جان قيماق
درامالىق پوۆەست
باستى كەيىپكەرلەر:
1. ابدىكەرىم — بولىس، 40 جاستا
2. مۇسا — توبە بي، 44 جاستا
3. سۇلتانماحمۇت-اقىن، 23 جاستا
4. باعيلا — ابدىكەرىمنىڭ قىزى، 17 جاستا
5. قاپيزا — توقال، 20 جاستا
6. تورتاي قاجى — 70 جاستا
7. باعدات — ابدىكەرىمنىڭ قىزى، 15 جاستا
8. كۇلان-بولىستىڭ بايبىشەسى، 35 جاستا
9. بايان — ءۇي قىزمەتشىسى، 50 جاستا
10. ەسىمحان — ەل اعاسى، ستارشىن
11. ءازىمحان — ستارشىن، پىسىق
12. ءجۇسىپ-تورتايدىڭ ساڭىراۋ ۇلى
13. رۋ باسى، ستارشىندار، جىگىت-جەلەڭ، قىز-قىرقىن، ايتىسكەرلەر
بIPIHشI ءبولIM
ءبىرىنشى كورىنىس
التايدىڭ ادەپكى ءبىر كورىنىسى بولسا كەرەك. جاز بولسا كەرەك. جايلاۋ بولسا كەرەك. تورتاي قاجىنىڭ اۋىلى. دومبىرا تىڭقىلداتقان، ءان سالعان جىگىت-جەلەڭ، قىز-قىرقىن. ورتالارىندا ساقا قاتىندار دا ءجۇر. سولاردىڭ باسى — كۇلان بايبىشە، ءجۇرىسى پاڭ، جۇزىندە كەكەسىن. تاباق تارتىپ جەلىپ جۇرگەن بايان قاسىنان وتە بەرگەندە:
كۇلان: قىلىعى ءبۇتىن قىز ەمەس، بايى ولگەن قاتىنعا دا ۇلىجىڭگىر توي جاساپ قاجەكەڭ الجاسقان شىعار!
بايان: قىز بولماسا دا قىلىعى ەكەۋمىزدەن ءتاتتى شىعار، بايبىشە!
بايبىشە ونى الا كوزىمەن اتىپ شىعارىپ سالادى. وسى كەزدە دومبىرا ۇستاعان باعدات كەلەدى. القا-قوتان وتىرعان جىگىتتەر وشارىلا قاراعان. ورتادا وتىرعان اقىن سۇرەي دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ:
اقىن:
جەلپىندىرشى اعاڭدى اينالايىن،
جەلىكتى دەپ ويلاما جازاتايىم
ءجۇزىڭدى تولعان ايداي كىر شالماپتى-اۋ
جاقىنداشى تىم قۇرىسا ايمالايىن!
باعدات:
جاپسىرعانى بۇتىنا كىر تايتەرى
جاباعى بەت، جاربايعان بۇل قاي پەرى؟
جۇمىرتقادان ءجۇن العان جىرىندى ما،
جىندى يت قوسسا شىركىنگە قايتەر ەدى!
اقىن:
قىرسىق ءسوز ۇرعاشىعا جاراماۋشى ەت،
قىز كوڭىلى وندايعا داۋاماۋشى ەت
قوسساڭ قوس ءبورباسارىڭ مەندەي شىعار
قازىردە يت تە ءيتتى تالاماۋشى ەت!
باعدات:
بايقايمىن، ماڭدا تىلگە ىسىمەرسىز
بەكەرگە بايەك بولىپ كىسىنەيسىز
ءبورىنىڭ قان شىرىنداي ءىش تاستاعان
بۇيىرسا ءتۇبى ءسىز دە كىسى جەرسىز!..
كۇلان: باعدات!.. باسسىز ءۇيدىڭ ءيتى وسىراق دەپ، تاپقان ەكەنسىڭ دۋالى اۋىزدى! قايىرشىعا قايران ءسوزىڭدى قور قىلماي تەڭىڭدى تاپ!..
بايبىشەنىڭ قاھارى ساۋىقشىل جۇرتتىڭ ساعىن سىندىرعانداي بولىپ ەدى، ءبىراق داراقى اقىنعا توقتاۋ جاساي الماعان سياقتى.
اقىن:
جەتى باتپان جەڭگەمىزدىڭ ءسوزى دە
جارىم سوزدەن جاي ءتۇيۋشى ەم ەزىم دە
قاراتايعا قاتىن بولىپ تۇسكەندەي
قىز كادىرىن بىلمەپ پە ەدىڭ كەزىندە!..
سويعان قويداي قوس بۇتىڭدى كەرىپ ساپ
اعامىز دا بۇكتەمەپ پە ەد ءوزىڭدى؟!.
بايبىشە شورشىپ تۇسكەن. ءماز بولعان جۇرتتىڭ دىردۋىنا ساڭىراۋ ءجۇسىپ كەلىپ:
ءجۇسىپ: وي، اكەڭ!.. نە بوپ قالدى ەي؟!. نە بوپ جاتىر؟!
جىگىت: قىرعىن!.. قىرعىن باستالدى!.. شاپان جاپ اقىننىڭ يىعىنا!.. شاپان!..
ءجۇسىپ: شاپان؟.. شاپان دەيمىسىڭ؟!.
ءجۇسىپ ۇستىندەگى تويعا كيگەن شاپانىن اقىننىڭ يىعىنا جابادى. شەشەسىنىڭ كەگىن جىبەرگىسى كەلمەگەن باعدات:
باعدات.
بوجبان دا ەمەس، ازبان دا ەمەس – دۇرەگەي
بۇعىپ-شاتىپ، مىناۋ نە دەپ ۇرەدى-ەي؟!
بۇت جاپپايتىن شاپاندى دا داۋلەت دەپ
باقا تەرگەن بالشىق سۋدان شۇرەگەي!..
قوس قۇلاعى تەبىڭگىدەي قالقايىپ
قوتيىننىڭ ءماز بولۋىن مارقايىپ
اينالشىق پەن سۋاعاردان شىقپادىڭ
قانشا قىزدىڭ ياسكەپ ەڭ سارپايىن؟!
قارقىلداپ كۇلگەن، تارقىلداپ كۇلگەن جىگىت-جەلەڭ، قىز-قىرقىن. وسىنىڭ ۇستىنە باعيلا شىعادى.
باعيلا: باعدات!.. توقتات!..
ايتىس وسىمەن توقتاعان سياقتى ەدى. شىمىلدىقتىڭ ار جاعىنان قاپيزانىڭ زارلاعان داۋىسى ەستىلدى:
قاپيزا:
ەكى جىل قيماي كۇتكەن قايىن ەنەم
قاي جەردە قالعانى بار كوڭلىڭ مەنەن
ساڭىراۋدىڭ ءوزى تۇگىل اتىن ايتساڭ
شوشيدى تىتىركەنىپ بۇكىل دەنەم
جازاڭدى اقىرەتتە قۇداي بەرسىن
جەر بولىپ جەتىم-جەسىر جىلاي بەرسىن
جيىلىپ ءبارىڭ بىردەي مەنى جەڭسەڭ
ەل-جۇرتىم قانداي ەرسىڭ، قانداي ەرسىڭ
كوسە: ءاي، مىنا قاردى قاقساتپاي نەكەسىن قيىپ قوسا سالمايسىڭدار ما. مولدەكەڭ دە وسىندا. الگى ءجۇسىپ قايدا؟
جىگىت: ءجۇسىپتى كىتاپقا جۇمساپ جىبەردىك. كىتاپقا!..
كوسە: ول كەلگەنشە قاراپ وتىرا بەرەمىز بە؟ ەڭ بولماسا بەتىن اشايىقتا. نەكە قايدا قاشار دەيسىڭ!
جىگىت: بەتىن اشاتىن قىز ەمەس قوي.
كوسە: قىز بولماسا دا قىزىعى مەن قىزۋى تاۋسىلماعان قۇلىق ەمەس پە. باستا اقىنىم!
اقىن:
كەيكيمەي-اق قاپيزا بەرمەن كەلشى
ىزديىپ وڭ اياقپەن وتاۋعا ەنشى
ەكى بايعا تيسەڭ دە ەسكىرمەسسىڭ
ءيىلىپ مىناۋ جۇرتقا سالەم بەرشى!
قوينىندا ساڭىراۋدىڭ جات تا جىرعا
وت العان ابىسىننىڭ بەتىن تىرنا
بايىڭا شىر بىتىرمەي كۇندە قاقتاپ
كونبەسە كەتە بەرگىن توبەگە ۇر دا!
جىرقىلداپ كۇندە ىمىرتتا ساۋىق قۇر دا
بايلاسا دا بەزەكتەپ ۇيگە تۇرما
قايىن مەنەن قۇرداستىڭ سۇبابىن ال
جىل سايىن ەگىز-ەگىز بالا تۋ دا!
ولسەڭ دە قايناعاعا ءتوردى بەرمە
كورشىڭنىڭ ءشاي-سۋانىن قۇر جىبەرمە
ءبىردى شاپتاپ، بىرەۋدىڭ كۇلىن تاپتاپ،
اقىلىن قايناتاڭنىڭ تىڭداي كەرمە!
ۇرلىق قىلساڭ پەندەگە كورسەتپەگىن
كۇن سايىن موشەك-موشەك ەسەك تەرگىن
اعايىن مەن الىستى قىرىق پىشاق قىپ
بۇدان دا ءوز پايداڭدى ەسەپتەگىن!..
بايتال ەدىڭ ءاۋ باستا قوڭىراۋلى
قۋلىعىندا قاقتاتقان ومىراۋدى
ساۋىرلايتىن بىزدە دە ساۋىرىك بار
مەنسىنبەسەڭ اۋمەسەر ساڭىراۋدى!
كيىز، كىلەم كوتەرىپ شىققان ءبىر توپ قاتىن.
بايان: اۋزىڭنىڭ ىشىنە... الباستى قوناقتاپ كەتكەن بە؟! جەسىردى تابالاساڭ، جەتىسكەن ەكەنسىڭ! /جىگىتتەرگە/ بىلاي تۇرىڭدار، كىسىلەر كەلە جاتىر!..
كوسە: قىسىر قاتىن بايعا تيەدى دەپ بۇكىل ۇرعاشى جىندانعان با!
ماحمۇت: تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. / كۇلانعا / جەڭەشە، بۇل نە توي، قاپيزاسى كىم؟
كۇلان: بۇكىل قاراتايدى ەتەگىمەن بىلعاعان بەيباق ەدى، ەندى ساڭىراۋعا تيمەيمىن دەپ كەرتيەتىن كورىنەدى. ءبيتتى بىلەككە سىركەلى جەڭ، باعى ەندى جاناتىن شىعار!
بايان: قايران قاپيزا! قىز بولىپ قىزىققا تويماي، بوي جەتىپ قالىڭدىق ويناماي، قاتىن بولىپ تا قازان ۇستاماي، قور بولىپ توزدىڭ-اۋ /كيىزدىڭ شاڭىن كۇلاننىڭ الدىنا بۇرق ەتكىزىپ/ جىگىتتىڭ كوركەمىنە لايىق وسى ەلدىڭ اجارلىسى ەدى. بەسىگىندە قاجىنىڭ بالاسىنا ايتتىرعان ەكەن. ون جاقتا وتىرىپ قۇرساقتى بولىپتى دا كەلگەن سوڭ كادىرسىز كەلىن اتاندى. جىعىلعانعا جۇدىرىق، سۇرىنگەنگە سۇيمەن، ون سەگىز جاسىندا بايى ءولىپ جەسىر قالىپ ەدى، جۋىردا جالعىز ۇلىن تاعى دا توپىراققا بەردى. وسەك پە، قايدان بىلەيىن، قايىن اتاسى ارعى بەتكە كەتپەك دەيدى. قاپيزا وعان كونبەسە كەرەك. جەسىر قاتىن جىرىلىپ قالىپ قويسا مال-مۇلكىمدى جىرىمدايدى دەپ قاجى ساڭىراۋ ۇلىنا قوسپاق بولىپ جاتىر.
ماحمۇت: ياپىراي، وبال دەگەن قايدا؟ يگى-جاقسىلار نە قاراپ وتىر؟!
بايان: ۇزاتىلاردا پانا بولماعان سۇيگەنىن جىر قىلىپ، تىرىدەي ءوز جوقتاۋىن ءوزى ايتىپ، مۇقىم ەلدىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتىپ ەدى. سۇيگەنىنىڭ كىم ەكەنىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزىنەن باسقا ەش پەندە بىلمەيدى.
ماحمۇت: ول دا ءبىر سورلى بولدى عوي.
بايان: باقىتىن باقپاعان مومىن با، الدە اتاعىن ساقتاعان يگى-جاقسىنىڭ ءبىرى مە، ونى دا كىم ءبىلسىن.
اۋزىڭدى جاپ دەگەندەي كۇلان كىلەمنىڭ شەتىنەن تارتىپ قالادى، تازالاپ وتىرعان بايان ۇشىپ تۇسەدى.
بايان: كوتەك! الباستى كەپتى!..
ماحمۇت جۇرتتان شەتتەپ بارىپ وتىرادى. دومبىرا شەرتكەن، سىبىزعى تارتقان، ءان سالعان جاستاردىڭ داۋىسى.
ماحۇت: ءانى زار، كۇيى شەر، وزەنى تەنتەك، ءوزى قوڭىر مومىن ەل، سەنىڭ دە قايعىسىز جاتىپ، مۇڭسىز ورەتىن مۇنارسىز كۇنىڭ بولار ما ەكەن؟ كوشتە تۋىپ، كوشتە ءولىپ، ىڭگاسى مەن جانازاسىن اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا وتكەرگەن قايران قازاققا جاراتقاننىڭ ءبولىپ بەرەر وسىدان باسقا سىباعاسى جوق پا ەدى؟! قايعىمدى باسام با دەپ كەلىپ ەدىم، قاسىرەتىڭدى ارقالاپ قايتپاسام ءجون ەدى!..
باعيلا كەلەدى. جوتەلىپ وتىرعان ماحمۇتقا ورامال ۇسىنادى.
باعيلا: اقىن اعا، كوپتەن بوي تاسالاي بەرەتىنىڭىز قالاي؟ قىز-بوزبالا ءسىز دەپ جينالادى، قىمىز ءسىز دەپ ىشىلەدى، قىزۋى سىزدىكى، قىزىعى كوپتىگى بولسا دەپ ەدىك. الدە سۇيىسپەي جاتىپ سۋىستىق پا؟
ماحمۇت:
ورامال بەردىڭ ال ەسكە
جۇرەگىم سىزدەن وشپەسكە
دوستىق ءجىبىن شەشپەسكە
كۇننىڭ نۇرى سونگەنشە
قاراڭعىلىق كومگەنشە
... مەنەن وسىدان ارتىق نە تىلەيسىڭ، باعىش؟ وسىدان ارتىق جارىمجان اقىن جارتىكەش جانىڭدى نەسىمەن جۇباتقانداي؟ ءوزىڭ دۋاناسىڭ، كىمگە ءپىر بولاسىڭ دەگەن ەكەن. تاعدىردىڭ ماعان ارتقان قاسىرەت جۇگىن ءبولىپ-جارعانىڭا راحمەت، تەك بويىمداعى دەرتىمدى بولىسپەي-اق قوي. قىزعا قىرىق ۇيدەن تيىم دەگەندى ۇمىتپا. ەسەر ەتەگىڭدى اڭدىسا، ەل وسەگىڭدى باعادى.
باعيلا: بۇل ەلدى جات ەكەن دەپ جاتىرقاماڭىز. ءسىز وسىندا كەلەردە اكەم قاراتايدىڭ يگى -جاقسىلارىنا ەسكەرتكەن: ماحمۇت قاي اۋىلعا تۇسسە دە جۇزدەرىڭ جارقىن، ءتورىڭ توسەنىشتى بولسىن، قىز-بوزبالانى قاماپ ۇستاماڭدار، اقىننىڭ ءار كۇنى ويىن-ساۋىقتان قۇر كەتپەسىن دەگەن. اكەم بولىستىعىنان سەرىلىگىن بۇرىن وتكىزەتىن كىسى. قۇلقى بار قۇلدى دا قوي سوڭىنا سالعان ەمەس.
ماحمۇت: مەنى وسىندا شاقىرعاندا بالا وقىتاسىڭ، جاستاردىڭ ساۋاتىن اشاسىڭ دەپ ەدى. اۋەلدە ءاليحان مەن ءمىرجاقىپ اعالارىمىزدىڭ وتىنىشىمەن جاسالعان يشارات پا دەپ ەدىم. نيەتىنىڭ باسقا ەكەنىن ەندى ءتۇسىنىپ ءجۇرمىن. بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، قارا بيەنىڭ سارى توسابىن اۋزىما توسقاندا دەرتىمە شيپا بولسىن دەگەن شىعار. ءوز تۋعاندارىم وڭەزدى ىركىتى مەن قۇرتتاعان ايرانىن قيماعاندا، بۇل قازاق ەستىپ كورمەگەن مارتتىك! ءبىراق، مەنىڭ داۋام سەنسىڭ، باعىپ!
كەرىپ جۇرسەم — كۇندەيمىن
كورمەي جۇرسەم — تۇندەيمىن
قيماق تۇگىل جات جاننان
كولەڭكەڭدى كۇندەيمىن
ءسىرا دا جالعىز مەن ەمەس
سەنسىز دە دۇنيە كەڭ ەمەس
دەرتىم قاتتى ولەمىن
وزىڭنەن باسقا ەم ەمەس
باعيلا: ماحمۇت اعا، اقىندىقتىڭ ارقاسى، ولەڭنىڭ ارقاۋى ءولىم ەمەس ەدى عوي. تاڭعى استى ءىشىپ وتىرىپ تا كەشكى اتاۋ كەرەنى ويلايتىنىڭىز نە؟ مەن سىزدەن بارىمدى ايادىم با؟ بارماقتاي ب ا ق بەرسە، ونى دا ءسىز ءۇشىن قۇرباندىققا قيۋعا ءازىرمىن. تەك ءبىر عانا ايتارىم: اكەدەن جۇققان مىنەز بە، الدە جاراتقان ماعان كۇرسىنۋ مەن كوز جاسىن قيماعان با، باسىما نە كۇن تۋسا دا جاسىعاننان جىلايدى، سيپاعانعا قۋلايدى دەپ ويلاماڭىز.
ماحمۇت: ءبارى راس. تەك التى الاشتىڭ قامى ءۇشىن، ازاماتتىڭ جانى ءۇشىن قاراقان باسىن وتقا دا ايداپ، وققا دا بايلاپ ارپالىسقان ەل اعاسىنا: اتاستىرىپ قويعان قىزىڭدى ماعان بەرەسىڭ دەپ الدىنان وتۋگە ۇياتسىز بەت كەرەك شىعار. اعايىن اراسىنا وت تاستاۋ دەگەن وسى ەمەس پە. مۇنىن جاۋلىقتان نەسى كەم؟
باعيلا: قىزدى كىم ايتتىرماعان. قۇدا تۇسكەن ارعى بەتتىڭ تەكتى ءبىر تۇقىمى دەپ ەدى. اتام مارقۇم ۋادەسىن بەرگەنمەن، اكەم كادەسىن العان جوق. ايمانداي اتىم، اقجۇنىستەي زاتىم بولماسا دا الاشتىڭ ءبىر ازاماتىنا قاتىن بولۋعا ەركىم بار شىعار. داۋعا ءبىتىم، جاۋعا توسقاۋىل بولىپ قۇرباندىققا كەتكەن قازاقتىڭ تالاي ۇرعاشىسىنان جانىم ارتىق دەمەيمىن، ءبىراق، وسى ءبىر ءجىپتىڭ كۇرمەۋىن شەشۋدى مەنىڭ وزىمە قالدىرىڭىز... ءجۇرىڭىز، وتىرعانمەن جەر تارتىلماس، وپىنعانمەن شەر سارقىلماس!..
وسى دىردۋدىڭ ۇستىنە قاجى كەلگەن.
تورتاي: توقتاتىڭدار مىناۋ جىن ويناقتى!
قاپيزانىڭ داۋىسى:
ەكى جىل قيماي كۇتكەن قايىن اتام
وسى ما سوندا بەرگەن العىس باتاڭ
ولسەم دە وتقا كۇيىپ، سۋعا باتىپ
قوينىنا ساڭىراۋ ءيتتىڭ قايتىپ جاتام؟!
تورتاي: توقتات!.. سوردى بەيباق! وسەگىڭ تاۋسىلعانىمەن ولەڭىڭ تاۋسىلعان جوق پا ەدى؟! زارىڭدى ماعان ەمەس، قۇدايعا ايت! قۇدايعا!
كوسە: بارەكەلدى!.. قاجەكەڭ دە كەلدى. مولدا دا وسىندا. نەكە سۋىن اكەلىڭدەر!.. ءاي، الگى ءجۇنىس قايدا؟
جىگىت: ول كىتاپقا كەتكەن. كىتاپ اكەلەم دەپ كەتكەن!
وسى كەزدە جۇرت شۋ ەتە قالادى. ءالىمحان ساڭىراۋ ءجۇسىپتى ارقالاپ كەلىپ ورتاعا تاستاي سالادى.
بايان: مىنا سورلىنى ءولتىرىپتى عوي! ءولتىرىپتى!..
كۇلان: قول قاتقان كىم بولدى ەكەن؟
ءالىمحان: قورىقپا، بايبىشە. قاجىنىڭ بۇل جولعى داۋى ورىستاردا. بەس قازاق-ورىس يتشە تەپكىلەپ، استىنداعى اتىن اۋدارىپ الىپتى. ءسىرا، بۋدان ءبىر نارسە سۇراسا كەرەك، مۇنىڭ تاس كەرەڭ ەكەنىن قايدان ءبىلسىن. ءوزىن اراشالاپ قالعانىممەن اتىن قايتارا المادىم.
قاجى: اتقا كەلگەن زاۋال ما، اجالىنا كەلگەن زاۋال ما؟!
ءالىمحان: بىرەۋىن ەپتەپ تانيمىن، ول دا مەنى تانىدى دا قارۋ كوتەرۋگە باتپادى. بەسەۋى دە مۇجىق كيىمىن كيگەن قازاق-ورىستار، ىشىندە كىشى اپيسەرى دە بار.
قاجى: بۇگىن ساڭىراۋدى ساباسا، ەرتەڭ ساۋىڭا مىلتىق كەزەندى دەي بەر!
قۇلان ءجۇنىستىڭ بەتىنە سۋ سەبەدى. ەسىن شالا جيعان ءجۇنىس جىندانعان ادامداي اتىپ تۇرىپ، ايعايىن سالىپ تەپكىلەنەدى.
ءجۇنىس: كەتىڭدەر!.. وتتىبويامايت!.. كەتىڭدەر!..
ءالىمحان: ءاي، ءجۇنىس! ويبايلاماي توقتا!..
ءجۇنىس: / جان-جاعىنا الاقتاپ، جۇرتتى تانعان سوڭ / ويباي-اي، ويباي! يۆاندار ساباپ كەتتى عوي! / تۇكىرگەندە ءبىر ءتىسى الاقانىنا تۇسەدى / ويباي-اي، ايتتىم عوي، جاعىم دا ساۋ ەمەس دەپ!.. / ماحمۇتتى كورىپ / مولدەكە! كىتاپ!.. نەكە قيىر!.. مىنە كىتاپ! / قوينىنان كىتاپ الىپ ۇسىنادى / وقىڭىز!.. قاتتى-قاتتى وقىڭىز!..
ماحمۇت: كىتابى نەسى؟.. نەكەسى نەسى؟:
بايان: تەكە ساسىعان بەيباق! سەنىڭ دە تەكتىدەن ءۇمىتىڭ بار-اۋ!
كوسە: مولدەكە، وقىپ جىبەرىڭىز! سۇراۋى جوق، سۇبابى سىزگە!
جۇرت قاز ءتىزىلىپ وتىرا قالىسادى. ماحمۇت كىتاپتى قايتارىپ بەرىپ:
ماحمۇت: كوزبە-كوز تيەمىن دەگەن ءسوزى بولماسا نەكە قيىلمايدى.
ءجۇنىس: نە دەدى؟ قيامىن دەدى مە؟
كوسە: ءيا، قيامىن دەدى. نەكە سۋىن اكەلىڭدەر!
ماحمۇت: مەن سىرتتان نەكە قيا المايمىن!
كوسە: / ماحمۇتقا / ا-ا؟.. / كوپكە / نە دەيدى؟ / قاجىعا / ءمۇيىزى قاراعايداي مولدالار دا باسقا ۇيدە وتىرىپ-اق وقي بەرەتىن ەدى عوي.
جىگىت: اۋ، بايى ولگەن قاتىننان دا ريزاشىلىق كەرەك پە؟! بۇل قايدان شىققان ءراسىم؟!
ماحمۇت: / قاجىعا / ءسىز عوي مەككەگە بارىپ قايتتىڭىز؟
ءقاجى: باردىم.
ماحمۇت: قاراجات شاپ قايتتىڭىز؟
قاجى: شاشتىم... شاريعات جولىنا.
ماحمۇت: قاراجات شاشىپ قاجى بولدىم، سونىمەن شاريعات جولىن ساتىل الدىم دەيسىز عوي؟!
قاجى: شىراعىم، مەككەنى كەرەكۋدىڭ بازارى دەپ وتىرسىڭ با؟ الدە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتكەننىڭ ءبارى قۇنىكەر دەپ پە ەدىڭ؟ مەككەگە بارعانىم راس، مەشىت سالۋعا اقشا بەرگەنىم دە راس. ماگاركي سونى ساۋدا دەسەڭ، نە سەن ساۋ ەمەسسىڭ، نە مەن ساۋ ەمەسپىن. ساۋاتتى دەگەنگە ساندالا بەرىپ، كوزى اشىق دەگەنگە كوكي بەرىپ كۋناھار بولماساق قايتەدى!
ماحمۇت: ساۋ ادامدى كەمتارعا زورلاپ قوسقان دا شاريعات جولىنا جاتا ما؟
قاجى: شاريعات جولى تەك قازاققا عانا جازىلعان دەپ كىم ايتتى؟ قازاقتىڭ قاتىنى مەن توسەگىن اڭدىسا شاريعاتتا قاسيەت قالا ما!
كوسە: شاريعاتپەن، بولماسا بولىسىمەن قورقىتپاق قوي. سوقىر كىسى سىبدىرىنان تانيتىن بولىستى مولدەكەڭنىڭ كومەيىنەن كورىپ وتىرعان جوقپىز با!
ماحمۇت: مەيلى، شاريعات جولىن تارىك قىلساڭىز، مەيىرىم، ادامشىلىق جولى قايدا؟
قاجى: ونى بولىسىڭنان سۇرا. كەزىندە قارا باستاعان قىرىق سەگىزىمنىڭ بوداۋىنا بوساعاما قۇلىندى بيە بايلاپ كەتىل ەدى. ەندى سونى دا كوپسىنىپ، سىلەكەيىن داۋلاپ جۇرگەننەن ساۋ ما؟
ماحمۇت: مەن داۋ قۋعان ادام ەمەسپىن.
ءقاجى: داۋ قۋعان جاۋ قۋعاننان جامان. جاۋ قۋساڭ نە جەڭەسىڭ، نە ولەسىڭ. داۋدىڭ ءتۇبى جوق، جاۋ كوبەيتكەننەن باسقا باسىڭا داۋا تاپپايسىڭ. الماعايىپ زاماندا الباستىنىڭ ءبارى اۋليە دەۋشى ەدى، اقىلىڭ وزىق پا، اقىندىعىڭ وزىق پا، ونى دا بىلە الماي وتىرمىن. شارتىن بىلمەي جاتىپ شاريعاتپەن الىسپا، جاسىڭدى بىلمەي جاتىپ ءباليعاتتا اداسپا. سەنىڭ باسىڭ اردە تۇر، مەنىڭ باسىم كوردە تۇر. تاڭداماق شارعا مەن سەنەن بۇرىنىراق جەتەتىن شىعارمىن. كۇناڭدى ارقالاپ مەن كەتپەيىن، وبالىمدى ارقالاپ سەن قالما!
قاپيزانىڭ داۋىسى: / شىمىلدىق ىشىنەن / جىبەرىڭدەر! بوساتىندار! / جۇلقىنىپ شىعىپ / مولدەكە، وقي بەرىڭىز! وقىڭىز! تەك مىنا سۋعا دۋعا ەمەس، ۋ قوستىم دەپ وقىڭىز!.. شاريعات جولىنا سىيماي تۇرمىن! ادامشىلىق جولى ماعان ارام ەكەن! ەندىگى قالعانى تەك اقيرەت جولى شىعار! / قىل ارقاندى موينىنا سالادى /.
ماحمۇت: / ارقانعا جارماسىپ / وزىنە ءوزى قول قاتقان جانازاسىز كومىلمەك. وزىنە ءوزى قول قاتقاندى كورە تۇرىپ اراشا تۇسپەگەن دە كۇناحار! مىنا تۇرعان ءبارىمىزدى يمانسىز قالدىرعىڭ كەلمەسە، ارقاندى ماعان بەر! / ارقاندى تارتىپ الادى /.
قاپيزا: / ماحمۇتقا / قورقامىن دەڭىز؟! / كوپكە / قورقامىن دەڭدەر؟! بۇل دۇنيەدە وبالدى بىلمەگەندە، و دۇنيەدە يمان كەرەك بولىپتى-اۋ!..
ماحمۇت: مەن ساعان شاريعات جولىمەن بوستاندىق بەردىم. قالعانىن بيلەر بەكىتكەن قۇرىلتايدىڭ زاڭى شەشەدى.
جىگىت: نە دەيدى؟
كوسە: نە دەۋشى ەدى، بولىستىڭ شىعارعان كيىز كىتابىنا سىلتەپ تۇر دا!.. قايران مال!..
ءجۇنىس: / كوسەنى جۇلقىلاپ / نە دەيدى؟! مال دەي مە؟! / جۇگىرىپ بارىپ اكەسىن جۇلقىلاپ / مال دەپ جاتىر ما؟!
قاجى: مال!.. / ءجۇنىستى يتەرىپ جىبەرىپ / مال!.. ادامىن الىپ، مالىن قالدىرعانداي ماڭدايىم نەتكەن مايلى ەدى؟!.
ءجۇنىس: / قاپيزانى جۇلقىلاپ / ارىستاي ءىنىمدى جۇتىپ ەدىڭ، ەندى اق مالىمدى جۇتايىن دەدىڭ بە؟! جەر-كوككە سىيماعان الدە قار!..
ماحمۇت اراشا ءتۇسىپ ءجۇنىستى اجىراتپاق بولادى. وسى كەزدە مۇسا كەلەدى.
مۇسا: ماحمۇت!.. / جۇرت تىم – تىرىس / سەنى بولىس ىزدەپ جاتقان كورىنەدى. / ماحمۇت شىعىپ كەتكەن سوڭ / اسسالاۋماعالايكۋم، قاجەكە!
قاجى: / بۇرىلماستان، قوزعالماستان / ءا، توبە بي؟! الەي بولسىن!.. توبە بي اۋىل اراسىندا جۇرە بەرمەيتىن، اعايىن داۋىنا جۇگىرە بەرمەيتىن ەدى عوي. تىنىشتىق پا؟
مۇسا: مىناۋ ورتەنىپ تۇرعان زاماندا، ەر-ازامات وت كەشەيىن دەپ تۇرعاندا تىنىشتىق قايدان بولسىن. ونىڭ ۇستىنە جەر داۋى جانە جاعالاسىپ... پەرەسەلەن باسقارماسىنىڭ ءماسليحاتىنان ورالىپ كەلە جاتىپ جولاي سوققانىم دا. ونىڭ ۇستىنە يگى-جاقسىلاردىڭ ءبارى وسى اۋىلدا كورىنەدى. بولىستىڭ دا ايتقان سالەمى بار ەدى، ونى ءوز اۋزىنان ەستىگەن شىعارسىز.
قاجى: كوردىم. يشاراتىن بەرگەن جوق. اۋزى دۋالى دەپ سەنىڭ ارتىڭا تىعىلعانى شىعار. ابدىكەرىم بولىستىعىن جۇمساپ وتىر ما، اعايىنشىلىعىن الدىنا سالىپ وتىر ما؟
مىنا جۇرت كەتسىن دەگەندەي مۇسا كوپشىلىكتى كوزىمەن ءسۇزىپ شىقتى. ەمەۋرىندى تۇسىنە قويعان قاجى سول كوپتى يەگىنىڭ ىزعارىمەن تاراتقان. ەكەۋى وڭاشا قالعان سوڭ...
مۇسا: ءسىزدى ارعى بەتكە كەتەيىن دەپ جاتىر دەگەندى ەستىدىك. بوتەن جەردىڭ نۋىن جۇرتتاعانشا ازداعان مالدىڭ باقايىڭ قۇرتتاپ ەل ىشىندە وتىرعانىڭىز ءجون ەدى عوي.
قاجى: ونىڭ راس. بارىمدى قۇداي جولىنا قۇربان ەتىپ يمان تىلەپ ەدىم، ماعان بىتكەن ب ا ق -داۋلەت تە سول ازعانتاي مالمەن بىتكەن شىعار. التى الاسى، بەس بەرەسىم جوق ارعى بەتتىڭ اباقتارىن قويىپ، ءوز اعايىنىم — مارقاعا بارىپ سىيسام دا جارار. قوڭ ەتىن كەسىپ بەرمەسە دە تەرەڭ قازىپ، تەپكىلەپ كومەتىن مۇسىلمان تابىلار دەپ وتىرمىن.
مۇسا كوشسەك كولىگىمىز ءبىر، قونساق كوڭىلىمىز ءبىر بولسىن دەپ بولىس ءسىزدى قوڭسىلىققا شاقىرىپ وتىر.
قاجى: كوشكە ەرە المايتىن، جۇرتتا قالا المايتىن جاسقا كەلگەنىم راس. بولىستىڭ قاناتىنىڭ استىندا بولعانىم جاقسى-اۋ، ءبىراق ەلىڭ مەنى ساناتقا قوسار ما ەكەن؟ ءتۇبى كەلىمسەك ەدىم، زورلىقپەن تەلىنگەن اعايىن دا اسىراندى كۇشىك سياقتى، يتاياق باسىندا تالانا بەرەتىنىن نەگە ەسكەرمەگەن؟
مۇسا: جات جۇرت تالاعاندا دا جارامىزدى جالاپ جازعان قاراتاي ەدىك، اعايىننىڭ ازۋىن قاعۋعا دا شامامىز جەتەتىن شىعار. كوڭلىڭىزدە قىجىل بارىن بىلەمىن، سول زاپىراندى كوكىرەكتە ساقتاي بەرمەي لوقسىپ تاستايتىن دا ۋاقىت جەتكەن جوق پا.
قاجى: ەسكى جارانى قوزعاپ قايتەمىز، جاڭاسىنىڭ ءوزى دە قاجىتىپ بولعان جوق پا. ومىردەن قۇيرىق-جالسىز ەتىپ بارام، ارتىمدا اقىماقتان بولسا دا تۇياق قالسا دەپ ەدىم.
مۇسا: بولىستىڭ تاعى ءبىر سالەمى دە وسى. جىلاتپاسا ەكەن دەپ ەدى...
قاجى: ءتۇسىنىپ وتىرمىن. بۇگىن ساڭىراۋى ساۋىرلاپ قۋسا، ەرتەڭ كەرەڭى كىسىنەپ شاينايدى دەگەنى عوي. التاي اسىپ شيىرلاپ، ارامتەر بولعانشا، مانادان وسىنىڭدى تۇرا ايتپادىڭ با. ەسەردەن ەسسىز تۇقىم العانشا، ەستىنىڭ ەسىگىندە جۇرگەنى دە دۇرىس شىعار. قىز سوڭىنان ەرمەيتىن قازاق، كەلىننىڭ قوسىنا جارماسىپ قوڭسىلىق سۇرامايتىنىن دا ابدىكەرىم ەسەپكە الىپ وتىر-اۋ. ويتپەسەڭ ورىستىڭ وتىن، قازاقتىڭ قازانىن جالاڭاش قولمەن قاتار ساپىرارمىسىڭ! بولىسىڭا ايتا بار: جىلاتپايمىن، قور قىلمايمىن دەسە قولىمنان كەلىپ السىن. تويىن جاساپ، قىزداي قىلىپ ۇزاتامىن. بولماسا وسى توي سونىكى. ەگەر بولىس باسىنا وسىنى نامىس كورمەسە، مەن دە سەرتىمدى بۇزبادىم.
ەكىنشى كورىنىس
باياعى سول ساحنا. ابدىكەرىم جالعىز. قولىندا دومبىرا. ءبىر اۋەندى تولعاپ وتىرعان.
ابدىكەرىم:
الاشتان ارازدىقپەن اۋعانىم جوق
انت بۇزىپ، ار-نامىستان ازعانىم جوق
اق سەمسەر، كوك نايزانىڭ كۇنى قايدا
ايقاسىن، ات سالىسار اۋدانىم جوق
الاشىم ءار التايدان كوشەر مە ەكەن؟
ارۋاق امالسىزدى كەشەر مە ەكەن؟
اڭىراپ بورداي توزعان قايران جۇرتىم
ارتىندا ۇرپاق قالىپ وسەر مە ەكەن؟
الاشقا مەكەن بولعان ءور شابانباي
اڭ قۇرلى قويناۋىڭنان جەر تابا الماي
ارمانسىز، تەكسىز تۋعان كەمباعالداي
اح ۇردىم قارىنداستى مەن باعا الماي!
قىردان دا، قىرىمنان دا پانا كورمەي
جاتقا دا، جاقىنعا دا باعا بەرمەي
باسپىن دەپ ءبىر تايپا ەلگە ءماز بولىپتى
ازابىڭ الدا شىعار قالساڭ ولمەي!..
مۇسا: ماحمۇت!.. / جۇرت تىم – تىرىس / سەنى بولىس ىزدەپ جاتقان كورىنەدى. / ماحمۇت شىعىپ كەتكەن سوڭ / اسسالاۋماعالايكۋم، قاجەكە!
قاجى: / بۇرىلماستان، قوزعالماستان / ءا، توبە بي؟! الەي بولسىن!.. تەبە بي اۋىل اراسىندا جۇرە بەرمەيتىن، اعايىن داۋىنا جۇگىرە بەرمەيتىن ەدى عوي. تىنىشتىق پا؟
مۇسا: مىناۋ ورتەنىپ تۇرعان زاماندا، ەر-ازامات وت كەشەيىن دەپ تۇرعاندا تىنىشتىق قايدان بولسىن. ونىڭ ۇستىنە جەر داۋى جانە جاعالاسىپ... پەرەسەلەن باسقارماسىنىڭ ءماسليحاتىنان ورالىپ كەلە جاتىپ جولاي سوققانىم دا. ونىڭ ۇستىنە يگى-جاقسىلاردىڭ ءبارى وسى اۋىلدا كورىنەدى. بولىستىڭ دا ايتقان سالەمى بار ەدى، ونى ءوز اۋزىنان ەستىگەن شىعارسىز.
قاجى: كوردىم. يشاراتىن بەرگەن جوق. اۋزى دۋالى دەپ سەنىڭ ارتىڭا تىعىلعانى شىعار. ابدىكەرىم بولىستىعىن جۇمساپ وتىر ما، اعايىنشىلىعىن الدىنا سالىپ وتىر ما؟
مىنا جۇرت كەتسىن دەگەندەي مۇسا كوپشىلىكتى كوزىمەن ءسۇزىپ شىقتى. ەمەۋرىندى تۇسىنە قويعان قاجى سول كوپتى يەگىنىڭ ىزعارىمەن تاراتقان. ەكەۋى وڭاشا قالعان سوڭ...
مۇسا: ءسىزدى ارعى بەتكە كەتەيىن دەپ جاتىر دەگەندى ەستىدىك. بوتەن جەردىڭ نۋىن جۇرتتاعانشا ازداعان مالدىڭ باقايىن قۇرتتاپ ەل ىشىندە وتىرعانىڭىز ءجون ەدى عوي.
ءقاجى: ونىڭ راس. بارىمدى قۇداي جولىنا قۇربان ەتىپ يمان تىلەپ ەدىم، ماعان بىتكەن باق-داۋلەت تە سول ازعانتاي مالمەن بىتكەن شىعار. التى الاسى، بەس بەرەسىم جوق ارعى بەتتىڭ اباقتارىن قويىپ، ءوز اعايىنىم — مارقاعا بارىپ سىيسام دا جارار. قوڭ ەتىن كەسىپ بەرمەسە دە تەرەڭ قازىپ، تەپكىلەپ كومەتىن مۇسىلمان تابىلار دەپ وتىرمىن.
مۇسا كوشسەك كولىگىمىز ءبىر، قونساق كوڭىلىمىز ءبىر بولسىن دەپ بولىس ءسىزدى قوڭسىلىققا شاقىرىپ وتىر.
قاجى: كوشكە ەرە المايتىن، جۇرتتا قالا المايتىن جاسقا كەلگەنىم راس. بولىستىڭ قاناتىنىڭ استىندا بولعانىم جاقسى-اۋ، ءبىراق ەلىڭ مەنى ساناتقا قوسار ما ەكەن؟ ءتۇبى كەلىمسەك ەدىم، زورلىقپەن تەلىنگەن اعايىن دا اسىراندى كۇشىك سياقتى، يتاياق باسىندا تالانا بەرەتىنىن نەگە ەسكەرمەگەن؟
مۇسا: جات جۇرت تالاعاندا دا جارامىزدى جالاپ جازعان قاراتاي ەدىك، اعايىننىڭ ازۋىن قاعۋعا دا شامامىز جەتەتىن شىعار. كوڭىلىڭىزدە قىجىل بارىن بىلەمىن، سول زاپىراندى كوكىرەكتە ساقتاي بەرمەي لوقسىپ تاستايتىن دا ۋاقىت جەتكەن جوق پا.
قاجى: ەسكى جارانى قوزعاپ قايتەمىز، جاڭاسىنىڭ ءوزى دە قاجىتىپ بولعان جوق پا. ومىردەن قۇيرىق-جالسىز ءوتىپ بارام، ارتىمدا اقىماقتان بولسا دا تۇياق قالسا دەپ ەدىم.
مۇسا: بولىستىڭ تاعى ءبىر سالەمى دە وسى. جىلاتپاسا ەكەن دەپ ەدى...
قاجى: ءتۇسىنىپ وتىرمىن. بۇگىن ساڭىراۋى ساۋىرلاپ قۋسا، ەرتەڭ كەرەڭى كىسىنەپ شاينايدى دەگەنى عوي. التاي اسىپ شيىرلاپ، ارامتەر بولعانشا، مانادان وسىنىڭدى تۇرا ايتپادىڭ با. ەسەردەن ەسسىز تۇقىم العانشا، ەستىنىڭ ەسىگىندە جۇرگەنى دە دۇرىس شىعار. قىز سوڭىنان ەرمەيتىن قازاق، كەلىننىڭ قوسىنا جارماسىپ قوڭسىلىق سۇرامايتىنىن دا ابدىكەرىم ەسەپكە الىپ وتىر-اۋ. ويتپەسەڭ ورىستىڭ وتىن، قازاقتىڭ قازانىن جالاڭاش قولمەن قاتار ساپىرارمىسىڭ! بولىسىڭا ايتا بار: جىلاتپايمىن، كور قىلمايمىن دەسە قولىمنان كەلىپ السىن. تويىن جاساپ، قىزداي قىلىپ ۇزاتامىن. بولماسا وسى توي سونىكى. ەگەر بولىس باسىنا وسىنى نامىس كورمەسە، مەن دە سەرتىمدى بۇزبادىم.
ەكىنشى كورىنىس
باياعى سول ساحنا. ابدىكەرىم جالعىز. قولىندا دومبىرا. ءبىر اۋەندى تولعاپ وتىرعان.
ابدىكەرىم:
الاشتان ارازدىقپەن اۋعانىم جوق
انت بۇزىپ، ار-نامىستان ازعانىم جوق
اق سەمسەر، كوك نايزانىڭ كۇنى قايدا
ايقاسىپ، ات سالىسار اۋدانىم جوق
الاشىم ءور التايدان كوشەر مە ەكەن؟
ارۋاق امالسىزدى كەشەر مە ەكەن؟
اڭىراپ بورداي توزعان قايران جۇرتىم
ارتىندا ۇرپاق قالىپ وسەر مە ەكەن؟
الاشقا مەكەن بولعان ءور شابانباي
اڭ قۇرلى قويناۋىڭنان جەر تابا الماي
ارمانسىز، تەكسىز تۋعان كەمباعالداي
اح ۇردىم قارىنداستى مەن باعا الماي!
قىردان دا، قىرىمنان دا پانا كورمەي
جاتقا دا، جاقىنعا دا باعا بەرمەي
باسپىن دەپ ءبىر تايپا ەلگە ءماز بولىپپىن
ازابىڭ الدا شىعار قالساڭ ولمەي!..
ماحمۇت كەلەدى. بولىستى ءۇنسىز تىڭداپ ءبىراز تۇرادى.
ماحمۇت: دويىردىڭ ورنىنا دومبىرا ۇستاپسىز. بۇل دا سىزگە جاراسادى ەكەن!
ابدىكەرىم: سەن تۇرعاندا ولەڭدى قورلاپ قايتەمىز. مەنىكى انشەيىن كوڭىلدىڭ جۇبانىشى عوي.
ماحمۇت: جاي شاقىرتتىڭىز با؟
ابدىكەرىم: الاشتىڭ مۇڭى ءبىر باسقا، اعايىن مۇڭى ءبىر باسقا. بايى ولگەن ءبىر قاتىننىڭ تاعدىرى ماحمۇت ارالاساتىن داۋ ەمەس. بەيعام كەلە جاتىپ اياعىڭدى بالشىققا تىعىپ العانمەن بىردەي، بىلعانىشى جۇلىعىڭا جەتپەسە دە جەركەنىشى تۇلا بويىڭدى تۇرشىكتىرەدى. ەسىڭدە بولسىن، اقىنعا قالام ورنىڭا قامشى ۇستاتقىم كەلمەيدى.
ماحمۇت: ال ناقاق كوزدەن جاس كورسەم شە؟
ابدىكەرىم: ەل بولعان سوڭ جاقسىسى دا، جامانى دا، ادامى دا، ارامى دا بار. تەك جاماننىڭ ەنشىسىن جاقسىدان وندىرەم، ادالدى ارامنىڭ ىرقىنا كوندىرەم دەي كورمە... مىناۋ پوشتانى قاراپ شىقسىن دەپ شاقىرىپ ەدىم. بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ قازاق جۇرتىنا ۇندەۋ ارناعان ەكەن. شاكارىم مەن تۇراعۇلدان حات الدىم. قۇپياسى جوق، قاجەت دەسەڭ ونى دا قاراۋىڭا بولادى. سونان سوڭ ۇستىڭنەن تۇسكەن شاعىم دا بار.
ماحمۇت: بولىستىڭ وزىنەن باسقا ەشكىمدى رەنجىتكەن جوق ەدىم.
ابدىكەرىم: شاعىم بولىستان دا جۋان بايبىشەدەن ءتۇستى. سەن بۇلاۋدان باس تارتتى دەيدى عوي.
ماحمۇت: بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلعانداي مەن قايدان شىققان حانزادا ەدىم؟
ابدىكەرىم: سەن ماحمۇتسىڭ! قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولام قاراڭعىلىقتىڭ كەگىنە كۇن بولماعاندا كىم بولام؟! — دەگەندى ماحمۇت ايتتى – اۋ دەيمىن.
ماحمۇت: ابەكە، ەستۋىمشە، ءسىزدىڭ دە ءۇرىپ ءىشىپ، شايقاپ توگىپ وتىرعانىڭىز شامالى سياقتى. ازعانتاي ساۋىننىڭ ءوزى دە اعايىننىڭ بايلاپ بەرگەنى دەسەدى. اۋىزعا قيماي وتىرعان اققا ماحمۇتتىڭ شومىلىپ جاتقانى قايدان جۇققان كەپيەت؟!
ابدىكەرىم: وسى ەلدە نە بار-مەنىكى. مەندە نە بار-وسى ەلدىكى. مەن مال جيام دەگەن قازاق ەمەسپىن، ەل جيسام دەپ ەدىم. پەتەربۋرگتان ورمان شارۋاشىلىعى اكادەمياسىن تاستاپ كەتكەندە بولىستىڭ ءمورىن ىزدەپ كەلگەم جوق. مەنى ەل ۇستاپ وتىر. ال ەلدى ۇستاپ وتىرۋعا مەنىڭ بەدەلىم مەن بەتىم جاراي ما، جاراماي ما، وعان كوزىم جەتكەن جوق.
ماحۇت: جەتەككە جۇرمەيتىن اعايىندى ەل قىلام دەيسىز. قيامەتتە اقىل قوسا المايتىن، قياناتتا ارقاسىن توسا المايتىن ماسىلدىڭ نەسى اعايىن، جاتتان نەسى كەم؟
ابدىكەرىم: ەل ىشىندە ىرگەسىنەن يتكە كولەڭكە بەرمەيتىن كىساپىر دە بار، كولەڭكە ىزدەگەن كوپەك ءيتتىڭ كولەڭكەسىنەن دە پانا دامەتكەن مۇساپىرلەر دە تولىپ جاتىر. كىساپىردى كۇستانالاپ، ءمۇساپىردى مۇسكەنەلەي بەرسەڭ، ءوزىڭ دە يت بولىپ ءۇرىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل.
... ومىردە نەشە ءتۇرلى ۋدى ءىشتىم
نەشە ءتۇرلى ازاپقا، جانىم، ءتۇستىڭ
اعايىننىڭ ىشىنەن الا شىقسا
جاۋ ىشىندە بار ما ەكەن سونان مىقتىڭ؟
— دەگەندى دە ماحمۇت جازعان. اعايىندى جاۋ دەۋگە اۋزىم بارمايدى، تەك مەنى شارشاتاتىنى دا الاسى ەكەنى راس. بيت باستى دەپ تونىڭدى وتقا لاقتىراسىڭ با. اعايىن سەنى تۇسىنبەسە، الدىمەن ءوزىڭدى ايىپتا.
ءالىمحان كەلەدى.
ءالىمحان: مىرزا، شاقىرتقان ستارشىندارىڭىز تۇگەل جينالدى.
ابدىكەرىم: كىرسىن.
ستارشىندار كەلىپ جايعاسا باستايدى. ءبىرى قاقىرىپ، ءبىرى كەكىرىپ، ءبىرى ءتىسىن شۇقىپ ابىگەر.
ابدىكەرىم: تۋ قاتىننىڭ تويىنان تويىپ شىققان سياقتىسىڭدار عوي.
شەرۋشى: تۋ قاتىن با، تۇمسا قاتىن با، ونىڭ ەتەگىن كوتەرگەن ەشكىم جوق. بىلسەڭ ءوزىڭ بىلەسىڭ دە... جەسىردىڭ جەتىم اق شالعان قىزىعىن دا بىزگە كوپ كورىپ تۇرسىڭ با؟
ستارشىندار اۋزىن باسىپ مىرس-مىرس كۇلگەن بولادى. ابدىكەرىم مۇنى كوزىنىڭ قيىعىمەن بايقاعان. وزىنە لاقتىرىلعان تاستى ىشىمەن سەزىپ تۇر.
ابدىكەرىم: قۇلقىن كەپتەيتىن كەيپىمىز قايسى؟! سامايلار قايدا؟
ءالىمحان: تويعا جينالعانداردىڭ ءتورت كوزى تۇگەل. قوساعاشتاعىلار جەر شالعاي بوپ جەتە الماي قاپتى.
شەرۋشى: اعايىنبىز دەپ انت بەرىپ كىرگەنىنە ەكى ءجۇز جىل بولسا دا جاتتىعىن ۇمىتپايدى ءا؟!.
كالىم: ساماي كەلمەسە شىرەنەتىن ءجونى بار. ارعى بەتتە قۇداندالى جەكجاتى، ارقا سۇيەر ون ەكى اتا اباقتار وتىرعان جوق پا!
ابدىكەرىم: قۇيرىعىڭا قىل باتپاي وتىرىپ وت ۇرلەۋگە ماستاقسىڭدار! / ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ىمداپ / ءالىمحان!..
ءالىمحان قاعاز اكەلىپ ۇسىنادى. بولىس قاراپ شىعىپ:
ابدىكەرىم: مىنا تۇرىڭمەن سەن ەركەك كىندىكتىدەن قاراتايعا تىگەرگە تۇياق قالدىرماسسىڭ!.. داۋلەتتە قانشا تۇگىن بار؟
ءالىمحان: بەس ءجۇز.
ابدىكەرىم: ول وت باسى عوي. وت باسىن ۇمىت! مەن قارا شاڭىراقتى سۇراپ تۇرمىن!
ءالىمحان: بەس ءجۇز... / قيپاقتاپ / ونى ەندى... ونى ءوزىڭىز دە بىلەسىز عوي...
ابدىكەرىم: ستارشىندىققا سەنى سايلادىق پا دەسەك، سەن مەنى جالداپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي. اعايىننىڭ اتىن اۋدارىپ الساڭ دا مەنىڭ اتىمدى ساتادى دەيدى، بىرەۋدىڭ قاتىنىن تارتىپ الساڭ دا بولىسقا كەرەك دەپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟ بىرەۋى بولىس بولدى دەپ بۇكىل داۋلەتكە جۋاندىق قايدان كەلگەن؟!
ءالىمحان: اللا ساقتاسىن!
ابدىكەرىم: استىندا شولاق بايتالىڭ، باسىڭا تارتساڭ بالاعىڭا جەتپەيتىن شولاق كورپەڭ بار ەدى، اۋزىڭ اسقا، اۋىڭ اتقا ءتيىپ، دوڭگەلەك داۋلەت جيىلسىن. مالساقتىعىڭدى كورىپ قايران قالامىز، ەل ىسىنە كەلگەندە قايراڭداپ قالاتىنىڭ قالاي؟ بار، تۇزەت مىناۋىڭدى! ەرتەڭ ۇلىق كەلگەندە بەس ءجۇز دەپ سايراپ تۇرماساڭ بولدى. ەسىندە بولسىن، داۋلەتتە ءجۇز – اق ءتۇتىن، بۇكىل قاراتايدا ەكى-اق مىڭ ءتۇتىن بار!..
ءالىمحان ءتىزىمىن الىپ كەرى قايتادى. ستارشىندار بوقشالارىنان تىزىمدەرىن الىپ سىزا باستايدى. ەسىمحان كەلەدى. باسىندا قاسقىر تىماق، قولىندا سالىڭگىردەي قامشى، ولەڭدەتە كىرەدى: "تورىنى تالعا بايلاپ كەلگەن قانداي، قوينىنا تورى قىزدىڭ كىرگەن قانداي"!. جونەكەي ستارشىنداردىڭ موينىنا اسىنعان بوقشالارىن قامشىسىمەن ءبىر-بىر ءتۇرتىپ:
ەسىمحان: ياپىراي، وسى ەلدىڭ قوشقار-تەكەسىنىڭ كۇيەگىن ستارشىندار كيىپ الىپتى دەپ ەدى، قۇداي ۇرعاندا كەلىندەر قىسىر قالىپ جۇرمەسە جارار ەدى!..
ارالباي: ەساعا، ونسىز دا قاجىپ جۇرگەن قازاقتىڭ قۇيرىعىنا قالجۋىر بايلاعاندى قويساڭىزشى!
ابدىكەرىم: اسسالاۋماعالەيكۋم، ەساعا! مىنا شىلدەنىڭ شىلىڭگىرىندە قاسقىر تىماعىڭىز نە؟
ەسىمحان: / تىماعىن شەشىپ، ىشىنەن قاعاز الىپ بەرەدى / سەن قاراتايدىڭ بۇكىل يتتەرىن جيناپ جاتىر دەگەن سوڭ قورقىتايىن دەپ كيىپ ەدىم.
ابدىكەرىم: / قاعازدى جۇگىرتىپ شىعىپ / ەساعا، جەتى اتا شوڭمۇرىننان بار تاپقانىڭىز وسى-اق پا، الدە شوڭمۇرىننىڭ قاتىندارى قىزدان باسقا تاپپاي ما؟
ەسىمحان: سول بۇكىل قاراتايدى ەل قىلىپ وتىرعان شوڭمۇرىننىڭ قىزدارى ەكەنىن ۇمىتپاڭدار!
ماحمۇت: ەساعا، قىزدارىڭىزدىڭ كوپتىگىنەن ەكەن عوي، بۇل ەلدىڭ ءار وشاقتا قوس-قوستان توقال ۇستاپ وتىرعانى.
ەسىمحان: ياپىراي، مولدەكە-اي، وسەگىمىزدەن ولەڭىمىز قىمبات جۇرت ەدىك، ءار ءسوزىڭدى داۋلەتتىڭ قىزدارى تۇمار قىپ تاعىپ ءجۇر دەپ ەستىدىك. / بولىسقا سىناي قارايدى /. بىزدە جەردە جاتقان تەسىك مونشاق جوق. ءبىراق، جەتى اتامىزدى ساناپ وتىرامىز: جامانىمىز دا، جاقسىمىز دا، ءيتىمىز دە، يگى-جاقسىمىز دا. جەتى اتانى ۇمىتقاننىڭ جەتىسكەنىن قايدان كوردىڭ؟.. ءيسى قازاقتى اتاعا تەلىمەسەڭ ادامشىلىقتان كەتەدى، رۋعا تەلىمەسەڭ ۇراننان جاڭىلادى. قاراتاي قايماعى ۇيىپ وتىرماسا دا قايعىسىمەن ەنشىلەس ەل ەدى، ازاماتىنان كورى ارۋاعىن قاتتى سىيلايدى. وتكەنىمەن ءومىر سۇرگەن ەلگە ۇنەمى وسىنى ەسىنە سالىپ وتىرماساڭ ەس كىرمەيدى. بىزدە ءبىر-اق زاڭ بار، ءبىر-اق سوت بار، ول — اعايىنشىلىق! ءوز قوتىرىن ءوزى قاسىپ، ءوز دەمىن ءوزى جۇتقان جۇرتتىڭ وسىدان باسقا تاۋبەسى جوق!
كالىم: / شيقىلداپ كۇلىپ / قۇداي قالاسا، شوڭمۇرىننىڭ تاعى ءبىر ءۇش قىزىنا باي تابىلىپ قالدى-اۋ!
شيمويىن: / بولىسقا / ابەكە، مىنا ەساعاڭ ءۇش مۇجىقتىڭ مىلتىعىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن الىپ سوعىپ، سۇندەتكە وتىرعىزىپتى دا اتتارىنا تەرىس تاڭىپ قويا بەرىپتى. سونان با، قازاق-ورىستاردىڭ زورلىعى جيىلەپ كەتتى. جايلاۋعا ارقانمەن سۇيرەسەڭ اياق باسپايتىن نەمەلەر بيىل كۇپىنىڭ بيتىڭدەي ءورىپ ءجۇر. قارۋ اسىنىپ كەلەدى دە جوق ىزدەگەن بوپ كولگىرسيدى، كورمەدىك دەسەك ورىستەن جىلقىمىزدى ايداپ كەتىپ جاتىر.
ابدىكەرىم: راس پا، ەساعا؟
ەسىمحان: باياعىدا كەرجاقتار جەر ءۇشىن قازاقتارعا بەسىكتەگى بالاسىن بەرىپ جاتقاندا ءبىزدىڭ جارىلعاس اۋىلىنا قارىزدار بولىپ قالعان ەكەن. مەن كوپ بولسا ءۇش كەرجاقتى مۇسىلمان قىلىپ قارىزىمدى قايتارىپ العان شىعارمىن. ال مۇجىقتار ەل جايلاۋعا كەتىسىمەن زەملەمەردى ەرتىپ كەلىپ، بەس اۋىلدىڭ قىستاۋى مەن تەبىنىن كەسىپ الىپتى دا دىڭگەك ورناتىپ، تاس ءۇيىپ كەتىپتى. مۇجىقتار قازاقتا كەتكەن قاي اتا-باباسىنىڭ قارىزىن قايتارىپ جاتىر ەكەن؟!
شەرۋشى: جەرىمىزگە ءتۇستى دەپ وتىرىكتەن-وتىرىك مالىمىزدى قاماپ، ون تۇياقتان ءبىر جىلقىنى ۇستاپ قالىپ جاتىر.
شيمويىن: سولداتوۆتىڭ قازاق-ورىستارى پەرەسەلەندەرگە موشەك-موشەك وق ءدارى، مىلتىق تاراتىپ ءجۇر. بۇلارعا توپالاڭ ءتيدى مە، الدە وسىنىڭ ارتىندا ءبىر توپالاڭ كەلە جاتىر ما؟
ارالباي: قارۋدى قارعا اتسىن دەپ تاراتپاعان شىعار. مۇجىقتاردىڭ جانجال ىزدەپ وتىرعانى راس.
ەسىمحان: شوتقا قاققانداي سايرايسىڭدار، مۇجىقتىڭ قاتىندارىنىڭ قوينىنان شىققاننان ساۋمىسىڭدار؟!
ابدىكەرىم: اتقا قونباي جاتىپ اڭعالدىق جاسامايىق. / ەسىمحانعا / كاپىردىڭ ءۇشىنشى سيراعىن كەسىپ تاستاساڭ دا مۇسىلمان بولمايدى. ازىرگە جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسپالىق.
مۇسا كەلەدى. قاسىندا ورىس شەنەۋنىگى بار.
مۇسا: جىلاننىڭ قۇيرىعى نارىڭدا، باسى سارىمساقتىعا جەتتى. ەكى وترياد قازاق-ورىسى، ءجۇز مىلتىق سولداتى بار. پريستاۆ ءتىزىم تاپسىرۋعا ءۇش كۇن، جىگىتتەردى جيناۋعا جەتى كۇن مۇرسات بەرىپ وتىر. وسى مەرزىمدە بۇيرىق ورىندالماسا، جەتى رۋدان جەتى زالوجنيك قاماتتىرىپ، ەلگە جازالاۋشى وترياد شىعارامىن دەيدى. جارلىقتىڭ كەش جەتكەنىن، ەلدىڭ جايلاۋدا شاشىلىپ وتىرعانىن ايتىپ، وسىنىڭ وزىنە دە زورعا توقتاتتىق.
ابدىكەرىم: سونشا نەگە كەشىكتىڭىز؟
مۇسا: جەر كوميسسياسىنىڭ ءماسليحاتى ۇستاپ قالدى.
ابدىكەرىم: زامان اپالاڭ-توپالاڭ بولىپ جاتقاندا قىسىپ بارا جاتقان ول نەتكەن كوميسسيا؟
مۇسا: ءتۇتىن سالىعىنان قۇتقارامىن دەپ وت باسىن كەم جازدىرعان ءوزىڭ ەدىڭ، پەرەسەلەن باسقارماسى: جان باسىنا شاققاندا مۇجىقتار سىباعاسىنان كۇر قالىپ، قازاقتار شالقىپ جاتىر، ارتىق جەردى قايتا بولىسەمىز دەپ شاتاق شىعارۋدا. مال باققان جۇرتقا ءورىس پەن شابىندىق كەرەك، ارتىق جەر دەپ وتىرعانىڭ التايدىڭ شىڭى مەن تاۋ-تاسى دەپ بۇل داۋدى دا كەيىنگە قالدىردىق.
ابدىكەرىم: بىلاي تارتساڭ اربا سىنادى، بىلاي تارتساڭ وگىز ولەدى. "سورى قالىڭ سوققى جەگەن نىشانامىز!"... پاتشانىڭ سويىلىنا ساۋىرىڭدى توسقانىن بولماسا، ارقا سۇيەر قامالىپ ەمەس، قانايدىڭ يمپەراتورى قيقالاپ جۇتپاسا، قيىقتىڭ شەتىن دە ۇستاتپايدى. سورلى قازاقتى قاي اجداحانىڭ اۋزىنا اپارىپ تىققاندايسىڭ؟! جاتپەن تەرەزەڭ تەڭ تۇسپەگەن سوڭ كورگەن كۇنىڭدى يتكە بەرسىن-اي!..
ماحمۇت: ەلدى كوتەرۋ كەرەك! ەلدى!..
تىم-تىرىس. ستارشىندار جەرگە قاراپ مۇلگىپ وتار.
كالىم: / مۇسانى يەگىمەن نۇسقاپ / توبە بي ىزديىپ وتىر بەرە مە؟ بىردەمەسىن ايتپاي ما، سوسىن مىنا جۇرت باراتىن جەرىنە قايتالاي ما؟!
سارعالداق: وسى سەندە مىي جوق! كىسى اۋزىن جالداپ ۇيرەنگەن شوڭمۇرىننىڭ قوي باققان قۇلىنا دەيىن قاقپان باسپاس قۇلىعى بار. ايتار ءسوزىن بولىستىڭ اۋزىنا سالىپ قويعان سوڭ كولەڭكەدە جاتىپ-اق ۇكىمگە قول قويا بەرەدى دە. قاشاندا داۋلەت پەن شوڭمۇرىننىڭ ەسەبى تۇگەل: ءبىرى بي، ءبىرى بولىس. داۋلەتتىڭ قولىندا قامشى، سىلتەيتىن شوڭمۇرىن. ال سەن ارتىڭدى توسا بەر!
ارالباي: يت ەرتكەن قوناقتاي انە بىرەۋىسىن سالاقتاتىپ تاعى اكەلدى / شەنەۋنىكتى نۇسقاپ /. مۇنىسى ءبىزدى قورعاۋعا كەلدى مە، قورلاۋعا كەلدى مە؟ ءۋشيتىلى كەلىپ ءتىلىمىزدى بۇزىپ ەدى، شەنەۋنىگى كەلىپ ەندى دىنىمىزگە ارالاساتىن بولعانى ما؟
مۇسا: / شامىرقانىپ / بەس نامازدى تۇگەل تاۋىسىپ جۇرگەندەي ءتىلىڭ مەن ءدىنىڭدى تۇگەندەي قالىپسىڭ، الدىمەن قيۋى قاشقان تىرلىگىڭدى، اشىلىپ قالعان ارتىڭدى قىمتاپ المايمىسىڭ!.. كانە، اۋزىڭا قاراپ وتىرمىز!..
ارالباي: دۋالى اۋىز بولماساق تا دۋانانىڭ مۇڭىن ايتۋعا جارار ەكى ەلى جىرتىق بىزدە دە بار. اۋەلى ايتسام، مىنا مۇجىقتاردىڭ قياناتى شەكتەن شىعىپ بارادى. ايتپەسە، الىستاعى اق پاتشانىڭ جەر تۇبىندەگى سوعىسى قاي قازاقتىڭ قابىرعاسىن سوككەندەي؟! ىرگە قىمتاساق، الدىمەن وسىدان باستالىق تا.
مۇسا: باستاساڭ نەعىپ وتىرسىڭ؟!
ارالباي: كەشە عانا پۇشپاق-پۇشپاعىمىزدى ءى تۇنتىرايتىپ كەسىپ اكەتكەندە پۇشايمان بولىپ ءبىر قالدىق. ەندى جامباسىمىزداعى تۋلاقتاي قونىسىمىزدان توڭكەرىپ تاستاعالى وتىرعان جوق پا!
كالىم: ءبىز سياقتى ۇساق-تۇيەكتىڭ وياز بەن كۇبىرناتىر، ميراباي سودياعا اتى دا، حاتى دا جەتپەيتىنىن بىلەتىن سياقتى. ايتپەسە، تۇياعى تۇگەل، ىرگەسى ءبۇتىن شوڭمۇرىن مەن داۋلەت سەكىلدى قوس جۋاننىڭ ماڭىنان نەگە جۇرمەيدى؟ جۇرمەك تۇگىلى، انا وتىرعان ەسىمحان ءۇش مۇجىقتى باقىرتىپ ءپىشىپ تاستاعاندا دا ءبىر ورىس قىڭق ەتتى مە؟ ءبىز ءسويتىپ كورەلىكشى؟!.
شيمويىن: ە، سەن سورلى قاتقانى سويتە قويارسىڭ! الدىمەن ءوزىڭدى قايتا ءپىشىپ، كىناڭدى ارتىنان بارىپ تەكسەرەتىن شىعار! تەكسەرە قويسا دە!..
مۇسا: ەجەلدەن جىرا شاۋىپ، ءدوي-دالاعا جۇلا قاشاتىن ەلىرمەندى بۇگىن ۇمىتاتىن ءجونىڭ بار ەدى. تونىن سەن تىگىپ بەرىپ جۇرگەندەي شوڭمۇرىن مەن داۋلەتتى جۋانسىڭ دەپ ءبىر قاجادىڭ، ەكەۋىنىڭ جۋاندىعىنان قايسىڭنىڭ بوكسەڭ ۇلىقتىڭ بوساعاسىنا سىيماي قالىپ ەدى؟! كومەيىڭدى ءتۇسىندىم: جوعىمدى داۋلاپ، كوشىمدى لاۋلاپ بەرمەدىڭ دەپ قيالاپ كەلىپ تيىسكەلى وتىرعانىڭ بولىس قوي. بولىستىقتى بۇل سۇراپ الىپ پا؟ سوناۋ پەتەربوردان اياعىنا جىعىلعانداي الىپ كەلگەن وسى ەل ەمەس پە ەدى؟! ەندى بۇگىن بايتال تۇگىلى باس قايعى بولىپ تۇرعاندا جابۋدىڭ استىندا قالعان يت جىلعى جاۋىرىندى قاسىنىپ نەمە بىقسىپ وتىرسىڭ؟!
شيمويىن: الديار، جازىعىم مۇڭىمدى شىققانىم با؟
مۇسا: مالىم جانىمنىڭ ساداقاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداقاسى دەگەن قۇنانبايدان قالعان ءسوز. شولاق بايتالدان ايرىلدىم دەپ اعايىننىڭ جاعاسىنان الاسىڭ دا ايدالادا بىرەۋ مىلتىق كەزەنسە، وعى قايمانا قازاقتى تاباتىنىن بىلە تۇرا اق پاتشانىڭ جارلىعىنا ايىلىڭدى جيعىڭ كەلمەيدى. سوعان قاراعاندا قوسىن جيىپ، قارۋ ۇستاپ قارسى شىعارسىڭ؟ الدە بوزداقتارىڭدى كوگەندەپ بەرىپ، وت باسىندا تىر-تىر قاسىنىپ جاتارسىڭ؟.. الدە قاشامىسىڭ؟.. كورشىڭ جامان بولسا كوشىپ قۇتىلارسىڭ. ورىستان كوشىپ قۇتىلارسىڭ، ءبىراق، ەكىنشى كورشىڭنىڭ قاي جىرتىعىنا بارىپ تىعىلارسىڭ؟! ورىسپەن قوس بولساڭ بالتاڭدى بەلىڭنەن تاستاما دەۋشى ەدى، شۇرشىتپەن قوڭسى قونساڭ جانىڭدى شۇبەرەككە ءتۇي! ولاي اۋساڭ جەردەن ايرىلاسىڭ، مۇندا قالساڭ ازاماتتان ايرىلاسىڭ. باباڭنىڭ مولاسىن سىر مەن قاراتاۋعا شاشىپ، اتاڭنىڭ مولاسىن تاياتقان-شۇناقتا قالدىرىپ، ماڭىراقتان سۇلدەرىڭدى سۇيرەتىپ، التى عاسىردا وتانىڭا زورعا جەتىپ ەدىڭ! اتا-باباڭ اجداحانىڭ اۋزىنان الىپ قالعان اتامەكەنىڭدى تاعى دا كىمگە تاستاپ قاشپاقسىڭ؟ قۋ شىرپىنىڭ باسىندا وتىرىپ شىرەنگەنشە قۇلارىڭدى نەگە ويلامايسىڭ؟ ولەرمەن اعايىننىڭ داۋىنا عانا ەمەس، ونەگەلى ءبىر ەلدىڭ جاۋىنا توسار ءجۇزىمىز بار ەدى، ءداپ بۇگىن ءبىر اقىلىن تابارسىڭ، تابىلماسا — بولىسىڭنىڭ تاقىمعا تولماعانى، يگى-جاقسىڭنىڭ وڭباعانى!..
ءسوز شىمبايى وزىنە دە ءتيىپ جاتقانىن اڭعارعان بولىس ورتاعا شىققان، يگى-جاقسىلاردى ارالاپ ءجۇرىپ، ءارقايسىسىن كوزگە شۇقىعانداي قادالىپ سويلەدى.
ابدىكەرىم: باس جاققا بارىسساق، ءبارىمىز دە توپىمىزدى شەشۋگە تۇرا كەلەر. قۇيقاڭ ءبۇتىن بولماعان سوڭ بوسقا ۇياتقا قالمالىق. بىرەۋدىڭ بولىنبەگەن ەنشىسى، بىرەۋدىڭ باسىرە دامەتكەن بولەسى بار، سونىڭ ءبارىن ءداپ بۇگىنگە سۇيرەپ كەلسەڭدەر تارقاي بەرىڭدەر. ايتپەسە، ايعىر شاپپاعان شيپىڭ بايتالدى الاكوز ورىس اكەتتى دەپ داۋعا دانەكەر ىزدەمەلىك. وتكىنشىگە دە تاسي بەرەتىن شولاق وزەن سەكىلدى كوبىڭنىڭ الدىڭ سەل، ارتىڭ ءشول! ەردەن قاسيەت قاشتى ما، ەلدەن بەرەكە بەزدى مە، بۇعان دا سەندەردەن جاۋاپ كۇتپەيمىن! الدىمەن مىناۋ جارلىققا جاۋابىڭدى ايت. اق پاتشانىڭ سالماعىن كوتەرەر سەن تۇگىلى الاشتا دا بەل جوق، ارقا سۇيەر ارتىمىزدا ەل دە جوق. بۇيىرگە پىشاق، كەڭىردەككە كەزدىك تاياندى. بۇعان نە توسقاۋىل، نە شارا؟.. ويبايمەن ولەمىز بە، ايعايمەن ولەمىز بە؟!.
ەسىمحان: زيالىلار نە ايتادى؟ الاشتىڭ كوسەمدەرى نە دەسىپ جاتىر؟
ماحمۇت: مىنا گازەتاعا سەنسەك، تورعاي تۇگەل كوتەرىلىپتى، البان-دۋلات اتقا قونسا كەرەك. زيالى قاۋىم ەكى ۇداي: ءبىر توبى وكوپقا ادام بەرمەيمىز دەپ قازاقتى قارۋعا شاقىرىپتى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ باستاعان "الاشتىڭ" كوسەمدەرى: پاتشانىڭ قازاقتان سولدات المايمىن دەگەن انتى بار، اقىرى انتتى بۇزعان ەكەن، قارا جۇمىسقا ايداپ قورلاعانشا قارۋ ۇستاتىپ شەپكە سالسىن دەپتى. وسى ۇشەۋى قازاق جۇرتىنا حات جولداپ، جارلىققا قارۋمەن قارسى تۇرماڭدار، قانتوگىس، قىرعىن بولادى دەپ ساقتاندىرادى. مەن ءوز باسىم مۇنى قۇپتامايمىن. مال ەكەش مال دا ولەر الدىندا تۇياق سەرپەتىن. مارقاكول، تارباعاتاي، زايسان، سەمەي قابانبايلاپ ۇران تاستاسا، قالىڭ نايمان تىپ-تىنىش جاتار ما ەكەن؟.. ويبايلاپ اكوپتا ولگەنشە، ايعايلاپ ات ۇستىندە شەيىت كەتكەن ابرويلى شىعار.
ابدىكەرىم: مەن ايداپ سالۋدان اۋلاقپىن. ءبىر بولىس قاراتايدىڭ قالىڭ ورتكە بۇرىكسەڭ بۋداي اسەرى بولار ما؟ قالىڭ نايماننىڭ بيىگىنەن بيلىك ايتقانداي پىسى قايسى؟ قابانبايلاپ شاباتىن كەشەگى جالاڭ قىلىشتى قالماق ەمەس، قامشىمەن زەڭبىرەكتى قالاي جاسقارسىڭ؟
ەسىمحان: وندا جاڭعىرىققا باسىڭدى توسەي بەرگەننەن باسقا نە قالدى؟ ءبارى ءبىر باعاتىنىڭ ءولىم، باراتىنىڭ قور ەكەن، ءولدىڭ ماماي قور بولدىڭ دەمەكشى، جالاڭاش بار دا جاۋعا شاپ، اجالىمىز جەتكەنىمىز ولەرمىز!..
ماحمۇت: قالاي دا مايدانعا جىگىت بەرمەۋ كەرەك. ەل كوتەرىلەدى! كەرى تارتپالىق جاماعات! سارالا تۇيمە تاققان تورەلەردىڭ قازاقتى ساتقانى ءبىر عانا بۇل ەمەس! سەنبەڭىزدەر!..
مۇسا سابىر، اقىنىم، سابىر!.. مەن بىلەتىن بوكەيحانوۆ بولسا، قازاقپەن قايناسا قانى، شىعاردا جانى بىرگە بولسا كەرەكتى. ءۇش بىردەي كوسەمنىڭ حالىققا ارناعان وسى حاتىندا اشىق ايتۋعا جاسقانعان، كۇنى بۇرىن ەلگە جاۋ شاقىرمالىق دەپ پاتشا وكىمەتىنەن جاسىرعان ءبىر قۇپياسى بار سياقتى. ول نە؟.. اشىعىن نەگە ايتا الماي وتىر؟.. ءادىپ استىندا "ارانداتۋ" دەگەن ءسوز جاتقان جوق پا؟ مەنىڭشە، پاتشا جارلىعى — ارانداتۋ!..
ابدىكەرىم: ارانداتۋ دەدىڭىز بە؟!.. ارانداتۋ؟.. راس-اۋ. بۇل قازاقتى ارانداتۋ!.. ايتپەسە ءجۇز ميلليون حالقى بار رەسەيدەن جەر قازاتىن ادام تابىلماي قالىپ پا؟ ءجۇز ميلليون ورىستىڭ كۇنى ون ميلليون قازاققا ءتۇسىپ پە؟.. وسىدان ەكى جىل بۇرىن ساناق ءجۇردى. قازاقتىڭ سانى رەسەيگە نەمە كەرەك بولىپتى؟.. ساناتقا قوسۋ ءۇشىن بە؟ ەل قاتارىنا قوسۋ ءۇشىن بە؟.. اقتابان-شۇبىرىندىدان سوڭ ورتا ءجۇز بەن ۇلى جۇزدە ەكى-اق ءجۇز مىڭ جان قالعان. بۇل قازاق تاعى دا ءوسىپ قالىپتى. بۇل قازاقتى تاعى دا ءبىر قىرىپ الۋ كەرەك بولىپتى. ساناتقا قوسپاۋ ءۇشىن! ەل قاتارىنا قوسپاۋ ءۇشىن! رەسەيگە ەل كەرەك ەمەس، جەر كەرەك!.. پەرەسەلەن مۇجىقتارعا قازاق-ورىستىڭ دارەجەسىن نەگە بەردى؟. قارۋ نەگە تاراتتى؟ اسكەري جاساق قۇرۋ ءۇشىن!.. بۇقتىرما بەكىنىسىنە تۇتاس ءبىر پولك اكەلىپ توكتى. مايدانعا سولدات جەتپەي جاتقانى وسى ما؟.. تىرپ ەتسەڭ بولدى، وكوپقا بارعانىڭ دا قىرىلاسىڭ، ەلدە قالعانىڭ دا قىرىلاسىڭ! تەك تىرپ ەتىپ كورشى!.. تورعايدا ءابدىعاپپار مەن كەيكى، امانگەلدى مەن ءالىبي، جەتىسۋدا سوت پەن بەكبولات، جامەڭكە مەن ۇزاق، ادايدا توبانياز تۋ كوتەرسە، ولار قالىڭ الاشتىڭ ورتاسىندا وتىر. اساتىن اعايىنى، قاشاتىن قانداسى جوق ەل شەتىندەگى بىزگە كىم قول ۇشىن بەرمەك؟..
تىم-تىرس. بولىس مۇلگىپ وتىرعان يگى-جاقسىلاردى تاعى ءبىر ساناپ شىقتى.
ابدىكەرىم: سونىمەن ويبايلاپ ولەمىز بە، ايعايلاپ ولەمىز بە؟!
مۇسا: سەن سۇراما، تالاپ ەت. اۋەلى ءبىر ءىستى باستا. ويبايلاپ ولسەك تە، ايعايلاپ ولسەك تە وبالىمىزعا قالدىڭ دەمەلىك.
ابدىكەرىم: ەندەشە مىنا قارا ءتىزىمدى تاپسىرامىن! / قاعازدى شەنەۋنىكتىڭ قولىنا ۇستاتادى. شەنەۋنىك شىعىپ كەتكەن سوڭ / ەندى مەن نە ايتسام سوعان كونەسىڭدەر! مەن ولسەم — سەن ولەسىڭ! سەن ولسەڭ — مەن ولەمىن!..
بولىس جەتى رۋدىڭ ستارشىندارىن ساۋساقپەن ساناپ شىقتى:
ابدىكەرىم: سەن! سەن! سەن! سەن! سەن! سەن! سەن!.، ءوز ەرىكتەرىڭمەن بارىپ، زالوجنيك رەتىندە تۇرمەگە جاتاسىڭدار!
تىم-تىرس. ۇزاققا سوزىلعان ۇنسىزدىك. ستارشىندار بىر-بىرىنە قاراماستان، ارالارىنا ءۇزىلىس سالىپ بولىسپەن توس ءتۇيىستىرىپ ساحنادان كەتىپ جاتتى. جەتىنشىسى ەسىمحان ەدى.
ابدىكەرىم: ەساعا، ءسىز كەرەكسىز.
ەسىمحان: وت باسىندا ومالىپ ولگەنشە، وققا ۇشىپ ولگەنىم ارتىق ەمەس پە!
ابدىكەرىم: تاۋدىڭ تاسىپ، تاعىنىڭ جىمىڭ سىزدەن ارتىق بىلەتىن ەشكىم جوق!
سەگىزىنشى بولىپ ماحمۇت كەلگەن.
ابدىكەرىم: اقىن ەلىنە قايتسىن!
ماحمۇت: سەن ولسەڭ، مەن نەگە ولمەيمىن؟!
ابدىكەرىم: ءار زامانعا ءبىر سۇرقىلتاي! زامان قالاي قۇبىلسا دا اكىم تابىلادى، اقىن تابىلماس!..
ەكىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى كورىنىس
قاراڭعىنى ۇڭگىپ تۇسكەن جالعىز جىراقتا قاپيزا عانا ەدى. جارىق تۇسكەندە ابدىكەرىم، مۇسا، ەسىمحان، كۇلان ارتىڭدا قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان. ابدىكەرىم قاپيزانىڭ قاسىنا كەلدى.
قاپيزا: قاراقان باسىما اراشا بولا ما دەسەم، قاتىن بول دەپ كىسى سالدىم دە. قاراتايعا قار اتاندىرىپ، ساڭىراۋدان امەڭگەر تاۋىپ بەرىپ، بولىستىڭ بوساعاسىنا الىپ كەلگەن جاراتقان نەتكەن جومارت ەدىڭ!
ابدىكەرىم: ساڭىراۋعا مالىڭ كەرەك ەدى، ماعان جانىڭ كەرەك. ەركەك باسىمدى ەتەگىڭە جىعىپ تۇرمىن، وسىدان ارتىق قانداي اراشا كەرەك؟ الدە توقال بولعانشا توقىمسىز اتقا تەرىس ءمىنىپ، بايلاۋدا كەتكەندى ارتىق ساناپ پا ەدىڭ؟
قاپيزا: باسىڭنان بايلاندىڭ نە، بالاعىڭنان بايلاندىڭ نە؟! ساڭىراۋدىڭ توسەگىنەن بۇل ءۇيدىڭ وسەگىنىڭ نەسى ارتىق؟!
ابدىكەرىم: توسەكتەن دە، وسەكتەن دە كەڭدە بولعان جوقسىڭ. سونىڭ ەكەۋىنە دە مەن كىنالى شىعارمىن. سونىڭ ەكەۋىنەن بولماسا دا بىرەۋىنەن قۇتقارسام دەپ ەدىم.
قاليزا: مۇقىم قاراتايدان قىز تاپپاعانداي سارى جۇرتقا قايتا قونعانىڭ بولىس باسىڭا قوڭىلتاق ەمەس پە؟
ابدىكەرىم: سول جۇرت ءاۋ باستا مەنىكى ەدى عوي.
قاليزا: ودان كەيىن دە بايعا تيگەم جوق پا، بالا تاپقان جوقپىن با!
ابدىكەرىم: ءبىر تۇتام ىشەك ارى دا جۇگىرەر، بەرى دە جۇگىرەر، ۇرعاشىنىڭ سودان تارتقان شىعىنى بار ما؟.. ودان بەرى دە تالاي دارەت العان شىعارسىڭ-اۋ.. بالا دەيسىڭ.. بۇزاۋعا يە تابىلعانمەن بۇقاسى وسى ۇيدە ەمەس پە ەدى.
قاپيزا: باياعىدا وسىنى ىستەسەڭ، باعىم جانبادى دەمەس ەدىم عوي. جانىڭ اشىدى ما، الدە جانىڭ قىسىلدى ما؟ ەل قوبالجىپ جاتقاندا بۇل قاي ساسقانىڭ؟
ابدىكەرىم: ونى كەيىن تۇسىنەرسىڭ.
قاليزا: بايبىشەڭە دە كەيىن تۇسىندىرەسىڭ بە؟
ابدىكەرىم: بايبىشە!
كۇلان كەلىپ بۇلاردىڭ قاتارىنا قوسىلادى.
كۇلان: ىنگەن ىڭعاي بەرمەسە، بۋرا بۇيداسىن ۇزبەيدى. قىز كەزىڭنەن قىشىنىپ، كيىزىمدى تىلگەندە دە قىڭق ەتكەنىم جوق. باسىلعاندا باي قىزعانادى دەپ قورىقپا! / كەسەدەگى سۋدى ماحمۇتقا ۇسىنىپ / كەل، قاينىم، وقي بەر.
ماحمۇت: كەشىرىڭىز، وقي الماسپىن، توبەمدى كورسەتكەنىم دە جەتەر.
كۇلان: / كەسەنى قاپيزاعا ۇسىنىپ / ەندەشە، ءتاڭىرىم قوستى دەپ ىشەسىڭ. ۋ سالعانىم جوق، تارتىنبا!
قاپيزا: ۋ قوسساڭىز دا ەندى تارتىناتىن مەن جوق! / سۋدان ءدام تاتىپ، بولىسقا ۇسىنىپ / كوپ بولسا كورىمىز ءبىر شىعار!
ابدىكەرىم: كورگە جەتكەنشە ءالى كورەتىنىڭ كوپ شىعار. / سۋدان ءدام تاتىپ / بايبىشەمەن توسەك ءبولىستىم دەپ ويلاما، بۇگىننەن باستاپ وسى شاڭىراقتىڭ بۇكىل تىرشىلىگى موينىڭدا! بايبىشە، ەندى جولعا ازىرلەن.
كۇلان: وعان نە ازىرلىك كەرەك، بايدان شىققانداي بولىپ بارماسام بولدى دا.
ابدىكەرىم: بودە ءۇيدى جىق. قاسىڭا باعيلانى الاسىڭ. جەتى رۋلى قاراتايدىڭ قىرىق اتاسىنان قىرىق تەڭ ءازىر تۇر. قىرىق نارعا جۇك ارتاسىڭ. قىزدىڭ جاساۋى دەپ اپاراسىڭ!
كۇلان: مەنى قويشى، قاراشاڭ قايدا بولسا، مەن سوندا. تەك قىزىڭ كونەر مە ەكەن؟..
ابدىكەرىم: مەن نە ايتسام-سوعان كونەسىڭ!.. اعايىنعا دا، اڭدۋشىعا دا ەن قىز ۇزاتقان كوشسىڭ. قارسى السىن دەپ قۇدالارعا حابار جىبەردىم. اباقتارعا ايتارسىڭ: قالىڭمالىنىڭ قاجەتى جوق، اۋىپ بارعان جىگىتتەرگە زامان تۇزەلگەنشە قورعان بولسا، قالىڭمالى سول!.. ەساعا، مەن سىزگە تۇرمەدەن بەتەر قيىن امانات تاپسىرىپ تۇرمىن. بوزداقتاردى اباقتارعا امان-ەسەن جەتكىزسەڭىز، ەكەۋمىزدىڭ ەكى دۇنيەدەگى بورىشىمىزدىڭ وتەلگەنى. بۇگىن تۇندە ەل اسۋ-اسۋعا جاقىنداپ قونسىن. قارا تىزىمگە ىلىككەن ازاماتتاردىڭ بىردە-بىرى ەلدە قالماسىن! جىگىت-جەلەڭنەن قالمايمىن دەپ قىز-كەلىنشەك جەلىكپەسىن! قىزىڭ جاۋدا، قاتىنىڭ داۋدا كەتسە، ودان وتكەن قورلىق جوق، ويتكەنشە ولگەن ارتىق!.. مۇسەكە! زامان تۇزەلگەنشە سونداعى ءيىسى قاراتايدىڭ وشاعىنا تاس بولاتىن ءسىز. زامان تۇزەلسە دە، تۇزەلمەسە دە مەن ەل-جۇرتىممەن وسىندا قالامىن! ولسەم — اسىمدى سول جاقتا بەرۋدى ۇمىتپاڭدار!.. / قاپيزاعا / ال، سەن — تىرىدە توسەگىمنەن، ولسەم — كورىمنەن تابىلارسىڭ! الگى ىشكەن نەكە سۋىڭنىڭ جارمىسى ۋ بولسا، وسى دەپ ءتۇسىن! بولىسقا توقال بولدىم دەپ قورلانساڭ دا ءبىر بولىس ەلگە توسقاۋىل بولدىم دەپ ويلا! قارا شاڭىراقتى جىق تا توعىز جولدىڭ تورابىنا اپارىپ تىك! ەلدى ىزدەگەن ەندىگى جاۋ تەك مەنى تاباتىن بولسىن!..
باعيلانىڭ داۋىسى:
وپاسىز دۇنيە نەتكەن سۇم
شىرقىمدى بۇزىپ نەڭدى الدىم؟
باسىمنان داۋرەن وتكەن سوڭ
بەيكۇنا كۇنگە مەن زارمىن
ەسىل اقىن اڭىراپ تىرىدەي جۇرتتا سەن قالدىڭ
اقىنعا دەگەن شاڭىراق تىگىلمەي جۇرتتا سەن قالدىڭ!..
كۇلان، قاپيزا، ەسىمحان شىعا جونەلەدى. ابدىكەرىم وزىمەن ءوزى.
ابدىكەرىم:
سۇم دۇنيە توناپ جاتىر ءىسىڭ بار ما
باياعى كۇش، باياعى ءتۇسىڭ بار ما
الدى ءۇمىت، ارتى وكىنىش الدامشى ءومىر
جەلىكپەن جەرگە تىقپاس كىسىن بار ما؟!.
ابايدى توناعان سۇم دۇنيە كىمدى ايار دەيسىڭ!... شاراڭ قانشا، الاشتىڭ قامى ءۇشىن ءبىر قىزدىڭ نامىسىن قياسىڭ دا!.. / ماحمۇتقا كەلىپ / بۇكىل قاراتايدىڭ قىزدارىن كوگەندەپ قويىپ تاڭداتسام دا ءبىر باعيلاداي بولمايتىنىن بىلەمىن. وكپەڭ مەن ەكىنشىڭدى قوسا ارقالاپ باراسىڭ. كوڭىلىڭدى تاپپاعانىما كەشىرىم وتىنەمىن. ءبىراق ءبىر سەنىڭ كوڭىلىڭە بولا بولىس ءبىر قىزىن قاراشاسىنىڭ قۇرباندىعىنا بايلاپ بەرمەسە ادىلەت بولار ما ەدى؟.. ءبىر قىزدىڭ باي تاپقانى قىمبات پا، الدە ءبىر قىزدى قۇرباندىققا شالىپ، الاشقا پانا تاپقانىم قىمبات پا؟ قيسىنى قايسى؟
قاپيزا كەلەدى.
قاپيزا: مىرزا! ءبىر تىلەگىمدى بەرەسىز بە؟ العاشقى جانە سوڭعى تىلەگىم بولسىن! قايتىپ الدىڭىزدى كەسپەيمىن!
ابدىكەرىم: / كوپ كۇتتىرىپ / ايت.
قاپيزا: جىلاتپاڭىز. ءوزىڭىز ءمور باسقان زاڭدى ءوزىڭىز بۇزىپ، ەكى سويلەمەڭىز. قيىن ءىستى قىزدىڭ ءوزى شەشسىن.
ابدىكەرىم: / ءزىلدى / مەن نە ايتتىم، سوعان كونەسىڭ!..
ەكىنشى كورىنىس
سول ساحنا. ساحنانى قاق جارعان شىمىلدىق ءبىر جاعىندا ەركەكتەر، ءبىر جاعىندا ايەلدەر. ەركەكتەر جاعىندا ماحمۇت. ايەلدەر جاعىندا باعيلا.
باعيلا
شاۋقارعا اققۋ-قازعا قورعان ەمەس
باپتاۋمەن اقسۇڭقار قۇس بولعان ەمەس
تۋسا دا التىن باسپەن ارداقتىلار
اقىننان جەز تاڭدايلى وزعان ەمەس
كىم تىڭدار اششى زارىن مەن بەيباقتىڭ
سۇم دۇنيە جار قۇشتىرماي جەزدەي قاقتىڭ
قاپەرسىز ءتۇسىم عوي دەپ ءجۇرۋشى ەدىم
تاعدىردىڭ ءبىر توسارىن بىلمەي قاپپىن!..
ماحمۇت:
قوسىلعان جۇرەك، تىلەك ءبىر
دەگەنى ءبىراق بولا الماس
بولدىرماق دەسەڭ ءوزىڭ ءبىل
ونسىز جانىم تىنا الماس
سەنەمىن سەن دە مەڭدەيسىڭ
تەك قانا تاعدىر ايىرار
باسقاعا كوڭىل بولمەيسىڭ
مەن ءۇشىن عانا قايعىرار
جەتپەسە جۇرەك سەرتىنە
جاس كوڭىل جاسىپ مايرىلار
بۇعاۋ سالسا ەركىنە
اجال كەپ جاندى جاي قىلار...
باعيلا:
كەشىرەر سەرتتەن تايسام اقىل اعا
بوداۋعا بايلانىپ تۇر باسىم اعا
ىلەتىن اقسۇڭقارعا قاز تابىلار
قاناتىم قايرىلدى دەپ جاسىما اعا
كوز جاسىن اعايىننىڭ اتتاي الماي
التىنعا باقىر باستى ساقتاي الماي
كوز جۇمىپ كورمەگەنگە كەتىپ بارام
توپىراعىن تۋعان جەردىڭ داتتاي الماي
جەتكەنشە باسىم جەرگە ساعىنارمىن
مىڭ مارتە سۋرەتىڭە تابىنارمىن
ارشىعان جۇمىرتقادان ارىم تازا
الدىنان تاڭداماق شار تابىلارمىن...
ماحمۇت:
قايتەرمىن ىشكە دەرتى سىيماعانمەن
بولار ما كوز جاسىمدى تيماعانمەن
دۇعاعا، جالىنعانعا تاعدىر ساڭىراۋ
داۋا جوق اشۋ قىلىپ قيراعانمەن
"ول سەنىكى" دەپ مەنى نانعىزا الماس
ءجۇز اۋليە مىڭ كەلىپ ميلاعانمەن
جان قيماق پەن جار قيماق ءبارى ءبىر ءباس
قيدىم، قيدىم، امال جوق قيماعانمەن...
ماحمۇت پەن باعيلانىڭ ءانى...
قازداي تىزىلگەن اق جاۋلىق ايەلدەر اق تورعىن شىمىلدىقپەن كۇرگەيلەپ باعيلانى ساحنا سىرتىنا الا جونەلگەن...
ارتىڭدا تەك مۇڭعا تولى ءان قالدى...
مەن قايتەيىن ءور التاي بيىگىڭدى
مەرگەن بولىپ اتپادىم كيىگىڭدى
اۋىلىڭ شالعاي قالعاندا قايران ەلىم
جالعىز قايتىپ تارتامىن كۇيىگىڭدى؟!.
ساحنادا ابدىكەرىم مەن مۇسا، قاپيزا.
مۇسA: قوش، قاراتاي — قاسىرەتتەن ارىلماعان، جەسىرلەر مەن جەتىمدەردىڭ ولكەسى! باقىتسىز جارالعان حالقىڭنىڭ باقىتسىز تۋعان ۇرپاعىن الىپ بارامىن! قوش، ءور التاي — اسۋىنان ازاسى بيىك الاشتىڭ اتامەكەنى!.. / كەتەدى /.
...ساحنادا ابدىكەرىم مەن قاپيزا عانا قاعان... مۇڭدى سارىن اياق / پالا بەرگەندە...گۇرس-گۇرس جەر تەپكىلەگەن اياق ءدۇبىرى جەر سىلكىنتتى دە كەتكەن جۇرت پەن جۇرتتا قالعان ەكى ادامدى قاق ءبولىپ سامۇرىق قۇستى شىمىلدىق سارت ەتە قالدى...
ابدىكەرىم:
قارالى جەر بەتىنەن
قورقىت تا بولىپ قاشتىم-اۋ
قارالى جەردىڭ وتىنەن
قىراۋلانعان شاش مىناۋ
قارالى اسپان توسىڭنەن
حالقىما اجال شاشتىڭ-اۋ
قاراشىققا قاتقان مۇز
قان ارالاس جاس مىناۋ
قارلىعاشتاي قارىنداس
قول جايعاندا ساستىم-اۋ
قابىرعاسى قاقىراپ
قاپا بولعان جاس مىناۋ
قاسىرەتتەن جۇرەككە
قاتقان قارا تاس مىناۋ
قارا پانا تاپپاعان
حانعا لايىق باس مىناۋ!..
سوڭى.
You Might Also Like
-
اسحاتتىڭ كوشەسىن "گۋبەرناتور كوشەسى" دەيتىن جۇرت. "مۇندا گۋبەرناتوردىڭ ءوزى تۇرادى ەكەن-اۋ" دەپ ويلاپ قالماڭىز تاعى. باياعىدا، شاماسى، وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن، وسى كوشەنىڭ ورتاسىنان ...
