ءبىزدىڭ ماقسات
قازاقستاننىڭ ەڭبەكشىل حالىق ۋاكىلدەرىنىڭ 1-جالپى جيىلىسىنىڭ بولىپ وتكەنىنە ءھام ۇكىمەتتىڭ قۇرىلعانىنا مىنە، ءۇش جىل تولدى.
وسى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ ەڭبەكشىل حالقى باسىنان قانداي ىستەردى كەشىردى ءھام ۇكىمەتى قانداي ىستەر ىستەدى، سونى قىسقاشا سىدىرىپ قاراپ ءوتىپ، قورىتىندىسىن ايتقاندا ءھام ىلگەرى ىستەردىڭ جوسپارىن باعدارلاعاندا مىنا ءتوم ەندەگىنى ايتۋعا تۋرا كەلەدى:
قازاقستاننىڭ 1-جالپى كەڭەستىك جيىلىسى بولىپ، ۇكىمەتى جاسالعاننان بەرى تۇرمىس جۇزىندە، تىرشىلىك مايدانىندا تالاي وقيعالاردى باسىنان كەشىردى.
گەرمانيا سوعىسىنان بەرى سول سوعىستىڭ اسەرىنەن جانە جۇتتىڭ ءھام ءتۇرلى ىندەتتىڭ اسەرىنەن كۇيزەلە باستاعان قازاقتىڭ شارۋاشىلىعى، سەمەي ءھام اقمولا گۋبەرنيالارىنان باسقا قازاق گۋبەرنيالارىنىڭ ءبارى دە جىلماعاي قان جالاعان اقسۇيەك جۇتقا شالدىقتى، ادام بالاسى كوپ كورمەگەن اشارشىلىققا ۇشىرادى. جۇتتىڭ، اشارشىلىقتىڭ اۋىرلىعى سونداي بولدى: ورال، اقتوبە، تورعاي گۋبەرنيالارىنىڭ تالاي جەرلەرىندە ولگەن-جىتكەندەر دە بولدى.
بۇل اسىرەسە 1921 جىل مەن 1922 جىلداردىڭ اراسىندا بولدى. ءدال قازاق رەسپۋبليكاسى جاريالانعانىنا ءبىر جىل بولعان شامادا. جالپى قازاقستان وسى ءبىر سوڭعى 6 — 5 جىلدىڭ ىشىندە بۇرىنعى مالدىڭ 80 پروسەنتىنەن (100-دەن 80 جوعالتتى) ايرىلدى.
مىنە بۇل قارساڭدا، ياعني سول قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعان 1920-دان 1922 جىلعا شەيىن ۇكىمەتتىڭ نازارىنىڭ ءھام كۇشىنىڭ كوبىن ءبىر جاعىنان سول جاڭا قۇرىلعان جاس ۇكىمەتتىڭ مەكەمەلەرىن جاساۋعا ءھام ولاردى جوندەۋگە نىعايتۋعا جۇمسالدى، ەكىنشى جاعىنان اشارشىلىقپەن، جۇتپەن كۇرەسۋگە جۇمسالدى. قازاقستاننىڭ ۇكىمەتى ءوزى جاس ۇكىمەت، بۇرىن تاجىريبە، ءتارتىبى جوق ۇكىمەت بولعاندىقتان جانە ءوزى قازىناسىز كەدەي ۇكىمەت بولعاندىقتان، ءىستى جوندەپ، تۋرا كوڭىلدەگىدەي الىپ جۇرەرلىك ەڭبەكشىل تاپقا شىن كوڭىلىمەن قىزمەت قىلاتىن ادامدار از بولعاندىقتان، بۇل اشارشىلىقپەن كۇرەسۋ مايدانىندا ءھام ۇكىمەت مەكەمەلەرىن جوندەۋ مايدانىندا ايتا قالعانداي كوڭىلدەگىدەي قايرات كورسەتتى دەۋگە بولمايدى.
قولىنان كەلگەنىن ۇكىمەت ايانعان جوق، ءبىراق ارتىق قايرات كورسەتە الماعان سەبەبى — سول جوعارعى ايتىلعان كەمشىلىك بولدى. مىنە، بىلاي بولعان سوڭ، ءوزى نادان، ءوزى تاعى قازاق ءتارىزدى حالىقتا ەڭ كەرەكتى: 1. وقۋ. 2. حالىق شارۋاشىلىعىن وڭداۋ. .1. حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋ ءھام ۇكىمەت مەكەمەلەرىنىڭ ءتۇرلى ىستەرىن باسقاراتىن ادام دايارلاۋ ءتارىزدى ىستەردىڭ ءبارى دە ارتتا قالدى.
بۇل ەكى ارادا جالپى روسسيالىق كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسىنان كەشىرگەن تاريحي وقيعالارمەن بايلانىستى قازاقستاننىڭ شارۋا باققان ەڭبەكشىل حالقى دا جالپى شارۋاسىنىڭ جۇتتان، اشارشىلىقتان بۇلىنگەن، كۇيزەلگەن ۇستىنە موينىنان «رازۆەرستكانى» اتقاردى. جانە كولىك سالىعىن، ىلاۋ مىندەتىن اتقاردى.
مىنە، بۇل رەتتە دە «رازۆەرستكا» سالىعىنىڭ رەتىندە، زات سالىعىنىڭ رەتىندە ءھام كولىك، ىلاۋ، ەڭبەك مىندەتتەرىنىڭ رەتىندە دە الگى ايتىلعان كەڭەس مەكەمەلەرىنىڭ ءتۇرلى قىزمەتتەرىن كوڭىلدەگىدەي باسقارىپ، كوڭىلدەگىدەي اتقارىپ وتىرارلىق ەڭبەكشىل حالىققا شىن قىزمەت قىلاتىن ادامدار از بولعاندىقتان سول حالىققا تۇسكەن جوعارعى سالىق جيناۋ رەتتەرىندە تالاي كەمشىلىك، تالاي جولسىز ءىس، تالاي زياندى ىستەر بولدى. «جۇت جەتى اعايىندى، كۇيەۋىمەن سەگىز اعايىندى» دەگەندەي، ونداي، حالىقتىڭ شارۋاسىنىڭ كۇيزەلىپ، جالپى ەڭبەكشىل حالىق توتەن شىعىندارعا ۇشىراپ تۇرعان كەزدە، اۋرۋ ۇستىنە شىققان شيقانداي، قازاقستاننىڭ شارۋا باققان حالقى ۇكىمەت تاراپىنان تۇسكەن سالىقتاردىڭ ءھام ول شىعىنداردى جيناعان رەتتەردەگى توتەن شىعىنداردان باسقا كولدەنەڭ شىعىندارعا دا كوپ ۇشىرادى.
ماسەلەن: قاپتاعان، ورگەن قالىڭ قاسقىرلاردىڭ كوبەيگەنى، قاپتاعان قالىڭ ۇرىلاردىڭ تيگىزگەن زياندارى ءھام ءھار جەردەگى شىققان باندالاردىڭ تيگىزگەن زياندارى قازاق شارۋاسىنا از بولمادى.
مىنە، وسى ايتىلعانداردىڭ ءبارىنىڭ زاردابىنان قازاقستاننىڭ ءوزى جاس، ءوزىنىڭ تاجىريبەسى جوق، ءوزىنىڭ كوڭىلدەگىدەي ءىس باسقاراتىن، ءىس جۇرگىزەتىن ادامدارى از ۇكىمەتى ايتا قالعانداي ءىس ىستەي المادى.
ءبىراق ۇيتكەنمەن قانشا قيىندىق كورسە دە، جالپى روسسيالىق كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اقىرىنداپ، ازداپ نىعايىپ، ىستەرىن تۇزەۋىمەن ءبىزدىڭ قازاقستان ۇكىمەتى دە ازداپ، اقىرىنداپ ىستەرىن جوندەي باستادى، اقىرىنداپ قۇلاشىن جايا باستادى ءھام قازاقستاننىڭ ەڭبەكشىل حالقى دا از بولسا دا 1920 ءھام 1921 جىلداردان كورى تۇرمىسىن جوندەي باستادى.
قازاقستاندا ءقازىر تاقىر اشارشىلىق جوق. بۇرىنعى سانسىز سالىق قالىپ، بيىل قازاقستان حالقىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا ءبىرىڭعاي جالعىز سالىق ءتۇستى. ارينە، بۇل سالىقتى كوڭىلدەگىدەي جەڭىل دەۋگە بولمايدى، ءبىراق ۇيتكەنمەن بۇرىنعى سالىقتاردان جاقسى.
قازاقستاننىڭ ءار جەرىندەگى ەلدەر ونەر-بىلىم دۇكەنىن قۇرۋعا قولايسىز كوشپەلى، قاڭعىرعان تۇرمىستى تاستاپ، وتىرىقشى بولۋعا، جەر كاسىبىنە اينالۋعا كىرىسىپ جاتىر.
مىنە، بۇل — ءبىر.
ەكىنشى، ءبىزدىڭ قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ءبىر زور ىستەگەن ءىسى — وقۋ ءىسىن العا باستىردى.
پاتشالاردىڭ زامانىندا مەكتەپ، مەدرەسە كورمەگەن، شكالالاردىڭ ماڭايىنا كەلە الماعان قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ بالالارى ءقازىر قازاقستاننىڭ ءاربىر قالاسىندا-اق مەكتەپتەردە ءھام شكولالاردا تولعان جانە قازاقستاننان تىس شەت قالالارى دا قازاق جاستارىنان قۇر ەمەس.
تاعى دا، ءار ءتۇرلى مەكەمەلەردىڭ ىستەرىن كوڭىلدەگىدەي جۇرگىزىپ كەتەتىن قازاق ەڭبەكشىلەرىنەن شىققان ادام از بولعاندىقتان، قازاقستان ۇكىمەتى كەرەكتى قىزمەت قىلاتىن ادامدار دايارلاۋعا ءتۇرلى كۋرستار، ءتۇرلى مەكتەپتەر اشىپ جاتىر. ماسەلەن: 1. باسپا ونەرىنىڭ كۋرسى. 2. سالىق، قازىنا، اقشا ىستەرىن جۇرگىزەتىن ادامدار شىعارعان كۋرس. 3. كووپەراسيا ۇيىمدارىنىڭ ىستەرىن جۇرگىزەتىن ادامداردى شىعارعان كۋرستار. 4. مۇعالىمدەر دايارلايتىن ينستيتۋت ءھام تەحنيكۋمدار، كۋرستار. 5. ادام دارىگەرلەرىن شىعاراتىن تەحنيكۋم. 6. مال دارىگەرلەرىن شىعاراتىن ءھام جەر بىلگىشتەرىن شىعاراتىن تەحنيكۋم. 7. اسكەر باستىقتارىن شىعاراتىن شكولا. 8. ميليسيانىڭ باستىقتارىن شىعاراتىن كۋرس. 9. سوت ىستەرىن باسقاراتىن ادامداردى شىعاراتىن كۋرس.
بۇل وقۋ ءىسىن، قىزمەت قىلارلىق ادامدار دايارلاۋ ءىسىن، قازاقستان ۇكىمەتى 1922 جىلدىڭ اقىرىنان 1923 جىلدىڭ باسىنان بەرى قاراي باستاپ كوتەرمەلەپ، جۇرگىزىپ كەلەدى.
جوعارعى ايتىلعان كۋرستاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءبىراز كىسىلەردى دايارلاپ شىعارىپ تا قويدى.
ماسەلەن، سوت كۋرسىنان ءبىراز كىسى شىقتى، سالىق، قازىنا، اقشا كۋرسىنان ءبىراز كىسى شىقتى.
ءبىراز ۋاقىتتاردان كەيىن وزگە كۋرستەگىلەر دە بىرتە-بىرتە شىعا بەرمەك. ءسويتىپ، ءقازىر اقىرىنداپ بىرتە-بىرتە جوندەلىپ كەلە جاتقان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ مەكەمەلەرى دە ىستەرىن تۇزەپ، جۇرگىزىپ كەتپەك. ىلگەرى باسقان سايىن «ەر قوسى جۇرە تۇزەلمەك...»
ءبىزدىڭ ەندى ىلگەرگى ىستەرىمىزدىڭ باعدارى قانداي؟..
ول مىناداي. ءبىزدىڭ ماقسات: 1. تەز ارادا قازاقستان حالقىن جالپى وتىرىقشى قىلۋ، ءسويتىپ ونەر-بىلىم ىستەرىنە جالپى قالىڭ ەڭبەكشى حالىقتى جۇمىلا كىرگىزۋ. 2. وقۋ ىستەرىن نىعايتىپ، كوركەيتە بەرۋ، ءسويتىپ تەز قىزمەتكەرلەر دايارلاۋ. 3. قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن، حالىقتى ساۋداگەر- قۋلارعا جەم قىلماي، حالىقتى ءوزارا ۇيىمداستىرىپ، كووپەراسيا ءىسىن جۇرگىزىپ، ورتاق دۇكەندەر اشقىزىپ، حالىقتىڭ ساتاتىن ءھام الاتىن نارسەلەرىن سول ورتاق دۇكەندەر ارقىلى وتكىزۋ. 4. ونان سوڭ حالىقتىڭ توقتالىپ، ءبولىنىپ قالعان زاۋىتتارىن، ياكي كاسىپ دۇكەندەرىن بىرتە-بىرتە جوندەپ جۇرگىزىپ جىبەرۋ. ال ءقازىر ءجۇرىپ تۇرعان زاۋىتتار بولسا، ياكي كاسىپ دۇكەندەرى بولسا، ءھام بۇلاردىڭ وزدەرى پايدا شىعارىپ تۇرعان بولماسا، سولاردى پايدا شىعاراتىن قىلۋ. 5. جانە قازاق جاستارىن از-ازداپ اسكەر ىسىنە ۇيرەتىپ، ءوز مىندەتىن وزىنە تانىتۋ، — مىنە وسى 5 ماسەلە ءبىزدىڭ قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قازىرگى الدىندا تۇرعان زور ماسەلەلەرى، موينىنا ارتقان زور جۇكتەرى، تاريحي جۇكتەرى.
ارينە، بۇلاردىڭ ءبارىن ۇكىمەت جالپى حالىقتىڭ كومەگىنسىز ىستەي المايدى ءھام جالپى حالىقتىڭ كومەگى بولعاندا دا ءبىر-اق جىلدا ىستەي المايدى.
بۇل كورسەتىلگەن ىستەردىڭ كوڭىلدەگىدەي بولىپ شىعۋىنا جالپى حالىقتىڭ ءۇش كومەگى كەرەك، حات بىلەتىن، كوزى، كوكىرەگى اشىق قازاقتىڭ جالپى ىنتاسى كەرەك.
وسىنداي گازەت-جۋرنالعا جازىلعان سوزدەردى قۇر وقىپ تاستاماي، ءاربىر ەڭبەكشىل تاپقا قىزمەت قىلامىن دەگەن ادال نيەتتى ازامات ويلانىپ، ءىستىڭ ەڭبەكشىل حالىققا زور ماعىنالى ەكەنىن ءبىلىپ جۇمىلا كىرىسسە ءھام جوعارعى ىستەرگە كومەك بەرۋگە جالپى حالىقتى شاقىرسا، قانداي ءىس بولسا دا ىلگەرى باسپاي قويمايدى، قانداي ءىس بولسا دا ىستەلمەي قويمايدى.
ءقازىر الدىمىزدا تۇرعان زور ءىس — قازاعى كوپ جەرلەردە مەكەمەلەردە كەڭسە ىستەرىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ. بۇل ەڭبەكشىل حالىققا ۇلكەن كەرەكتى، زور ماعىنالى ماسەلەنىڭ ءبىرى. بۇعان دا جالپى ىنتا، جالپى جۇمىلۋ كەرەك.
مىنەكەي، قىسقاشا ايتقاندا وتكەن ارتتاعى ىستەردىڭ ءھام الداعى ىستەردىڭ باعدارى وسى.
04.10.1923 جىل
You Might Also Like
-
قازاقستاننىڭ جالپى حالىمەن تانىستىرىپ ءوتۋ ءۇشىن 1924 جىلى 5-اقپاندا جولداس سەيفۋللين ساكەن كۇنشىعىس ورتاقشىل ۋنيۆەرسيتەتىندە وقۋشى قازاق، قىرعىز جاستارىنىڭ اراسىنا كەلىپ بايانداما ىستەدى. كۇن ءتارتىبى...
