بۇقتىرمانى نەمىستەر باسىپ العاندا
پوۆەست
ناۋرىزدىڭ زىلدەي ىمىرتى قىستان كوتەرەم بولىپ شىققان شوققايىڭنىڭ قوتىراش ۇيلەرىن ونان سايىن مىجىرايتىپ، جانشىپ بارادى. كۇندىزگى ماڭداي سيپاعان جىلىمىقتان وزەن بويى تۇتىندەپ قالىپ ەدى، تاۋدان ەسكەن كەشكى لەپ بوزعىلت تۇماندى سىپىرىپ اكەلىپ كوشە-كوشەنى تىعىنداپ تاستاپتى. كۇنى بويى وتىرىكتە بولسا كەڭسە مەن قويمادا، گاراج بەن ماستەرسكويدا ۋاقىت ءولتىرىپ قايتقان ەركەكتەر، اۋىل ءۇيدىڭ وسەگىن ساۋدالاعان قاتىن-قالاش كۇرەسىن ساعالاعان مالمەن جاعالاسىپ، بوز كورپەنىڭ استىنان ءورىپ شىققان قۇرت -قۇمىرسقاداي ءار اۋلاعا جامىراپ كىرىپ، جوق بوپ كەتىپ جاتىر. "قيراتىپ قايتقان شىعارسىڭدار!.. قيراتىپ!.."
ءوزى قيراتىپ تاستاعانداي وزىنەن باسقا ءتىرى جاندى جاقتىرسا ناعىلسىن. بىرت-بىرت وتتاعان ون ساۋلىق پەن بۇيرا بادەنى جالماڭ-جالماڭ بۇراپ جاتقان قاسقا سيىردىڭ اۋزىنا تەلمىرىپ تاس كەرەڭ بەجىرەيدى دە وتىردى. وتتاعان مالدى، وشاقتاعى وتتى كورسە، وسى ەكەۋىنەن باسقا دىم باقلاعان بايعۇستىڭ قاي-جايداعى قىرت تىرلىگى ەسىنە تۇسەتىن ادەتى. وسەك ىزدەگەن قاي -جايداعى قىرتتىڭ ەزبەسىنە وتىقپاعان قۇلاعى وتتاعان مالدىڭ كۇيىسى، ونىڭ جالىنىمەن ءۇنسىز اڭگىمەلەسكەندە اكەسىمەن سىرلاسقانداي ءلاززات الاتىن جەتىم شىركىننىڭ ءانى دە، ارىپتەسى دە، ەرتەگىسى دە، ەرتەڭگىسى دە وسى ءبىر وڭاشا وتىرىس: ەرتەڭگى-كەش مال جايلاۋعا شىققان شالىن بايبىشەسى قاقساپ ءجۇرىپ نە قورانىڭ بۇرىشىنان، نە شوشالاداعى جەر وشاقتىڭ باسىنان تاۋىپ الاتىن...
...ايداي اتاعى، ايداپ وتىرعان مالى بولماسا دا ەل ارعى بەتكە دۇرلىگە بوسقان جيىرما سەگىزدىڭ توپالاڭىندا اكەسى جاماعايىننىڭ شاشباۋىن كوتەرەمىن دەپ كوش سوڭىندا قوسا كەتشتى. جالعىزدىقتىڭ قۇساسى ما، جوق الدە جالعان دۇنيەنىڭ زورلىعى ما، ەلدە قالعان شەشە بايعۇس جىندانىپ ولگەندە بۇل بار-جوعى ون جاسار ەدى. ون جاسىنان ەكى كوزى بەرمەستىڭ قازانىن، ەكى اياعى بەزەردىڭ بوساعاسىن توزدىرعان. ون جاسىنان شوققايىڭنىڭ وتىن-سۋىنا ارالاسىپ، قاتىگەزدىڭ جۇدىرىعى، قاتىنداردىڭ قارعىسىمەن ءوستى. ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بىلەتىن قاڭباقتاي كورىنگەننىڭ قورا-قوپسىسىندا كوشىپ ءجۇرىپ، سوعىس باستالعاندا قىزىلكوز دە ون سەگىزگە تولىپ قالىپ ەدى. ايتەۋىر جاراتقان سوڭ اللانىڭ ەسەبىندە بولعان شىعار، ادام ساناتىنا قوسىلماعان سوڭ وكىمەتتىڭ ەسەپ-قيسابىنا ىلىكپەگەنى راس. قاتىن الۋعا جاراپ قالعان، قاتىننان قاجىپ قالعان ەركەك اتاۋلى دا تۇگەل تىزىمگە ءتۇسىپ، لەك-لەگىمەن مايدانعا اتتانىپ جاتقاندا قىزىلكوز دە شارقايىن سۇيرەتىپ سەلسەبەتكە بارعان. ات كورمەگەن ەسەكتەن تانبايدى، دۇنيەنىڭ ءامىرى دە، ءتاڭىرى دە سەلسەبەت دەپ ويلايتىن قىزىلكوز مەنى دە تىزىمگە قوس دەپ قيعىلىقتى سالعان. انشەيىندە بۋاز قاتىننىڭ ايى-كۇنىن دە ساناپ، باقيعا اتتانعان كارى-قۇرتاڭنىڭ سوڭعى ساعاتىنا دەيىن اڭدىپ وتىراتىن دايرابايسابەت تە قىرسىعا قالعانى.
— ءاي، اقىماق، الە الماي ءجۇرىپ سوعىس سەنىڭ قاي مۇراتىڭ؟! — دەپ شولاق قولىنىڭ ەدىرەيتىپ وتىرىپ الدى. — سەن بارعاندا نەمىستەر قوعاشا جاپىرىلىپ قىرىلىپ قالادى دەگەن! جوعال!.. ناقۇرىس!..
قاي اتاسىنان ىلىك-شاتىس ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر اۋىل اراسىندا "گراجدانسكيي" اتانىپ كەتكەن سىڭار قول دايرابايسوۆەتتىڭ قىزىلكوزگە ازداعان اعايىن سۇرەيلىگى بار دەسەتىن. جۇرت كەمىستىگىن كوزدەن جاسىرسا، بۇل كەمىستىگىمەن جۇرتتى قورقىتىپ: "مەنىڭ قانىم بۇزىلعان، مەن ىربىنايىم، جىنىما تيمەڭدەر!" دەپ ەلىرىپ شىعا كەلەتىن دە قيت ەتسە، "مەن.مۇنى گراجدانسكيدە بەرگەنمىن!" دەپ مولاعىن شوشاڭداتىپ، سول نەمەسىن گراجدان سوعىسىنان العان وردەندەي كىرسە كەڭسەسىنە، شىقسا شىعارعا سىيماي جارىلىپ كەتە جازدايتىنى جانە بار.
عراجداندا قانشا بەلياكتى جايراتقانىن ءوزى عانا بىلەتىن شىعار، ايتەۋىر شوققايىندا ناي تارتىپ، اراق ىشەتىن جالعىز ءوزى ەكەنى راس. "ءقايتسىن، بايعۇس، قانى بۇزىلعان عوي" دەپ اعايىننىڭ قاتىن-بالاسىنا دەيىن اتقا كوتەرىپ سالىپ، قۇيرىعىنا جەر يىسكەتپەي، كوتىنە كوپشىك قويىپ مۇسىركەيتىن ەدى، سوعىس باستالعالى ءتاڭىرى جارىلقاپ، اسكەري ساۋاتتىڭ ارقاسىندا ەركەك كىندىكتىگە "ايت-دۆا"-نى ۇيرەتىپ جۇرگەن دە ءوزى: بۇكىل شارۋاسىن جيناتىپ تاستاپ، جان باسىنا بىر-بىردەن اعاش مىلتىق، اعاش گراناتا جاساتتى، شاڭقىلداعاندا التايدىڭ تاسىن دومالاتىپ، ساپقا تۇرعان جىگىتتەردىڭ وكشەسىمەن شوققايىڭنىڭ شاڭىن التايدان اسىردى. قىزىقتاعان بالا-شاعانىڭ ىشىندە اتان وگىزدەي بوپ قىزىلكوز دە جۇرەتىن. ونى عراجدانسكيدىڭ الدىنا الىپ كەلگەن دە "شىركىن، مەن دە وسىنداي كاماندىر بولسام" دەگەن ارمان ەدى. سول ارمانى اياق استىنان بىت-شىت بولدى. ورىس، قازاقتىڭ بىلاپىتىن ارالاستىرىپ سوققاندا، بىرەۋدى كەمىتىپ، بىرەۋدى كەمىرىپ بوقتاعاندا بۇل وڭىردە عراجدانسكيدەن وزاتىن اۋىزى پىسىق ادام جوق-تى.
— ءاي، ناقۇرىس، مەن ساعان نە دەپ تۇرمىن؟!.
— ەندى... دەپ تۇرسىز عوي...
— ءاي، ءلاۋحي، مەن ساعان جوعال دەپ تۇرمىن!
— ەندى... جوعالايىن دەپ تۇرمىن عوي...
— ءاي، مىرجىق، سەن جوعالۋدىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟!
— ەندى...
— ءاي، دۇڭگەن! سىبولىش! بوق باسىندا ولگىڭ كەلمەسە جوعال! اڭگۇدىك نەمە، مىنا ءسوزىڭدى مەنەن باسقا ەشكىم ەستىمەسىن!.. قاش!.. قاش دەگەندى بىلەمىسىڭ، ميعۋلا!؟ باقايى قۇرتتاعان بالشىق! سەنىڭ كىمگە كەرەگىڭ بار ەدى؟! ەدرەنە مايت، گنيدا! ۆشيۆايا دوحلياتينا!..
ءتوراعانىڭ بوقتىعىنا توبەسىنە دەيىن تويىپ شىققان قىزىلكوز كولەڭكەسىنە جەتكىزبەي زىتقان. اعايىن جاناشىرلىق جاسادى دەپ ويلاعان جوق، بۇرىن-سوندى جۇرت ەستىمەگەن بوقتىعىنىڭ جان تۇرشىگەرلىك سيقىنان-اق سوعىس دەگەنىڭ سويقان ەكەنىن سەزىپ ەدى. قاشقىنسىڭ دەپ ەشكىم قۋعان دا جوق، قاشقىنمىن دەپ ويلاعان ءوزى. سونداعى جەتكەن جەرى قوزى كوشتەگى بۇقتىرمانىڭ بىتقىلى. جان باسپايتىن جىنىستا ايۋمەن تالاسىپ ءبىر ۇڭگىرگە كىردى دە بەس جىل بويى ەل بەتىن كورگەن جوق: توسەگى ارشا، توسەنىشى ولەڭ، قارۋى — تۇزاقپەن ماردۋشكا، تالشىعى-قويان مەن سۋىر، كەكىلىك پەن قۇر، اراسىندا بالىق پەن باقا-شايانى دا بار، جەمى — جەمىس پەن ءشوپ-شالام، قىسقاسى، بەس جىل بويى ايۋمەن ەنشىلەس بولىپ ەدى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايۋداي دەنساۋلىقتى ايۋمەن ءبولىپ-جارىسقان. جان ءتاتتى ەكەن. جان ءتاتتى بولماسا قيانات كورمەي، ءتىرى پەندەگە قيانات جاساماي قاشقىن بولىپ باسىنا نە كۇن تۋىپتى. جان ءتاتتى بولعان سوڭ سول شىبىن جاندى ساقتاۋ دا كەرەك ەكەن. وزەن جيەگىنە ەمىنىپ تۇرعان كۇز جارتاستىڭ استىنداعى اپاننىڭ اۋزىن قورىممەن بىتەپ، قاراعايدىڭ قابىتىنان ەسىك جاسادى دا توبەدەگى شيرەك شاقىرىمدىق تەسىگىن تۇگىن سەيىلىپ شىقسىن دەپ شىرشانىڭ بۇرىمەن بۋركەپ تاستادى. ۇڭگىردىڭ قابىرعاسى قاقتاعان بالىق، ىستاعان ەتتەن ءسۇر بولعان شىعار. جاز جاپىراق جەسە دە ولمەيتىنىن بىلگەن قىزىلكوز قارا كۇزدەن ايۋدىڭ ىزىنە ەردى: ايتەۋىر ايۋعا ءناپاقا بولعان نارسە ادامنىڭ دا تاماعىنان وتەتىن شىعار دەگەن تۇيسىكپەن قىسقى ۇيقىنىڭ الدىندا ايۋ قازىپ كەتكەن شۇڭقىرداعى تامىر اتاۋلىنى جيناپ الىپ، ونى دا تالشىق قىلدى: التىن تامىر، قىزىل تامىر، مارال تامىر، مۇمكىن ونىڭ ىشىندە جەنشەن دە بار شىعار، قىزىلكوز ونى ءقايبىر تانىپتى، ايتەۋىر تامىر.
قىلت ەتكەننەن بەزىپ، الدەكىم تانىپ قويماسىن دەپ بەت-اۋىزدىڭ ىسىل-قىبىرىن قىرىقپاي قويا بەرگەن قىزىلكوز قىشىنىپ ءجۇرىپ-اق ۇيرەنىپ كەتتى دە ءقازىردىڭ وزىندە دە قايشى تيسە ىرىسى قاشاتىنداي يەگىنە ۇستارا جولاتپاي كەلەدى، "جاننىڭ راحاتىن سەزىڭ كەلسە ەشكى قوتىر بول" دەمەكشى، سودان قاسىنىپ وتىرىپ ءلاززات الاتىنى جانە بار. اسپان استى كەڭ بولعانمەن جەر ۇلتاراقتاي، ادام تۇگىلى ايۋ دا كوزگە تۇسپەي قالمايدى، توپاردىڭ تۇيىعىندا كىسىكيىك پايدا بولىپتى دەگەن اڭىز سوعىس كەزىندە ەل ىشىنە ۇرەي بولىپ تاراپ ەدى. پالەنشە ايەلدى ۇرلاپ كەتىپتى، تۇگەنشە ايەل سودان بۋاز بولىپ قالىپتى دەپ بايسىز بالا كوتەرگەن الدەبىر بايعۇستىڭ كۇناسىن دە كىسى كيىككە جاپقان. وسى ءبىر وسەكتىڭ وزىنەن-اق جۇرتتىڭ زارە-قۇتى قالماي، بۇل ماڭدى ءتىرى جان باسپاي، تۇتاس ءبىر وزەكتىڭ جارمىسى قىزىلكوزدىڭ جايلاۋىنا اينالعان. دەگەنمەن، قىزىلكوز قايتىپ ەل بەتىن تاپسا، وعان دا دانەكەر بولعان ۇرعاشى ەكەنى راس...
...بويداق سيىرلاردىڭ ىشىندەگى شىرت ەتپە ءسۇتى بار جالعىز قىسىر ورىستەن كۇن سايىن ساۋىلىپ قايتاتىندى شىعاردى. جەتىم زايمكەنىڭ شايلىعىنا جيەندىك جاساي قوياتىن ماڭايدا سۇعاناق قوڭسى دا جوق. ورىستەن ءتىرى جان كورگىمىز جوق دەپ ەكى بالا ازار دا بەزەر. قوراداعى ءشوپتىڭ قورى ءۇزىلىپ، ساعدارعا قاراپ قالعان مال ءبىر مەزگىل بۇتا باسىن شالىپ قايتىپ ءجۇر ەدى. ەكى بالانى وگىزگە مىنگىزىپ تابىن سوڭىنان قويا بەرگەن ايكۇمىس ارتتارىنان اندىپ شىققان.
جازعاسالىمنىڭ سۇر قارى قىلتاناق باسىن بوساتپاي سىرەسىپ جاتقان كەزى ەدى. ەرتەڭگى -كەشتىڭ تۇمانىنان اقجەلەك جامىلعان توعاي قىلاۋ سالماعىنان ءتاجىم ەتىپ، جەل وتىمەن شاشىلىپ قالعان اق ۇلپانىڭ كىرپىگى كوزگە ينەدەي قادالادى. شاقىرايۋى بار دا جىلۋى جوق ناۋرىزدىڭ سالقىن كۇنى اسپانداپ كەتكەن تۇماندى كەمپىرقوساقتان تەسە الماي تۇر. جاڭا عانا تاستاپ كەتكەن سيىرلاردىڭ جاس تەزەگى قار بەتىڭدە بۇعىپ جاتقان قارعالارداي اق ۇلپانى شۇبارلاپ تاستاپتى. بۇقتىرما ءار جەرىنەن تەسىلىپ، مۇز ۇستىنەن قىزىن سۋ جۇرە باستاعان ەكەن، وزەك بويىن سۋ كەرنەپ، سارتاپقا بىققان قازانداي وزەن ءۇنسىز قايناپ جاتىر.
اڭعاردى قۋالاي، اڭىراتا سوققان ىزعاردان ەكى بالا قوڭىر شولاق وگىزدى قويا بەرىپ، قويتاسقا بارىپ تىعىلعاندا تابىننىڭ الدى بىتقىلعا كىرگەن ەدى.
ايكۇمىستىڭ قورىققانى، ەل ءىشىن برۋسۋلەز دەگەن دەرت قاپتاپ كەتكەن. ول نەمەسى مالدىڭ ەتى مەن سۇتىنەن جۇعادى دەگەن لاقاپ تا بار. سەمەيگە يمپورت پەن زاگاتسكوتتىڭ مالىن ايداعان قاتىن-قالاش جول بويى اشىققان كەزدە ەشكى ەمىپ، سيىردىڭ ءسۇتىن شيكىدەي ىشەمىن دەپ تاپقان "ولجاسى" دەسەدى. باسىنان بالاعىنا دەيىن بار مۇشەسىن تىعىنمەن كەپتەپ جۇرسە دە ايتەۋىر قاتىن دەگەن بايعۇستىڭ جىرتىعىن تاپپايتىن پالە جوق؛ بەگىن بۇركەسە — ەتەگى، ەتەگىن قىمتاسا — وسەگى، مۇقىم ەلدى قاتىن اسىراپ وتىرسا دا قادىرىن وشاق باسىنان وزدىرا الماي، ەندى مىنە، اياعىنان اقساپ، سۇيەگى قاقساپ، كۇپشەگى قاڭسىعان شيقىلداق اربانى سۇيرەتكەن جاۋىر تراقىداي تىرشىلىكتىڭ قومىتىن قوتىر موينىنا كيىپ الىپ تىرپىلداپ ءجۇرىپ، پىرسىلداپ كەپ اڭىرايدى. ىڭىرسىماي قايتسىن، ءومىر ىڭىرسىتىپ قويعان سوڭ: باقىر باستى بايدان ايىرىلىپ قىسىر توسەكتە ءبىر قىڭسىلاسا، ۇرپاق جالعاسى دەگەن ۇلدان ايىرىلىپ ەكى ۇلىدى، قىز بايعۇس قىزىعىن جات جۇرتقا جەتكىزە الماي ون جاقتا ومالىپ ول وتىر. ەي، اللا، قىز بەرمەگەنىڭە قۇدايعا شۇكىر دەپ ايكۇمىس كۇرسىنىپ سالدى.
ەكى بالا ەرمەك ءۇشىن بولسا دا قارا سيىردى دالادا قاقتاپ ءجۇر مە دەپ كوڭىلىنە كۇدىك العان ايكۇمىس قاتتى قوبالجىعان. جان ساقتاپ وتىرعان ەكى بىردەي قولعابىسى اۋىرىپ قالسا قول -اياعىنىڭ كەسىلگەنى دە. ونسىز دا جەر قاراداعى جەتى شاقىرىمداعى كەرجاكتاردىڭ مەكتەبىنەن كونە سلاۆيان تىلىندە ساۋات الىپ، قىس بويى سيىر سوڭىندا سالاقتاعان قوس جەتىمنىڭ وبالى مەنىڭ موينىمدا دەۋشى ەدى. ويىن بالاسىن ەرمەگىنەن ەرتە ايىرىپ، ەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن ساسىق سيىردىڭ ساتال بوكسەسىنەن باسقا تۇك كورسەتپەگەن زامانىنا كىنا ارتۋعا دا قورقادى. ايتەۋىر "جاۋدىڭ تۇقىمى" دەگىزىپ كوز تۇرتكى قىلماي ەلسىز قۋىسقا تىعىپ وتىرعانىنا دا شۇكىرشىلىك ەتەدى.
ەكى بالا جارتاستىڭ قۋىسىنا كىرىسىمەن وت جاعىپ ابىگەرگە ءتۇسىپ ەدى، كەشكىسىن كۇلدى-كومەش بوپ كەلەتىن سۇپىتتارىن ەندى ءتۇسىندى: قورا ىشىندەگى ۇراعا سالعان كارتوپتىڭ شەتى اشىلىپ، سابانى كورىنىپ قالعان، ۇرلىق بولماسا دا رۇقساتسىز قىلىعىنان بالالاردىڭ قىسىلاتىنىن ءبىلىپ، جاسىتپايىن دەدى دە جارتاستى جاسىرىن اينالىپ، يەسىز مالدىڭ الدىنان شىقتى.
قارا سيىر تال تۇبىندە تاڭىپ تاستاعانداي تاپجىلماي تۇر ەكەن. بۇتىنان الدە نە قاراڭداعان سياقتى ەدى، جاقىنداپ بارعاندا ادام ەكەنى، حايۋان ەكەنى بەلگىسىز، بەت-اۋزىن بۇيرا ءجۇن باسقان پالەكەت شاشى جالبىراپ قارا سيىردىڭ ەمشەگىنە جارماسىپ جاتتى. اياق تىقىرىن سەزدى مە، قايىڭ تۋەسوگىن تاستاي بەرىپ اتىپ تۇرعاندا ايكۇمىستىڭ ەكى كوزى تاس توبەسىنەن شىقتى: جالبىراعان قاپ-قارا جاباعى ءجۇننىڭ استىنان سىرايعان قىپ-قىزىل قوس جانار كۇيگەن توماردىڭ قۋىسىنان جىلتىراعان شوقتاي قوزداپ، ءجۇن اراسىنداعى جايالىقتاي اۋىزدان اتقان بۋ كۇيەلى كەرنەيدىڭ تۇتىنىندەي بۋداقتاپ، الپامساداي ءتىرى ماقۇلىق ايكۇمىستى تارپا باس سالاتىنداي ۇڭىرەيىپ تۇرا قالدى. ايكۇمىس ايقايلايىن دەسە داۋىسى شىقپادى، قاشايىن دەسە ەكى اياعى قارا جەرگە قاعىپ تاستاعانداي تاپجىلاتىن ەمەس، جان ۇشىرعاندا ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى.
— جەڭەشە، جەڭەشە!.. مەن عوي... مەنمىن عوي! — دەگەن قارلىققان داۋىس جەر استىنان شىققانداي قىرىلداپ كۇنشىلىكتەن ەستىلىپ ەدى، — جەڭەشە، مەن عوي... نۇراحمەتپىن عوي! — دەگەن جايالىقتاي ءجۇندى اۋىز توبەسىنەن ءتونىپ تۇر ەكەن.
الباستى باسقانداي السىرەپ، بۋىنى كەتكەن ايكۇمىس سىلق ەتىپ وتىرىپ قالدى. شاشى مەن قاسى تۇتاسىپ، سامارداي بەتتەن ساۋتامتىق قالدىرماي جايلاپ العان ساقال-مۇرتتىڭ ساڭىلاۋىنان سىعالاعان قىپ-قىزىل كوزدىڭ ەتى تەرىس اينالىپ، پورا-پورا جاس سورعالاپ تۇر ەكەن، جىلاپ وتىرعان ايكۇمىستەن بەتەر. بەتىن كۇس-كۇس الاقانىنىڭ سىرتىمەن سىپىرىپ تاستادى دا:
— جەڭەشە، مەنمىن عوي، نۇراحمەتپىن، — دەپ قىرىلداپ كەلىپ الدىنا تىزە بۇكتى.
سەنەيىن دەسە تۇرىنەن سەسكەنىپ، سەنبەيىن دەسە تارپا باس سالا ما دەپ زارە-قۇتى قالماي قالشىلداپ وتىرعان ايكۇمىس:
— قاراعىم-اۋ، قايدان ءجۇرسىڭ؟! — دەگەندى قىرىققا ءبولىپ قينالىپ ايتىپ ەدى، جان-جاعىنان جاۋ شاۋىپ كەلە جاتقانداي قىزىلكوز الاق-جۇلاق قاراپ الدى دا:
— جەڭەشە، مەنى كوردىم دەپ ءتىرى پەندەگە ايتا كورمە! — دەپ جالىنعانداي بوپ شەگىنشەكتەي بەردى.
ءجۇن باسقان قازانداي باستىڭ نوبايىنان نۇراحمەتتىڭ سيقىن ەندى عانا ەلەستەتكەن ايكۇمىس، ءبىر كەزدەگى كورىنگەننىڭ كۇرەسىنىن تازالاپ، ەسىركەگەننىڭ ەسىگىندە تۇنەيتىن قۋ جەتىمدى ەسىنە الدى دا:
— قاراعىم-اۋ، نە بوپ كەتكەنسىڭ، ساعان نە بولعان؟! — دەپ ءالى دە ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەندەي قايران قالدى.
— وستىدىك قوي، جەڭەشە، ءوستىدىم، — دەپ مىڭگىرلەيدى. — قاشىپ ءجۇرمىن عوي...
— قاشقانى نەسى؟
— سوعىسقا بارمايمىن دەپ... قاشقىن بولدىم عوي...
— ءاي، قاعىنعىر-اۋ، سوعىس بىتكەلى قاشان!.. جىلعا جاقىنداپ قالعان جوق پا!
— ءسويتتى مە؟!. سوعىس ءبىتتى مە؟!.
— بىتپەگەندە شە!.. جۇرت قاشانعا دەيىن قىرىلا بەرەدى دەپ ەدىڭ؟! نەمىستىڭ دە بالا-شاعا، قاتىن-قالاشىنىڭ ەسەبى بار شىعار!..
قۋانعانى دا بەلگىسىز، قىزىلكوز شيىرشىق اتىپ ءبىر ورنىندا تۇرا الماي، قۇلاعى قۇرتتاعان توبەتتەي ءبىر ءتۇپ ءۇشقاتتى اينالا بەردى، اينالا بەردى، اقىرى ەندى عانا ەسىنە تۇسكەندەي قارا سيىردى بوساتىپ، كەندىر جىپپەن بەلىن بۋدى، شۇرىق تەسىك شولاق توننىڭ جىرتىعىنان ءىرىپ كەتكەن كىر كويلەكتىڭ جۇرناعى كورىنەدى، شارقاي ما، بۇتىل ما، اياعىنداعى كوڭ ساسىعان قىرىق قۇراق بىردەمەنى سىم تەمىرمەن شاندىپ تاستاپتى.
— كوزىڭە نە بولعان؟
— قارىقتى ما، قىستان بەرى باسىر بوپ قالدىم...
— ولەسىڭ عوي، بايعۇس-اۋ!.. بۇيتكەنشە تۇرمەگە بارىپ جاتپايسىڭ با!..
تۇرمە دەگەندى ەستىگەندە قىزىلكوز شورشىپ ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە سيىر قايىرعان ەكى بالانىڭ داۋىسىنان كىرەرگە تەسىك تاپپاي، بۇتا تۇبىنە بۇعىپ جاتا قالىپ ەدى، بۇتىنداعى كەندىرمەن كوكتەگەن قويان تەرىسى قاقىراپ كەتتى دە جالاڭاش قالعان بوكسەسىن نەمەن جابارىن بىلمەي ايكۇمىسكە جالتاقتاي بەردى.
— ولەسىڭ عوي...
— جەەشە، ءبىر كۇنى ءولىپ قالسام، مەنى يت-قۇسقا جەگىزبەي كومىپ تاستا...
جىلاپ جاتتى ما، الدە اۋرۋ كوزدىڭ سوراسى ما، قىزىلكوزدىڭ بەت-اۋزى اعىل-تەگىل الەم تاپىرىق ەدى. اۋەلدە قورىققاننان جىلاعان ايكۇمىس ەندى جانى اشىعاننان جىلاعان...
...ايكۇمىستىڭ قىزىلكوزدى سيىر قورانىڭ تۇكپىرىنە قاماعانىنا دا ءبىراز بولعان. ەكى بالانىڭ كوزىنە تۇسپەيمىن دەپ، كۇشىك كەزىندە قۇلاق-قۇيرىعىن تابالدىرىقتا شاپقان شۇناق توبەتتەي سۇيرەپ ۇيگە كىرگىزە المادى. التى اي قىس تابانىن جالاپ، تامسانىپ ۇيىقتايتىن ايۋداي بۇزاۋ دۇڭگىرشەگىن سەلكىلدەتىپ قورىلدايدى دا جاتادى. بالالار ورىسكە كەتىسىمەن كىر-قوڭىن جۋىپ، مونشاعا ءتۇسىرىپ، بەس ءيتتىڭ ءناپاقاسىنا جەتەرلىك بەس جىلعى كۇسىن جونىپ تاۋىسىپ ەدى، كۇن سايىن ءۇش مەزگىل ساقار سابىنمەن كوزىن شايدىرىپ، جىرتيعان قىزىل جالقاقتىڭ استىنان قوس جاناردى قازىپ العانداي بولعان. پەش ۇيدەگى كەرجاقتىڭ ءتاۋىپ كەمپىرىنەن شەپ-دارى اكەلىپ ەم-دومىن جاساعان سوڭ كادىمگىدەي ادام ساناتىنا قوسىلىپ-اق قالعان. قيدىڭ ءيىسى شىقپاسا قالجاسى جاقپايتىنداي كوجە-كوپسەكتى قورادا ءىشىپ، ءۇش مەزگىل وسىعان تاماق تاسيمىن دەپ-اق ايكۇمىس تابانىنان تاۋسىلاتىن بولعان. مايعا شىقتاعان تالقان مەن سۇزبە قاتقان ءبىر ساپتىاياق ارپا كوجەنى الىپ كىرگەنى سول ەدى، تىستاعى كۇرس-كۇرس جارىلعان دۇرسىلدەن كوزى اقيىپ كەتكەن قىزىلكوز:
— ويباي، نەمىستەر كەپ قالدى!-دەپ اتىپ تۇرىپ جىن قاققانداي بەزە جونەلدى.
ارتىنان قۋا شىققان ايكۇمىس ايقايلاپ ءجۇرىپ توعاي شەتىنەن ازەر توكتاتتى. ساعاسىن قىزىلسۋ كەرنەگەن بۇقتىرمانىڭ مۇزى ءتۇسىپ، سەڭ جۇرە باستاعان كەزى ەدى، عۇمىرى زەڭبىرەكتىڭ داۋسىن ەستىپ كورمەگەن بەيباق مۇز كۇتىرىن بومبى دەپ قالسا كەرەك، قايدا قاشارىن بىلمەي، الاق-جۇلاق ەكى ىشىنەن ەنتىگىپ، ەندى بولماسا كوك جىلىمعا قويىپ كەتۋگە بار ەدى. ايكۇمىس كۇلەرىن دە، كۇل سابارىن دا بىلمەدى. جانى اشىعان سوڭ ەكى كوزدەن باسىر بوپ قالعان بايعۇستى جەتەلەپ كەلىپ، ادام كوزىنە تۇسپەيمىن دەپ ازار دا بەزەر بولعان سوڭ ەكى بالادان جاسىرىپ ۇستاپ وتىرعان. ساۋ باسىنا ساقينا تىلەپ العانىنا ەندى وكىنگەندەي قاتتى اشۋلانسىن.
— ءاي، ارام قاتقىر، جاۋ كەلسە جالعىز سەنى شابا ما؟ — دەپ جۇلىپ تاستاي جازدادى. — تىم قۇرىسا جالاڭبۇت قاشپاي، ىلپاڭدى كيە كەتپەيسىڭ بە! قاشقاندا قايدا باراسىڭ، قاي جاۋدان قاشىپ باراسىڭ، ميعۋلا بايعۇس-اۋ؟! باياعىدا قىرىلىپ كەتكەن نەمىستى قىر استىنان ىزدەگەن سەندەي ءلاۋحي دا بولادى ەكەن-اۋ!..
ايكۇمىس الدىنا سالىپ وڭكىلدەتىپ ايداپ كەلدى دە، بەس جىلعى شوقپىتىن تايتەرىسىمەن قوسا لاقتىردى:
— جانىنىڭ ءتاتتىسىن! سەنىڭ ەلگە كىسىلىگى، جەرگە سىدىگى سىڭبەگەن قۋ جانىڭ كىمگە كەرەك ەدى! نە ساناتتا، نە ساناقتا جوق سەنى ىڭكىبىدى ناعىلسىن! ارتىنان ىزدەيتىن جاقىنى، ىزىنە تۇسەتىن جاۋى جوق الباتى قاشا بەرەتىن دە ناقۇرىس بولادى ەكەن-اۋ!
ايكۇمىس توبەسىنەن تومەن قاراي ءبىراز اعىزىپ الدى. ايدالادا جالعىز ءۇي وتىرىپ، قارعىسىن توگەتىن دە قارا تاپپاي ءىشقۇستا بولىپ ءجۇر ەدى، ىشتەگى بۇكىل زاپىرانىن اقتارىپ سالىپ، ساقتاپ جۇرگەن بۇكىل زاپاسىن تاۋىسقان سوڭ عانا ءوزىنىڭ قاتىن ەكەنى ەندى عانا ەسىنە ءتۇسىپ ۋھ دەپ جەڭىلدەپ قالدى. قاتتى ۇيقىدان ويانعانداي مەڭ-زەڭ وتىرعان قىزىلكوز، راس-اۋ دەگەندەي ءبىرىنشى رەت ايكۇمىستىڭ بەتىنە تۇرا قاراعان. بارار جەر، باسار تاۋى جوعى دا راس، تىرىدە تۇرماق، ولسە سۇيەگىن ىزدەيتىن ەشكىمنىڭ جوعى دا راس، ءبارى راس... وسى مەن ناعىپ وتىرمىن دەپ تۇڭعىش رەت ءوزىن ءوزى قامشىلاپ... ايكۇمىستىڭ: "ويباي، ەندى قايتتىم؟!" دەۋگە عانا شاماسى كەلگەن. ەركەك بوپ ەس كىرگەلى ۇرعاشى كورمەگەن دۇلەي نەمە باسىنا قايناعان قۇرت قۇيسا دا قايتاتىن ءتۇرى جوق-تى...
...سول كۇننەن باستاپ قىزىلكوز قورادان قورجىن ۇيگە كوشكەن. سول كۇننىڭ ەرتەڭىندە ەكى بالانى مەكتەپكە جىبەرىپ، ءوزى وگىزگە مىنگەن. سودان بەرى تاماعى استان، تاقىمى اتتان بوساعان جوق ەدى. بەس جىل بويى قاشىپ ءجۇرىپ، وشاقتاعى وتپەن عانا سويلەسىپ مىلقاۋلىقتان امان قالسا، ودان بەرگى قىرىق جىلدا مال سوڭىندا ءجۇرىپ، مايلىق پەن سۋلىقتى اجىراتپاسا دا ايران مەن ىركىتتىڭ ءدامىن، قاتىننىڭ ءقادىرىن تانىعانداي بولىپ ەدى. ايكۇمىستىڭ ايتقانىنداي ساناتتا دا، ساناقتا دا جوق قىزىلكوزدى نكۆد تۇرماق اتاسى شوڭمۇرىننان ىزدەي قويعان ءتىرى جان بولساشى. كەشەگى سوعىستىڭ ءوزىن ۇمىتا باستاعان جۇرت ءدۇنيادا قىزىلكوز اتانىپ كەتكەن نۇراحمەت دەگەننىڭ بولعان-بولماعانىنان بەيحابار سياقتى. ايتەۋىر وسى جەردە تۋىپتى، وسى جەردە شاراناسىن جۋىپتى دەگەن ىسپراپكەمەن كەمپىر-شال بولىپ پىنسياعا ىلىگىپ ەدى، ونى دا جاساعان اعايىن ەمەس، تىلەۋىڭدى بەرگىر كەرجاقتار، وندا دا ايكۇمىس بولماعاندا قىزىلكوز دەيتۇعىن قايمانا قازاقتىڭ قانشا جاسقا كەلگەنىڭدە كەرجاقتاردىڭ قانشا شارۋاسى بار. سويتكەن ايكۇمىستى... قايران قاتىندى...
...مىرزا كەلىپ تىنىشىن الماعاندا ۇيىقتاپ كەتكەندەي ەكەن. وزىمەن ءوزى بولىپ، ءومىرىنىڭ ءبىر قۋىسىن ءتىنتىپ وتىرعان قىزىلكوز ۆەتتەحنيكتى جەك كورىپ قالدى.
— مىنانىڭ بىرەۋىن الىپ سوعىپ، سويىپ تاستامايسىڭ با، — دەپ مىرزا قوراداعى بار داۋلەتىنىڭ ەسەبىنە جەتە الماي تۇرعانداي اسپانعا قاراپ شىرەندى.
— نە دەيدى؟!.. سيىرىڭ بۋاز، تايىنشاڭنىڭ جىلىگى تاتىمايدى، بۇزاۋىڭنىڭ كەسىمى جوق، ساۋلىقتارىڭ تۋايىن دەپ تۇر، — دەپ قىزىلكوز ۆەتتەحنيكتىڭ بار بايلىعىن ءبولىپ-بولىپ بارماقپەن باسىپ وتىرىپ تۇككە جاراتپاي تاستادى دا "وسىنىڭ ەسى دۇرىس پا" دەگەندەي باجىرايا قارادى.
— قىزىلسىراپ قالدىق قوي، — دەدى مىرزا ءمىز باقپاعان قالپى. — قاشانعى كارى جىلىكتىڭ قاتقان ءسىڭىرىن قاجاي بەرەسىڭ... الدا-جالدا قاتىندى بولا قالساڭ، تىشقان مۇرىنىن قاناتۋ كەرەك شىعار.
وسىنىڭ جاناشىرلىعىن دا، جانسىز قىلىعىن دا تۇسىنبەي-اق قويدى. قۇددى وسى تاپتىرىپ، كىندىگىن وسى كەسكەندەي كوكەمسىپ، تەپكىلەمەسە دە تەكسىزدىگىن سوت سايىن ەسىنە سالىپ، جانشىپ كەپ، جانۋسىز پىشاقتاي جانىن قينايتىن ۋداي زىلىنەن زەرەزەپ بولعالى قاشان. مۇنان دا قازىققا وتىرعانى جاقسى ەدى. وسىنىڭ-اق كوزىنە تۇسپەيىن دەۋشى ەدى، نە سيقىرى بارىن، الباستىعا ىلەسكەن سايتاننىڭ ساپالاعىنداي ەلپىلدەي جونەلگەنىن اڭعارماي دا قالىپتى. كۇنى بويى ۇيگە كىرۋگە كەلىننىڭ سىپايى كۇتىمىنەن جاسقانىپ وتىر ەدى، كۇل باسىن جاڭعىرىققا ءوزى توسەپ جاتتىعىپ قالعان وبالسىز شىركىن ۆەتتەحيكتىڭ قاقپاداي جاۋىرىنىن قالقان قىلىپ تاعى دا ەمپەڭدەي بەردى.
You Might Also Like
-
ءبىزدىڭ اۋىلدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇدايى قوناق كەلسە دە داستارحانىن جايىپ وتىرىپ ءۇي يەسىنىڭ:
