتقىنداعى جۇپاردىڭ ءوز ەسىمىنە «حان» دەگەن دارەجەلى ءسوز قوسىلعان تۇستا ەلۋ سەبەبى دە سودان. سۇيىكتى جاپارىنا قوسىلا الماسىنا كوزى جەتكەن جۇپار جۇڭگو حانىنا قاتىن بولۋدى ءوزىنىڭ عانا ەمەس، ەلىمنىڭ ارىن ساتۋ دەپ ءتۇسىندى. ەگەر ەر جاپار ءوز ەلىندە ەگىنگە سۋ شىعارعالى ءجۇرىپ قازا بولسا، جۇپار سۇلۋ ول ءۇشىن ءوزىن جىلانعا ادەيى شاقتىرىپ ولمەۋى دە مۇمكىن ەدى. ءيا، ەل بۇتىندىگى مەن ماحاببات مۇراتى قاشان دا ەگىز. سول نەگىزدە قىز ولسە دە، جەڭىلمەي ءولدى. سابەڭ ماسەلەگە بۇل جاعىنان كەلگەندە سۇلۋلىقتىڭ قۇدىرەتتى ارميا قۋاتىنان وسال ەمەس دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.
ارۋدىڭ ىشكى جان سۇلۋلىعىنا بەرىلگەن بۇل سيپاتتامادان ءتىپتى دە كەم تۇسپەيتىن دەنە سۇلۋلىعىن سۋرەتتەۋ ءۇشىن اقىن وعان دوستىڭ ەمەس-اۋ، دۇشپاننىڭ كوزقاراسىن پايدالانادى. جۇپاردى كورگەندە باسى اينالىپ، ەسىنەن تانىپ قالا جازداعان قانسي حان «جەردىڭ ءجۇزىن جىلىتۋ ءۇشىن جاراتىلعان سۇلۋ ەكەن!» دەيدى. وسىناۋ باعانىڭ استارىندا «اتا قونىسىنان قۋىپ شىقساڭ دا، قىرىلسا دا جۇلدىزىن جاۋلاتپايتىن ەل ەكەن» دەگەن ۇعىم جاتىر.
جۇپارحان، ياعني بۇرىنعى شامسينۋر ەشقانداي بەكزاتتان ەمەس، بار بولعانى كەتپەنىن يىققا سالىپ، سۋ جاعالاعان مۇراپتىڭ قىزى. ءاۋ باستان ەڭبەكشى تاپتىڭ جىرىن جىرلاعان اقىن بۇل جاعدايدى ينتەرناسيوناليزم يدەياسىمەن تۇتاستىرىپ، ەكى مۇراتىنا ءبىر-اق جەتكەن. جىر جاقسى وقىلادى. بۇرىن دا ەركىن ۇيقاسىپ وتىراتىن ولەڭ ءوزىنىڭ بايىرعى قايراتىنان قايتپاعان. سابيتتىك ءسوزدىڭ نورماسى دا بۇزىلماعان، شىعىس پوەزياسىنا ءتان تابيعات مىنەزىنىڭ اقىن كوڭىل كۇيىمەن وداقتاستىعى دا «سۇلۋشاشتاعىداي» ساقتالعان.
جاسى جاعىنان ءبىرشاما شاۋ تارتقان سابەڭ اقىرعى داستانىندا «قازاق دالاسىنىڭ بۇگىنگىسى مەن ارتتا قالدىرعان جاعىنا قايتادان ءبىر كوز جىبەرىپ كورەيىنشى!» دەگەندى ماقسات تۇتقان ءتارىزدى. شىعارماسىنا نەگىزگى كەيىپكەر ەتىپ ومىرگە بار ءارى وزىمەن تۇرعىلاس ادامدى سول ءۇشىن العانداي. ونىڭ ول تاراپقا دا، بۇل تاراپقا دا بۇرىلىپ ءجىتى قاراۋىنا نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ ءومىرىنىڭ سەپتىگى مول ەدى. پوەمانىڭ «الدابەرگەنوۆ تۋرالى اڭىز» اتالۋى دا تەگىن ەمەس. «جارتى مىيى قالعىسا، جارىمى تۇرعان كۇزەتتە» نۇرەكەڭ مارقۇمنىڭ اڭىز سيپاتتى ءومىر كەشكەنى راس.
مۇقانوۆ كەيىپكەرلەرىنىڭ ورلەۋ جولىمەن جۇرت وتىرار بولساق، وسى نۇرمولداڭىز تۋمىسىندا — باياعى شوقپىتتىڭ ءدال ءوزى. بۇل دا جەتىم بالا شاعىندا باي قويىن باققان كىسى. ودان كەيىن دە كوپ ۋاقىت اۋزى اققا ءتيىپ جارىماعان. جوعارىداعى ءبىر ورايدا «بۇرشاق ۇرعان باقتا سايراماي قالعان بۇلبۇل» جايلى ءسوز شەتى كورىنىپ ەدى-ay... مىنا پوەماداعى نۇرمولدا سول تۇسقا سوققاندا:
ادامنىڭ «اس» دەگەننەن
مىسىق قۇيرىق تاتقانى،
كۇندە «قاشان ولەم مەن؟»، —
جان بىتكەننىڭ ايتقانى.
گولوششەكين انتۇرعان
وسىنداي حالگە كەلتىرگەن.
كۇنكورەر كۇش سارقىلعان
ايرىلدى ەل تۇردەن، —
دەمەي مە؟
ول كەزدە «جۇرەگىنىڭ باسىنان ۋ بوپ، ءۇنسىز توگىلگەن اقىن دەرتىنىڭ ەندى اشىنا دىبىس بەرگەنى وسى ەمەس دەي الاسىز با؟.. ءيا، ءبىز بۇنى ۇرداجىقتار كەزىندە قاعازعا تۇسپەي قالعان، ىشتە ورتەنگەن جىردىڭ، جانىعى دەپ بىلەمىز. بۇل شەجىرە مە؟.. شەجىرە!..
كەيىن، باسىنا «جالعاننىڭ انتولوگياسىن» جيناعان كەنباي قارت كەزەڭىنە كوتەرىلگەندە نۇرمولدانى ەكى مارتە ەر اتانۋى عانا كۇتىپ تۇرعان ەدى. ءسابيت ەندى دالا اكادەميگىنىڭ بۇل ساتىعا بيىكتەگەن تۇسىن دا كوزىمەن كوردى. قاشانعى قاجىماس قاھارمانىنىڭ نەرۋ، حو-شي-مين، فيدەل كاسترولارمەن جۇزدەستى، ەسىمى جەر-جەرگە كەڭ جايىلىپ، جىرعا اينالعان شاعىندا، ارينە ول:
كەڭ جايىلعان بۇل جىرعا
داۋىسىمدى مەن قوسايىن،
تارلان تارتقان بوز جورعا
بۇلكىلدەپ اياق باسايىن، —
دەيدى دە، ەل، جەر جايلى ۇعىم وركەنىن ۇزاققا سوزادى.
وسىناۋ جەرگە سان عاسىر
ءجۇردىڭ-اۋ، قازاق، سىيا الماي!..
ۇيىقتاپ باي، حان — ماسىل،
توبەلەستىڭ-اۋ ۇيالماي!..
الدابەرگەنوۆ باسقارعان ۇجىمشاردىڭ اق شاڭقان شاھارىنا جەتكەنشە. ونىڭ كەلەسى كۇنگى مەرەي تويىنا قاتىسقانعا دەيىن قايران سابەڭ وسىلايشا اۋىر-اۋىر كۇرسىنىپ ۇلگەرگەن... ەندىگىڭ—ەلدىگىڭ جونىندەگى اقىن وسيەتىن تەك وسىنىڭ وزىنەن تاراتساڭ دا جەتەر...
مىنە، ءسابيت مۇقانوۆ پوەمالارىنان ەرەكشە قاستەرلەپ، ەكشەپ العان اسەرلەرىم وسىنداي.
ارعى جاعىنان قانداي دا بولسا ءبىر جالعاسىن تاۋىپ جاتاتىن بيىك شىڭدار بولادى. قازاق كەڭەس پوەزياسىندا دا وندايلار بار. سولاردىڭ قايسىبىرىمەن دە بوي تالاستىرا الاتىن مۇقانوۆتىڭ اقىندىق تۆورچەستۆوسى دەربەس تاۋ ەكەنى ۇتىرى كەلگەن جەردىڭ بارىندە ايتىلدى.» ال، دەربەس تاۋدىڭ الاسا شوقىلارىن تەك ءوزىنىڭ بيىگىنەن عانا كورە الاسىز. قۇزىندا تۇرىپ قۇزارىن دا كورەسىز. تابيعاتتىڭ ونداي بىتىمىنە ونەر پايعامبارىنىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرى تۇزەتۋ ەنگىزدى دەگەندى ەستىمەدىك.
ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز، ءسابيت اقىن تاۋىنىڭ باۋرايىندا قاينار بۇلاقتارىنىڭ كوزى بىتىلمەيتىن وسكەلەڭ ءومىر جاتىر. نە ءبىر زامانداردىڭ شەبەر جاراتىلعان شەجىرەسى دە وسىندا.
1990 جىل.
You Might Also Like
-
ويلاماعان جەردەن ورايىنا كەلە قالاتىن ىستەر دە ادام ومىرىندە بولماي تۇرمايدى. سوڭعى جىلداردىڭ بىرىندە مەن ءسۇيىنباي بولىپ كينوعا ءتۇستىم. جىگىتتەر قوياردا قويماي قولقا سالعان سوڭ قارتايعان شاعىمدا ءسوي...
-
كوپ جانرلى قازاق ادەبيەتىنىڭ بىردەن-اق ىرگەسىن ىرىلەندىرگەن التى-جەتى ادامدى عابيت ماحمۇت ۇلى مۇسىرەپوۆ الىپتار توبى دەپ اتاعان ەدى. ابدەن ويلانىپ بولماي ءوز پىكىرىن بىلگىزە بەرمەيتىن وسى ادامنىڭ ءوزى...
