قوس قانات
ول مەنى اعا دەپ سىيلايدى. مەن ونى ازامات دەپ قادىرلەيمىن. مەنىڭ شىعارمالارىمدى ونىڭ كەي-كەيدە ىزدەپ وقيتىنىن بىلەم. ال مەن ونىمەن جىل ارالاتىپ ىزدەپ كەزدەسەمىن. ويتكەنى ول اسەمدىككە قۇمار جان. سۇلۋلىققا تابىنعان جان. ءوزى قانداي كەلبەتتى بولسا، جان سارايى دا سونداي كوركەم. جانە دە ول وتە نامىسشىل. جاقسى ماعىناسىنداعى نامىسشىل ادام. ال نامىس — جان قايراتى. جانىپ وتىرماسا، نامىس تا مۇقالماق. سول نامىسىن مۇقالتپايتىن ازاماتتىق پارىزى ونىڭ كەۋدەسىنە شىراق ورناتقان. نامىس پەن پارىزدى قابات جەككەن ونىڭ كوكىرەگى — ءان مەن كۇيدىڭ كەنىشى.
ءان مەن كۇي ىلعي دا اسەم. ال اسەمدىككە ەلىتكىش كوڭىل ءاماندا سىرشىل. ونىڭ سىرشىل كوڭىلى شورتانباي، تاتتىمبەتتى ارداق تۇتقان. ماياسار اقىندى، قىزداربەك، ءابدي، سەمبەك كۇيشىلەردى ۇعىندىرعان. سول اتاۋسىز قالعان جەرلەس كۇيشىلەرىنىڭ مۇراسىن ىزدەتتىرگەن وعان. تاپتىرعان، حالقىنا تابىستاۋعا تالپىندىرعان. قىزداربەك، سەمبەك، ءابدي كۇيلەرىنىڭ بولاشاق ۇرپاقتىڭ يگىلىگىنە اينالارىنان ءۇمىتىن ۇزبەيدى. سەنىمىن جوعالتپايدى. ءۇمىت پەن سەنىمنىڭ ءتىلى — كۇي. كۇي رۋح پەن جاننىڭ ەلشىسى دە. ول: "كۇيمەن اۋىزدانعان ءسابي سويىلعا ۇمتىلماس" دەۋمەن كەلەدى.
— سوفەكە، ءسىزدىڭ ءبىر كىتابىڭىزدا "ءان — وكىنىش پەن ءسۇيىنىشتىڭ پەرزەنتى. كۇي — كۇيىك پەن شاتتىقتىڭ سىعىندىسى" دەگەنىڭىز ىلعي كوكەيىمدە جۇرەدى. بۇرىن ءان كوزدەن جاس تامىزاتىن. ول — قۋانىش ياكي رەنىش جاسى بولدى مۇمكىن. كۇي كۇرسىنتەتىن، كۇي شالقىتاتىن... ال ءقازىر... كۇي جوق. اننەن ءمان قاشقان. سازى ماقاۋ، ءسوزى مىلقاۋ اندە قانداي قاسيەت بولسىن، — دەپ ءۇنسىز قالدى دا، قارسى الدىمىزداعى كوبىگىن بۇرقىراتا تىنىشسىز تولقىعان بالقاش كولگە — كوكشە تەڭىزگە كوز جىبەردى. تىنىمسىز تولقىعان تەڭىز تىنىمسىز تولقىعان ويىمەن ۇندەسە مە، جۇزىنە جىلۋ ورناپ، كوزىنە جىلت ورالدى. ەندى سىرشىل جاننىڭ سىرى اقتارىلدى. — "كوكشە تەڭىزدىڭ جاعاسىندا القىزىل تۋلار جەلبىرەيتىن. تۇرعىندارىنىڭ جۇزىندە الاۋلاپ نۇر وينايتىن. جەڭىس كۇيى جۇرەكتەردى دۇرسىلدەتىپ، كەۋدەلەردە كۇمبىرلەيتىن" دەيدى سەكسەننىڭ جەتەۋىندەگى بۇرىنعى ەڭبەككەر، بۇگىنگى زەينەتكەر كورشىم. جاي عانا ايتادى. ءبىراق كومەيىنە كومىلگەن اششى سۇراق بارىن سەزەم.
اۋىرعان جانىمەن مىناۋ ەسىك-تەرەزەلەرى تارس بەكىتىلگەن ۇيلەردەن توگىلەتىن ءسابيدىڭ اسەم كۇلكىسىن اڭسايتىن بولار. اناۋ سەحتىڭ، سوناۋ ونەركاسىپ ورداسىنىڭ بۇگىنگى تىم تىرس مەشەۋلىگىنەن سەسكەنە، ىشتەي كۇرسىنىپ، بۇرىنعى ەڭبەك كۇيىنىڭ قوڭىرقاي دا بولسا جۇرەككە جىلى سارىنىن كوكسەيتىن بولار.
ال ءوزى... ناعىز تاريح. قاراپايىم عانا ەڭبەك تورىسى، ءبىراق ءتىرى تاريح. جاس كەزىندە قيال قۇشاعىنا ەندى مە ەكەن ول... بىلمەيمىن. عاسىرلار بويى تىلسىم قوينىنا تىعىپ، قازىناسىن جۇرت كوزىنەن جاسىرعان توبەنى، 517 توننا... بەس ءجۇز ون جەتى (نىقتاپ قايتالادى) توننا قوپارعىش ءدارى قويىپ، كەنشىلەردىڭ ەرتەگىدەن دە ارتىق قۇدىرەتىمەن توڭكەرىپ تاستاۋى قانداي عاجاپ! ديمەكەڭمەن، ديماش احمەت ۇلى قونايەۆپەن بىرتە قوپارعان عوي قوڭىراتتى.
كەيىن 1938 جىلدىڭ 23 ساۋىرىندە بالقاشتىڭ العاشقى مىس كونسەنتراتىن دا قۇيۋعا قاتىسقان. حالقىنىڭ ۇرپاعىنان ۇرپاعىنا تابىستاپ كەلگەن ارماندى وسيەتىن ورىنداپ، العاشقى مىستى قولىنا ۇستاعانداعى قاريا كورشىمنىڭ كەۋدەسىن كەرنەگەن قۋانىشتى سىزدەر، اقىن-جازۋشىلار عانا قاعاز بەتىنە تۇسىرە الارسىزدار، مەن جەتكىزە المايمىن...
ال، مىناۋ سارىشىعان... پوليگون... قالقان. ەسە الام، ۇلەس، تالابىمدى قارۋمەن، ستراتەگيالىق راكەتالارمەن شەشە الام دەيتىن وكتەمشىلدەرگە توسىلعان بەرىك قالقان. ەلباسىنىڭ ءوزى... قارۋلى كۇشتەردىڭ باس قولباسشىسى نۇرەكەڭ اعا نازاربايەۆتىڭ وسى سارىشىعان پوليگونىنا باسا نازار قويۋى — ەل ىرگەسىنىڭ بەرىكتىگىنە، بەيبىت تىرلىگىنىڭ بۇزىلماۋىنا ۇلكەن كەپىل.
وتكەن جىلى بايىرعى قورجىنتۇبەككە ورنالاسقان پريوزەرسك قالاسىنىڭ قىرىق بەس جىلدىعىنا ارنالعان مەرەكەگە قىرىق بەسكە جۋىق گەنەرال قاتىستى دەسەم شىندىقتان اۋىتقىماسپىن. ارينە، ونىڭ كوبىسى رەسەي فەدەراسياسىنىڭ وكىلدەرى عوي. مەملەكەتتەرىمىزدىڭ كوللەكتيۆتىك قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋ جولىندا اۋە شابۋىلىنان قورعاۋدىڭ نەبىر جاڭا تاسىلدەرىن كورسەتكەن بيىلعى جىلعى سارىشىعان پوليگونىندا وتكەن اسكەري جاتتىعۋ سىناقتارىنا ارنايى قاتىسقان ەلباسىنىڭ ويىنان شىعا العانىنىڭ كۋاسى بولدىق. پرەزيدەنتىمىز قارۋلى كۇشتەردى نىعايتۋعا بارىنشا قولداۋ كورسەتىپ وتىر. ءبىر عانا مىسال. سوڭعى جىلدا قازاقستاندا پولكتىڭ جاتتىعۋ ويىندارىنا نەبارى 10 مىڭ اسكەري عانا قاتىسسا، بيىلعى ءبىرىنشى جارتى جىلدىقتا وسى جاتتىعۋلارعا 30 مىڭنان استام جاۋىنگەرلەر قامتىلىپتى.
ول ماعان ءجۇزىن بۇردى. كوزىندە ىرزالىق نۇرى الدە سەنىمدىلىك نىشانى تۇرعان-دى. ىرزالىعى دا، سەنىمدىلىگى دە ماعان ءارى تۇسىنىكتى دە بولدى. ءارى ۇنادى. ەندى مەن ساعىنبايعا، پريوزەرسك قالاسىنىڭ اكىمى ساعىنباي مۇكاتاي ۇلى مەدەۋبايەۆقا ءوز ريزاشىلىعىمدى جەتكىزۋگە اسىقتىم.
— مەن دە ساعان قاتتى ريزامىن، باۋىرىم.
ساعىنباي ءدال وسىنداي بەتكە ماقتار "ىرزالىقتاردى" ۇناتپاي ما، ءجۇزى قۇبىلىپ، قوزعالاقتاپ قالدى.
— سىزدەردى ىرزا ەتەرلىك نە ىستەي قويىپپىن. كەيدە قول قىسقالىعى، كەيدە قاراجات تاپشىلىعى قيناي بەرەدى-اۋ.
ايتپەسە... — تاعى كىدىردى. سۇڭعاق دەنەسى ءسال ءدىر ەتتى دە، ادامدى ۇنەمى وزىنە تارتىپ تۇراتىن جىلۋلى جانارعا كىرەۋكەلەنىپ كومەسكى كولەڭكە ورنادى. — ايتپەسە مىناۋ شالقار كول، اناۋ جايىن دالا جان-جانۋاردىڭ پەيىشىنە اينالار مەكەنى عوي...
— ورالمانداردى ورالتىپ، وزگە دە جۇمىسسىز قالعانداردى ماڭايىنا توپتاپ، قولىڭنان كەلگەنشە كومەگىڭدى اياماي جاتقانىڭا قانىقپىن. ول دا ازاماتتىعىڭنىڭ ءبىر قىرى عوي، ساتىنبايجان. قالاڭ جايناپ، انا ءتىلىڭ سايراپ، قاراكوزدەرىڭ كۇن ساناپ كوبەيىپ كەلەدى. ال ەندى مىناۋ قاڭىراپ بوساعان ۇيلەردىڭ ەسىك-تەرەزەسىن كىرپىشپەن قالاپ، سىلاپ، سىرلاپ قويعىزۋىڭ ءتىپتى عاجاپ!..
— قولدان كەلگەنى وسى عانا...
— بۇدان ارتىق نە ىستەۋگە بولار. تالاي جەردە، تالاي قۇلازىعان قالا، قاڭىراعان كوشەلەردى مەن كورمەدى دەپ پەڭ.
سول بوسقىنداردىڭ بوساعان جۇرتىندا قالعان ۇيلەردىڭ ولىكتىڭ كوزىندەي موليگەن قۋىس تەرەزەلەرىنىڭ ۇڭىرەيگەن ورنى، وپىرىلعان قابىرعالارىنىڭ ارسا-ارسا قاڭقالارى كورگەن جاننىڭ جۇرەگىن تىتىركەندىرمەيدى دەيمىسىڭ. ال، سەن...
ۇساق-تۇيەك ەشتەڭە جوق. ءار ۇساق-تۇيەككە وسىنداي ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ — ءىرى ءىستىڭ باسپالداعى عوي. بوساعان ۇيلەرىڭ ءباز-باياعى قالپىندا. ەسىگىن بۇزعىزباي، تەرەزەسىن جۇلعىزباي ساقتاپ وتىرۋىڭ ەرتەڭىڭە سەنۋىڭنىڭ،ەل كەلەشەگىنە ءۇمىت ارتۋىڭنىڭ كەپىلىندەي-اۋ، باۋىرىم. وسى ۇيلەرگە قانداستارىڭدى ورنالاستىرىپ، قام-قاراكەت جاساپ، جۇمىس تاۋىپ بەرۋىڭ — تەك اكىمدىك مىندەتىڭ عانا ەمەس، ادامگەرشىلىك قاسيەتىڭ دە. ال ادامگەرشىلىك قاسيەت ەرلىكپەن اعايىنداس.
ساعىنباي تاعى دا باس شايقادى. بەتىمە قاراپ ءسال كۇلىمسىرەدى.
— ەرلىك — ەلدىك قاسيەتتەن تۋىندايدى. ەل قاسيەتى ەرىن تۋعىزادى. ەل-انا ۇل-قىزىن ەڭبەكتە شىڭدايدى. ەڭبەك ارقىلى ەرلىككە باۋليدى. راس قوي وسىم، اتا؟
— راس! ەرلىكتىڭ ەلدىك قاسيەتتەن تۋىندايتىنى راس.
قالاي ءدال ايتتىڭ! — دەپ ساعىنبايعا ريزا بوپ قىزىعا قارادىم.
ساعىنباي ەندى راحاتتانا كۇلدى.
— وۋ، سوفەكە! بۇل ءسىزدىڭ سوزدەرىڭىز عوي. جاتتاپ العام.
ەندى مەن كۇلەيىن. ارينە ءوز جازعانىمدى ءوزىمنىڭ ۇمىتقانىما ىڭعايسىزدانام، ءبىراق اكىم ءىنىمنىڭ جادىنا ساقتاپ جۇرگەنىنە ىرزالىقپەن كۇلدىم بىلەم.
— ەل ەمەسپىز بە... ەكى قولى الدىنا سىيماعاندارعا جۇمىس تاۋىپ بەرۋ، سولاردى ەڭبەكتە شىنداۋ اكىمدەردىڭ، بيلىكتەگىلەردىڭ مىندەتى عوي، — دەپ ساعىنباي ورنىنان تۇرىپ، ءوزىن ىزدەپ كەلگەن ەكى-ۇش ادامعا قاراي بۇرىلىپ كەتتى.
ساعىنبايدىڭ ونەر سالاسىندا سىيلايتىن اتالارى كوپ.
ساعىنبايدى ىزدەپ باراتىن اعالارى دا مول. جاسى وتىزدان ەندى اسا بەرگەندە جەزقازعان وبلىسىنىڭ شەت اۋدانى پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان مەدەۋبايەۆ سول توتاليتارلىق كەزەڭ دەپ اتالاتىن تۇستا نومەنكلاتۋرالىق بيىك لاۋازىمدى ورىندارعا ابدەن ەكشەپ، جان-جاقتى تەكسەرىپ، يلەۋىن قاندىرىپ، بارىنشا قاداعالاپ بارىپ قانا تاعايىندالاتىنداردىڭ ىشىندەگى اۋدان باسقارعانداردىڭ ەڭ جاسى بولاتىن. جانە سول اۋداندى ول قانداي ابروي، قۇرمەتپەن باسقارىپ ەدى. ول سەنىم، ول ابروي-قۇرمەت ساعىنبايدىڭ ىسكەرلىگىنە، تاپسىرعان مىندەتىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن ورىندايتىن قاسيەتىنە، بيىك ادامگەرشىلىگىنە، ەڭبەك ادامىنا جاسار قامقورلىعىنا، ونەر ادامىنا بىلدىرەر ىزەتىنە بايلانىستى دا بولار.
سولاردىڭ تاتى ءبىر ايتاعى: پريوزەرسكىدەگى اكىمدىك قىزمەتىنەن بىر-ەكى جىلعا الماتىعا اۋىسقان ساتىنبايدى قالا تۇرعىندارى مەن اسكەريلەر قالاپ شاقىرىپ، قايتادان ءوز ورتاسىنا ورالتقان دا ەدى.
سەكسەنىنشى جىلدارى — كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ تەگەۋرىندى تۇسىندا-اق وسى ساتىنباي زار زامان جارشىسى — شورتانبايدىڭ، حالىق اقىنى ماياساردىڭ مەرەيتويلارىن ەشكىمنەن قايمىعىپ، قىبىجىقتاماستان اۋدان كولەمىندە دۇرىلدەتىپ وتكىزگەن-دى. رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ايتىس اقىندارىن شاقىرتىپ، استانادان، وبلىس ورتالىقتارىنان اقىن-جازۋشى، عالىمداردى ارنايى ادام جىبەرىپ الدىرىپ، عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيالار ۇيىمداستىرعان. وتىزىنشى جىلدارى اتىلىپ كەتكەن ديا قاجى، ءابدي، سەمبەكتىڭ ولەڭدەرىن جيناتىپ، كۇيلەرىن ىزدەتتىرىپ، ازاماتتىق ەرلىك تانىتقان.
بۇگىندە ساعىنبايدى سەرىك قيرابايەۆ، تۇرسىنبەك كاكىشيەۆ، كاكىمبەك سالىقوۆ، ساكەن ءجۇنىسوۆ، مۇحتار ماعاۋين، دۇيسەن قورابايەۆتاي ادەبيەت پەن ونەردىڭ قايراتكەرلەرى قايرات بايبوسىنوۆ، ەرىك اسقاروۆ، بەكبولات تىلەۋحانوۆ، جانات جاۋباسوۆ ت.ب. قۇرداس-دوستارى ىزدەپ بارىپ، ساعىنىپ توسىپ وتىرادى. ويتكەنى ارقا ءوڭىرى — ءانشى مەن كۇيشىنىڭ، اقىن مەن جىرشىنىڭ مەكەنى. ول — جىر كەنى، ءان كەنى، كۇي كەنى. ال ساعىنباي جۇرەگى — وسىنىڭ ءبارىنىڭ كەنىشى. ءان — ونىڭ ءومىر سەرىگىندەي، كۇي — جانىنىڭ ىڭكارىنداي. ارمانشىل حالقىنىڭ ءان مەن جىرى — قوس قاناتى بولسا، سول قوس قانات بۇگىن ساعىنبايدا. شۋ اساۋداي اسپانعا شانشىلاتىن ارقانىڭ ان-اۋەندەرىن كەۋدەسىندە تولقىتقان، اڭشىلىق، قۇسبەگىلىك ونەردى ءقادىر تۇتقان ول كەشەگى سال-سەرىلەردىڭ ءىزباسارىنداي بوپ سەزىلەدى ماعان.
بۇگىنگى ەلۋگە ەنتىكپەي جەتىپ، جىگىت اعاسىنا، ەل اعاسىنا اينالعان ساعىنباي ازاماتتىقتىڭ اسقاق جولىمەن ىلگەرى تارتىپ بارادى. توقتاما، كىدىرمە، ساكەم! تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىنىشىڭنەن ءىرى-ىرى ارەكەتتەرىڭ تۋىنداي بەرسىن. ال ارەكەت ءاماندا ەرلىككە باستايدى. ازاماتتى شىندايدى. ەلۋ جاس — ەردىڭ دەر كەزى. ارشىنداي بەر.
You Might Also Like
-
حالقىمىزدى ءان الديلەپ، كۇي تەربەتىپ كەلگەنى اقيقات. قازاقتىڭ كەۋدەسىنەن كۇي توگىلىپ، كومەيىنەن ءان اقتارىلىپ جاتاتىنى سودان عانا دەسەك، وندا ەڭ الدىمەن ۇلتىمىزدى ءالىمساقتان اسەم اۋەن، ءتاتتى سازبەن ا...
