InfoHub Logo

ارتەل پرەدسەداتەلىنىڭ تىرىسقاق ورىنباسارى كوسەباي ءساتى ءتۇسىپ، ويدا جوقتا باستىق بولا قالعالى دابەكتىڭ دە مىنەزى وزگەرىپ كەتتى. باسقانى قايدام، ول كوللەكتيۆتىڭ ەڭ جاقىن جولداسى مەنىمەن قاتىناسىن سيرەتتى. ويتكەنى، مەنىڭ قۋ اۋىزىم تىنىش تاپپايدى دا، كەيدە كورگەن-بىلگەنىمدى، ەستىگەنىمدى ەل قۇساپ ىشىمە تىعىپ بەزبۇيرەكتەنىپ جۇرە الماي، جارىلعان قارىننان توگىلگەن ايرانداي جارق ەتكىزىپ جاريا ەتىپ جىبەرەتىن جامان ادەتىم بار. بىلگەنىمدى ىشىمنەن شىعارسام، ياعني تاپتىشتەپ، تىگىسىپ جاتقىزىپ تۇرىپ بىرەۋگە ايتسام، سوندا ءىشىم بوساپ، جانىم جاي تاۋىپ قالاتىنداي بولامىن. ونىڭ ۇستىنە تەك كورگەنىمدى ايتىپ قويۋ ما، كەيدە ونى كادىمگى ماعان ءبىر شەن بەرەتىندەي جينالىستاردا ۇزاق-ۇزاق سويلەپ شۇبىرتىپ جونەلەتىنىمدى قايتەرسىڭ. ارينە قولتىعىنا مۇقابا قىسقىسى كەلەتىن، مانساپ اتاۋلىدان ۇمىتكەر كىسىگە مەنىڭ بۇل مىنەزىم وعاشتاۋ-اق. نەسىن ايتاسىز، ونى كەيىن سەزىپ قور بولدىق قوي. ەگەر بۇرىن بىلسەم، اتتەڭ..، اتتەڭ تىلىمە تىيىم سالار ەدىم.

سونىمەن ايتايىن دەگەنىم دابەكتىڭ مەنەن بەزۋى ەدى عوي. بەكەر وبالى نە، ول مەنەن ءا دەگەننەن ىرگەسىن اۋلاق سالعان جوق. ىشەك-قارنىمىزعا دەيىن ارالاسىپ كەتكەنبىز: دەمەك سالعان جەردەن دىكەڭ پىشاق كەسكەندەي تىيىلسا وندا كوزگە نە بولىپ كورىنبەك؟ ول «ال قولىڭا مىلتىعىڭدى، ەندى اتىسامىن» دەگەندەي بولىپ شىقپاي ما؟ سوندىقتان دابەك قوياندى قولعا ۇيرەتكەن كىسىدەي ماعان جايلاپ كەلدى. اۋەلى كەلۋىن ازايتىپ ءجۇردى دە، كەيىن ات ءىزىن سيرەك سالىن، اياعىن سيىر قۇيىمشاقتاتىپ سۇيىلىپ كەتە باردى. قىزمەت ورنىندا كەزدەسكەندە بۇرىن وت باسىن — ايەلىمدى، بالا-شاعامدى، شەشەمدى، اعايىن-تۋعانىمنىڭ، ءبارىنىڭ دەنى-قارنىنىڭ ساۋلىعىن، مالى-باسىنىڭ اماندىعىن، كەيبىرىنىڭ بۋىنىنىڭ سىرقىراماسىن، ەندى ءبىرىنىڭ باسىنىڭ ساقيناسىن جاتتاپ العانداي ءتىزىپ جونەلۋشى ەدى. كەيىن دىكەڭ الدىمەن اعايىن-تۋعاندى، سونان سوڭ شەشەمدى سۇراۋىن قويىپ، ايەلىمدى، بالا-شاعامدى عانا اتاپ ءبىراز ءجۇردى. ەندى ءبىرشاما ۋاقىت وتكەننەن سوڭ ايەلىمنىڭ دە، بالا-شاعامنىڭ دا ىشەك-قارنى وعان كەرەك بولماي، باۋىرى بەرىش بولىپ قالا بەردى دە، وزىمە، سوقا باسىما «امانسىڭ بانى؟» ارناپ ايتىپ وتۋگە كوشتى. ۇيرەنگەن قۋ اۋزىم بىردە مۇنى وعان ايتىپ قالعاندا ول: «كوسموس زامانى» دەدى. نەسى بار، اسىعىس كوسموس زامانى! زامان اعىمىنا قاراماي بەزەكتەن ىلەسۋ وڭاي دەيسىز بە؟ باسقا دۇنيە سوناۋ ايدان جانسىز نارسەنىڭ بەرگەن حابارى كوزدى اشىپ جۇمعانشا الدىڭا كەلىپ توپ-توپ ءتۇسىپ جاتقاندا، جانى بار، جۇمىر باستى پەندە — دابەك سەنىن جانىڭدا — بىرەۋدىڭ مالى-باسىن ساناپ، سونىڭ باس-سيراعىن جەپ جىلىگىن مۇجيتىنداي شۇباتىپ تۇرۋىنىڭ كەرەگى بار ما؟ جۇلدىزداي اعىپ كەتۋى ءتيىس. دۇرىس-اق!

ال ەندى ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ دابەك جاستاي ءوسىپ كەتكەن قاريىن باقسىنىڭ دورباسىنداي بولەك-سالاق قىلىپ جانىمنان ەتە بەرىپ، باسىن يزەۋگە عانا مۇرشاسى كەتەتىن بولدى. قايتەسىڭ، كوسموس زامانى! كوسموس جىلدامدىعى. ايدان حابار ەكى مينۋتتا كەلىپ جاتقاندا...

كوسموس زامانى! وسى كوسموس جىلدامدىعى ءقازىر ءبارىن بيلەپ بارا ما قالاي؟ ءبىزدىڭ ارتەلدىڭ باستىعى كوسەبايعا بۇلدىرگەن ءدامىن ۇيرەتكەن دە وسى كوسموس زامانى، كوسموس جىلدامدىعى. جاقسى جولداسىمنان ايىرىپ، ماعان زورعا امانداساتىن ەتكەن دە وسى كوسموس جىلدامدىعى. بىلاي قاراعاندا قىزىق تا ەمەس پە!؟

شەشەك شىققان ادامداي ماعان مۇلدەم جولاۋدى قويعان دابەك ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ ۇيگە كەلە جاتىر. سوناۋ ايلانبادان-اق كوزىمە وتتاي باسىلدى. ءاپ بالەم دەپ ويلادىم مەن، كوسموس جىلدامدىعى بۇگەلەك قۋعان جىلقىداي ءوزىن ءبىزدىڭ ۇيگە دە قۋىپ اكەلە جاتىر ەكەن عوي. ال قولىنداعىسى نەسى ەكەن؟ ەكى جاعىنا تەڭدەپ العانى شەلەك پە، نەمەنە ءوزى. ءبىزدىڭ ۇيگە ونى قۋىپ اكەلە جاتقان كۇش ناق وسى شەلەكتە شىعار. سيقىرلى شەلەك بولماعان ەدى مۇنىسى. يا، ناعىز شەلەك. كادىمگى قۇدىقتان سۋ اكەلەتىن ءۇيدىڭ بوساعاسىن بەرمەيتىن قاڭىلتىر اق شەلەك! Miنe قىزىق كەرەك بولسا! ءوزى مەنى كورەتىن ەمەس. ءبىر عاسىر ءومىر سۇرگەن اق تەرەكتىڭ تۇبىنە جاسىرىنا قالدىم. كوسموس زامانىنىڭ جىلدامدىعىمەن ونى ءبىر قاپىلىستا باس سالماق بولدىم. دابەك قارى جۋان بولعانىمەن جاسىندا يت تيگەن بە ايتەۋىر شي بوربايلاۋ. كىشكەنتاي قامىت اياعى مايىسىپ زورعا كەلەدى. شاماسى قولىنداعى شەلەك بوس بولماۋى كەرەك. تەرەك قالقاسىندا ءسال تۇرىپ، ەندى كەلىپ قالعان بولارسىڭ بالەم دەي بەرىپ اڭىرىپ قالدىم. دابەك جەر جۇتقانداي زىم-زيا. كىم بىلەدى، كوسموس جىلدامدىعى...

ءبىراز اڭىرىپ تۇردىم. جولداعى ۇيلەردى ويلاستىرىپ شىقتىم. نە بولسا دا ونى ىزدەۋگە كىرىستىم. اۋىل ءۇيمىز عوي، جولدان اۋەلى ورازبايدىڭ، سونان سوڭ ەرمەكبايدىڭ ۇيىنە كىردىم. ولاردا دابەك بولمادى. كادىمگىدەي ارتەلدەگى مەنەن كەيىنگى ونىڭ ەڭ جاقىن دەيتىن دوستارى وسى ەكەۋى بولاتىن. ەندى مۇنىڭ ارعى جاعىندا كوسەبايدىڭ ءۇيى. ول ارتەلدىڭ باستىعى. وعان ول بارماسا كەرەكتى. ويتكەنى مەن بىلەتىن كەزدەرى ول ونىمەن بىرەر رەت الدەبىرەۋلەردىڭ ۇيىندە كەزدەسىپ، ازداپ كارتا ويناعانىن ەستىگەنمىن. ول شاقتا كوسەباي ورىنباسار ەدى، ارتەلدىڭ پرەدسەداتەلىمەن ءبۇتىن كۇلشەگە تالاسىپ الاكوز بولاتىن. سوندىقتان كەيدە مەنىڭ ءالى كۇنگە قاقتالماعان، بالبىراعان جۇمساق قولىمدى وتقا كوسەگىسى كەلىپ تۇراتىن. وسى پيعىلىن بىلگەندىكتەن كوپ جايلاردا ودان اۋلاق ءجۇرۋدى جەك كورەتىنمىن. كەيدە ورىنباسار بولعان سوڭ امالسىز ءيىلىپ، ءسوزىنىڭ كەرەگىن الىپ كەتە باراتىن ەدىم.

مەنىڭ قۋ اۋزىم تىنىش تابا ما، كەيدە پرەدسەداتەلدى سىناپ جىبەرمەي تۇرا المايمىن. ويتكەنى «ەركىن بەتىن بار، ءجۇزىن بار دەمەيدى، جىگىت-اق» دەگەن ماقتاۋدى ءالسىن-الى ەستىگىم كەلىپ تۇرادى. ونداي كۇندەرى ەرتەڭىنە-اق كوسەباي مەنى شاقىرىپ، جىبەكتەي جۇمساق امانداسىپ، «كەرەگىڭ بولسا سۇراپ، مەنەن الىپ تۇرساڭشى» دەيدى. مەن راحمەت ايتىپ شىعىپ كەتەمىن. ءسويتىپ جۇرگەن كوسەبايدى سىرتىنان دابەك تە سىپىرتىپ جامانداۋشى ەدى. ءتىپتى ەكى-ۇش جەردە اقشامدى ۇتىپ الدى دەپ بالاعاتتاپ تا جىبەردى. ءبىراق ول كەزدەرى، ءبىر اتتەگەنايى، كوسەبايدىڭ دابەكتى ۇتقانىن، الدە دابەكتىڭ كوسەبايعا ۇتىلعانىن ەسىمە الماپپىن. سويتكەن دابەكتى كوسەبايدىڭ ۇيىنە قۋالاعان الدەنەدەي قويىپ كەتەدى دەپ قايدان ويلاماقپىن. ءبىزدىڭ ءۇي دەپ اداسىپ جۇرمەسىن، قايدان بىلەمىن.

شىنىمەن كوسەبايدىڭ ۇيىنە بەتتەدىم. اۋىل ءۇيمىز عوي، نەسى بار، بۇرىن بارماسام بۇگىن بارارمىن. ءتىپتى اۋىلدىڭ باسقا بولەگىندە تۇراتىن دابەك ەكى بالاعى دالباڭداپ، باقايشاعى مايىسىپ، تالتىرەكتەپ قولىنداعى جۇگىمەن كىرىپ كەتكەندە ىرگەدە تۇرعان ماعان نە جوق.

بريگاديردىڭ ارتەلدىڭ باستىعىندا جۇمىسى بولماۋشى ما ەدى، كوسەبايدىڭ ۇيىنە نە بولسا ول بولسىن كوزدى جۇمىپ قويىپ كەتتىم، اس ۇيدە الدەقالاي ابىرجىعان سوزدەر جىپىلداق ەرىندەردەن سىپىلداپ ايتىلىپ جاتىر ەكەن:

— اپىر-اۋ، دابەك مۇنىڭ نە؟— دەيدى كوسەباي اۋزىندا بىردەمە بار ما، ءسوزدى بۇزىپ ايتىپ.

— ءوزىڭىز قۇلاق قاعىس قىلعان سوڭ...

— ۇيباي-اۋ، الگى وقۋداعى بالاعا دەپ ەدىك. ءوزىمىز-اق الاتىن ەدىك قوي. — كوسەبايدىڭ ايەلى ناقاننىڭ داۋسى الدەقالاي ادەتتەگى تارقىلداق، تانتىقتىقتان ايرىلىپ، ماي جاققان نانداي جۇمساپ قالىپتى. بۇل جەردە دابەكتىڭ ءسوزى اياقتالماي مەن ۇستەرىنە كىرىپ باردىم:

— كوسموس زامانى عوي. بەرەتىن بولعان سوڭ تەز ءوزىم اكەلىپ تاستاي سالايىن دەدىم. قينالاتىن تۇك جوق...

ارينە مەنىڭ ويدا جوقتا كوسەبايدىڭ اس ۇيىنە كىرىپ بارۋىم ءتىپتى-اق ورىنسىز بولدى. مەن:

— دابەك ءبىزدىڭ ءۇي...— دەي بەرىن ەدىم ونى دىكەڭ تىڭدار دا ەمەس، ءوزىمدى اجەپتەۋىر اداممىن دەپ جۇرسەم دە كوزىنە ىلمەدى. ەكى تىشقان كوزى جىلتىڭداپ، تىك تۇرەگەپ تۇراتىن قالىڭ قارا شاشى جالپىلداپ كوسەبايدىڭ توبان اياق قاتىنىنا الدە نەلەردى ايتىپ جاتىر. جاڭاعى قولىنداعىسى شىنىمەن ەكى شەلەك ەكەن. ەكەۋىنىڭ ءىشى دە تولعان سيىر بۇلدىرگەن — قۇلپىناي. ناق وسى جەردە تاماعىمنىڭ بالا كۇننەن بەرگى فارەنگيتى ۇستاپ، جىبىرلاپ جوتەلىپ جىبەرگەنىم. جوتەلگەنىم قاتتىلاۋ ما، الدە كىرگەنىم وعاشتاۋ ما، و جاعىن قايدام، ايتەۋىر انىق باي« قاعانىم، مەنى ەندى عانا كورگەن دابەكتىڭ پىسىرگەن تەمىردەي ءوڭى قوڭىرايىپ، پورا-پورا بولىپ تەرلەپ ءجۇرىپ بەرگەنى. ءتىپتى الگى قۇرعىردىڭ قۇيىلعانى سونشا دابەك ورامالى تۇسكىردى ىزدەمەي، جەڭىمەن ءسۇرتىندى.

ناق وسى جەردە — اس ۇيدە كوسەبايدىڭ ءوزىنىڭ دە تۇرعانىن ەندى بايقادىم. ەكى شەنگەلى تولعان بۇلدىرگەن. كۇبىرتكە مە، كۇس پە، الدە ودان دا باسقا ءبىر پالە تۇسكەندىكتەن مۇجىلعان تىرناقتارى بار، قۇنىس بولعان كىسىنىڭ بەلىندەي بۇكىر ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان قۇلپىنايدىڭ شىرىنى قىزارىپ اعىپ تۋر. ءمۇيىزدى قالىڭ اينەك سالعان وتسىز ەكى كوزى ماعان قاراپ شاراسىنان شىعىپ بارادى. ءتىنتى انشەيىندە ءبىر جاعىنا باستىرا تاراعاندىقتان بىرەۋ تاقيا كيگەن، ەندى بىرەۋ پاريك كيگەن دەپ جۇرەتىن ون تال شاشى باسىنداعى الا شابىرىن جابا الماي جالبىراپ ەكى سامايىنا ءتۇسىپ كەتىپتى. ەكى ۇرتى بۇلتيادى، شاماسى وندا دا بۇلدىرگەن. ارينە قانداي جولمەن كەلىپ، كىمنىڭ اۋزىندا تۇرعانىن بۇلدىرگەن بايعۇس قايدان ءبىلسىن...

بۇلدىرگەن اۋىز تاڭدامايدى. بۇلدىرگەنگە اۋىزدىڭ ءبارى ءبىر. ول جىرىق اۋىزدان ءتۇسىپ قالىپ كورگەن ەمەس. كەرىسىنشە جىرتىق اۋىز دا بۇلدىرگەننەن تۇسكەن جوق. مىناۋ قىپ-قىزىل تورلامالانىپ تۇر، تىم ادەمى ەكەن، ماعان لايىق ەمەس ەكەن دەمەيدى. قايتا بip جاعىنان شىرىنىن جۇتىپ، جىرتىق جاعىنان شىعارىپ تاستاۋ ءبۇتىن اۋىزدان گورى وعان تۇسەتىن كورىنەدى. باز بىردە عانا بايقاۋسىزدا جىرىق جاعىنان اۋىزداعى شىرىن تامىپ كەتىپ اپپاق كويلەكتەردى قىپ-قىزىل الا قىلعانى بولماسا، باسقا ودان كەلەر كەمشىلىك جوق. ال، كوسەبايدىڭ «ي، كىل ساۋساقتارى بۇلدىرگەننىڭ بىرەۋىن شاشاۋ شىعارماي شەڭگەلدەپ تۇرعاندا، ءبۇتىن اۋىز ءبىرىن جەرگە ءتۇسىرىپ جىن ۇرىپ پا؟ ءبىراق ءبىر قىزىعى كوسەبايدىڭ اۋىزى بۇلدىرگەننىڭ ءبىز بىلمەيتىن ءبىر ەرەكشە قاسيەتىن سەزەتىندەي. ويتكەنى ول ونى جۇتقىنشاققا جىبەرمەي، بۇلتاڭداتىپ وزىندە ۇستاپ تۇر. سوعان قاراعاندا ول سىزدەر مەن ءبىز بىلەتىن ءدام ەمەس بولسا كەرەك. الدە ارميان كونياگىنىڭ، الدە قازاقتىڭ كيىز ۇيدە ىستاپ-سۇرلەگەن قازى-قارتاسىنىڭ ءدامى سياقتى ءتىلدى ۇيىرەتىن بىردەمەسى بار-اۋ دەيمىن. ايتەۋىر اۋىزدان شىعارعىسى كەلمەيتىن ءبىر سيقىرلى ءدام تاڭدايعا تاتىپ بارا جاتقانداي. بورسىقتىڭ سيراعىنداي بىرتىق ساۋساقتارىن سالىپ، ماعان امانداسپاي ناقاننىڭ اراندى اۋىزعا كومەيلەپ تىعۋىنان مەنىڭ دە سىلەكەي بەزدەرىم ونەر كورسەتىپ، اۋزىمنان سۋ اعىپ ءجۇرىپ بەرمەسى بار ما؟ قاپ، بالە-اي! ول تامسانىپ-تامسانىپ قالعاندا مەن سىلەكەيىمدى جۇتا بەردىم.

اۋزى بوسادى بىلەم، الدەن ۋاقىتتا كوسەباي شەڭگەلىندە بۇلدىرگەن ۋىستاعان قالپى دابەككە قاراپ:

— دابەك وتىرساڭشى،— دەپ ورىندىق ۇسىندى. ماعان ۇندەگەن جوق. Meن وزىمە ورىندىق ۇسىنباعانىنا بۇل جولى رەنجىمەدىم دە. ونىڭ ەسەسىنە دابەك:

— ەركىن وتىرسىن دا،— دەپ مىڭق ەتە ءتۇستى. ونىڭ تاناۋىنىڭ استىنان دىبدىرلاي سويلەۋى ماعان سەن پالە بولدىڭ عوي دەگەندەي ءتيدى. مەن تۇرا جونەلدىم. ەكى ۋىسىندا بۇلدىرگەن، توسەگىنە وتىرىپ قويعان بالاداي تىرجيىپ كوسەباي تۇردى، تەرىن نەمەن سۇرتەرىن بىلمەي مەن شىعا بەرگەندە قۇتىلدىم با دەگەندەي، دابەك ورىندىققا سىلىق وتىرا كەتتى.

كوسموس زامانىنىڭ جىلدامدىعى ايداپ بۇدان كەيىن دە دابەكتىڭ كوسەباي ۇيىنە كەلىپ جۇرگەنىن تالاي كوردىم. ەندى مەن وعان دۇرىس امانداسپادى دەپ وكپەلەمەيتىن بولدىم.

ۋاقىت زىمىراپ وتە بەردى. كوسموس زامانى، كوسموس جىلدامدىعى... ناق وسىنداي ءبىر كۇنى باسقارمانىڭ ءماجىلىسى ءوتىپ جاتتى. كۇن تارتىبىندە جاڭا بىتكەن ءتورت بولمەلى ءۇيدى كىمگە بەرۋ تۋرالى ماسەلە ەكەن. نە دە بولسا سەمياسى ەن كوپ بىرەۋ السىن دەستى ۇسىنىس بەرگەندەر. باسقارما مۇشەلەرى ءارقايسىسى اركىمنىڭ اتىن اتاپ وتىردى. ىرىكتەلە كەلىپ، ۇيگە تالاستا، ەكى كىسىنىڭ عانا اتى قالدى. سول كەزدە توردە وتىرعان كوسەباي ورنىنان تۇردى. ول ادەتتەگىدەي سويلەردىڭ الدىندا تىرجيدى. ەكى كوزى دابەكتە. سونان سوڭ كەمدەۋ جاراتىلعان تۇقىل يەگىن وڭ قولىنىڭ بۇكىر ساۋساقتارىمەن ءبىر ءسۇرتىپ، ءتىلىن بۇلعاڭداتىپ ەكى ۇرتىنا كەزەك جۇگىرتتى. تامسانىپ-تامسانىپ الدى. جۇتقىندى. تاعى قايتالادى. ماعان ول دابەكتىڭ بەتىنەن بۇلدىرگەننىڭ سۋرەتىن كورىپ تۇرعانداي ەلەستەدى. سودان وتىرعاندارعا كوز توقتاتپاي، بۇرىشقا قاراپ سويلەدى:

— كوسموس زامانى! بولار بولماس نارسەمەن ۋاقىت وتكىزىپ وتىرامىز با؟ مۇنى كوسموس جىلدامدىعىمەن شەشەيىك. ءۇيدى دابەك السىن.

باسقارما مۇشەلەرىنەن الدە كىم سويلەۋگە ىڭعايلانىپ كەلە جاتقاندا ول وكىرەكتەپ كەتتى:

— كوسموس داۋىرىندە وتىرامىز با كەشكە دەيىن. وسىمەن دوعارالىق،— دەپ داۋسىن كوتەرە ايتتى دا، ول تاعى جۇتقىنىپ-جۇتقىنىپ قويدى. ماعان ونىڭ اۋزىندا سوناۋ ءبىر كۇنگى بۇلدىرگەننىڭ سيقىرلى ءدامى تۇرعانداي كورىندى.

1968

---