كۇنشىعىس ۋنيۆەرسيتەتىندە وقۋشى قازاق، قىرعىز جاستارىنىڭ اراسىندا
قازاقستاننىڭ جالپى حالىمەن تانىستىرىپ ءوتۋ ءۇشىن 1924 جىلى 5-اقپاندا جولداس سەيفۋللين ساكەن كۇنشىعىس ورتاقشىل ۋنيۆەرسيتەتىندە وقۋشى قازاق، قىرعىز جاستارىنىڭ اراسىنا كەلىپ بايانداما ىستەدى. كۇن تارتىبىنە قويعانى I — قازاق شارۋاشىلىعى، II — قازاقستاندا وقۋ، III — اسكەرلىك قىزمەتى، IV — جەتىسۋ ءام سىرداريا وبلىسىن قازاقستانعا قوسۋ، V — قازاقتىڭ ءتىلى ءام ادەبيەتى.
ەڭبەكشىل قازاقستاننىڭ شارۋاسىنا كوز جىبەرىپ، جەرىنىڭ كەڭدىگىنە قاراساق، قازاق جەرى قاي رەسپۋبليكالاردان بولسا دا ەكى- ءۇش ەسە ۇلكەن. جەرىنىڭ جاراتىلىسىنا قاراساق تۇرمىسى وتە ناشار، شارۋاسى ارتتا قالعان وتە كەدەي حالىق، جەر تاۋ، تاس، قۇمدى بولادى، توعايلى، سۋلى جەرى از، مال اسىراۋعا ءتاۋىر. قازاق ەلىنىڭ كەدەيلەنىپ، مالدان ايىرىلۋى گەرمان سوعىسى، ونان تاپ سوعىسى كەزىندە بولدى. قازىرگى كۇندە قازاقتىڭ مالىن مولشەرلەپ قاراعاندا جالپى 100-دەن 20-سى قالدى، جەكەلەپ العاندا مالدىڭ ازىن- اۋلاق قالعان جەرى سەمەي، اقمولا گۋبەرنيالارىندا مال بىتكەن، كەي جەرلەرىندە ىرىمعا مال جوق، ىشىپ-جەگەنى قاراتارى، سۋ. قازاق مالىنىڭ بىتۋىنە كەسىر بولىپ جابىسقان نارسە، ايتىپ كەتتىم، گەرمان سوعىسى، تاپ سوعىسى، اشارشىلىق بولدى. 1923 جىلى حالىق استىق ەگىپ، جەرگە اينالىسىپ كىشكەنە ءتاۋىر ەدى، بيىل تاعى ناشار بولدى.
وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، قازاق ەلى قانشا مالمەن بىرگە تۋىپ، بىرگە ءوسىپ كەلە جاتسا دا، مالدى قالاي اسىراپ، قالاي ارتىنان ءجۇرىپ كەتۋىن بىلمەيدى. بۇل ارينە، مال قارارلىق ونەردىڭ جوقتىعىن كورسەتەدى. ەندى قولدان مال كەتىپ، اشىققان سوڭ، قازاق بەرەكە شارۋالىقتا ەكەنىن، جەر كاسىبىنىڭ جاقسى ەكەنىن بىلگەن سوڭ، وتىرىقشىلىققا اينالۋعا، شارۋاعا كىرىسۋگە جالپى بەت الىپ وتىر.
ءبىراق مۇنىڭ ءبارىن وزدەرى كەڭىتىپ اكەتۋگە كۇشتەرى جوق، ۇكىمەت قولداپ اكەتۋگە ۇكىمەتتىڭ دە قاراجاتى بەلگىلى. ءبىراق ۇكىمەت قولدان كەلگەن جاردەمىن اياماي وتىرىقشىلىققا اينالدىرماقشى، شارۋاعا مويىن بۇرعىزباي كەلگەن نارسە وزدەرىڭىزگە بەلگىلى ناداندىق، قاراڭعىلىق بولدى.
ءار ۇلت مادەنيەتسىز العا باسپاق ەمەس، ءوز ءتىلى، ادەبيەتى بولماسا كەرى كەتپەك. جيھانگەر سوعىسىنان كەيىن قازاق حالقى وقۋدىڭ ءقادىرىن ءبىلىپ، وقۋدىڭ بارىسى جاستاردىڭ اراسىندا وتە زورايىپ وتىر. قازاق حالقى جالپى بىلىمگە، ونەرگە جەتۋ ءۇشىن وتىرىقشىلىققا اينالۋى كەرەك. بولماسا قازاق حالقى شارۋاعا اينالىپ، مادەنيەتكە جەتەدى دەپ ايتۋعا بولمايدى. ۇكىمەت قولىنان كەلگەن جاردەمىن اياماي جاستاردى وقىتىپ وتىر.
ءقازىر ءبىر ورىنبوردا ەكى مىڭداي وقۋشى بار، جەكەلەپ العاندا مىنانداي: كەلەشەكتە قازاق جاستارىنان وقىتۋشى شىعاراتىن قازاق ينستيتۋتىندا 300-دەي، رابفاكتا 200-دەي، ايماقتىق كەڭەس پارتيا مەكتەبىندە 200-دەي، دارىگەرلەر دايىندايتىن مەكتەپتە 100-دەي، مال اۋرۋىن قاراۋعا دايىندايتىن مەكتەپتە 60-تاي، فينانس كۋرسىندا 50-دەي، سوت كۋرسىندا وقىپ جاتقان جىگىتتەر بار.
العاشقى شىعارعانىن ءار جەرگە تاراتتىق. باسپا، ءارىپ تىزەتىن كۋرستاردا وقىپ جاتقاندار بار، ايماقتىق كووپەراسيا كۋرسىندا 34-تەي جىگىت بار. ميليسەيسكيي كۋرستا 25-تەي قازاق بار.
باسقا شەت قالالاردا: ماسكەۋ، تاشكەنت سياقتى جەرلەردە وقىپ جاتقان جىگىتتەر بار. قازاقستاننىڭ ءاربىر گۋبەرنيالارىندا اشىلعان مەكتەپتەر بار، مۇنىمەن جەتىلىپ كەتتى دەۋگە بولمايدى، ءبىراق جىلدان-جىلعا قاراعاندا جاستاردىڭ قوزعالىسى كۇشتى. وقۋشىلارىمىزدىڭ ءحالى ناشار، قاراجاتى كەم، بۇعان بوگەت بولىپ وتىرعان، ايتىپ كەتتىم، ۇكىمەت قاراجاتىنىڭ كەمدىگى.
قازاقستاننىڭ العا باسا الماي وتىرعانى — جەرىنىڭ شالعايلىعى، حالقىنىڭ ءار جەردە شاشىلىپ جاتقاندىعى. قازىرگى ۋاقىتتا ەكى وبلىس — جەتىسۋ، سىرداريا تۇركىستان قاراماعىندا وتىر. ءبىز بۇرىن ماسەلە قوزعاعاندا ماسكەۋدەگى كىندىك ۇكىمەت ازىرگە قويا تۇرىڭدار دەپ سوزىپ كەلدى. بۇل گۋبەرنيالار قازاقستانعا قوسىلعاندا قازاقستانعا پايداسى تيە مە، زيانى تيە مە؟ زيان دەپ وتىرعانى — قازاقستان كەدەي، شارۋاسى كەم، اۋىرلىق ەكى وبلىسقا تۇسەدى. بۇل قاتە. اشارشىلىق ۋاقىتتا سەمەي، اقمولا گۋبەرنياسى اش گۋبەرنيالارعا 5000-داي قارا مال جيناپ بەردى.
تيەتىن پايداسى مىناۋ — كەلەشەكتە تاريحتىڭ مىندەتى قازاقتىڭ شارۋاسىن ءبىر جەرگە جيناپ، ءتىلى، مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، تاربيەسىن ءبىر جەردەن مولايتۋ. بۇل ءۇشىن ەڭبەكشىل قازاق كەدەيى ءبىر جەردە، ءبىر ۇكىمەتتە بولۋى كەرەك. وسى كۇندە قاراساق، قازاق ءتىلى تۇركىستاندا ءبىر ءتۇرلى، قازاقستاندا ءبىر ءتۇرلى، ارينە بۇلاي بولسا ۇلتتىڭ ءتىلى جوعالماق. ءبىر جەردە بولسا ءتىل دە، ادەبيەت تە، مادەنيەت تە ءبىر جەردەن شىقپاق.
كىندىك ۇكىمەت بۇل ەكى وبلىستى قازاقستانعا قوسپاق بولدى. جاقىندا قوسىلماق، نەگە دەسەڭىز تۇركىستاندا وزبەك، ورىس، قازاق، تۇرىكمەن، قىرعىز بار. مىنە، بۇلارعا كەمىندە ءبىر مەكەمەگە 30-40 كىسى كەرەك. ۇكىمەت مەكەمەنى ازايتىپ، كىسىنىڭ، قىزمەتكەردىڭ سانىن ازايتىپ وتىر. سوندىقتان ءار ۇلتتى وزدەرىنە قوسپاق بولعانى وسى.
ونان كەيىنگى ماسەلە قازاقتىڭ ءتىلى، ادەبيەتى، 12-پارتيا سەزىندە ۇلت ماسەلەسىن شەشكەندە ءاربىر ۇلت ءوز تىلىمەن، ءوز عۇرپىمەن مادەنيەتكە جەتۋ كەرەك دەگەن، ءار مەكەمەدە ءوز تىلدەرى ءجۇرسىن دەگەن قارارلار شىعارعان. قازىرگى ۋاقىتتا قاي رەسپۋبليكادا بولسا دا ءوز تىلدەرى قولدانىلىپ جاتىر. ءبىزدىڭ قازاقستاندا بۇل كۇنگە شەيىن جۇرمەي كەلگەنى — قىزمەتكەردىڭ جوقتىعى بولدى. وسى قاڭتاردىڭ بىرىنەن باستاپ ءىس جۇرگىزۋگە دەكرەت شىعاردىق. ءار وبلىستاردا، ۋەزدەردە وكىل شىعا باستادى.
قازاق ءتىلى ءجۇردى. ءبىراق جالپى جەردە ءجۇرىپ كەتەدى دەۋگە ءازىر قيىنىراق. ءقازىر باسپا ماشينا قازاقشا ىستەلىپ جاتىر. ءبىرلى- جارىم ىستەلگەنى جىبەرىلدى، بۇل ماشينا قازاق ءتىلىنىڭ جۇرۋىنە ءبىرقاتار جەڭىلدىك بەرەدى.
قازاق ادەبيەتىن الساق، قازاق ادەبيەتى سوعىستان كەيىن كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان سوڭ شىعا باستادى. وسى كۇندە ءارتۇرلى وقۋ قۇرالدارى شىعىپ جاتىر.
مىسالعا فيزيكا، قازاق تاريحى، پەداگوگيكا، ديداكتيكا، گەوگرافيا، بوتانيكا، ساياسي كىتاپتار، باسقا ادەبيەت كىتاپتارى باسىلىپ شىقتى. جالپى باسپا ءىسى كۇشەيدى. ءار جەردە گازەت، جۋرنالدار شىعىپ جاتىر. بىر-ەكى جىلدا ادەبيەتىمىز مولايىپ شىقپاق.
مۇنان سوڭعى ماسەلە اسكەر جايى: ءبىز قازاقستان ۇكىمەتىن جاساعاندا، اسكەرىن قوسا جاساۋ كەرەك ەدى. ءبىراق بۇل ۋاقىتقا شەيىن جۇزەگە اسپاي كەلدى. ۇكىمەت قورعانى — قىزىل اسكەردى جاساۋ ءۇشىن ءار ۇلت وزدەرىنەن قىزىل اسكەر جاساماق. سونىڭ ءۇشىن ءبىرىنشى ماسەلە اسكەر جاساۋ. ءقازىر ءبىزدىڭ ورىنبوردا كومسوستاۆتا 400-دەي ورىس بار. جاقىندا ول كۋرستا ىلعي قازاق جاستارىن وقىتىپ، قىزىل كوماندير دايارلايتىن بولامىز. سول ءۇشىن قاۋلى شىعاردىق. بۇل كۋرستا 500-دەي كىسى وقيدى. ونان شىققاندار قىزىل اسكەرگە باستىق بولماق. ونان سوڭ اتتى اسكەر ءۇشىن كاۆالەرييسكيي كۋرسى اشىلماق. ءبىراق بۇنىڭ ءبارىن بولدىرساق تا قاراجات قينايتىن بولىپ تۇر. مىنەكي قىسقاشا ايتقاندا قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاننىڭ جايى وسى.
مۇنان سوڭ وقۋشى جاستار وزدەرى قاۋلى ۇسىنىپ، قورىتىندىسى مىناۋ: جولداس سەيفۋلليننىڭ بايانداماسىن تىڭداعان سوڭ ءبىز كۇنشىعىس ورتاقشىلدار ۋنيۆەرسيتەتىندە وقۋشى قازاق، قىرعىز جاستارى ءبىراۋىزدان قاۋلى قىلدىق:
1. ەڭبەكشىل تاپتان شىققان ءبىز، جاستار، ورتاقشىل تاربيەسىمەن تاربيەلەنىپ، العان ءبىلىمىمىزدى، كۇشىمىزدى ەڭبەكشىل قازاق ەلىنىڭ تۇرمىسىن، شارۋاسىن وڭالدىرۋعا، تۇزەۋگە، ورتاقشىلدىق قوعامىن ورناتۋعا ىستە وتىرعان ازاماتتارىمىزعا كومەكشى بولىپ بەلسەنە كىرىسەمىز.
2. ءار جەردە شاشىلعان ەڭبەكشىل قازاق ەلىن، تۇركىستان سياقتى جەردە ءبولىنىپ جۇرگەن قاراڭعى حالىقتى ءبىر جەرگە باسىن تەزدەپ قوسۋىن تىلەيمىز. نەگە دەسەڭ، بىتىراعان، شاشىراندى ۇلتتىڭ العا باسۋى قيىن. ءتىلى ءبىر، تۇرمىسى ءبىر، عۇرپى، ادەتى ءبىر ۇلتتىڭ ءبىر جەردە بولىپ، مادەنيەتكە، جەتۋى كەرەك.
3. حالقى كەدەي قازاقستان ۇكىمەتىن وتىرىقشىلىققا تەز كۇندە اينالۋى ءۇشىن ۇكىمەت بار كومەگىن اياماي ءام جەڭىلدىك ءۇشىن، مەرزىمدى ۋاقىتقا شەيىن سالىقتان قۇتقارۋىن تىلەيمىز.
4. ۇكىمەت قورعانى قىزىل اسكەردى جاساۋ ءۇشىن شىعارعان قاۋلىلارىن تەز ىسكە اسىرىپ، بار كۇشتەرىن سول جولعا جۇمساۋلارىن تىلەيمىز.
5. ءىس باسىندا وتىرعان، قالامى جۇيرىك ازاماتتار ەڭبەكشىل قازاقتى شارۋا ەلىنە اينالدىرۋعا ۇگىت-ناسيحاتتارىن گازەت بەتىندە توقتاۋسىز جازىپ، شارۋاعا قالاي اينالىسىپ، قاي تۇرمەن شارۋانى جاقسارتۋىن كورسەتىپ تۇرۋلارى كەرەك.
6. شەت جەردە وقىپ جۇرگەن ءبىز سياقتى جاستارعا كوزدەرىنىڭ قىرىن سالىپ، پاڭدىقتارىن قالدىرىپ، كەلگەن جولداستار وسىنداي قازاقستاننىڭ جاقسى-جامان تۇرمىسىن، شارۋاسىن، ىستەلىپ جاتقان قىزمەتتەرىن ءبىلدىرىپ، بايانداما بەرىپ تۇرۋلارىن ءام ساياسي، شارۋاشىلىق، ادەبيەت كىتاپتارىن، گازەت، جۋرنالدارىن ۇزدىكسىز جىبەرىپ تۇرۋلارىن وتىنەمىز.
جيىلىس وسىمەن ءبىتىپ تارقادى.
15.02.1924 جىل
You Might Also Like
-
قازاقستاننىڭ ەڭبەكشىل حالىق ۋاكىلدەرىنىڭ 1-جالپى جيىلىسىنىڭ بولىپ وتكەنىنە ءھام ۇكىمەتتىڭ قۇرىلعانىنا مىنە، ءۇش جىل تولدى.
-
وسى 1924 جىلدىڭ تامىز-قىركۇيەك ايىنان باستاپ ورىنبور قالاسىندا ءتورت جۇزدەي جىگىتكە شاقتالىپ اسكەري مەكتەپ اشىلادى. مەكتەپ قازاق جىگىتتەرى ءۇشىن اشىلادى. بۇل مەكتەپتىڭ ماقساتى — قازاقتىڭ بولاشا...
