قاراشا قازدار قايتقاندا
پەسا
ەكى اكتىلى دراما
باستى كەيىپكەرلەر
1. مۇرات - اعا شوپان
2. اسان - پەنسيونەر، مۇراتتىڭ اكەسى
3. اسان - كومەكشى شوپان
4. مەرۋەرت - مۇراتتىڭ كەلىنشەگى
5. ۇلتۋعان - اسان شالدىڭ كەمپىرى
6. داۋلەتباي - سوۆحوزدىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى
7. اباق - وتگونداعى دۇكەنشى
8. داراق - ءجۇن قابىلدايتىن پۋنكتتىڭ بەزبەنشىسى
9. جاراق - ۆەتتەحنيك
10. ءداۋقارا - شوفەر
11. شوپاندار
ءبىرىنشى اكت
ءبىرىنشى كورىنىس
قاراشانىڭ قارا جەلى قاراقۇرىم ساعىم ايداپ تۇرعان. شولاق قارا توندى قاۋسىرا جامىلعان تۇلكى تىماقتى، ءجۇزى سۋىق تاكاپپار شال قوتان شەتىنە شىعىپ، قىرعا كوز تاستاپ تۇرىپ قالادى...
...تولعان ۇرشىقتاي دومالاق كەمپىر ءبىر شەلەك سۋدى اكەلىپ وشاق باسىنا قويىپ جاتىپ، كۇن سالىپ كوكجيەككە قارادى دا، ەرنىن سىلپ ەتكىزدى...
...قارا قۇرىق ساعىمدا اق جالاۋداي الاسۇرعان اق داكەلەردى كەرمە جىپكە جايىپ جاتىپ جاس كەلىنشەك قىرعا كوز تىككەن كۇيى ءسۇزىلىپ تۇرىپ قالدى...
...قاتار تۇرعان قوس كيىز ءۇيدىڭ وتاۋىنان قىزارا بورتكەن توق جىگىت شىقتى. شىقتى دا سۇق ساۋساعىنداعى ماشينانىڭ كىلتىن شيىرىپ ويناپ تۇردى دا، قىرعا كوز تاستاپ، شىرت تۇكىرىپ شىعىپ كەتتى...
...ارپىلداپ يتتەر ءۇردى. اجىلداپ كەپ توقتاعان ماشينانىڭ گۇجىلى، ارتىنان تورموزدىڭ اششى ىسقىرىعى ەستىلدى...
...ساحناعا قوزى قارىندى، ەلۋلەر شاماسىنداعى داۋلەتباي كىردى. قولىنداعى الا قورجىنىن قاسىنداعى ماتروس فورماسىن كيگەن جاس جىگىتكە ۇستاتا سالىپ، قوزى قارنى اقتارىلىپ قالاتىنداي قوس قولداي قۇشاقتاپ، اسان شالعا جۇگىردى...
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. وۋ، جەزدەكە!.. سالاۋمالەيكۇم!.. نەمەنە، قۇلاعىڭ قىشىپ، ساعىنىپ قالدىڭ با؟!. قۇلاعىڭنان سوزايىن دەپ كەلدىم!..
ا س ا ن ش ا ل. (ناۋمەز). امان ءجۇرمىسىڭ، ايتەۋىر؟!.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ءجۇرمىز عوي!.. ءيا، مال-جان امان با؟!. باس-سيراق ورنىندا؟!. ءيا، اپكەم قايدا؟!.. (كەمپىردى كورىپ تۇرىپ كولگىرسىپ سۇرادى).
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ي-ي، اينالىپ كەتەيىن، كەپ قاپسىڭ دا!.. (دومالاپ كەلىپ سالەمىن الدى). امان-ەسەنبىسىڭ؟!. كەلىن، بالداردىڭ دەنى ساۋ ما؟!.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. وي، اپكە - اي، مەنىڭ بار-جوعىمدى پىسىقتاپ الساڭ، كەلىن-بالدارى قايدا قاشۋشى ەدى!.. ءيا، ءوز دەنساۋلىعىڭ قالاي؟.. "جۇرەگىم، جۇرەگىم"، — دەپ جامان جەزدەمدى قورقىتا بەرگەندى قويدىڭ با؟!.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن. ە، مەنىڭ جۇرەگىم جامان جەزدەڭنەن باسقا كىمگە كەرەك دەيسىڭ؟!. ءجۇرمىز دە ءىلىنىپ-سالىنىپ!.. جامان جەزدەڭنىڭ جايىن، اپكەڭنىڭ جۇرەگىن ويلاساڭ، قاراشاعا دەيىن جايلاۋعا جالعىز ءۇي تاستاپ، سارى جۇرتقا قامايسىڭ با؟!.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ءتايىر - اي، سول دا ءسوز بە ەكەن!.. اتاقتى شوپان اقپاندا كوشسە دە ارىمايدى!.. ايتپاقشى، ونىڭ ءوزى قايدا؟.. (مۇراتتى كورىپ تۇرىپ كولگىرسىپ سۇرادى).
م ۇ ر ا ت . (وتىرىك ەركەلەگەن بولىپ). وۋ، ناعاشى!.. كەپ قاپسىڭ دا!.. ايدارىڭنان جەل ەسىپ تۇر ەكەن، قىرىق سەركەشىمدى ايداپ كەلگەننەن ساۋمىسىڭ؟!.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. قويىڭ قوراعا سىيماي جاتقاندا، مەنىڭ قورجىنىمنان اسپايتىن قىرىق كەبەنەكتى داۋلاپ قايتەسىڭ!.. (قۇشاقتاپ، وتىرىك سۇيگەن بولادى).
ءداۋقارا كەلىپ اسان شال مەن ۇلتۋعانعا سالەمدەستى. داۋلەتباي جىگىت اساننىڭ قولىنداعى قورجىندى الىپ مۇراتقا ۇستاتتى. الا قورجىننان بوتەلكەلەر *قىڭسىلادى*. شال اسان "بالدىزىنا " سىزدانا قارادى. مۇرات الا قورجىندى مەرۋەرتكە ۇستاتتى دا، بارق ەتتى.
م ۇ ر ا ت . قۇرت اناۋ پروستىندارىڭدى! قوناق كەلگەندە كىر-قوڭىڭدى قوقسىتىپ!.. تۇنىمەن تارسىلداپ ۇيقى بەرمەيدى ەندى!..
ش ا ل ا س ا ن. نەمەنە، قوناق كەلدى دەپ قىستايىن دەپ پە ەدىڭ وسىندا؟!. بۇگىننەن قالماي كوشەمىز! ءۇي جىعىپ، جۇك ارتۋ كەرەك!
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. وۋ، جەزدەكە، كەلمەي جاتىپ قۋعانىڭ با؟!. قوناق جامان بولسا، ءۇي يەسى قاشادى دەپ!..
ش ا ل ا س ا ن. ءسىرا، مەن جامان شىعارمىن. (كەمپىرىن مەگزەپ). سەندەر تۇقىمدارىڭنان اسىل ەدىڭدەر. ءتۇبى، مەن قاشىپ قۇتىلماسام بولماس!.. ءجا، وت الا كەلگەننىڭ وتىز اۋزىن بولساڭ، ۇيگە كىر. تاجىكەلەسىپ تۇراتىن مەندە قۋلىق، سەندە قۇلاق جوق!..
قوناقتى ەرتىپ قويلى اۋىلدىڭ ءتورت كوزى تۇگەل ۇلكەن ۇيگە بەتتەگەن. دومالاق كەمپىرىن تومپاڭداتىپ الدىمەن اسان شالدىڭ ءوزى كىردى. قوزى قارنىن قوس قولداپ قۇشاقتاپ داۋلەتباي كىردى. جىگىت اسان مەن ءداۋقارانى قوساقتاپ كىرگىزىپ جىبەردى دە، مۇرات كەلىنشەگىن ەسىك كوزىندە ىركىپ قالدى.
م ۇ ر ا ت. شالدىرلاتپاي انداعى قورجىنىڭدى مەنىڭ ماشيناما اپارىپ سال! سەرۆيسىن دە ۇمىتپا! اناۋ كوگەندەگى كوك بورداقىنى دا تاس قىلىپ باگاجنيككە تاستا!.. مەن اۋدانعا جۇرەتىن شىعارمىن...
...الا قورجىندى ارقالاعان كۇيى مەڭىرەيىپ تىستا جالعىز كەلىن قالدى. قاراشانىڭ قارا قۇرىق داۋىلىندا اق جالاۋداي سارتىلداپ اق داكەلەر قالدى. توبەدەن تىرنا قيقۋلادى. قاراڭعىلىق ءتۇسىپ، جارىق قايتا جانعاندا...
...اسان شال ەشكىمگە ءتورىن بەرمەي، وت جاعىنا دومالاق كەمپىرىن تەڭدەپ الىپ، يەگىمەن كوك تىرەپ وتىرعان. تەڭ-تەڭ قىپ بۋعان جۇك. ارتىق زات جوق. ورتادا جوزى. جوزىنىڭ اينالاسىندا داۋلەتباي مەن جىگىت اسان، جۇككە سۇيەنىپ ءداۋقارا، ونىڭ ەتەگىن الا مۇرات وتىر. تۇندىكتى جەلپىپ قاراشانىڭ جەلى سارنادى. دومالاق كەمپىر كۇرسىندى.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ياپىر-اي، قىستاۋعا جەتكەنشە كۇن بۇزىلىپ كەتپەسە جارار ەدى!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. وبالى وزىنە!.. جۇرتتان بۇرىنىراق قامدان دەپ سكوتوبوزدىڭ ءبىرىن ەمەس، بىرنەشەۋىن جىبەردىم. كونەتىن جەزدەكەم بە؟!. مىنا ءداۋقارانىڭ دوڭعالاعى وسى ەكى ورتادا توزعان جوق پا!..
د ءا ۋ ق ا ر ا. ءا، توزادى عوي!.. مۇرات ءۇشىن توزباعان دوڭعالاقتى يت جەسىن دە!..
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ي-ي، اينالىپ كەتەيىن، قوناقتان دا قوڭسىنىڭ وكپەسى قيىن دەگەن... الدىمەن كورشىلەر كوشىپ السىن دەدى دە. ستارشيي دەگەن اتى بار، بىرەۋدىڭ باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداسا دا، مۇراتقا كەلەدى. تەك، سول جاقسىلىقتى جۇرت تۇسىنسە دە!.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. تۇسىنەدى عوي، اپكە!.. تۇسىنگەن سوڭ كەلىپ وتىرمىز دا!.. (مۇراتتى جاۋىرىننان قاعىپ قويادى). مالادەس!.. كورشىلەرىڭدى الدىمەن كوشىرىپ جىبەرگەنىڭ جاقسى بولعان... ءبىزدىڭ جيەن مالادەس!.. ناعىز دالانىڭ كاپيتانى!.. كەمەسى سۋعا كەتسە دە كوپتى قۇتقارىپ، سوڭىندا ءوزى قالادى. ايتپاقشى!.. (جىگىت اساندى جاۋىرىنىنان قويىپ قالعاندا، جۇككە سۇيەنىپ ۇيىقتاپ وتىرعان ءداۋقارا شوشىپ ويانادى) تانىسىپ قوي!.. وسى شاڭىراقتىڭ مۇراتى، اتاقتى شوپان، وردەنەنوس مۇرات وسى!.. اناۋ تىستا تۇرعان اق "ۆولگانى" كوردىڭ بە؟!. ونى دا ءبىزدىڭ جيەن ماسكەۋدەن، وستەپكەدەن ءمىنىپ قايتقان!.. (اسان شالعا بۇرىلىپ). جەزدەكە، كيىمىنەن تانىپ وتىرعان شىعارسىڭ، مىنا دوكەي دە موراك!.. ەكى جىل پادبودنىي پلوت بوپ، تىنىق مۇحيتتىڭ تورىنەن ورالىپ وتىرعان بەتى. ءتۇبى، بوتەن ەمەس، ءوزىمىزدىڭ ەساقانىڭ تەنتەگى!..
ش ا ل ا س ا ن. سولاي دە... تەنتەكتىڭ ءبارى سەنى تاباتىنىن بىلەمىن... "جۋاس ءمىنىپ جۇك تارتقانشا، تەنتەك ءمىنىپ تەبىنگى جىرت" دەۋشى ەدى... ءجون، ءجون...
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ءوزىڭ پەنسياعا شىعىپ العان سوڭ: "مۇراتقا پومەشنەك كەرەك، پومەشنەك كەرەك"، — دەپ قۇلاعىمنىڭ قۇرت ەتىن جەپ ەدىڭ. مىنەكي، اراق ىشپەيتىن، كارتا وينامايتىن، شىلىم شەكپەيتىن، ساۋدايىلىق قىلمايتىن ءوزىڭ سەكىلدى التىنداي اساننىڭ ءوزى!..
ش ا ل ا س ا ن. ەساقادا ەكى ادامنىڭ بىرەۋى اسان. بۇل بالانىڭ دا قانداي اسان بولارىن بولاشاق كورسەتە جاتار. ال، پومەشنەك جايىن انا مال يەسى، اعا شوپانىڭ شەشەت تە!..
مۇرات اكەسىنە جاقتىرماي قارادى. دومالاق كەمپىر دە جاقتىرماي، قىرىس قاباق تانىتتى. داۋلەتباي كەسەسىن جوزىعا قويىپ، اڭگىمەنىڭ بەتىن باسقاعا بۇردى.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. جەزدەكە، كەلەسى جىلعى مىندەتتەمە قالاي بولايىن دەپ تۇر؟..
ش ا ل ا س ا ن. كۇنى بۇرىن جول كەسەتىن وزدەرىڭ عوي...
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. جۇزدەن ءجۇز ەلۋ قوزى دەپ ايدى اسپانعا ءبىر شىعارساق قايتەدى؟..
ش ا ل ا س ا ن. ونى انا مال يەسى، اعا شوپاننىڭ ءوزى بىلەت تە!..
مۇرات اكەسىنە جاقتىرماي قارادى. دومالاق كەمپىر دە جاقتىرماي، قىرىس قاباق تانىتتى. داۋلەتباي مۇراتتىڭ بەدەلىن كوتەرگىسى كەلگەندەي، ەندىگى ءسوزىن تەك سوعان عانا ارنادى.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. وسى سەن عوي، ماسكەۋى بار، الماتىسى بار، ساليقالى جيىندارعا ءجيى قاتىسىپ جۇرەسىڭ. مىناۋ تۇستىك جاقتىڭ شوپاندارى ءتولدى ەكى جۇزدەن اسىرىپ ءجۇر دەيدى. سول راس پا؟
م ۇ ر ا ت . راس قوي...
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ويپىراي، ءا؟!. سولاردىڭ نە سيقىرى بار ەكەن، ءبىلدىڭ بە؟..
م ۇ ر ا ت . ولاردىڭ قويى قاراكول بولسا كەرەك.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. نەمەنە، قاراكولدىڭ جاتىرى ەگىز بە ەكەن، الدە قوشقارى سەمىز بە ەكەن؟!. ءبىزدىڭ نەمىز كەم؟..
م ۇ ر ا ت. ولاردىكى ناۋىشناي اسنوبا عوي، ناعاشى!.. ناۋىشناي اسنوبا!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. سوندا بىزدىكى نە بولعانى؟..
م ۇ ر ا ت . بىزدىكى انشەيىن كونە تاجىريبەنىڭ كومەگىنە سەنگەن تىرلىك تە...
شال اسان مىرس ەتتى. ونىڭ مىرس ەتكەنى بالاسىنا شانشۋداي قادالسا كەرەك، موينىن ىشىنەن الىپ، بۇگىلىپ قالدى. اڭگىمە دە بوگەلىپ قالعان. بوگەلىپ قالعان اڭگىمەنى زورلاپ، داۋلەتباي قايتا تۇرتكىلەدى:
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. سەن باسشىلارعا ءبىر تابان جاقىنسىڭ عوي. ءبىز سەكىلدى شارۋانىڭ تورىسىنا وسەك ەكەش وسەك تە وزەك تالدىرىپ زورعا جەتەدى. وسى الگى ءبىرىنشى حاتشىنىڭ وسەدى دەگەنى راس پا؟
م ۇ ر ا ت، (ويلانعان بولىپ). راس بولسا كەرەك.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ورنىنا كىمدى قويار ەكەن؟..
م ۇ ر ا ت، (ويلانعان بولىپ). مەن بىلسەم...اۋاتكوم پرەدسەداتەلى بولاتىن شىعار.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ويپىر-اي، و؟!. باپ شاپپايدى، ب ا ق شابادى دەگەن وسى - ay!.. كەشە عانا جالاڭ بۇت جۇرگەن بالا ەدى... تەر توگەتىن ءبىز، ابىروي مەن مانساپتى ءبولىپ-جاراتىن بوتەن جۇرت!..
اسان شال "بالدىزىن" جاقتىرماي قالدى. جاقتىرماي قالدى دا، "بالدىزىنىڭ" كۇپىرشىلىگىنەن ءوزى قىسىلعانداي، وسى ءۇيدىڭ ءتورت كوزىن تۇگەندەپ شىعىپ ەدى...
...كەمپىرى مۇلگىپ وتىر ەكەن، كەلىنى تەگەنەگە تەلمىرىپ وتىر ەكەن. ءداۋقارا تاعى دا جۇككە سۇيەنىپ ۇيىقتاپ قالىپتى، داۋلەتبايدىڭ بەت-اۋزى بۇلك ەتپەدى...
ش ا ل ا س ا ن. قاشپاق بولساڭ، زىمىرا دەگەن. بىرەۋدىڭ اتاق-ابىرويىنا تالاسامىز دەپ وتىرىپ، ەرتە كۇندى كەش قىلىپ المايمىز با؟..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. وندا مەن دە ەرتەرەك ەل تاۋىپ الايىن...
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ي-ي، اينالىپ كەتەيىن، كەلۋىڭنەن كەتۋىڭ تەز بولدى-اۋ!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. وي، اپكە - اي، ەرۋ بوپ وتىرۋعا بىزدەرگە ۋاقىتتى كىم بەرگەن! وسپەيتىن ادام قاشاندا ولەرمەن، كىشكەنتاي تىرلىگىنەن ايرىلىپ قالام با دەپ تىرتىڭداپ كەپ جاتقانى!.. مۇراتجان، اۋدان باسىندا اكتىپ بولايىن دەپ جاتىر دەدى مە وسى؟..
م ۇ ر ا ت، (قينالعان سىڭاي تانىتىپ). ايتپاقشى، اكتيۆ بار ەكەن-اۋ!.. (كەلىنشەگىنە نىعىزدانىپ). بار، شامادانىمدى جولعا ازىرلەشى!.. (مەرۋەرت شىعا بەرگەندە). ءاي، قوپالاقتاعان بايعۇس، دوكۋمەنتتەرىمدى تۇگەندەپ سال!.. قارا كاستومنىڭ قالتاسىنا سال!..
شال اسان ەكى كوزىن تارس جۇمىپ اسپانعا قارادى. دومالاق كەمپىر شالىنا قارادى دا، كۇرسىنىپ سالدى. جۇككە سۇيەنىپ قورىلداپ وتىرعان ءداۋقارا كۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. بۇل دا داۋلەتبايعا "قيىن جاعدايدان" قۇتىلۋعا سەبەپ بولدى.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. اپكە، كوشەردە ۇمىتپاي مىنا باۋىرىڭدى دا وياتىپ الارسىڭ. جۇرتتا قاپ كەتسە، ەساقانىڭ ءبىر تۇقىمىنىڭ ورنىن قالاي تولتىرامىز!..
داۋلەتباي كەڭك-كەڭك كۇلگەن بولدى. مۇرات ءداۋقارانى بۇيىردەن ءتۇرتىپ وياتقان.
د ءا ۋ ق ا ر ا. ا؟.. ە، ءبىز سويتەمىز عوي!..
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ي-ي، اينالىپ كەتەيىن، شارۋا دەگەن وسى دا!.. ۇيرەنبەي جاتسىڭ دا!.. ءالى-اق ۇيرەنىپ كەتەسىڭ دە!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. اپكە - اۋ، مەن بىلگەن ءداۋقارا يت جىلىنان بەرى دوڭعالاق قۋىپ كەلەدى. بۇل سوندا قاشان ۇيرەنبەك؟!.
م ۇ ر ا ت. تۇر!.. قويشىنىڭ اۋلىندا قۇدىق بولادى. قۇدىقتا سۋ بولادى...
د ءا ۋ ق ا ر ا . ءيا، بولادى... بولادى عوي...
م ۇ ر ا ت. بەتىڭنەن بەس باتپان ۇيقىسىن شايقاپ تاستاساڭ، مورداڭ دا قايتادان قالپىنا كەلىپ قالار!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ە، كەلمەسە بىرەۋدەن قارىزعا العان دۇنيە ەمەس، بۇل يتىڭە جاراسا بەرەدى!.. (داۋلەتباي جىرق-جىرق كۇلگەن بولدى. كۇلدى دە، شال اساننىڭ ءزىلدى كوز قاراسىنان جاسقانىپ، ءداۋقارا شىعىپ كەتكەن سوڭ، ونى اقتاي باستادى.) ال ەندى، وسى ءيتىڭ بار عوي، رۋلگە وتىرعىزىپ قويىپ، ءبىر ايلىق جولعا قۋساڭ دا، ءاي ءبىر كىرپىك قاقپايدى - اۋ، قاقپايدى!.. (تىستاعى گۇرىلدەگەن ماشينالارعا قۇلاق ءتۇرىپ). ءا، مىنە سكوتوبوزدار دا كەلىپ قالدى!.. بىرەۋ...ەكەۋ..ۇشەۋ...نەشە پريسەپتەن تىركەدى ەكەن؟.. ۇشتەن بولسىن دەپ ەدىم...جۇك ارتىپ الساڭدار، مىنا تۇرعان قازانشۇڭقىر ءسوز بە، بۇگىن-اق كوشىپ قوناسىڭدار. تەك قوي تيەۋ عانا قول بايلار... پومەشنەك بار، جىگىتتەر مىقتى!.. ال، مۇراتجان، ءبىز دە تيكايدىق تىگىنەن جىراققا!..
...داۋلەتباي مەن مۇرات جينالا باستاعاندا.. .دومالاق كەمپىر: "ي-ي اينالىپ كەتەيىن" تاعى باستاعاندا... يەگىمەن كوك تىرەپ وتىرعان تاكاپپار شال كوزىن اشىپ العان. جۇرت سەلت ەتىپ قايتادان تىنا قالدى:
ش ا ل ا س ا ن. ماشيناعا بەس ءجۇز قويدى تيەپ بولعانشا، مەن قازانشۇڭقىرعا بەس ءجۇز قادام جاقىنداپ قالامىن. سكوتوبوزىڭدى الا كەت! ماعان ونىڭ قاجەتى سوقىر تيىن!..
م ۇ ر ا ت . نە دەيدى؟!. كۇنشىلىك جەرگە مالمەن جاياۋ ساندالىپ! بۇزىلايىن دەپ تۇرعان كۇن مىناۋ. قار جاۋىپ كەتسە قايتەسىڭ؟..
ش ا ل ا س ا ن. قازانشۇڭقىر ساعان كۇنشىلىك جەر بولسا، ماعان ءبىر اپتالىق!.. قار جاۋماق تۇگىلى، قان جاۋسا دا!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. الجيىن دەگەن بە؟!. اپكە - اۋ، مىنا شالىڭا بىردەڭە دەسەي!..
ش ا ل ا س ا ن. الجىدى دەسەڭ، اپاڭدى اجىراتىپ اكەت!.. ايتپەسە، ەكى ءۇيدىڭ جۇگىن قىستاۋعا جەتكىزىپ تاستاساڭ دا رازىمىن، كەمپىرىمدى وزىمە تاستاپ كەت! جۇرەگى ناشار ەكەنىن بىلەسىڭ. مال تۇگىل ادامعا جان ءتاتتى!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. قىلجاعىڭ با؟!. تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن!..
ش ا ل ا س ا ن. ونى مىنا مال يەسى دە تۇسىنە مە ەكەن؟!. ماسكەۋگە ءبىر بارىپ قايتىپ ەدى، دوڭبەكشىپ ءبىر اپتا ۇيىقتامادى. مىنا تۇرعان الماتىدان كەلسە، التى كۇن اۋناپ جاتادى!.. پەرەمەن دەي مە، اداپتىر دەي مە!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. وي، جەزدەكە - اي، ءتۇۋ دەگەن تۇكىرىك جەتەتىن مىناۋ ءتور جايلاۋ مەن اناۋ جاتقان قازانشۇڭقىردىڭ اراسىنا دا پەرەمەن كليمات كەرەك پە؟!. كۇلەيىن دەسەم، ىشەگىم تۇيىلە مە دەپ قورقىپ وتىرمىن! اتتەڭ، قارتايىپ قالدىڭ - اۋ، سوزاتىن قۇلاعىڭ دا توزدى!.. حا-حا-حا!..
ش ا ل ا س ا ن. قۇلاقپەن ويناما!.. ەكى قۇلاقتىڭ اراسى قارىس سۇيەم ەكەنى راس. ءبىراق، ونىڭ ورتاسىندا ەكى كوز بەن مۇرىن بارىن ۇمىتپا! سورىمىزعا قاراي، سونى دا دۇرىستاپ پايدالانا الماي جۇرگەن جوقپىز با!.. ال، ءتور جايلاۋ مەن قازانشۇڭقىردىڭ اراسىندا تەرەڭدىگى ەكى شاقىرىم ىلدي جاتىر ەمەس پە؟!.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. كەشىرىپ قويىڭىز، ءۇش شاقىرىم.
ش ا ل ا س ا ن. ەندەشە سول ءۇش شاقىرىم بيىكتە بيىل عانا كوكتەمدە قانشا قويىڭ قىرىلدى؟
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي.ە، مال ءىشى بولعان سوڭ شىعىنسىز تۇرا ما!..
ش ا ل ا س ا ن. كۇمىلجيسىڭ، ءا؟.. وندا مەن ايتايىن... ءۇش وتاردان ايىرىلىپ قالدىڭ!.. نەگە ايرىلدىڭ؟!.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ول ەندى... شىعىنعا كەلگەن بۇرشاقتىڭ كەسىرى دە!.. تابيعاتتىڭ مۇڭكىر-ناڭكىرىن داۋلەتباي قولىمەن قاعىپ توقتاتپايتىن شىعار!.. وسىنداي دا قالجىڭ بولادى ەكەن-اۋ!..
ش ا ل ا س ا ن. قىمس ەتسە، پالەنىڭ ءبارىن تابيعاتقا جاۋىپ قۇتىلاسىڭدار! تابيعات جارىقتىقتىڭ كىناسى نە؟!. مالدىڭ دا ءپىرى — تابيعات! مال دا تاڭنىڭ اتۋىمەن ءورىپ، كۇننىڭ باتۋىمەن جۋسايدى. قۇبىلا مەن تەرىستى سەن ايداماساڭ دا تانيدى! جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنىڭ مىنەزىنە لايىق ءتورت قۇبىلىپ تىرلىك ەتەدى. كوكتەمدە ەگىپ، كۇزدە ورىپ الاتىن ەگىنىڭ ەمەس، ول سەنىڭ ناۋقانىڭا كونبەيدى!..
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ي-ي، شال - اي، اسىعىپ وتىر ەدىڭ، ءسوزىڭ كوبەيىپ بارادى عوي.
ش ا ل ا س ا ن. اق "ۆولگا"، "كوكقاسقاسى" بار اسىققان جۇرت جۇرە بەرسىن! مەن جىلا قونىپ، جاياۋ تارتاتىن شابانمىن. ماعان ەندى ءبارىبىر!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. وۋ، جەزدەكە - اۋ، كولىك بەرسەم المايسىڭ. بەرمەسەم — تاعى جاقپايمىن. سوندا مەن نەدەن جازىپ قالدىم؟ كەپتىرمەي ايتشى!..
ش ا ل ا س ا ن. "كوتەرىپ اتقا سالعانىڭدى قايتەيىن، كوتىمە قولىڭ تىققان سوڭ"، — دەپتى عوي!.. سەنىڭ بەرگەنىڭ — بەرمەگەندەي، بەرمەگەنىڭ — كەبىنسىز جەرلەگەندەي بوپ تۇر دا!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. وۋ، جەزدەكە، بايقا، مەن دە اشۋلانا الامىن! (مۇراتقا ءبىر قاراپ قويىپ). مەنىڭ بەرگەنىم كوڭىلدىڭ تۇپكىرىنە بولماسا، قارىننىڭ قاتپارىنا سىيمايدى!..
ش ا ل ا س ا ن. ە، ەندى ءوستىپ جۋانسيمىن دە!.. جۋانسىپ ب ا ق!.. ءبىراق، مۇنىڭ دا انشەيىن اعايىن اراسىنداعى قيقىم - باقاي ۇساق ەسەپ! مەن ايتسام، سەنى عانا ەمەس، سەندەردىڭ ەلگە بەرگەندەرىڭدى ايتام دا! مەن ايتسام، سەنىڭ بەرگەنىڭدى ەمەس، ۇتىلعانىڭدى، ايرىلعانىڭدى ايتام دا!.. ونى ۇقپاساڭدار داۋا جوق! بالدىز بولعان سوڭ قالجىڭداپ باستاپ ەدىم، ەندى اياعى ناسىرعا شاپپاي-اق قويسىن!.. (تولىسىن تۇزەپ، تۇرۋعا ىڭعاي تانىتادى).
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. جەزدەكە، كوش قوزعالاردا ىزعارمەن تاراسپالىق، ىرىمعا جامان!..
ش ا ل ا س ا ن. كوش دەيدى عوي!.. بۇگىندە وڭعان كوش بار ما؟!. كەشە عانا وسى جەردەن بەس وتار كوشىردىڭ. سولاردىڭ كۇنى نە بولىپ جاتىر؟!.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي.نە بولۋشى ەدى؟.. امان-ەسەن قونىپ، مالىن ورىسكە شىعارىپ جاتىر!..
ش ا ل ا س ا ن. ونى مەن دە ءبىلىپ وتىرمىن. سكوتوبوزىڭا سەكسەۋىلدەي تيەپ الدىڭ دا، ءبىر كۇندە سالدىرلاتىپ اپارىپ توكتىڭ دە تاستادىڭ. كەلەر جىلى سولاردىڭ ءجۇز ساۋلىعىنان ءجۇز قوزىدان ارتىق الساڭ، مەن مىنا ساقالىمدى كۇزەپ بەرەيىن!.. ءسويتىپ وتىرىپ ءجۇز ەلۋدەن دامەسى بار!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ءجۇز ەلۋدى مەن جۇرتتىڭ بارىنەن سۇراپ وتىرمىن با؟..
ش ا ل ا س ا ن. ارينە، بەس وتارداعى ساۋلىقتىڭ ۇشتەن ءبىرى ءىش تاستاپ كەتسە سۇرامايتىن ءجونىڭ بار!.. ول از بولعانداي، كوكتەمدە ارقاسىنان كۇن وتكىزبەي، جاباعىسى كوتەرىلمەي جاتىپ، جارىم تەرىسىمەن قوسا سىپىرىپ الاسىڭدار دا، كوپكەڭە ءبىر تۇنشىقتىرىپ، اياعىمەن اي ءجۇرىپ جەتەتىن ءۇش شاقىرىمدىق شىڭ باسىنا ءۇش ساعاتتا توگىپ تاستاپ تاعى قاشاسىڭدار! جاۋراپ ولەتىن جالاڭاش ساۋلىقتارىڭدى ايتپايىن، تۇنشىعىپ قىرىلاتىن جاس تولدەرىڭ قانشاما؟!. قايران مالدى ماشيناڭ ءبىر قيناپ، پەرەمەن مەن كلەمەتىڭ وكپەسىن سىعىپ، الاپتارىڭا جەتكەنشە تاعى دا ءۇش وتاردان ايرىلىپ، قولىڭدى تاناۋىڭا تىعىپ سەن قالاسىڭ!.. تاۋلى ءوڭىردىڭ قازاعى باياعىدا اپتالىپ، ايلاپ ءسان ءۇشىن عانا كوشپەگەن، مال ءۇشىن دە كوشكەن. شابىنىم دەپ ءبىر، ەگىنىم دەپ ەكى بوگەپ، قاراشانىڭ داۋىلىمەن تالاستىرىپ قويعانىڭ مىناۋ! جىلا قونىپ، ەندىگى جىلى ورنىما دا جەتەتىن ەدىم. كەشىرىپ قوي. (بالاسىنا يەگىمەن نۇسقاپ). مال يەسى مۇندا ەكەن عوي!.. (وزىنەن-وزى دال بولىپ). مەن وسى نەمەنەگە شالا ءبۇلىنىپ وتىرمىن؟!. (شال اسان جەر تايانباي تىك تۇرىپ، تىماعىن كيدى دە، جالپاق كىسەمەن بەلىن قىناي بۋعان. داۋلەتباي مەن جىگىت اسان دا ابىڭ-كۇبىڭ تۇرا باستاعاندا، ءمىز باقپاي تۇقىرايىپ وتىرىپ قالعان دومالاق كەمپىر مەن مۇرات ەدى. شال اسان قىرىستانا، كوزىنىڭ قيىعىمەن عانا ۇلىنا كوز تاستادى) كولەڭكە باسى ۇزارىپ قالىپتى، اۋلىڭا قايتپايسىڭ با؟.. كەشىرىپ قوي، اۋدان ەكەن عوي!..
الدىمەن بوتەن قوسقا ءۇيىر بولماعان جىگىت اسان شىقتى. داۋلەتباي قوزى قارنىن قۇشاقتاپ بوساعادا كىدىرىپ قالعان. دومالاق كەمپىر دە ورنىنان دومالانا تۇردى.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ي-ي، اينالىپ كەتەيىن، قورجىنىڭ قۇر قايتاتىن بولدى-اۋ!.. (شالىنا بۇرىلىپ). بالدار قولىنا قاراسا ۇيات تاعى!..
ش ا ل ا س ا ن. ونى مىنا مال يەسى، اعا شوپان بىلەت تە!..
قوزى قارنىن قۇشاقتاپ داۋلەتباي شىقتى. ونىڭ سوڭىنان دومالاق كەمپىر ەرە كەتكەن. شال اسان شىعا بەرىپ، ەسىك كوزىندە بالاسىمەن بەتپە-بەت ۇشىراسىپ قالدى.
ش ا ل ا س ا ن. ال ەندى، جولىڭ بولسىن!.. بىزدەردى دە ۇمىتىپ كەتپەي، اندا-ساندا ءوستىپ كەلىپ-كەتىپ تۇر!..
وسى شاڭىراق مەنىكى مە، مەنىكى ەمەس پە دەگەندەي، مۇرات تۇندىككە قارادى...
...قاراشانىڭ قارا داۋىلى ۇرىپ تۇر ەدى. تۇندىك جۇلقىعان قارا داۋىلدىڭ ىزىڭى ۇلىپ تۇر ەدى...
...قايتقان قۇستىڭ قيقۋى ەستىلدى. قايتقان قۇستىڭ قيقۋىنا مۇڭدى ءبىر ساز قوسىلعان...
...قاراشا قازدار سامعادى،
بازارىن جازدىڭ ساعىنىپ.
قاراشا قازدار سامعادى،
قىراۋدان مونشاق تاعىنىپ.
قازداردىڭ كۇزگى سازدارىن،
اكەتەر الىس قارا جەل.
جۇرەكتىڭ كۇزگى نازدارىن،
كوتەرەر مە ەكەن قارا جەر...
ەكىنشى كورىنىس
ءتۇن ەدى. جاڭبىر ساتىرلاتىپ ۇرىپ تۇر ەدى. جاڭبىرمەن جارىسا قاراشانىڭ قارا داۋىلى ۇلىپ تۇر ەدى. كۇڭگىرت دۇنيەنىڭ كۇمبەزىنە جەتكەندەي قايتقان قۇستىڭ قيقۋى تالماۋسىراپ تۇرعان.
تالماۋراعان مۇڭدى سازعا مۇڭدى ءبىر اۋەن قوسىلعان...
...بالاۋسا جۇرەك بۇلقىنسا،
قۇلپىرار جازدا ءتۇز گ ۇلى...
بالاۋسا سەزىم ءبىر تۇمسا،
قارىماس پا ەكەن كۇز كۇنى...
قويشىلاردىڭ بەكەتى بولسا كەرەك. ساماننان سوققان تام بولسا كەرەك. ءدىن ورتاسىندا ادالباقان تىرەۋ. ءبىر بۇتاعىندا اسپا شام. ەكىنشى بۇتاعىندا ەلتىرى تىماق. تىماقتىڭ توبەسىنە قارلىعاش ۇيا سالىپتى. تىستان قارا شاۋگىمدى كوتەرىپ مەرۋەرت كىردى دە، بۇرىشتاعى تەمىر پەشتىڭ ۇستىنە قويدى. شىمشۋىرمەن تۇرتكىلەپ وت كوسەدى. وت كوسەپ وتىرىپ الگى ءبىر ءاندى جالعاستىرعان...
...نايزاعاي مەنەن ماحاببات
جازيرا جازعا جاراسقان.
كۇتەمىن سەنەن مارحابات،
جاڭبىرلى كۇزگى قارا اسپان...
...تىستان ەر-تۇرمان كوتەرىپ جىگىت اسان كىردى دە، بوساعاعا قويىپ جاتىپ تامسانىپ تۇرىپ قالدى. مەرۋەرتتى باعىپ ەدى. مەرۋەرتتىڭ انىنە ەلتىپ ەدى. ماتروستىڭ مالمانداي سۋ كۇنقاعارسىز كارتۋزىن شەشىپ كەكىلىنىڭ سۋىن سىقتى. قارلىعاشتىڭ ۇياسىن كوردى دە، جاقىنداپ بارىپ تىماقتى شايقاپ جىبەردى.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . عاجاپ!..
م ە ر ۋ ە ر ت. تيمەڭىز!..
جىگىت اسان سەلك ەتە قالدى. مەرۋەرتتىڭ جۇزىنە قاراپ ەدى، تاستاي ەكەن. ەكەۋى ءبىر-بىرىن ارباسىپ ءبىراز تۇردى.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . سىزدەر ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا قالاي سىيىپ جۇرگەنسىزدەر؟..
م ە ر ۋ ە ر ت . سىيعانى قالاي؟..
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . داۋىستارىڭىز تىم اششى ەكەن دەگەنىم دە...
م ە ر ۋ ە ر ت . قورىقپاي-اق قويىڭىز، بۇل ۇيگە بوتەن ادام سىيا بەرەدى!..
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . عاجاپ!..
م ە ر ۋ ە ر ت . نەسى عاجاپ؟..
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن. ماعان ءبارى عاجاپ!.. ماسەلەن، مىنا قارلىعاشتىڭ ۇياسى...
م ە ر ۋ ە ر ت . ونىڭ نەسى عاجاپ؟ قارلىعاشتىڭ ۇياسىن كورمەپ پە ەدىڭىز؟!.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن .تىماققا سالعان ۇيانى كورگەنىم وسى!.. يەسى كىم بولدى ەكەن؟.. ەگەر وسى تىماقتىڭ ىشىندە باسى بولسا، ونى دا كەسىپ تاستاپ كەتەتىن اۋليە ادام شىعار!..
م ە ر ۋ ە ر ت.ول تىماقتىڭ يەسىمەن نەشە كۇن بويى مال ايداپ كەلەسىز.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . سولاي ما؟!. ءاي، سەنبەيمىن - اۋ!..
م ە ر ۋ ە ر ت . سەنبەيتىن نە تۇر؟!.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن. مەنىڭشە، ول كىسى باسىپ كەتسە، قارا تاس تا ويباي سالاتىن شىعار!..
م ە ر ۋ ە ر ت . وڭباعان!.. وڭباعان ەكەنسىز عوي!..
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن. ءاي، مەرۋەرت - اي، ساعان ولاي دەۋ جاراسپايدى عوي!..
م ە ر ۋ ە ر ت . نەمەنە جاراسپايدى؟!.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . سەن ونداي ادام ەمەسسىڭ عوي!..
ءبىر قۇشاق كەپكەن قي الىپ دومالاق كەمپىر كىردى. كەلىنى مەن جىگىتكە كۇدىكتەنە قاراپ، قيدى تەمىر پەشتىڭ قاسىنا توكتى دە، اساننىڭ مالمانداي سۋ بولعان كيىمىن كورىپ مۇسىركەي باستادى.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ي-ي، اينالىپ كەتەيىن، توڭىپ قالدىڭ دا!.. مال دەگەن وسى دا!.. ۇيرەنبەي جاتسىڭ دا!.. ءالى-اق ۇيرەنىپ كەتەسىڭ دە!..
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن. اپا، اقساقال قۇرىم كيىز بەرسىن دەدى.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . قۇرىم كيىزى نەسى، قۇداي-اۋ؟!. بۇگىندە قۇرىم كيىز بولۋشى ما ەدى؟!.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . سولەركە قۇيىپ، دىڭگەك باسىنا وت بايلايمىن دەدى مە...
ۇ ل ت ۋ ع ا ن.وت بايلاعىنى نەسى، قۇداي-اۋ؟!. تەكەمەتتىڭ پۇشپاعى بولماسا... (دومالاق كەمپىر دۇنيەسىن اقتارىپ ءجۇرىپ، ەسكى ءبىر تەرلىكتى اكەلىپ بەرەدى). ي-ي، اينالىپ كەتەيىن، قالپاعىڭدى شەششى... بالامىسىڭ دەگەن... اقپاننىڭ ايازىندا جالاڭباس جۇرۋگە بولادى. ال قاراشانىڭ جاڭبىرىمەن دە ويناۋعا بولمايدى. قاراشانىڭ جاڭبىرى ميدان وتەدى... بىلمەي جاتسىڭ دا!.. ءالى-اق ۇيرەنىپ الاسىڭ دا!..
دومالاق كەمپىر سويلەپ ءجۇرىپ باسىنداعى ءتۇبىت ءشالىسىن شەشتى. ونى اساننىڭ باسىنا وراپ بەردى. مۇنى كورىپ مەرۋەرت جاتىپ كەپ كۇلگەن. اسان شىعىپ كەتكەن سوڭ ەكى ايەل اس قامىنا كىرىستى.
م ە ر ۋ ە ر ت . ءوزى ءبىر قىزىق جىگىت ەكەن!..
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . شىراعىم، ونىڭ نەسى قىزىق!..
م ە ر ۋ ە ر ت . الگى اتام اتتاس جىگىتتى ايتام دا... بالا سياقتى قىزىق جىگىت ەكەن!..
جەرگە داستارقان توسەلدى. قارا شاۋگىم مەن شىناياق كەلدى. تىستان جالىنداپ وت لاۋلادى. تامنىڭ ءىشى قىزىل جالقىنداپ جارىق تارتقاندا، شال اسان كىردى. كالوشىن شەشىپ بوساعادا قالدىردى. تىماعىن شەشىپ، ەكىنشى تىماققا ەگىزدىڭ سىڭارىنداي قىپ ادالباقانعا اپارىپ ءىلدى.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . جاۋشىداي ءتۇن ىشىندە جاپان تۇزدە وت جاققانى نەسى؟!. ۇرى تونايدى دەدىڭ بە؟!.
ش ا ل ا س ا ن. ءتۇن بولعان سوڭ وت جاعامىن دا. سەنەن باسقا كوشى-قوندى جۇرت جوق دەپ پە ەدىڭ؟!. اداسقانعا قاراقشى بولا الماساق، نەسىنە اۋىل بولىپ وتىرمىز؟!.
ءۇي ءىشى داستارقانعا جۇگىنە بەرگەندە جۇك ارتىنان ىڭىرشاق، جۇگەن نوقتالاردى سۇيرەتىپ جىگىت اسان كەلدى. مەرۋەرت تاعى دا پىرس-پىرس كۇلدى.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ي-ي، اينالىپ كەتەيىن، توڭىپ قالدىڭ دا!.. كەل، وتىرا عوي!.. بويىڭدى جىلىتشى!..
جىگىت اسان باسىنداعى ءشالىسىن شەشىپ ادالباقانعا ءىلدى، بۋشلاتىن شەشىپ، تەمىر پەشتىڭ قاسىنا اپارىپ جايدى، ىڭىرشاقتى سۇيرەتىپ كەلىپ داستارقاننىڭ شەتىنە جايعاسا بەرگەندە، ءمىز باقپاي شاي سوراپتاعان اسان شال ونىڭ ەتىگىنە تەسىلىپ ەدى...
ش ا ل ا س ا ن. شىراعىم، قوي قوراعا كىرسەڭ دە، ەتىگىڭنىڭ بالشىعىمەن ەدەندى قورلاما!..
جىگىت اسان قىسىلىپ، تىسقا شىعىپ كەتكەندە دومالاق كەمپىر شالىنا كىنالاي قارادى.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . حان سارايىندا وتىرعانداي ىزديعانى نەسى ەكەن؟!. بالانىڭ قۇيرىعىنا جەر يىسكەتپەدىڭ دە!..
ش ا ل ا س ا ن. اركىم ءوزىن حانعا بالاماسا، قارايىپ بۇل دۇنيەدە نەسىنە ءجۇر؟!.
جىگىت اسان اياعىن ءسۇرتىپ كەلىپ وتىردى. تورتەۋى دە تىم-تىرىس. جىگىت اسان كەلىنشەكتىڭ جۇزىنە قايتا-قايتا قاراي بەرگەن. وسى ءبىر كوزقاراستان كەلىنىن قىزعانعانداي دومالاق كەمپىر دە جىگىتتى قالت جىبەرمەي اڭدىعان. قاننەن قاپەرسىز شال عانا.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . ايتپاقشى، مۇرات قايدا ءجۇر؟..
مەرۋەرتتىڭ كوزى جالت ەتتى دە، ءجۇزىن كەسەمەن جاسىردى. دومالاق كەمپىر شالىنا قاراپ قايمىعىپ، جىگىتكە قاراپ وكىنگەندەي بولدى.
ش ا ل ا س ا ن. ە، اعا شوپان بولعان سوڭ، ول كامپورتپەن جۇرەت تە. كامپورتپەن جۇرگەن سوڭ، كوشتىڭ شاڭىنا ارالاسپاي، قىستاۋعا تۋرا تارتات تا.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . تۋرا تارتقانى قالاي؟!. ءبىز سوندا تاعى كوشەمىز بە؟!.
مەرۋەرت مىرسىلداپ كۇلدى. شال شاقىرايا قاراعان سوڭ تىيىلىپ قالعان. دومالاق كەمپىر جىگىتتى تاعى دا مۇسىركەي جونەلدى.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ي-ي، اينالىپ كەتەيىن!.. مال دەگەن وسى دا... مال سوڭىنا ەرگەن سوڭ كورگەن كۇنىڭ وسى دا...ۇيرەنبەي جاتىرسىڭ دا. ەندىگى جىلى ءۇي، جايلى توسەكتە جاتاتىن ەدىڭ، قاشاندا بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ وتىراتىن مىنا اتاڭنان كورەسىڭدە!.. (تاعىدا تىم-تىرىس. تاعىدا ءبىرىن-بىرى اڭدىعان سەگىز كوز. دومالاق كەمپىر كۇرسىندى. شال كەسەسىن توڭكەرىپ، كەيكيىپ وتىرىپ قالعان). ە، جاساعان!.. جالعىزدىڭ جارى قۇداي!.. قايتىپ جەتسە، ءويتىپ جەتسىن، ايتەۋىر، امان-ەسەن قىستاۋعا بارسا ەكەن!
ش ا ل ا س ا ن.ە، بۇگىن جەتپەسە، قار تۇسكەنشە ءبىر كەلەت تە!..
ۇ ل ت ۋ ع ا ن. ول دا قاي ءبىر جەتىسىپ ءجۇر دەيسىڭ!.. ءسلوتى دەي مە، جينالىسى دەي مە، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي...
ش ا ل ا س ا ن. ە، اعا شوپان بولعان سوڭ سويتەت تە!.. اماندىق بولسا، ءجۇز ساۋلىقتان ءجۇز ەلۋ قوزى الىپ كەلەت تە!..
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . اللا دەپ سويلە.
ش ا ل ا س ا ن. ە، اتاقتى شوپانعا اللاڭ ءسوز بولماي قالدى دا!.. اتاقتى شوپاندار اللاڭ بەرسە دە — الادى، بەرمەسە دە — الادى!..
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . قيت ەتسە مىنەپ، قيىس كەتسە كۇزەپ، جالعىز ۇلدى سەن - اق جاسىتىپ ءبىتتىڭ - اۋ!.. كوزىڭنىڭ تىرىسىندە كوپپەن بىرگە جۇرگەنىن، ادام بوپ كىسى قاتارىنا قوسىلعانىن كوپسىنىپ وتىرسىڭ با؟!.
ش ا ل ا س ا ن. ە، قوسىلسا قوسىلات تا!.. كوزىڭنىڭ تىرىسىندە-اق قوستىڭ دا!..
ۇ ل ت ۋ ع ا ن. "قولدا وسكەن تۇيەنىڭ تايلاق اتى قالمايدى" دەپ!.. وتاۋ يەسى بولعانشا بەتىڭە قاراتپاپ ەدىڭ، ەندى ەل ادامى بولعاندا دا ءتىلىن شىعارمايمىن دەپ الەككە تۇسەسىڭ!
ش ا ل ا س ا ن. سونى تۇسىنگەنىڭە دە قۇلدىق! وكىنىشتى ءبولىپ-جارعانىمىز بولماسا، ەندى ەكەۋىمىز تالاساتىن ءىس ەمەس بۇل... شىعىنعا شىققان جۇمىرتقانى باۋىرىڭا قايتا باسقانمەن بالاپان بولمايدى، كەيۋانا بايعۇس!..
تاكاپپار شال كەسەسىن توڭكەردى دە، تاعى دا يەگىمەن كوك تىرەپ كەڭكيدى دە قالدى. دومالاق كەمپىر ءبىر ۋىس بولىپ شوگىپ بارادى ەكەن. مەرۋەرت جىگىت اسانعا شاي ۇسىنا بەرىپ، كەسەنى قولىنان ءتۇسىرىپ الدى. كەلىپ داستارقاندى قۇرعاتقانشا، اسان شال اس قايىرعان جوق.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . مال ىمىرتتاپ قايتپايسىڭ با؟..
جىگىت اسان شال اسانمەن جاعالاسا تۇرعان. ادالباقاننان كۇنقاعارسىز كەپكاسىن الىپ جاتىپ، قارلىعاشتىڭ ۇياسىن تاعى دا قوزعاپ جىبەردى.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . بورىكتەن پاتەر العان قارلىعاش تا مەنەن باقىتتى ەكەن.
شال اسان تىماعىن كيىپ جاتىپ كىدىردى.
ش ا ل ا س ا ن. ويراتتار شاپقاندا ەل ىعىپ، تولە بي جۇرتتا قالىپتى. جاۋ قولىنىڭ باسشىسى جالعىز ءۇيدى كورىپ، شابارمان جۇمساعان ەكەن. "باسشى بولسا قايتەيىن، باتىر بولسا بوساعامدى ءوزى اتتار"، — دەپ، الجىعان ءبىر شال بۇيىرعانىڭىزعا كونبەي قويدى دەپ قايتىپ كەلىپتى. قولباسشىنىڭ ءوزى بارعان دا، تولە بي ورنىنان تۇرماي جاتىپ السا كەرەك. ەل-جۇرتىڭنىڭ باعىتىن ايت، جول سىلتە دەسە، يەگىمەن شاڭىراقتى نۇسقاپتى. شاڭىراققا قارلىعاش ۇيا سالعان ەكەن. "اناۋ قىزىل شاقا بالاپاندار ۇيادان ۇشپاي، مەن ءۇي جىقپايمىن، سول ءۇشىن الامىن دەسەڭ — باس مىنە!" — دەپتى تولە بي. قولباسشى نوكەرلەرىنە: "مىناۋ ءبىر اۋليە شال ەكەن، ەگەر مۇنىڭ باسىنان ءبىر تال شاش تۇسسە، باستارىڭمەن جاۋاپ بەرەسىڭدەر! — دەپ شىعىپ كەتىپتى... ەكەۋىمىزگە اۋليەلىك قونباعان شىعار. ءبىراق، اتانىڭ ارۋاعىنا سيىنۋ پارىز. تاعى ءبىر ايتارىم، قانقۇيلى جەندەت تە قارلىعاشتىڭ ۇياسىن بۇزۋعا قايمىققانىن ۇمىتپاساڭ بولىپتى...
جىگىت اسان شال اسانعا ەسىك كوزىنە دەيىن ىلەسە بارادى.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . اقساقال!.. قويدى مەن - اق كۇزەتسەم قايتەدى؟!.
ش ا ل ا س ا ن. قوي كۇزەتپەسە دە قايدا قاشار دەيسىڭ. وتى قانعان سوڭ، وت جاققان جەردەن ۇزامايتىن تەگى مومىن حايۋان دا.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . (تىقىرشىپ). كۇزەتسەم دەسە، كۇزەتسىن. كەمپىر-شالمەن پەش تۇبىندە بىقسىپ قالاي جاتادى؟!. تون - تىماعىڭدى بەر... ي-ي، اينالىپ كەتەيىن، مال دەگەن وسى دا!.. ءالى-اق ۇيرەنىپ كەتەسىڭ دە!..
...ماقپال قارا ءتۇن ەدى. اسپان تازا. اسپان كۇمبەزىنە جەتىقاراقشىنىڭ ءسۇيىر تۇمسىعى قايقايىپ كوتەرىلىپ بارادى ەكەن.
...مىلتىعىن قاشاعا سۇيەدى دە، ساردار ۇستىنە قيسايىپ جاتا كەتتى. تاعى دا اسپانعا قارادى. قارا ماقپال ءتۇن ەدى. تاس توبەگە قايقايىپ كوتەرىلىپ بارا جاتقان جەتىقاراقشىنىڭ جۇلدىزدارى قايتىپ بارا جاتقان قۇستاردىڭ تىزبەگىندەي بولىپ كورىنگەن. قۇلاعىنا قايتقان قۇستىڭ قيقۋى شالىنعان ەدى. مۇڭدى اۋەنمەن جارىسا مۇڭدى ءبىر ساز جەتكەن...
...نايزاعاي مەنەن ماحاببات
جازيرا جازعا جاراسقان.
كۇتەمىن سەنەن مارحابات
جاڭبىرلى كۇزگى قارا اسپان...
...تاس توبەگە قايقايىپ كوتەرىلىپ بارا جاتقان جەتىقاراقشى اسپانعا جانشىلا كوتەرىلىپ بارا جاتقان الىپ سامولەت سياقتى بولىپ كورىنگەن. تەسىلىپ قارادى دا جاتتى. قاراعان سايىن الىپ سامولەت ايقىندالا ءتۇستى. قۇلاعىنا اسپان كۇمبەزىن قاق جارعان الىپ سامولەتتىڭ اششى اجىلى ەستىلدى. الىپ سامولەت ەندى جەرگە ءتونىپ كەلە جاتقان الىپ بومبارديروۆششيك بولىپ ەلەستەدى دە، دەنەسى تۇرشىگىپ، قوس اۋىزىن قولىنا الدى. الىپ بومبارديروۆششيكي ءدال تۇمسىقتان كوزدەپ تۇرىپ اتىپ جىبەردى. اسپان ءدىر ەتتى دە، تىنا قالدى. جەر ءدىر ەتتى دە، تىنا قالدى.
مەرۋەرتتىڭ داۋىسى.نە بوپ قالدى؟!.
...مەرۋەرت توبەسىنەن ءتونىپ كەپ تۇر ەكەن. تون كيگەندە دوپ-دومالاق بوپ، دومالاق كەمپىردەن اۋماي قالادى ەكەن. اسان ىرسىلداپ كۇلدى.
م ە ر ۋ ە ر ت. كۇلەدى عوي!.. نەسىنە كۇلەدى ەكەن؟!.
ا س ا ن . ءاي، مەرۋەرت - اي، ساعان ونداي بولۋ جاراسپايدى عوي!..
م ە ر ۋ ە ر ت. قانداي بولۋ جاراسپايدى؟
ا س ا ن. سەن ونداي ادام ەمەسسىڭ عوي!.. كەل. وتىر. (مەرۋەرت سوستيىپ جىگىتتەن اۋلاقتاۋ بارىپ وتىردى. تاعى دا جىم-جىرت. تاعى دا قايتىپ قۇستىڭ قيقۋى ەستىلدى). قىس تا كەپ قالدى.
م ە ر ۋ ە ر ت. بۇل تىرنا عوي. قىس ءالى قايدا؟.. قاراشا قايتپاي، قىس ءالى تۇسپەيدى.
ا س ا ن . ونى قايدان بىلەسىڭ؟
م ە ر ۋ ە ر ت. اتام ايتقان. "قار جاتپاي، قاراشا قازدار قايتپايدى"، — دەگەن.
ا س ا ن . سولاي ما؟.. اقساقال سونىڭ ءبارىن قايدان بىلە بەرەدى؟
م ە ر ۋ ە ر ت. مال باقسا بىلمەگەندە شە.
ا س ا ن . اڭگىمە مال باققاندا ما ەكەن؟.. مالدى كىمنىڭ باققانىندا شىعار.
م ە ر ۋ ە ر ت. مال دا كىسى تاڭداي ما ەكەن؟
ا س ا ن. سولاي شىعار... مىسالى، ءان بىلمەيتىن ادام جوق. سولاردىڭ ءبارى ءانشى ەمەس قوي. ايتپەسە قازاق: "اجەپتەۋىر ءان ەدى، پۇشىق ايتىپ قور قىلدى-اۋ"، — دەپ، كەلەمەج قىلاتىنى نەسى؟!
م ە ر ۋ ە ر ت. ءانشى بولماعان سوڭ قايدان بىلەيىك.
ا س ا ن . جوق، سەن ءاندى جاقسى ايتادى ەكەنسىڭ...ءبىر ءان سالشى.
م ە ر ۋ ە ر ت (كۇلىپ). ءوزىڭ قىزىق كىسى ەكەنسىڭ!..
ا س ا ن . نەسى قىزىق؟
م ە ر ۋ ە ر ت. كىسى ايدالادا جالعىز وتىرىپ، ءتۇن ىشىندە ءان سالا ما ەكەن؟
ا س ا ن. سالماعاندا شە!.. بالا كەزىمدە مامام ايتاتىن ەدى... قويلى اۋىل بولادى دەيتىن. قويلى اۋىلدا قوي كۇزەتەدى دەيتىن. قوي كۇزەتكەندە قىز-كەلىنشەكتەر قوسىلىپ ءان سالادى دەيتىن.
م ە ر ۋ ە ر ت. ول قىز-كەلىنشەكتەر عوي.
ا س ا ن. سوندا سەن كىمسىڭ؟
م ە ر ۋ ە ر ت. مەن بە؟.. مەن...مەن...بىلمەيمىن...
ا س ا ن. قىزىق ەكەن.
م ە ر ۋ ە ر ت. نەسى قىزىق؟
ا س ا ن. بىلمەيتىنىڭ...كۇيەۋگە شىققانىڭا قانشا بولدى؟
م ە ر ۋ ە ر ت. ەكى جىل.
ا س ا ن. ەكى جىل... قاجىماي قالاي شىداپ ءجۇرسىڭ؟
م ە ر ۋ ە ر ت . شىدامايتىن نەسى بار؟
ا س ا ن. مەن كەلگەلى قانشا بولدى؟
م ە ر ۋ ە ر ت . ءۇش تاۋلىك.
ا س ا ن . ءۇش تاۋلىك...سەن دە ساناپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي. مەن دە ساناپ ءجۇر ەدىم. ءۇش تاۋلىك... نەتكەن وتپەيتىن كۇن؟! نەتكەن تاۋسىلمايتىن ۋاقىت؟!. ءۇش تاۋلىك بويى نە قارت، نە كەمپىر، نە سەن ءتىس جارىپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان جوقسىڭدار. ال مەندە ايتاتىن ءسوز دە جوق. وسى دا قىزىق بولىپ پا؟!. مۇنىڭ نەسى رومانتيكا؟!. مەن كەتەمىن. ءۇش تاۋلىك دامدەس بولدىق...
م ە ر ۋ ە ر ت . كەتسەڭ كەتە بەر. سەنى كىم ۇستاپ تۇر؟
ا س ا ن. كەل، جاقىنىراق وتىرشى. كەتەر الدىندا مەن ساعان ءبىر بال اشىپ بەرەيىن.
م ە ر ۋ ە ر ت . تاس قاراڭعىدا ما؟
ا س ا ن . مەن سيپاپ وتىرىپ تا بال اشا بەرەمىن. الاقانىڭدى اكەلشى...
مەرۋەرت اساننىڭ قاسىنا جاقىنداپ بارىپ وتىردى. اسان كەلىنشەكتىڭ بىلەگىن ءتۇرىپ، قولىنان ۇستادى دا، الاقانىن سيپاي باستادى. ءبىراق، ەكى كوزى الاقاندا ەمەس، كەلىنشەكتىڭ جانارىندا ەدى. كەلىنشەك سەسكەنىپ، قولىن جۇلىپ الدى.
م ە ر ۋ ە ر ت . وڭباعان!.. وڭباعان ەكەنسىڭ عوي!..
ا س ا ن . ءاي، مەرۋەرت - اي، ساعان ونداي بولۋ جاراسپايدى عوي!..
م ە ر ۋ ە ر ت. قانداي بولۋ جاراسپايدى؟
ا س ا ن. سەن ونداي ادام ەمەسسىڭ عوي... (مەرۋەرت مۇڭايىپ وتىرىپ قالعان. جىگىت بىلدىرمەي وتىرىپ، كەلىنشەكتىڭ الاقانىن قايتا تاۋىپ الىپ ەدى. كەلىنشەك بۇل جولى ۇركە قويمادى) م-م...سەن جۇمىسشىلار پوسەلكىسىندە ءوسىپسىڭ. راس پا؟
م ە ر ۋ ە ر ت. راس. ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
ا س ا ن. الاقانىڭ ايتىپ وتىر...م-م...سەن اكە-شەشەدەن ەرتە ايىرىلىپسىڭ، راس پا؟
م ە ر ۋ ە ر ت. راس. ونى قايدان ءبىلىپ قويدىڭ؟
ا س ا ن. الاقانىڭ ايتىپ وتىر. م-م...سەن جاقىن اعايىنىڭ...الدە، ءوز اتاڭ با ەكەن...سونىڭ قولىندا ءوسىپسىڭ. راس پا؟ جەڭگەڭمەن بىردە تاتۋ، بىردە اراز بولىپسىڭ. راس قوي؟
م ە ر ۋ ە ر ت. راس.
ا س ا ن. م-م...سەن ونىنشى بىتىرمەي، تەحنيكۋمدا ما، ۋچيليششەدە مە وقىپسىڭ. راس قوي؟
م ە ر ۋ ە ر ت. راس ەدى.
ا س ا ن. M-م...ءبىراق، ونى دا تاستاپ كەتىپسىڭ. راس قوي؟
م ە ر ۋ ە ر ت. راس ايتاسىڭ!..
كۇپىسىن جامىلىپ ۇيدەن دومالاق كەمپىر شىقتى. قاراڭعى تۇنگە قادالىپ ءبىراز تۇردى. قاراڭعى تۇندە قاتار وتىرعان ەكەۋىنىڭ قاراسىن كوردى. قۇشاقتاسىپ وتىرعانداي كورىنىپ ەدى. ەكەۋىنىڭ ءماز بولعان كۇلكىسىن ەستىدى. وتىرىك قاقىرىندى. ءماز بولىپ وتىرعان ەكەۋى وعان ءمان بەرگەن جوق. كەمپىر "مەن مىندەتىمدى اتقاردىم" دەگەندەي، كەرى قايتقان.
ا س ا ن . سەن قىز كەزىڭدە كىتاپتى كوپ وقىپسىڭ. اسىرەسە، ولەڭ كىتاپتارىن، باتىرلار جىرىن كوپ وقىپسىڭ. "قىز جىبەكتى" جاتقا بىلگەن ەكەنسىڭ. مەكتەپ ساحناسىندا تالاي رەت تاقپاق وقىپسىڭ. راس پا؟..
م ە ر ۋ ە ر ت. راس. اينا قاتەسى جوق!..
ا س ا ن. م-م-...اتتەڭ شىركىن، تولەگەندەي كۇيەۋىم بولسا دەپ ارمانداپسىڭ. راس پا؟
م ە ر ۋ ە ر ت. مەن بە؟.. مەن... مەن...ونى قايدان ءبىلدىڭ؟!
ا س ا ن. بىلەم عوي!.. كوزىڭ ايتىپ تۇر... ءسويتىپ جۇرگەندە مۇرات كەزدەستى. ءبىر تويدا كەزدەستى. ساعان جىگىتتىڭ تورەسىندەي بولىپ كورىندى. شىركىن، وسىنداي كۇيەۋىم بولسا دەپ ارماندادىڭ. راس پا؟
م ە ر ۋ ە ر ت. مۇنىڭ دا راس.
ا س ا ن. سونان ءبىر كۇنى اعا-جەڭگەڭە دە ايتپاي قاشتىڭ دا كەتتىڭ. راس پا؟
م ە ر ۋ ە ر ت. تۇپ-تۋرا!
ا س ا ن. م-م...سويتكەن مۇراتىڭ تولەگەن بولماي شىقتى. كادىمگى اتاقتى شوپان، كوپ مۇراتتىڭ ءبىرى بولىپ شىقتى. راس پا؟
م ە ر ۋ ە ر ت. جو-جوق، ولاي دەمە!.. سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟!. سەن انشەيىن وتىرىك ايتىپ وتىرسىڭ!.. وتىرىك!..
ا س ا ن. وتىرىك بولسا، جاقسى-اۋ!.. ءبىراق وتىرىك ەمەس قوي!.. مەن ءبارىن بىلەمىن...
م ە ر ۋ ە ر ت. جوق، بىلمەيسىڭ!..
ا س ا ن . ونى ءبىلۋ ءۇشىن ءۇش تاۋلىكتىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتىر.
م ە ر ۋ ە ر ت. وتىرىك!..
ا س ا ن . مەيلى، وتىرىك - اق بولسىن. ءبىراق وتىرىك بولسا، نەسىنە اقتالاسىڭ؟.. مەن بىلەم عوي. جاسىرماي-اق قوي... مەن ءبارىن بىلەمىن... ءبىز ەكەۋمىز ءبىر پوسەلكەدەن ەمەسپىز بە...
م ە ر ۋ ە ر ت. (تاڭدانىپ). سولاي ما؟!.
ا س ا ن . سولاي ەدى... سەن قازاق مەكتەبىندە وقىدىڭ. مەن ورىس مەكتەبىندە وقىدىم. سەن كۇن سايىن ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قاسىنان وتەتىن ەدىڭ. مەن كۇن سايىن وشاعان تۇبىندە اڭدىپ جاتىپ، روگاتكاعا شيە قىستىرىپ الىپ سەنى اتقىلايتىن ەدىم. سەن اپپاق كويلەگىڭە جۇققان شيەنىڭ قىزىل داعىن كەتىرە الماي: "وڭباعان!.. وڭباعان ەكەنسىڭ عوي!" — دەپ جىلارمان بولىپ كەتە بەرەتىن ەدىڭ.
م ە ر ۋ ە ر ت. سولاي ما؟!. مەنىڭ ەسىمدە جوق.
ا س ا ن. سەنىڭ ەسىڭدە بولمايتىنى، سەن ول كەزدە تولەگەننەن باسقا ەشكىمدى ويلاعان جوقسىڭ. سەن مەكتەپ ساحناسىندا تاقپاق ايتىپ تۇرىپ تا ەشكىمدى كورمەيتىنسىڭ. ويتكەنى سەنىڭ قيالىندا تولەگەننەن باسقا ەشكىم بولعان جوق.
م ە ر ۋ ە ر ت. راس ايتاسىڭ!.. قىزىق بولدى-اۋ ءوزى!.. قىزىق ەكەن!..
ا س ا ن . سەنى مەنىڭ مامام دا جاقسى كورەتىن ەدى. سەن تەرەزەنىڭ الدىنان وتكەن سايىن: قىزى قۇرعىر سۇڭعىلا عوي، اسانىم ەر جەتكەنشە كۇيەۋگە كەتىپ قالادى-اۋ دەپ وكىنەتىن... سوندا مەن دە كوشەگە جۇگىرىپ شىعىپ، سەنىڭ ارتىڭنان كوز ءسۇزىپ قالا بەرەتىنمىن. سەن ەش نارسەنى سەزبەي كەتە بەرەتىنسىڭ... اقىرى، كەتىپ تىنىپسىڭ. مەن سول كەزدى ءالى ۇمىتقام جوق. سەنسەڭ وسى كۇنگە دەيىن ۇمىتا الماي ءجۇرمىن...
م ە ر ۋ ە ر ت. قىزىق بولدى-اۋ ءوزى!.. قىزىق ەكەن!.. سەن وسىندا كەلگەندە، مەن دە ءبىر نارسەنى سەزگەن سياقتى بولىپ ەدىم.
ا س ا ن . نە نارسەنى؟
م ە ر ۋ ە ر ت. بىلمەيمىن...
ا س ا ن. مەن سەن سەزبەسە ەكەن دەپ ەدىم... ەندى ايتىپ قويعانىما وكىنىپ وتىرمىن.
م ە ر ۋ ە ر ت. نەگە؟
ا س ا ن. كىسى ارمانىن ايتا بەرمەيدى عوي... ايتا بەرسە، ارمانىن توزدىرىپ الادى.
م ە ر ۋ ە ر ت. سولاي ما؟!. قىزىق ەكەن!..
ا س ا ن. مەن كەتەمىن.
م ە ر ۋ ە ر ت. كەتكەنى نەسى؟.. سونداي دا بولا ما ەكەن؟!.
ا س ا ن. بولادى ەكەن... مەن سەنى ءبىر كورەيىن دەپ ەدىم. كوردىم. كورەيىن دە كەتەيىن دەپ ەدىم. ەندى كەتەمىن... ءۇش تاۋلىك. ماعان وسى دا تاۋسىلمايتىن ۋاقىت!.. وسىنداي دا رومانتيكا بولا ما ەكەن؟ مەن سەنى ايايمىن!.. مەن اناۋ اقساقالدى دا ايايمىن!..
م ە ر ۋ ر ە ت. سونداي دا بولا ما ەكەن؟!.
ا س ا ن. مەرۋەرت!..
م ە ر ۋ ە ر ت. اۋ!..
ا س ا ن. سەن بار عوي... سەن وسى تىرلىگىڭنەن بارقادار تاپپايسىڭ. باقىت تا تاپپايسىڭ.
م ە ر ۋ ە ر ت. نەگە ولاي دەيسىڭ؟
ا س ا ن. وزىمە قاراپ ايتام دا... مەن دە قيالشىلمىن. مەن دە بالا كەزىمدە كوپ ارمانداۋشى ەدىم. باتىپ بارا جاتقان كۇندى قۋالاۋشى ەدىم... قۇم بەلدىڭ قىرقاسىنا كىرىپ بارا جاتقان كۇندى قۋالاپ بارىپ ۇستاپ العىم كەلۋشى ەدى... جۇگىرىپ بەلگە شىعاسىڭ. بەل استىندا — بەل. كۇن دە بەلدەن بەلگە قاشا بەرەتىن. مەن قۋا بەرەتىنمىن... سويتكەن كۇن ماعان ءالى جەتكىزبەي كەلەدى. كەيدە مەن تۇسىمدە دە كۇندى قۋالاپ جۇرەمىن. قۇم بەلگە جاقىنداعان سايىن كۇننىڭ شار تاباعى جالىنداپ، بەت اۋزىمدى قارىپ جىبەرەدى. مەن قانىم كەۋىپ، قۇم شاعىلعا قۇلاپ تۇسەم... كەيدە، مەن قاڭسىپ جاتقاندا، ءبىر توستاعان سۋ ۇسىنىپ قارسى الدىمدا سەن تۇراسىڭ. مەن سول سۋعا جەتە الماي، كەبەرسىپ جاتىپ ويانىپ كەتەمىن... مەندە ايتەۋىر ءبىر شەل بار... سونان سوڭ دا مەن سەنى ىزدەپ ەدىم. ىزدەپ ءجۇرىپ تاپتىم... ەندى كەتەمىن...
م ە ر ۋ ە ر ت. قىزىق ەكەن!.. قىزىق بولدى-اۋ ءوزى!..
ا س ا ن . نەسى قىزىق؟!.
م ە ر ۋ ە ر ت. سەن بار عوي... سەن ماعان سونداي ءبىر جاقىن ادامىم سياقتىسىڭ...تەگى...ءتىپتى...كۇيەۋىم سياقتى كورىنىپ كەتتىڭ...
ا س ا ن. مەن ءۇشىن ول ارمان عوي!.. ارماننىڭ توزباعانى جاقسى عوي!.. سوندىقتان دا مەن كەتەمىن!..
...دۇنيە جىم-جىرت ەدى. دۇنيە ەلەستەي الا كەۋىم كۇڭگىرت ەدى... جىگىت ءتىنتىپ ءجۇرىپ كەلىنشەكتىڭ جۇپ-جۇمساق الاقانىن تاعى دا تاۋىپ الدى. كەلىنشەكتىڭ تۇلا بويىنىڭ ءدىر ەتكەنىن بايقادى... جانتايا بەرگەن جىگىتتىڭ باسىن تىزەسىنە قويدى دا، كەلىنشەك ونىڭ شاشىنان سيپادى...جىگىت وزىنە تەسىلگەن كەلىنشەكتىڭ جانارىن كوردى. سوسىن تۇڭعيىق اسپاندا تاس توبەگە قايقايىپ شىعىپ بارا جاتقان قاراقشىنىڭ ءسۇيىر تۇمسىعىن كوردى. جەتىقاراقشىنىڭ جۇلدىزدارى كوك اسپاندى قاق جارىپ قايتىپ بارا جاتقان قۇستاردىڭ تىزبەگىنە ۇقساعان...
...قاراشا كەتپەي قار الماس،
جەرىمنىڭ تاۋ مەن تاستارىن.
قار سىزى ساعان بارا الماس،
جاسىما، جۇرەك، جاسقانىپ.
قار جاتپاي قيىپ كەتە الماس،
قاراشا قازدار مەكەنىن.
قار سىزى ساعان جەتە الماس،
تۋلاما، جۇرەك، جەتەدى...
...قوي شەتى ءدۇر ەتە قالعان. ەكەۋى دە اتىپ تۇردى. اسان ۇيقىدان شوشىپ ويانعانداي ەسەڭگىرەپ تۇرىپ قالىپ ەدى. كەلىنشەك جۇگىرە جونەلدى...كۇپىسىن جامىلىپ ۇيدەن اسان شال شىقتى. قاراڭعى تۇندە سوستيعان جىگىت اساننىڭ قاراسىن كوردى. جۇگىرىپ مەرۋەرت كەلدى.
م ە ر ۋ ە ر ت. ءاي، ءاي، اتام اتتاس جىگىت!..اتام اتتاس جىگىت!.. ماسقارا بولىپپىز!.. ماسقارا -اي!.. ەكى قويدى قاسقىر جارىپ كەتىپتى.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن. نە دەيدى؟!. ۇيات - اي!.. ۇيات بولعان ەكەن! .. ەندى اقساقالدىڭ بەتىن قالاي كورەمىز؟!.
ش ا ل ا س ا ن. بالالار!.. نەمەنە، تەرىس اۋىز قوناق كەپ قالدى ما؟..
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن. اقساقال... مەن...مەن سىزگە سەرىك بولا المايدى ەكەنمىن... مەن ناشار اسان بولىپ شىقتىم.
ش ا ل ا س ا ن. جارايدى...ەكى قوي ەردىڭ قۇنى ەمەس شىعار. ماعان ۇيالعاندارىڭ دا جەتەدى. (جەتىقاراقشىعا قاراپ). قوزعالاتىن دا ۋاقىت بولىپ قاپتى... تاعى ءبىر كۇندى تاۋىستىق... مىناۋ زىرلاپ بارا جاتقان ۋاقىتتان ۇيالماساق بوپتى دا!..
ەكىنشى اكت
ءبىرىنشى كورىنىس
اۆانسەنا. مۇرات ارلى-بەرلى سەندەلىپ ءجۇر. تاعاتسىز قايتا-قايتا ساعاتىنا قارايدى. شىمىلدىقتىڭ ار جاعىنان دابىر-دۇبىر ءسوز، دارىلداعان داراقى كۇلكى ەستىلەدى.
م ۇ ر ا ت . ون بەس-اق مينۋت قالدى. ون بەس مينۋتتان سوڭ...الگى قىرت ناعاشىم قايدا ءجۇر ەكەن؟!. توعىز بالا مەن تور شولاق قاتىنىنىڭ قاسىنان شىعا الماي جاتىر ما؟!. بۇكىل ەساقانىڭ ەسەسىن ءبىر ءوزى تولتىراتىنداي، وڭشەڭ ءبىر بوقمۇرىن تورپاقتاردى توپىرلاتىپ!..
تىسقا ماشينا كەلىپ توقتايدى. قوزى قارنىن قۇشاقتاپ داۋلەتباي كەلىپ كىرەدى. قولتىعىندا ءبىر بۋما گازەت. فورماتىنا قاراعاندا، اۋداندىق بولسا كەرەك.
م ۇ ر ا ت. وۋ، ناعاشى!.. قاجىدان قايتقانداي كۇتتىرىپ!.. قاجىپ كەتتىك قوي، ءتىپتى!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ءوي، الگى قۇلقىنىڭا قىلشىق كەپتەلگىر ءجورنالىس، مىنا ءبىر الاقانداي گازەتىن اتانداي بۇلداپ!.. تاقىمداپ ءجۇرىپ تيپاگراپياسىنان زورعا الىپ شىققانىم. ءالى بوياۋى دا كەپكەن جوق. (گازەتتىڭ ءبىر داناسىن ۇسىنىپ) ايتەۋىر، سۋرەتىڭدى قاسقيتىپ تۇرىپ قاتىرىپ باسقان ەكەن!.. ءبىر قويدىڭ قۇنىنا تاتيدى. بەرسەڭ — بەرەن بۇزاسىڭ دەگەن وسى!..
م ۇ ر ا ت. وۋ، مىنا جەردە ءبىرىنشى حاتشى بار ەمەس پە ەدى؟!.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. قيىپ تاستاپتى. ءوزى قيدىرىپ تاستادى دەيدى.
م ۇ ر ا ت. ءوزى؟!. ونىسى نە ەكەن؟
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ەتيكاعا جاتپايدى دەپتى.
م ۇ ر ا ت. ەتيكا؟.. جانى شىقسىن! الاقانداي گازەتتى اڭدۋدان باسقا ءبىرىنشى حاتشىنىڭ شارۋاسى تاۋسىلىپ قالدى دەگەن!.. قىزعانىش قوي!.. ءىش كۇيىپ بارات تا!.. قىزعانشاق يتتەر زيالى جۇرتپەن قاتار تۇرعانىڭدى دا كورە المايدى!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي.ە، بار بولساڭ — كورە المايتىن، جوق بولساڭ — بەرە المايتىن جۇرتقا نە داۋا. جۇرت دەيمىز - اۋ، بۇگىندە وزگە تۇگىل ءوز اكەڭ دە بويىڭ ءبىر ەلى وزىپ بارا جاتسا، ارتىعىن قاعىپ تاستاۋعا دايىن تۇرادى. (شىمىلدىقتىڭ ارتىنداعى داراقى كۇلكىگە قۇلاق ءتۇرىپ). مىنالارىڭ كىم؟
م ۇ ر ا ت. كىم بولۋشى ەدى، وسى توڭىرەكتىڭ ەشكى ەمەرلەرى دە!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. انە بىرەۋدىڭ كۇلكىسى بوتەن سياقتى - اۋ؟..
م ۇ ر ا ت . وتگون دۇكەنشىسى اباق قىرت قوي.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. مىنا ءبىر كۇلكىنى دە تانىماي تۇرمىن.
م ۇ ر ا ت . ءا، ول ءجۇن قابىلدايتىن پۋنكتتىڭ بەزبەنشىسى داراق قىرتتىڭ ءوزى.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ءتۇۋ، وڭشەڭ قىرتتى قايدان جيناپ العانسىڭ؟! زاۆپۋنكتتىڭ ءوزىن شاقىرۋ كەرەك ەدى عوي!..
م ۇ ر ا ت. ءاي، ناعاشى - اي، توبەڭ تاز بولعانشا مىسقال مي قونبادى - اۋ!.. پايعامبارعا قولىڭ جەتسە، قۇدايعا تۇكىرگەنىڭ بار ما! بەزبەنشىنىڭ قاسىندا زاۆپۋنكت دەگەن كىم ول؟!. سوسىن، ءوزىڭ قىرت اتانعىڭ كەلمەسە، توڭىرەگىڭە تەك قىرتتاردى عانا جينا. سۇيەك سىندىرىپ تەكتىگە قوس بولعانشا، سۇيەك-ساياقپەن الداي سالاتىن مىندەتى جوق تەكسىزدىڭ ءوزى ارتىق. اتىڭدى شىعارماسا دا، اتاعىڭدى قىزعانبايدى.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ويپىر-اي، وسىنىڭ ءبارىن قايدان ۇيرەنىپ ءجۇرسىڭ؟!.
م ۇ ر ا ت . قۇدايعا شۇكىر، ءبىز دە يگى-جاقسىلارمەن ءبىراز تاباقتاس بولىپ قالدىق قوي. (ساعاتىنا قاراپ). ال، باستا! ون - اق مينۋت ۋاقىت بار.
ەكەۋى جارىسا شىعىپ كەتكەن. شىمىلدىق اشىلعاندا كادىمگى قالا تۇرمىسىن كورەمىز. شەتەلدىك مەبەلدەن باستاپ، ادام جانىنان باسقانىڭ ءبارى بار. ات شاپتىرىم زالدىڭ قاق تورىندە قوزى كوتەرگەن مۇراتتىڭ ءداۋ پورترەتى ىرجيىپ كۇلىپ تۇر. ءبىر-بىر جۇمساق كرەسلودا شايقالىپ جاتقان جىگىتتەر. ءبارىنىڭ قولىندا گازەت، تىرس ەتپەي سىلەيىسىپ قالعان. ءداۋ ساعاتتىڭ قوڭىراۋى التى دۇركىن ۇرعاندا دا، وسى سەسپەي قاتقان تىنىشتىقتى ەشكىم بۇزعان جوق ەدى. مۇرات قانا تۇرىپ، ءداۋ پريەمنيكتى توققا جالعاپ كايتتى. قىسقا عانا مۋزىكالىق كىرىسپە.
ديكتور داۋىسى. قۇرمەتتى راديوتىڭداۋشىلار!.. اۋىل ەڭبەككەرلەرىنە ارنالعان حابارىمىزدى باستايمىز. بۇگىنگى حابارىمىزدا ءتىلشىمىز توقتاروۆتىڭ *العاباس* سوۆحوزىنىڭ اتاقتى شوپانى مۇرات اسانوۆ جايىنداعى وچەركىن تىڭداڭىزدار...
مۋزىكالىق كىرىسپە اياقتالعانشا...
ا ب ا ق. وۋ، مىناۋ شىركىن مىقتىنىڭ ءوزى بولىپ شىقتى عوي!..
د ا ر ا ق . ءوزى بولىپ شىقتى!
ج ا ر ا ق. ءوزى عوي!
ش و پ ا ن ج ءى گ ءى ت. ءوزى!..
ە ك ءى ن ش ءى ش و پ ا ن. ءوزى بولماعاندا شە!..
تەك گازەتتى بۇركەنىپ الىپ ءمىز باقپاي قورىلداپ جاتقان ءداۋقارا ەدى، داۋلەتباي بۇيىردەن ءتۇرتىپ قالعاندا شوشىپ وياندى.
د ءا ۋ ق ا ر ا . ا؟.. ءيا!.. ءبىز سويتەمىز عوي!..
ا ب ا ق . وي، ءباتشاعار - وي، قۇداي بىلەدى، وسى ءيتىڭ وتىرىك ۇيىقتايدى. اداسپاۋىن قاراشى!.
ءتىلشى داۋىسى. قويلى اۋىل قىستاۋعا كوشىپ قونعان. (جۇرت ءبىرىنىڭ بەتىنە ءبىرى قاراسادى). كۇز جايلى. مال سەمىز. شوپان كوڭىلى دە ورنىقتى. ءبىز كەلگەندە، مۇرات كەشقۇرىم قوي قورالاپ جاتىر ەدى...
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. مىنا ءباتشاعار بۇلدىرمەسە جارار ەدى.
ج ا ر ا ق. مىقتىنىڭ قويى ماڭىرامايدى ەكەن-اۋ!..
ءتىلشى داۋىسى. كۇن قاعىپ توتىققان شوپان ءجۇزى جايدارى. (جىگىتتەر كۇن شالماعان، قىلاۋ تۇسپەگەن مۇراتتىڭ بەت - اۋزىنا قاراسادى). مۇرات، بيىلعى تابىسىڭ تۋرالى قىسقاشا اڭگىمەلەپ بەرسەڭ...
مۇراتتىڭ داۋىسى. شوپان تابىسى قاشان دا كوز الدىندا ەمەس پە. قاپقا سالمايسىڭ، قامباعا تۇسپەيدى. اياعىنان جۇرەتىن داۋلەت دەگەن وسى. اياعىنان جۇرگەن سوڭ ازابى دا كوپ. جىل ون ەكى اي اڭدىپ، جىل ون ەكى اي ارتىنان ەرۋگە تۋرا كەلەدى...
ا ب ا ق. ءوي، مىقتىڭ! قالاي-قالاي كوسىلەدى!..
د ا ر ا ق . كوسىلەدى عوي!..
جاراق. كوسىلەت تە!..
مۇراتتىڭ داۋىسى. ارينە، شوپان تابىسى - ءتول. بيىل ءار ءجۇز ساۋلىقتان ءجۇز قىرىق بەستەن قوزى الىپ، امان-ەسەن ءوسىرىپ، شىعىنسىز ءبولىپ بەردىم. مەملەكەتكە ەكى مىڭ كيلوگرامم ءجۇن وتكىزدىم. بۇل ەندى وتارىمداعى بەس ءجۇز ساۋلىققا ءبولىپ-جارعاندا ءار قويعا ءتورت كيلوگراممنان كەلەدى دەگەن ءسوز.
ءتىلشى داۋىسى. مۇراتتىڭ وسى ءبىر ساراڭ سوزىندە تالاي سىر جاتىر. ارتىق سويلەپ، كەم پىشپەيتىن، ماقتانۋدى بىلمەيتىن، قاشاندا كىشىپەيىل، قاراپايىم دا ەڭبەكقور شوپان ءوزى تۋرالى اشىلىپ ەشتەڭە ايتپادى. بيىلعى ءتول الۋ، ءجۇن قىرقۋ ناۋقانىندا اۋدان كولەمىندە الدىنا جان سالماعانىن ول جاسىرىپ قالدى... ءبىر عانا مىسال... مۇراتتىڭ ءبىر جىلدا وندىرگەن ءجۇنى ءبىر اۋداننىڭ حالقىنىڭ تەڭ جارتىسىن كيىندىرىپ شىعۋعا جەتەدى ەكەن. دەمەك، ول ءوزىنىڭ ادال ەڭبەگىمەن ەل اسىراپ وتىر دەگەن ءسوز!..
ا ب ا ق. پاح - پاح، باس كوزەلىم!..
د ا ر ا ق . مۇرنىڭ باردا ءبىر ءسىڭبىر!..
ءتىلشى داۋىسى. وزات شوپاننىڭ الداعى جىلعا دەگەن جوسپارى دا ايتارلىقتاي.
مۇراتتىڭ داۋىسى. الداعى جىلدىڭ مەجەسى - ءار قويدان الاتىن ءجۇندى ءتورت كيلودان اسىرۋ.
ا ب ا ق . ۋرا!..
ج ءى گ ءى ت ت ە ر . ۋرا!.. ۋرا!..
ديكتور داۋىسى. قۇرمەتتى مۇرات اسانوۆ، حابارىمىزدىڭ سوڭىندا سىزگە ارناعان مۋزىكالىق سالەمىمىزدى تىڭداڭىز.
ءانشى داۋىسى. "اق قوشقار، قوي باستاعان ەي، اي ءمۇيىزدى!.."
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. اۋ، قۇرت، قۇرتىڭدار انانى!..
ا ب ا ق . ءسويت!.. ناعىز قوشقار ورتامىزدا وتىرعاندا، بىرەۋدىڭ قوشقارىن مالدانىپ جىن ۇرىپ پا؟!.
د ا ر ا ق . سونى ايتام - اۋ!..
راديونىڭ ءۇنى وشكەن. ءبارىنىڭ دە ءۇنى وشكەن. جىم-جىرت. تەك ءداۋقارانىڭ ءبىر قالىپتى قورىلى عانا ەستىلەدى.
ج ا ر ا ق. اۋ، جىگىتتەر! باس جارىلعان سوڭ بۇل نە وتىرىس؟!. وسىنىڭ اياعىن تويعا اينالدىرىپ جىبەرمەيمىز بە؟!.
د ا ر ا ق. سونى ايتام - اۋ!.. زامان قايتىپ كەلمەس، ءبىزدىڭ مىقتى كۇن سايىن ەفيرگە شىعا بەرمەس!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ويپىر-اي، جۇرت قۋانىشتان جارىلىپ ولەيىن دەپ جاتسا!.. (ءداۋقارانى بۇيىردەن قويىپ قالادى).
د ءا ۋ ق ا ر ا . ا!..ءيا!.. ءبىز سويتەمىز عوي!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ەندەشە قىزمەتىڭە كىرىس!
ءداۋقارا تۇرا سالا بۋفەتكە جۇگىرەدى. ول ستولعا سەرۆيس جاساعانشا، مۇرات سەكرەتەردى اشىپ جىگىتتەردىڭ الدىنا بىر-بىردەن "قازاقستان" سيگارەتىن تاستايدى. ءارقايسىسىنىڭ تاناۋىنا زاجيگالكاسىن توسىپ تۇرىپ تامىزىپ بەرەدى. ءداۋقارا ريۋمكالارعا اراق قۇيىپ شىققاندا اباق ورنىنان تۇرادى.
ا ب ا ق . جىگىتتەر!.. وسى ءبىز قۋانا المايمىز. نەگە دەيسىندەر عوي؟!. نەگە؟
ج ا ر ا ق . باسە، نەگە؟
ا ب ا ق . مىنەكي، گاپ وسىندا!.. "بۇل قازاق، جاتتىڭ جامانىن كورسە دە، "جارىقتىق" دەپ جالبىراپ، جاقىننىڭ جاقسىسىن دا تانىمايتىنى قالاي؟" — دەپ ءبىر پيلوسوپ ايتقان ەكەن.
د ا ر ا ق . پاح - پاح، راديودان سويلەيتىن ناعىز مىقتىڭ ءبىزدىڭ اباق قوي!..
ج ا ر ا ق . ارينە! بەكەرگە ەل ۇستىنەن كۇن كورىپ ءجۇر دەيمىسىڭ!
ا ب ا ق. بىرەۋدى مەرەي، بىرەۋدى گەروي دەيمىز. سول مەرەيىڭ دە، گەرويىڭ دا ورتامىزدا وتىرعان جوق پا! ال ءبىز اۋىلداعىنىڭ اۋزى ساسىق دەپ ونى ەلەگىمىز كەلمەيدى... مەن وسى توستى...
م ۇ ر ا ت. (ءداۋقاراعا). Ay، مىناۋىڭ نە؟!. (ريۋمكاداعى اراقتى كەيىن سىرىپ). جەتەلەپ قوسقان تازى تۇلكى المايدى دەۋشى ەدى. ءاي، ادام بولمايسىڭ - اۋ!.. اناۋ سەرۆانتتى اشساڭ، اق سالدەلەر ساعان دە سالەم بەرىپ قالار!.. جىگىتتەر! ءىشۋدىڭ دە ەتيكاسى بار ەمەس پە! وسى اراق دەگەن ءيتىڭدى ايرانداي ساپىرعاندى قاشان قوياسىڭدار؟!. (ءداۋقارا شامپان اكەلىپ، تارسىلداتىپ اشادى دا بوكالدارعا تولتىرا باستايدى) اندا-ساندا سۇحبات ءۇشىن كونياك، شامپاندى ەرمەك قىلۋ ايىپ ەمەس. سۇحبات ءۇشىن!.. ماسەلەن، ءبىزدىڭ اسەكەڭدەر.. .ارينە، مەن ءوز اكەمدى ايتىپ تۇرعان جوقپىن...
د ا ر ا ق . و، ءبىزدىڭ اسان اقساقال اۋليە ادام عوي!..
ج ا ر ا ق. اۋليە بولماسا، وسىنداي ايدىك ۇل تاپتىرا ما؟!.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. Ay، جىگىتتەر، مەنىڭ جامان جەزدەمنىڭ قۇلاعىن شۋلاتپاي قويا تۇرىڭدارشى!.. اسان، اسان دەپ! نەمەنە، مۇراتتى اكەسى اسىراپ وتىر ما ەكەن؟! الجىعان شالدى اۋليە تۇتقانشا، ءبىر مەزگىل مۇراتتىڭ تىلەۋىن تىلەيىك تە!..
د ءا ۋ ق ا ر ا . ارينە! ءبىز سويتەمىز عوي!..
ب ءى ر ءى ن ش ءى ش و پ ا ن (كورشىسىنىڭ قۇلاعىنا). شالدىڭ كوزى تايسا اۋسەلەڭدى كورەر ەدىم!.. سوندا نە ىستەر ەكەنسىڭ؟!.
ە ك ءى ن ش ءى ش و پ ا ن. شالدىڭ كوزى تايعانشا، بۇل مىقتىڭ دا ءبىراز جەرگە بارىپ قالار!..
ب ءى ر ءى ن ش ءى ش و پ ا ن. بارادى عوي! بارادى!.. بۇل ءيتىڭ جۇرت سياقتى اكەسىن ەرتتەپ تە مىنبەيدى. جايداق مىنەدى عوي! جايداق!..
ە ك ءى ن ش ءى ش و پ ا ن. دۇرىس ىستەگەن! اكەنى ايالايمىز دەپ ەكەۋمىز نە بىتىردىك؟.. ەرتەڭ ەكى شال ولگەندە، ولاردىڭ ومىراۋىنا تاققاندارىن جىرتىسقا تاراتامىز با؟!. تىم بولماسا، ىرىمعا ەنشىلەپ قالعان سىلەكەي دە جوق!
ە ك ءى ن ش ءى ش و پ ا ن. مي جوق قوي! مي!..
م ۇ ر ا ت. ءجا، جىگىتتەر!.. مەنىڭ اكەم مەن سياقتى كوپتىڭ ءبىرى دە!.. ءيا، اڭگىمە نەدەن باستالىپ ەدى؟.. ءا، اسەكەڭ جايىندا ەكەن عوي!.. سول اسەكەڭدەر بانكەتتەردە، ۇلكەن-ۇلكەن سىيلى وتىرىستاردا ءبىر ريۋمكا كونياكتى ءبىر تاڭعا جەتكىزەدى... مىنەكي، بۇل دا ەتيكا، جولداستار!..(گازەتتى قولىنا الىپ). ماسەلەن، مىناۋ سۋرەتتى الايىق... مەنىڭ قاسىمدا...استاپىراللا!.. مەن اسەكەڭنىڭ قاسىندا تۇر ەدىم، اسەكەڭ ءوزىن قيدىرىپ تاستاپ، گازەتكە مەنىڭ سۋرەتىمدى عانا باستىرىپتى. نەگە؟..
د ا ر ا ق . باسە، نەگە؟..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ەتيكا، جىگىتتەر!.. ەتيكا!..
م ۇ ر ا ت. (داۋلەتبايدى جاقتىرماي). الدىمەن ەڭبەك ادامى، مەن سياقتى شارۋانىڭ تورىسى كورىنسىن دەگەن پرينسيپ، دۇرىسىن ايتساق، ۇلكەن ادامنىڭ كىشىگە دەگەن جاناشىرلىعى!..
ا ب ا ق . ءيا، اسەكەڭدەر اۋليە ادامدار عوي!.. ءوزىمىز دە ءيتپىز! سونداي ۇرانعا جارالعان ارۋاقتى ادامداردى باسىمىزعا ءىس تۇسكەندە عانا ەسكە الامىز.
م ۇ ر ا ت. (جاقتىرماي). جولداستار! مەنى دۇرىس تۇسىنىڭدەر! مەن مۇنى نەگە ايتىپ تۇر دەيسىندەر عوي؟
ج ا ر ا ق . سونى ايتام دا!..
م ۇ ر ا ت . ماسەلەن، مەن كىممىن؟.. وزدەرىڭ سياقتى قىسى-جازى تىرتىڭداپ قوي باققان كوپتىڭ ءبىرىمىن. ەگەر مىناۋ داراق بولماسا، جاراق بولماسا، اناۋ اباق بولماسا، مىناۋ ناعاشىم بولماسا، قىسقاسى، سەندەر بولماساڭدار، سەندەردىڭ دوس كوڭىلدەرىڭ بولماسا، مەن نە قيراتىپ تاستايتىن ەدىم؟!. بوس ماقتان — ەتيكاعا جاتپايتىن نارسە. اكەنىڭ بال اسى — ادامنىڭ دۇشپانى، ادامنىڭ بالاسى — باۋىرىڭ دەگەن!.. ەندەشە، وسى توستى مەن سەندەر ءۇشىن، باۋىرلارىم ءۇشىن كوتەرگىم كەلىپ تۇر!..
ا ب ا ق. ايتتى - اۋ!
د ا ر ا ق . ايتادى عوي!
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ءبىزدىڭ جيەن ايتات تا!..
ب ءى ر ءى ن ش ءى ش و پ ا ن. ستارشويدىڭ اتى ستارشوي عوي!
د ءا ۋ ق ا ر ا . ءبىز سويتەمىز عوي!..
ءبارى قوسىلىپ. ۋرا!.. ولمەسىن اسەكەڭنىڭ جالعىزى!.. ۋرا!..
ءبارى تۇرەگەپ بوكال سوعىستىرادى. ءبارى دە تاستاپ جىبەرىسەدى. دال ۇرعان. داراق راديوپريەمنيكتى توققا قوسىپ كايتادى. ءانشى ءالى دە ۇرىپ تۇر ەكەن.
ءانشى داۋىسى.
ءشاي - ءشاي، قويىم، ءشاي، قويىم،
قۇيرىعى قارداي ماي قويىم.
ساۋلىقتارىم سەمىزدەن،
قوزىلارىم ەگىزدەن،
ەي، يت پەن قۇسقا جەگىزبەن!..
ەكىنشى كورىنىس
ميداي دالا. مۇحيتتاي كوگىلدىر، مۇحيتتاي تۇڭعيىق اسپانمەن كەمەرلەسكەن كوكجيەك قانا بيىك.
قىستاۋ. مال قورالايتىن قاشانىڭ ءبىر شەتى، تۇرعىن ءۇيدىڭ ءبىر شەتى كورىنەدى. بەتونمەن ورگەن قۇدىق. قۇدىقتىڭ اۋزىنا كولدەنەڭ تاستالعان دوڭبەك. دوڭبەككە قىل ارقان بايلانعان.
قىل ارقاننىڭ ەكىنشى ۇشىنداعى ساتال-ساتال شەلەككە مۇرات ۇركە، قينالا قارادى.
تالما ءتۇس بولسا كەرەك. تىم-تىرىس. كىرىپ-شىققان پەندە جوق. پەندە اتاۋلىدان مۇراتتىڭ ءوزى عانا. ۇستىندە بىلعارى پيدجاك. بۇتىندا بىلعارى شالبار. اياعىندا بىلعارى ەتىك. بىلعارى مۇڭكىپ، تالتايىپ بارىپ دوڭبەكتىڭ ءبىر شەتىنە وتىردى. قۇيرىعىنا بەت ورامالىن توسەپ وتىردى. شىلىم الىپ، شەكيتىپ ەزۋىنە قىستىردى. شاقپاعىن شىرت ەتكىزىپ تۇتاتتى. كوك ءتۇتىندى شيىرىپ تاستادى.
مەرۋەرت كەلدى. مۇرات شارشاعان ءجۇز تانىتتى. كۇيەۋىنىڭ شارشاماعان ءجۇزىن كورىپ، مەرۋەرت مۇڭايىپ قالدى.
م ە ر ۋ ە ر ت. ارام قاتقىر، ايدالادا ولەتىن جەر تاپپاعانداي، قۇدىققا كەپ قۇلاعان قانداي حايۋان بولدى ەكەن؟!
م ۇ ر ا ت. ءپىل ءتۇستى دەيمىسىڭ بۇعان؟!. شالدىڭ دا شىعارمايتىنى جوق! جىلقى سۋ ىشپەدى دەپ قىرىق جىلعى قۇدىقتىڭ بالشىعىن قوپارىپ!..
م ە ر ۋ ە ر ت. اتام اتتاس جىگىت قايدا؟
مۇرات كەلىنشەگىنىڭ بەتىنە باجىرايا قارادى. باجىرايعان كوزقاراستا كۇدىك بار ەدى، قىزعانىش بار ەدى، ۇرەي بار ەدى.
م ۇ ر ا ت . قايدا بولۋشى ەدى؟!.. وتىر-داعى!.. ەي، پومەشنەك!.. ءتىرىمىسىڭ؟!.
جاۋاپ بولعان جوق. كەلىنشەك اينالاسىن كوزىمەن ءتىنتىپ، ەشكىمدى كورە الماعان سوڭ قۇدىققا ءۇڭىلدى.
م ە ر ۋ ە ر ت. ءتۇۋ، وبال-داعى!.. اۋىرىپ قالات-داعى!..
م ۇ ر ا ت. نەسى وبال؟!. وبال دەسەڭ ءوزىڭ ءتۇس!..
م ە ر ۋ ە ر ت. اۋىرىپ قالا ما دەگەنىم عوي...
م ۇ ر ا ت . نەمەنە، وسىندا قابىرعاسىن جابۋعا كەلىپ پە؟! جەتىسىپ جۇرگەنىمىز شامالى!.. مالمەن بىرگە ءوسىپ، مالمەن بىرتە كۇيسەگەن ماعان وبال ەمەس پە؟!. تەك جۋساۋىم تانا بولەك! قارشادايىمنان تەسىك وكپە بوپ تەپەڭدەۋمەن كەلەمىن!.. كورسىن ول دا!.. بولماسا، ءۇش مەزگىل ىشكەن تاماعىن اقتاسىن!..
م ە ر ۋ ە ر ت. مۇرات!.. ۇيات ەمەس پە!.. مىناۋىڭ ۇيات قوي... ول تاماق اسىراۋعا كەلىپ پە؟!.
م ۇ ر ا ت. ەندى نەمەنەگە كەلىپتى؟!. ماعان سالەم بەرە كەلىپ پە؟! الدە ساعان با؟!.
م ۇ ر ا ت. كەلىنشەگىنە باجىرايا قارادى. كەلىنشەگى كۇمىلجىپ قالدى. مۇرات تالتيىپ ورنىنان تۇردى. تالتيىپ تۇرىپ كولەڭكەسىنە شىرت تۇكىردى.
م ۇ ر ا ت. اناۋ دۆيجوكتى جوندەتپەسە، بۇل قۇدىقتىڭ سۋى بيىل تاۋسىلماس. مەن مەحانيكتى ىزدەيمىن. اتاڭا نالەتتى جەتى قات جەر استىنا ءتۇسىپ كەتسە دە تاۋىپ قايتامىن! (شىعىپ بارا جاتىپ). سەندەر قاراپ وتىرماي، تازالاي بەرىڭدەر!..
مۇرات ىزالانىپ شىعىپ كەتكەن. قۇدىق تۇبىنەن كۇمبىرلەگەن ءۇن ەستىلدى. تىستا ماشينا گۇرىلدەپ، الىستاي بەردى. مەرۋەرت قۇدىققا ءۇڭىلدى. قىل ارقان سىلكىندى.
م ە ر ۋ ە ر ت. ءاي، اتام اتتاس جىگىت!..
جاۋاپ بولعان جوق. تاعى دا قۇدىق تۇبىنەن كۇمبىرلەگەن ءۇن ەستىلدى. تاعى دا دوڭبەككە بايلانعان الا ارقان سىلكىندى. مەرۋەرت ارقاندى تارتا باستاعان. الدەن ۋاقىتتا لاي سۋعا تولى ساتال-ساتال قارا شەلەك شىقتى. مەرۋەرت ونى شەشىپ الىپ، ەكىنشى بوس شەلەكتى بايلادى دا، قۇدىققا قايتا ءتۇسىرىپ، لاي سۋدى تىسقا الىپ شىعىپ كەتتى. وسى تىرلىك الدەنەشە رەت قايتالانعان. جۇگىرىپ دومالاق كەمپىر كەلگەندە كەلىنى شارشاپ وتىر ەدى.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ي-ي، اينالىپ كەتەيىن، شارشاپ قالدىڭ دا!.. شارشايسىڭ دا!.. شالدىڭ دا شىعارمايتىنى جوق! قىرىق جىل سۋ ىشكەن قۇدىقتىڭ تابانىن قوپارتىپ!.. ۇشىنىپ كەتپەيتىن ەدىك قوي! ىشە بەرەتىن ەدىك قوي!..
الا ارقان تاعى سىلكىندى. سىلكىنگەن ارقاندى كورىپ، كەمپىر ءارى تارتتى، بەرى تارتتى. مىزعىمادى. سوسىن كەلىنى ەكەۋى جابىلىپ ءارى جۇلقىدى، بەرى جۇلقىدى. مىزعىمادى. قۇدىق تۇبىنەن سالدىر-كۇلدىر دىبىس ەستىلدى.
م ە ر ۋ ە ر ت. ءاي، اتام اتتاس جىگىت!.. (جاۋاپ بولعان جوق. مەرۋەرت كوزى جاساۋراپ قىرعا قارادى). وڭباعان!.. وڭباعان ەكەن عوي!..
كەمپىر دە كۇن سالىپ قىرعا قارادى. قاراپ تۇرىپ كۇرسىندى. الا ارقاندا اۋەلى باتپاق -باتپاق كول كورىندى. سوسىن باتپاق - باتپاق بىلەك، بالشىققا ۇيىسقان شاش، اۋزىن داكەمەن تانعان ساتال-ساتال بەت كورىندى. تىستا ات تۇياعى تاسىرلاپ كەپ توقتادى.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ي-ي، اينالىپ كەتەيىن، ابدەن جاۋراپ قاپسىڭ دا!.. شارۋا دەگەن وسى دا!.. شالدىڭ دا شىعارمايتىنى جوق! قىرىق جىلعى قۇدىقتىڭ تابانىن قوپارتىپ!..
م ە ر ۋ ە ر ت. سورلى-اي!.. سورلاپسىڭ عوي!.. ءبىر جەرىڭ سىنعاننان cay ما؟!.
ا س ا ن. جاي...اياعىم تايىپ كەتىپ...
قامشىسىن ۇستاپ اسان شال كەلگەندە، جىگىت اسان ەكى بۇكتەلىپ قۇدىق اۋزىنداعى دوڭبەككە ءمىنىپ وتىر ەدى. مەرۋەرت ونىڭ جىرتىلعان، قانتالاعان بەت-اۋزىن ورامالمەن ءسۇرتىپ، قولتىعىنان دەمەپ قۇدىق باسىنان الىپ شىقتى. تەلنياجكاسىن شەشىپ، يىعىنا ءشالىسىن جاپتى. وتىرا قالىپ، اياعىنداعى رەزەڭكە ەتىگىن جۇلقىلاي باستادى. جىلارمان بولىپ كەمپىرگە ايقاي سالدى.
م ە ر ۋ ە ر ت. اپا!..
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ويبۋ، قۇداي اتىپ مەن نە قىپ تۇرمىن؟!.
كەمپىر دومالاڭداپ جۇگىرە جونەلگەن. اسان شال تونىن شەشىپ، جىگىت اسانعا جاپتى، تىماعىن شەشىپ باسىنا كيگىزدى. سوسىن كەيكيىپ تۇرىپ قىرعا قارادى.
ش ا ل ا س ا ن.يت ەكەن-اۋ!..
شاپان قۇشاقتاپ دومالاق كەمپىر جۇگىرىپ جەتكەن.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . بىردەمە دەدىڭ بە؟
ش ا ل ا س ا ن. مەن نە دەۋشى ەدىم؟!. مەن دەگەندە، ەندى نە ىستەۋشى ەدىم؟!. (دومالاق كەمپىر كۇن سالىپ تاعى دا قىرعا قارادى. قىرعا قاراپ تۇرىپ كۇرسىندى). مەن نە دەۋشى ەدىم؟!.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . بىردەمە دەدىڭ بە؟
ش ا ل ا س ا ن. ساعان قاراپ قالعان شارۋا جوق، ۇيگە بارىڭدار دەپ تۇرمىن!..
شال اسان مەرۋەرتتىڭ جىگىتتى تىم ايمالاپ كەتكەنىن جاقتىرماي قالىپ ەدى. كەمپىر سونى ەندى عانا تۇسىنگەن سياقتى.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ويبۋ، مەرۋەرتجان، جۇرە عوي!.. ىستىق اس دايىنداي عوي!..
دومالاق كەمپىر كەلىنىن الىپ قۋالاپ كەتكەن. قۇدىق باسىندا ەكى اسان قالدى. جىگىت اسان ىرسىلداپ كۇلدى. شال اسان جىگىت اساننىڭ نانىن جەپ قويعانداي ىڭعايسىزدانىپ، قاسىنا كەلىپ وتىردى.
ش ا ل ا س ا ن. ءيا، قۇدىق ارشىعان قالاي ەكەن؟
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن. قىزىق ەكەن!.. تىرىدەي كورگە تۇسكەندەي بولادى ەكەنسىڭ. توبەڭدەگى جالعىز تەسىك جابىلىپ قالاتىنداي جان القىمعا تۇسەدى ەكەنسىڭ. قاس-قاعىم ساتتە سىزىلىپ قالاتىن جيىرما ەكى جاسىڭدى قيمايدى ەكەنسىڭ. فلوتتا جۇرگەن كەزىمدە، العاش رەت سۇڭگۋىر قايىقپەن سۋ استىنا تۇسكەندە وسىنداي بولىپ ەدى. اكەم مارقۇم: "وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم"، — دەپ ايتا بەرۋشى ەدى. بۇگىن سونى سەزىنگەن سياقتىمىن... ءبىراق، ءبارىبىر، قۇدىقتىڭ سۋى تەڭىزدىڭ سۋىنان اششى ەمەس. سولاي عوي، اقساقال؟.. ءسىز مەنىڭ اكەمدى بىلەتىن بە ەدىڭىز؟
ش ا ل ا س ا ن. ەپتەپ...ءبىراز جىل سەرىك بولعانمىن... اسىرا سىلتەۋ كەزىندە جۇرتتىڭ جالعىز كولىگىنىڭ شانا - سايمانىنا دەيىن سىپىرىپ، ارتىنان اشىنعان ەل ەكەۋمىزگە سونىڭ ءبارىن ۇيدى-ۇيگە جاياۋ ارقالاتىپ ەدى. كەيبىر ەسىرىكتەر قىلتامىزدان قامشىمەن وسقان. ءبىراق، ودان قور بولعان ءبىز جوق.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . دۇنيە كەزەك بولدى عوي؟..
ش ا ل ا س ا ن.ول قاي كەزەك؟
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن. ءسىز اكەمە سەرىك بولىپسىز. ەندى سىزگە مەن سەرىكپىن... ءاي، ءبىراق، مەن سىزگە سەرىك بولا المايمىن - اۋ!..
ش ا ل ا س ا ن. كەزەگىڭدى كۇتە بەرسەڭ — ومىردەن كەش قالۋىڭ دا مۇمكىن... ونىڭ ۇستىنە، جامان شالعا سەرىك بولىپ قانشا جەرگە ۇزايسىڭ. ءبىز تۇيىقتالىپ قالدىق، سەنىڭ جولىڭ ءالى ۇزاق. ۇزاق جولعا شاۋ تارتقان شال-شاۋقاندار سەرىك بولا الار ما ەكەن؟.. قايتا وزىڭنەن سۇيەۋ كۇتىپ جۇرمەسە... سولاي، شىراعىم، اس كوبەيتۋ ءۇشىن دە، باس كوبەيتۋ ءۇشىن دە دوس ىزدەپ كورگەم جوق، دوس كوبەيتۋ ءۇشىن اركىمگە سۇيكەنگەنىم راس، ال ول كوپ پە، از با، ونى دا بىلمەيمىن...
...ميداي دالا. مۇحيتتاي كوگىلدىر، مۇحيتتاي تۇڭعيىق اسپانمەن كەمەرلەسكەن كوكجيەك قانا بيىك. كوكجيەكتە قۇم بۇيرات. كوكجيەكتەن قۇمىعىپ جەتكەن ءان سازى قۇم بۇيراتتىڭ كوگىلدىر ساعىمىنان توگىلىپ تۇرعانداي ەدى...
...قار جاتپاي قيىپ كەتە الماس،
قاراشا قازدار مەكەنىن.
قار سازى ساعان جەتە الماس،
تۋلاما، جۇرەك، جەتەدى...
...ءبىر قولىندا ازىق-تۇلىك سالاتىن سومكە، ءبىر قولىندا ازىق-تۇلىك سالاتىن تور، ايدالاداعى جالعىز اعاشتىڭ تۇبىنە جەتە بەرگەن مەرۋەرتتى اسان توقتاتقان.
ا س ا ن . مەرۋەرت!
م ە ر ۋ ە ر ت. اۋ!..
ا س ا ن. توقتاي تۇرشى!..
م ە ر ۋ ە ر ت. قارعا ادىم جەرگە شارشاپ قالدىڭ با؟!.
ا س ا ن. شارشادىم.
م ە ر ۋ ە ر ت. ناشار ەكەنسىڭ عوي!.. (نازدانا كۇلىپ). قۇدىقتىڭ سۋىن ارشىعانعا شارشادىڭ، ەگەر قۇدىق قازساڭ قايتەر ەدىڭ؟
ا س ا ن. مەن وعان شارشامايمىن عوي. قاجەت بولسا قۇدىق تا قازار ەدىم!..
م ە ر ۋ ە ر ت. (نازدانا كۇلىپ). قودارعا ۇقساپ پا؟!.
ا س ا ن. ءيا، قودارعا ۇقساپ... سەن بايان بولساڭ، قوداردى سۇيەر مە ەدىڭ؟..
م ە ر ۋ ە ر ت. (نازدانا كۇلىپ). مەن بە؟.. قوزى تۇرعاندا قوداردى نەگە سۇيەمىن؟..
ا س ا ن. قوداردى قوزىدان كەم دەپ ساعان كىم ايتتى؟..
م ە ر ۋ ە ر ت. ءومىر-باقي ايتىپ كەلە جاتقانىمىز جوق پا!..
ا س ا ن . قوزىنىڭ قوداردان نەسى ارتىق؟..
م ە ر ۋ ە ر ت. ەندى... قوزى - قوزى دا... جاقسى ادامنىڭ، جاقسىلىقتىڭ ساۋلەسى دە...
ا س ا ن . قوزى سوندا نە جاقسىلىق جاسادى؟.. كىمگە جاقسىلىق جاسادى؟..
م ە ر ۋ ە ر ت. قوزى ما؟.. قوزى...
ا س ا ن. مىنە، سولاي!.. قوزىنىڭ قوداردان ارتىقشىلىعى اقسۇيەكتىگى عانا!.. ال، قودار قانشاما قۇدىق قازدى، سۋ شىقپاعان قانشاما قۇدىقتى قاۋعامەن تولتىردى؟.. نە ءۇشىن؟.. التىن ىزدەدى مە؟.. مال ءۇشىن، بايلىق ءۇشىن، جان ءۇشىن بە؟..جوق، باياندى سۇيگەنى ءۇشىن! ال، باياندى سۇيگەنى ءۇشىن ول كىنالى مە؟.. قايتا ونى تىرىدەي قۇدىققا كومگەن بايان قاتىگەز، ەگويست!..
م ە ر ۋ ە ر ت. ءبىراق، سويتكەن قودار كىسى ءولتىردى عوي...
ا س ا ن . ول ماحاببات قىزعانىشى.
م ە ر ۋ ە ر ت. سوندا ول دا ەگويست بولىپ شىقتى عوي.
ا س ا ن. سەن ەنگەلستىڭ *بىتە وپرەدەلياەت سوزنانيە* دەگەنىن بىلەسىڭ بە؟..
م ە ر ۋ ە ر ت. ەنگەلستىڭ قودارعا قاتىسى قانشا؟..
ا س ا ن. قاتىسى سول، قوداردى قور قىلعان ونىڭ قۇلاق كەستى قۇل بولعانى، قۇلدىقتا وتكەن ءومىر!.. ايتپەسە، قوزى دا سەنىڭ تولەگەنىڭ سياقتى جۇرگەن جەرىنە كولەڭكەسى تۇسپەيتىن قىسىر سۇلۋلار، قىزداردىڭ ولاردى نە ءۇشىن سۇيەتىنىن دە بىلمەيسىڭ. وندايلاردى ورىسشا گولۋبوي گەروي دەيدى...
م ە ر ۋ ە ر ت. قىزىق ەكەن!..
ا س ا ن. نەسى قىزىق؟..
م ە ر ۋ ە ر ت. مەن ءبىر ءتۇرلى ءوزىمدى-وزىم اياپ وتىرمىن... جاتسا-تۇرسا قوزى مەن تولەگەندى ىزدەيتىن قىزداردى اياپ وتىرمىن...
ا س ا ن . ول ارمان عوي. مەن قىزداردىڭ ارمانىنا قىزىعام... (اسان ارلى-بەرلى ءجۇرىپ كەتتى. جالعىز اعاشتىڭ ۇشار باسىنا قارادى. جالعىز اعاشتىڭ ۇشار باسىنان الدەنە ىزدەگەندەي ۇزاق تەسىلىپ قالعان). مەرۋەرت!..
م ە ر ۋ ە ر ت. اۋ!..
ا س ا ن. مەن كەلگەلى قانشا بولدى؟..
م ە ر ۋ ە ر ت. ءبىر اپتاسىز ءبىر اي.
ا س ا ن. دەمەك، جيىرما كۇن دەگەن ءسوز. سەن دە ساناپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي. مەن دە ساناپ ءجۇر ەدىم... نەتكەن وتپەيتىن كۇن! نەتكەن تاۋسىلمايتىن ۋاقىت!.. جيىرما كۇن بويى بىرەۋگە ايتاتىن ءبىر اۋىز ءسوز تاپپاۋ دەگەن ادام بالاسىنا قيانات قوي!..
م ە ر ۋ ە ر ت. قىزىق ەكەن!..
ا س ا ن. نەسى قىزىق؟
م ە ر ۋ ە ر ت. (كۇلىپ). كىسى ايدالادا سويلەي بەرە مە ەكەن؟!.
ا س ا ن . تەك سويلەۋ ءۇشىن سويلەۋ بەرۋ مىندەت پە ەكەن. (قاراعاشتىڭ ۇشار باسىنا كوز تىگىپ). ماسەلەن، مىناۋ قاراعاش... (اعاشتى قۇشاقتاپ، دىڭىنە قۇلاق توسادى). تىڭداشى... بۇل دا سويلەپ تۇر!..
م ە ر ۋ ە ر ت. نە دەپ تۇر ەكەن؟
ا س ا ن. مەن بارىڭنەن بيىكپىن دەپ تۇر. مەنى بيىك قىپ تۇرعان مىناۋ ميداي دالا دەپ تۇر. ءبىراق، مەن جالعىزبىن دەپ تۇر. مەنىڭ بيىكتىگىم — جالعىزدىعىم دەيدى. قۇددى ءبىزدىڭ اقساقال سياقتى... وسەتىن ورنىن تاپپاي اداسىپ قالعان جەتىم بايعۇس!..
م ە ر ۋ ە ر ت. قىزىق ەكەن!
ا س ا ن . ونىڭ نەسى قىزىق؟..
م ە ر ۋ ە ر ت. سەن بالا سياقتىسىڭ! ايتپەسە، اعاش پەن ادامدى سالىستىرعاندى قايدان كوردىڭ؟ ادام اعاشقا ۇقساي ما ەكەن؟!.
ا س ا ن. ۇقسايدى ەكەن. ءبىزدىڭ اقساقال دانا عوي. ونى دانا قىلعان مىناۋ دالا عوي... ءبىراق، ول دا جالعىز...
م ە ر ۋ ە ر ت. نەگە جالعىز؟ اپام بار ەمەس پە؟!.
ا س ا ن. اپام — بىزدەرگە عانا اپا عوي. اپام جاقسى كىسى. ءبىراق، ول كىسى اقساقالعا عۇمىر سەرىك بولعانمەن، ءومىر سەرىك ەمەس. ءومىر سەرىك بولماعان.
م ە ر ۋ ە ر ت. اپام بولماسا، مۇرات بار، مەن بارمىن.
ا س ا ن. مۇرات — مۇرات قوي. مۇرات بولعان سوڭ، ول تولەگەن ەمەس. سوندىقتان ول دا سەرىك ەمەس. (مەرۋەرتتىڭ الاقانىن ۇستاپ). سوندىقتان سەن دە جالعىزسىڭ.
م ە ر ۋ ە ر ت. الاقانىم ايتىپ تۇر ما؟
ا س ا ن. الاقانىڭ ايتپاسا دا، كوزىڭ ايتىپ تۇر. ادامنىڭ ماڭدايىنداعى جازۋىن كوزىنەن وقۋ كەرەك تە... مەن سەنى ايايمىن... اقساقالدى دا ايايمىن...
م ە ر ۋ ە ر ت. اياعانى نەسى؟ (كۇلىپ). اياماي-اق قوي!..
ا س ا ن. مەن ەرتەڭ كەتەمىن.
م ە ر ۋ ە ر ت. كەتكەنى نەسى؟!. (قولىن جۇلىپ الىپ). سونداي دا بولا ما ەكەن؟!.
ا س ا ن. بولادى ەكەن... مەن قوي باعۋعا كەلگەم جوق. ونى سەن جاقسى بىلەسىڭ... مەن اقساقالدى الدادىم. مەن اقساقالعا سەرىك بولا المادىم... ال، ساعان سەرىك بولۋعا و باستا-اق جازباپتى... قاسىڭدا جيىرما كۇن ءجۇرىپپىن. جيىرما كۇن كورىپ ءجۇرىپپىن. ماعان وسى دا جەتەدى!.. مەن جالعىزدىقتان قورقۋشى ەدىم. مەن ەندى جالعىزدىقتان قورىقپايمىن!.. مەن ەندى وزىڭنەن قورقام. سونان سوڭ وزىمنەن قورقام!.. سوندىقتان مەن كەتەم!..
م ە ر ۋ ە ر ت. (جاساۋراپ، تەرىس بۇرىلىپ). سونداي دا بولا ما ەكەن؟!.
تىمىق اسپاننىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ، رەپرودۋكتور جىرتىلىپ ايقاي سالدى. مەرۋەرت اتىپ تۇرىپ جۇگىرە جونەلگەن. مەرۋەرتتىڭ تاستاپ كەتكەن سومكەسىن الا اسان دا كوتەرىلىپ ەدى...
رەپرودۋكتوردىڭ داۋىسى:
ءشاي - ءشاي، قويىم، ءشاي قويىم،
قۇيرىعى قارداي ماي قويىم.
ساۋلىقتارىم سەمىزدەن،
قوزىلارىم ەگىزدەن،
ەي، يت پەن قۇسقا جەگىزبەن!..
...وتگون ورتالىعى داڭعازا. داڭعازا قىلىپ تۇرعان باعان باسىنداعى اقشەلەك ەدى. اقشەلەك وسىنداعى جۇرتتىڭ جالعىز ەرمەگى ەدى. ورتالىقتا ءبارى بار سياقتى: قىزىل بۋرىل، پوچتا، راديوتورابى، دۇكەن... وسىنىڭ ءبارى ساحنا تۇكپىرىندەگى ۆىۆەسكالار. اشىق تۇرعان جالعىز مەكەمە — ازىق-تۇلىك دۇكەنى. ورتادا شاتىرلى ساكى. ساكى استىندا ۇزىن ستول. ستولدىڭ ەكى جاقتاۋىندا ۇزىن ورىندىق. قاپتاپ وتىرعان جىگىتتەر. ورتالارىندا شامپاننان بوساعان بوتەلكە. جىگىتتەر ءباس تىگىپ، بىلەك كۇشىن سىناسىپ جاتىر. بۇل دا ەرمەك بولسا كەرەك. شەتىنەن قىرىپ كەلە جاتقان ءداۋقارا بولسا كەرەك. ۇتىلعاندارى ورتاعا اقشا تاستاپ جاتىر. ءداۋقارا ۇمار-جۇمار ۇساق اقشانى ءۇيىپ قويدى. ءۇيدى دە، مۇراتقا بۇرىلدى.
د ءا ۋ ق ا ر ا . ال، ستارشوي جولداس، كەزەك سەنىكى!.. الدە، بايگەمدى شاپپاي بەرەمىسىڭ؟..
مۇرات بەزىرەيىپ تىسقا قاراپ وتىرعان. جىگىتتەر دە جاپىرىلىپ تىسقا قاراستى. باعان باسىنداعى اقشەلەك اۋىزعا ۇرعانداي تىنا قالدى. جىگىتتەر دە تىنا قالدى. داراق جاراقتى بۇيىردەن ءتۇرتتى.
د ا ر ا ق. ءوزى مارياك دەيدى. ءوزى بروپەسەنال بوكسەر دەيدى.
ج ا ر ا ق. مورياك بولسا، مىنا قۋ دالاعا نە جەيمىن دەپ كەلگەن؟
د ا ر ا ق . يت بىلەت؟!.
ج ا ر ا ق. (مۇراتقا). نە دە بولسا قاتىنىڭ قول بالاعا جارىعان ەكەن!..
د ا ر ا ق. قول بالا ما، الدە قول سالا ما؟!.
د ءا ۋ ق ا ر ا. وتتاپسىڭ!..
مەرۋەرت كەلدى. ونىڭ سوڭىنان سومكە كوتەرىپ اسان كەلدى. مۇرات جاڭا كورگەندەي ءوز ايەلىنە ءوزى سۇقتانا قارادى. مەرۋەرت يمەنىپ، كىنالى ادامداي قىسىلىپ قالدى. قىسىلا تۇرىپ اساننىڭ قولىنان سومكەسىن الدى دا دۇكەنگە كىردى. سۇقتانعان جىگىتتەر مەرۋەرتتى كوزىمەن ىشىپ-جەپ دۇكەنگە كىرگىزىپ سالعان.
ا س ا ن . ورتا تولسىن!
د ا ر ا ق. تولماعان جىرتىققا سەنى قىستىرامىز دا!..
اسان قىرسىققانداي بوس ورىنعا بارماي داراقتى ىعىستىرا ءداۋقارانىڭ قاسىنا بارىپ وتىرعان. ءداۋقارا ستاكان تۇبىندەگى شامپاننىڭ سارقىنىن ۇسىندى.
د ءا ۋ ق ا ر ا. پومەشنەك جولداس، ءدام تات!
ا س ا ن . راقمەت! جەرىك اسىم ەمەس!
د ءا ۋ ق ا ر ا. جەركەنىپ وتىرسىڭ با؟!. استى قورلاما - قۇستىرادى، ازاماتتى قورلاما — پىستىرادى.
د ا ر ا ق. سپورتشىلاردىڭ ىشپەيتىن اۋرۋى بار دا!..
ج ا ر ا ق . سپورتشى بولسا، ءبىزدىڭ داۋقارامەن كۇش سىناسىپ كورسىن.
د ءا ۋ ق ا ر ا . كەل! ءبىزدىڭ كۇستى الاقانىمىزدى دا ءبىر ۇستاپ كور! (ءداۋقارا بىلەگىن سىبانىپ، جۇدىرىعىن اساننىڭ تاناۋىنا تاقاي شىنتاعىن ستولعا قويدى). يتجىعىس جوق! (جۇمارلانعان اقشانى ءتۇرتىپ). تەك قالتاڭدى تەكسەرىپ ال! نەسيە دەگەن بولمايدى!.. (اسان سيپالاقتاپ قالتاسىنا قول سالدى. ءبىراق، قالتاسىنا سالعان قولىن قايتىپ شىعارا المادى). مۇمكىن، شالبارىڭدى شەشەرسىڭ؟!.
مۇرات سىزدانىپ وتىرعان. سىزدانىپ وتىرىپ، قالتاسىنان قىزىل ون سومدىقتى شىعاردى دا، لاقتىرىپ تاستادى.
م ۇ ر ا ت. شالبار وزىمىزگە دە كەرەك. (ءداۋقاراعا). قايتارىمنىڭ قاجەتى جوق. تۇتاس كەتتىك!..
ءداۋقارا مەن اسان تىرەسە كەتىپ ەدى. شىنتاق استىنداعى تاقتاي قاڭىلتىرداي مايىستى. ستول سىقىرلادى. ءداۋقارانىڭ ەزۋى قايىستاي سوزىلدى. اسان ءداۋقارانىڭ قولىن ءۇش دۇركىن بۇراپ، ستولعا تيگىزەر-تيگىزبەس ەتىپ ءۇش دۇركىن ادەيى بوساتتى.
ا س ا ن . قالاي، قالتاڭىزدى تەكسەرىپ پە ەدىڭىز؟
د ءا ۋ ق ا ر ا . يتجىعىس!
ا س ا ن. يتجىعىس دەگەن بولمايدى!.. سولاي ەمەس پە؟!. (اسان ءداۋقارانىڭ قولىن بۇراپ، ستولعا باسىپ ءبىراز وتىردى. جىگىتتەر تىم-تىرىس. اسان ءداۋقارانىڭ بەتىنە بەجىرەيە قارادى.) قالتاڭىزدى تەكسەرىپ شىعىڭىز!..
د ءا ۋ ق ا ر ا . مەنىڭ ءالى سول قولىم بار!
ا س ا ن. وندا ەكى قولىڭىزدى بىردەي اكەلىڭىز! وڭ قول، سول قول دەپ ەزىپ وتىرامىز با؟!. (ءداۋقارا ەكى قولىن قاباتتاپ ۇستاعان. اسان ءبىر قولىمەن تاعى دا بۇراپ اپارىپ، تاعى دا ءبىراز ۋاقىت ستولعا باسىپ وتىردى. جىگىتتەر گۋىلدەي باستادى. ءداۋقارا قولىن قالتاسىنا سالىپ، قايتىپ شىعارا الماي قيپاقتادى. مۇراتقا.) ءبىزدىڭ قولىمىزعا دا كۇش قونا باستاعان. سولاي ما، جولداس اعا شوپان؟!.
قوس سومكەنى سەرەيتە كوتەرىپ دۇكەننەن مەرۋەرت شىقتى. ءبىر قۇشاق كىلت ۇستاپ دۇكەنشى اباق شىقتى. جىگىتتەرگە كەلىپ، قالتاسىنان قاعاز سۋىردى.
ا ب ا ق. ءبۇتىن بايىعان سياقتىسىڭدار عوي!.. داباي، دەبيتور قاسقالار، قارىزدارىڭدى بەرمەن تاستاڭدار!.. (قاعازدى وقي باستايدى). داراق — ون سوم، جاراق — ون بەس سوم، ۇركىمباي — بەس، بۇركىمباي - جيىرما، دەبيتوردىڭ ەڭ مىقتىسى ءداۋقارا سەنسىڭ — ەلۋ سوم! قالعاندارىڭنىڭ تيىن-تەبەن، باقىر - ساقىرلارىڭدى ەسەپكە قوسپاي-اق قويدىم!..
جىگىتتەر تىم-تىرىس. كۇمىلجىپ، ءبىرىنىڭ بەتىنە ءبىرى قاراستى. سىزدانىپ وتىرعان مۇرات قانا ەدى. سىزدانىپ وتىرىپ قالتاسىنا قول سالدى.
م ۇ ر ا ت . ءبارىن قوسقاندا جىلۋىڭنىڭ مولشەرى قانشا ەدى؟..
ا ب ا ق . ءدۇز سوم.
مۇرات قالتاسىنان اقشا الىپ اباققا لاقتىردى دا ستول ۇستىندەگى ۇساق-تۇيەكتى دە قوسا سىردى. اباق اقشانىڭ اراسىنان بيت قاراعانداي، بىر-بىرلەپ ساناپ شىقتى. سوسىن جادىراپ سالدى.
ا ب ا ق . جىگىتتەر!.. مۇراتتىڭ مارتتىگىنە كىم جەتكەن! مۇراتتىڭ مارتتىگى ءۇشىن ءبىر كونياك، ءبىر شامپان!.. جاساسىن اسەكەڭنىڭ جالعىزى!.. ۋرا!..
ب ا ر ل ى ع ى . ۋرا!..
ا ب ا ق. (اسانعا كىلت ۇسىنىپ). بار! الىپ كەل!..
ا س ا ن. بىرەۋدىڭ داۋلەتىنە مىرزالىعىم جوق!..
اسان ورنىنان تۇرىپ كەتە بەرگەن. جۇرت تاعى تىم-تىرىس. تاعى دا جاپىرىلىپ قىرعا قاراستى.
د ا ر ا ق. مىناۋىڭ نويىس قوي! كۇشەنىپ سويلەۋىن قارا كەلىمسەكتىڭ!..
د ءا ۋ ق ا ر ا. يت دەسەڭشى!..
ج ا ر ا ق . (مۇراتقا). اسىراۋىڭ از بولعانداي، ەندى قويىڭدى قاسقىرعا تەلىپ جىبەردىڭ بە؟!. جاعدايى جاقسى ەكەن پومەشنەكتىڭ!..
ا ب ا ق. ە، ءبىزدىڭ مىقتى جومارت قوي... (مۇرات كوپكە وقتى كوزىن اتا ءبىر قاراعان. سوسىن اتىپ تۇرىپ شىعا جونەلدى. تىستان ىشقىنعان ماشينانىڭ گۇجىلى ەستىلدى). جىگىتتەر!.. (مىرس-مىرس كۇلىپ). ءبىر سويقان باستالدى - اۋ دەيمىن!.. قاراپ قالماڭدار!..
تىستان شيق ەتكەن تورموزدىڭ اششى ىسقىرىعى ەستىلدى. جىگىتتەردىڭ ءبارى دە ورە تۇرا كەلگەن. ءبارى دە جاپىرىلىپ تىسقا قاراستى. باعان باسىنداعى اق شەلەك باج ەتە قالدى.
ءشاي - ءشاي، قويىم، ءشاي قويىم،
قۇيرىعى قارداي ماي قويىم.
ساۋلىقتارىم سەمىزدەن،
قوزىلارىم ەگىزدەن،
ەي، يت پەن قۇسقا جەگىزبەن!..
د ا ر ا ق . اۋ، انا مىقتىنى ءولتىردى عوي!..
د ءا ۋ ق ا ر ا . ءولتىردى!..
...جىگىتتەر تايلى - تۇياعى قالماي جۇگىرە جونەلىسكەن. ماشينانىڭ گۇجىلى جاقىنداي ءتۇستى. شيق ەتىپ تورموز ىسقىرعاندا ۇيدەن دومالاق كەمپىر جۇگىرە شىقتى. شىقتى دا اۋەلى اڭىرىپ تۇرىپ قالدى، كەنەت جۋالدىز تىعىپ العانداي ويبايدى كەلىپ سالدى.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ويباي، قۇداي!.. نە سۇمدىققا تاپ قىلدىڭ، ويباي! شىققىر كوزىم نە كورىپ تۇر، ويباي!.. (ءداۋقارا باستاعان داراعى بار، جاراعى بار، بىلق-سىلق ەتكەن مۇراتتى سۇيەمەلدەپ اكەلىپ وتىرعىزادى. دومالاق كەمپىر جۇگىرىپ، شۇرقىراپ ۇستىنە تۇسەدى.) مىنا سورلىنى ءولتىرىپتى عوي، ويباي!.. مىنا سورلى ءولىپتى عوي، ويباي!.. جالعىزىمدى جايراتىپتى - اۋ، ويباي!..
د ءا ۋ ق ا ر ا . سابىر، اپكە، سابىر!.. بۇلىنگەن ەشتەڭە جوق. ەپتەپ موزگوترياسەنيە بولسا كەرەك.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . موزگوترەسى نەسى، ويباي!.. و نە پالەسى، ويباي!..
د ا ر ا ق. ول يت بروپەسانال بوكسەر ەكەن عوي! ول ءيتتى سوتتاۋ كەرەك! ول ءيتتى!..
ج ا ر ا ق. بالنىسكە اپارۋ كەرەك! سپراپكە الۋ كەرەك! سپراپكە الساق، ونىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتامىز!.. اسەكەڭنىڭ جالعىزىنا قول كوتەرىپ!.. باسىنۋىن قاڭعىرعان ءيتتىڭ!..
سومكەسىن كوتەرىپ مەرۋەرت كەلگەن. بەت-اۋزى كوكالا، بەشپەتىنىڭ ءوڭىرى البا-جۇلبا. ۇلتۋعان ەندى كەلىنىنە باس سالدى.
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . قاڭعىرىپ قايدا ءجۇرسىڭ، ويباي؟!. مىنا سورلىنى ءولتىردى عوي، ويباي!.. مىنا سورلى ءولىپتى عوي، ويباي!.. (دومالاق كەمپىر كەلىنىنىڭ الەم-تاپىرىق ءتۇرىن كورىپ، ءتىلى بايلانعانداي مەلشيىپ تۇردى دا قالدى. كەلىنشەگىن كورىپ، مۇرات جىن ۇرعانداي جۇلقىنا تۇردى. جۇلقىنعان بويدا جۇگىرىپ كەلىپ ءبىر تەپتى. دومالاق كەمپىر تاعى شىرىلدادى). قۇلىنىم - اۋ، ساعان نە كورىندى؟!. ولتىرەمىسىڭ سورلىنى؟!. ءولتىردىڭ عوي سور...
مۇرات اراشا تۇسكەن شەشەسىن كوكىرەكتەن يتەرىپ جىبەردى. دومالاق كەمپىر دومالاپ بارىپ مۇرتتاي ۇشقان. داراعى بار، جاراعى بار، ءداۋقاراسى بار، مۇراتتى قاۋمالاپ تىسقا سۇيرەي جونەلدى. تىستا ماشينا ىشقىندى دا لەزدە الىستاپ كەتتى. اسان كەلگەندە ءبۇيىرىن تايانىپ كەلىنشەك وتىرعان. جۇرەگىن ۇستاپ كەمپىر جاتقان.
ا س ا ن . الا!.. الا!.. (قۇر ىڭىرسىعانى بولماسا، كەمپىر جاۋاپ بەرە المادى. اسان ونىڭ باسىن كوتەرىپ، بەشپەتىنىڭ ءوڭىرىن اعىتتى). اپا، ءبىر جەرىڭىز اۋىرىپ قالدى ما؟
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ي-ي، اينالىپ كەتەيىن!.. سۋ...سۋ اكەلىپ بەرشى... (مەرۋەرت كەلىپ كەمپىردىڭ باسىن سۇيەپ قالدى دا، اسان جۇگىرىپ ۇيگە كەتتى. كەمپىر كەمسەندەپ كەلىنىنە قارادى). ي-ي، اينالىپ كەتەيىن...تىرلىك دەگەن وسى دا...ءالى-اق جاراسىپ كەتەسىڭدەر دە... (كەسە ۇستاپ اسان جۇگىرىپ كەلدى. كەمپىر باسىن شايقايدى). جوق، قۇدىقتان اكەل... تاستاي سۋ اكەل. (اسان تاعى جۇگىرە جونەلدى). باسىمدى كوتەرە ءتۇسشى...شال قايدا؟.. شال ورىستەن قايتقان جوق پا؟.. ول دا ءقايبىر جەتىسىپ ءجۇر دەيسىڭ... جالعىز ۇل دەپ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي... (اسان كەلىپ كەمپىردىڭ اۋزىنا سۋ توستى. كەمپىر ەكى-ۇش دۇركىن جۇتقان بولدى. سوعان دا دەمىگىپ، تىنىسى تارىلىپ تۇنشىعىپ قالدى). ي-ي، اينالىپ كەتەيىن...راقمەت...جاسىڭ ۇزاق بولسىن...تىرلىك دەگەن وسى دا...بۇعان دا وتىعىپ كەتەسىڭ عوي...
ا س ا ن. مەرۋەرت!..جۇگىر!.. ورتالىققا بار! راسيامەن جەدەل جاردەم شاقىرت!.. سامولەت شاقىرت!..
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ي-ي، اينالىپ كەتەيىن...اجال جەتسە ايىرپلانىڭ جانىمدى الىپ قالا ما؟.. ەل-جۇرتتى شۋلاتپاڭدار... ەل-جۇرتتان ۇيات - تاعى.. .الگى.. .جالعىزدىڭ اتىن شۋلاتپاڭدار...
ۇرەيى ۇشقان كەلىنشەك الاقانىمەن بەتىن باسىپ جۇگىرە جونەلدى. قولىندا قامشىسى، ۇستىندە تون - تىماعى، ورىستەن قايتقان شال اسان اۋەلى اڭىراپ تۇرىپ قالعان. قولىنان قامشىسى ءتۇسىپ كەتتى. ءبىراق، باياعى سول تاكاپپار ءجۇزى سىنعان جوق. كەمپىرىنىڭ قاسىنا كەلىپ تامىرىن ۇستادى.
ش ا ل ا س ا ن. ءيا، كەمپەس، نەمەنە، و دۇنيەگە بارىپ قايتقاننان ساۋمىسىڭ؟.. الدە، اتتانايىن دەپ جاتىرمىسىڭ؟ بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعىن تاۋىسىپ بولعانداي!..
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ي-ي، اينالىپ...سەنبىسىڭ؟..قيماي تۇرمىسىڭ؟ قينالىپ تۇرمىسىڭ؟.. وسىلاي بوپ قالدى... وسىلاي بولارىن سەزىپ ەدىم... قوي، قينالما. يىلگەنىڭدى كورمەپ ەدىم... ەندى كورمەي كەتەيىن...
ش ا ل ا س ا ن. قالجىڭدى قوي! قارا جەردىڭ بۇدىر - تومپاعى سەنىڭ مولاڭسىز-اق جەتكىلىكتى!.. ءسۇرىنىپ-قابىنىپ جۇرگەن جوقپىز با!..
ۇ ل ت ۋ ع ا ن. ايتا بەرەسىڭ دە...ايتپەسە، سۇرىنگەنىڭدى كورگەن جوق ەدىم. كورگىم دە كەلمەپ ەدى... قايتەسىڭ، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق... بارىنە مەن كىنالى...كەش...ەندى اناۋ جالعىزدى سۇرىندىرە كورمە... وسى سۇرىنگەنى دە جەتەر...
ش ا ل ا س ا ن. جالعىزىڭ سەنىڭ جانىڭدى الىپ قالا ما؟!. ونان دا ولمەۋ جاعىن ءوزىڭ قاراستىر. سورى قالىڭ ادامنىڭ سۋ ىشكىلىگى دە مول بولادى. قايدا سالسام قانجىعامنان قالمايتىن جانتورسىعىم ەدىڭ. ءالى دە ازابىمدى ءبولىپ-جارا ءتۇس!.. ەسەسى كەيىن قايتادى عوي... كەيىن...توزاقتىڭ ازابىن بىرگە ءبولىپ - جارىسارمىز. ءسويت. مەنىڭ ومىرگە ءالى دە ءبىراز قارىزدارىم بوپ تۇرعانى...
ۇ ل ت ۋ ع ا ن . ي-ي، شال - اي، كۇلەسىڭ، و؟.. عۇمىرى كۇلگەنىڭدى كورگەن جوق ەدىم...كۇلگەنىڭ ەسىمدە جوق... ءجا، مەنى ۇيگە اپارىڭدار...عۇمىرىمدا كوڭىلىڭدى جىققان كەزىم بولعان جوق ەدى. ەندى ولسەم دە، سەنىڭ شىمىلدىعىڭنان شىعايىن... (جىگىت اسان كەمپىردى جەردەن بالاشا كوتەرىپ الدى. كوتەرىپ الىپ ۇيگە قاراي بەتتەگەن). ي-ي، اينالىپ كەتەيىن...ءومىر دەگەن وسى دا...ولمەلى كەمپىردى ارقالادىم دەپ وكىنىپ جۇرمە. ومىردە ءالى دە تالاي-تالاي جۇك ارقالايسىڭ دا... اينالىپ كەتەيىن...
كەشكى ىمىرتتا قارا قۇرىق جەل تۇردى. قارا قۇرىق ساعىمدا يەگىمەن كوك تىرەپ، تاستاي قاتقان تاكاپپار شال تۇر ەدى. ونىڭ شاقىرايعان جانارىندا ۋىت قالعان، وت قالعان.
ش ا ل ا س ا ن. كورمەسەم دەگەنىم وسى ەدى... باتىردان — بي، بيدەن — ۇرى، ۇرىدان — قارى، قارىدان — ءبورى تۋادى دەۋشى ەدى. بۇعان دا كوزىڭ جەتتى مە!..
ءۇشىنشى كورىنىس
...سول كۇنى قار جاۋعان. سول كۇنى قاراشا قازدار قايتقان. شۇبار شىمىلدىققا جاسىرىنعان الاگەۋىم دۇنيەنى سول كۇنى كۇمىس قوڭىراۋدىڭ ءۇنى شارلاعان...
...قاراشا قازدار قاڭقىلداپ، قونا الماي ءجۇر مۇز كولگە. تۋعان جەر - انا — التىن ب ا ق، مۇز بولا كورمە بىزدەرگە!..
...شۇبار شىمىلدىق ساۋمالاپ شىر اينالىپ تۇرعان. شىر اينالعان الاگەۋىم ىمىرتتا ءۇستى-باسى اق قىراۋ، تاياق ۇستاپ ەكى ادام كەلە جاتتى. الدىندا شال اسان، سوڭىندا جىگىت اسان. ەكەۋى دە پيستولەتتىڭ جارىعىندا.
ش ا ل ا س ا ن. ولمەگەن قۇل تاعى دا ءبىر قار باستى. ولەرمەن قۇلعا ءومىر بار. بۇل مەنىڭ جەتپىسىنشى باسقان قارىم شىعار. ءوزىڭدى-وزىڭ قامشىلاپ، وزىڭە ءوزىڭ تاعات بەرمەي قۋالاعان قىسقا عۇمىردىڭ تاعى ءبىر جىلىن جەپ قويدىم... "قاراشادا ءمىر تۇر، توقتاتساڭ توقسان كونەر مە" دەگەن وسى.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن. اقساقال، سونىڭ قانشا قارىن مال سوڭىندا وتكىزدىڭىز؟..
ش ا ل ا س ا ن. وتىزىن.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن ن ى ڭ داۋىسى. وكىنبەيسىز بە؟
ش ا ل ا س ا ن ن ى ڭ داۋىسى. نەسىنە وكىنەم؟!. مالدى تاپقانعا باقتىر دەيدى.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن ن ى ڭ داۋىسى. قالعان قىرىق قاردى قالاي جەدىڭىز؟
ش ا ل ا س ا ن ن ى ڭ داۋىسى. ونى مەن جەگەم جوق! ءومىر جەدى!..
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن ن ى ڭ داۋىسى . سوندا قالاي؟.. ءومىر سىزگە قارىزدار بولعانى ما؟
ش ا ل ا س ا ن ن ى ڭ داۋىسى. جوق! ومىرگە مەن قارىزدارمىن.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن ن ى ڭ داۋىسى. تۇسىنبەدىم.
ش ا ل ا س ا ن ن ى ڭ داۋىسى. تۇسىنبەيتىن تۇگى دە جوق. جەتپىس قاردىڭ قىرقىن، اۋەلگى وتىز جىل عۇمىردىڭ قارىزىن وتەۋگە جۇمساپ كەلەمىن.
ج ءى گ ءى ت اساننىڭ داۋىسى. قارىزدار بولاتىنداي اۋەلگى وتىز جىلدىڭ نەسى قىمبات ەدى؟
ش ا ل اساننىڭ داۋىسى .جاراتقان و باستا ادام بالاسىنا وتىز - اق جىل عۇمىر بەرگەن دەيدى عوي.
ج ءى گ ءى ت اساننىڭ داۋىسى. ول ەرتەگى عوي.
ش ا ل اساننىڭ داۋىسى. ەرتەگىنىڭ ءبارى ەرمەك ەمەس.
ج ءى گ ءى ت اساننىڭ داۋىسى. ءسىز سوندا جاراتقانعا سەنەتىن بولدىڭىز عوي؟..
ش ا ل اساننىڭ داۋىسى. ارينە!.. جاراتقانعا سەنبەگەندە، كىمگە سەنەسىڭ؟ سەنى جاراتقان كىم؟
ج ءى گ ءى ت اساننىڭ داۋىسى .ول ەندى... بەلگىلى عوي...
ش ا ل اساننىڭ داۋىسى. نەسى بەلگىلى؟
ج ءى گ ءى ت اساننىڭ داۋىسى. مەن اكە-شەشەمنىڭ ۇرىق - شارقىمىن.
ش ا ل اساننىڭ داۋىسى. دەمەك، سەنى جاراتقان تابيعات قوي؟!. جاراتقان مەن قۇدايدى شاتاستىرما. نادانداردىڭ قۇداي دەپ تانتىپ جۇرگەنى — تابيعات!..
ج ءى گ ءى ت اساننىڭ داۋىسى. ناعىز ماركسيست بولىپ شىقتىڭىز - اۋ!..
ش ا ل اساننىڭ داۋىسى. مەنىڭ پارتيالىق ستاجىما بيىل قىرىق جىل.
ج ءى گ ءى ت اساننىڭ داۋىسى. سولاي ما؟!. قاشان ءوتىپ ەدىڭىز؟
ش ا ل اساننىڭ داۋىسى. مايداندا.
ج ءى گ ءى ت اساننىڭ داۋىسى. كەشىرىڭىز، قانداي ەرلىگىڭىز ءۇشىن؟
ش ا ل اساننىڭ داۋىسى. پارتيا قاتارىنا تەك ەرلىك جاساعانداردى عانا قابىلداپتى دەپ كىم ايتتى؟ ەرلىكتى تەك كوممۋنيستەر عانا جاساپ پا؟!. سەن ءوزى ەرلىك دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟
ج ءى گ ءى ت اساننىڭ داۋىسى. ونى اۋەلى سەزىنۋ كەرەك شىعار. ءوزىم ازىرگە ەرلىك جاساماعان سوڭ ونىڭ نە ەكەنىن ناقپا-ناق ايتىپ بەرە المايمىن.
ش ا ل اساننىڭ داۋىسى. دۇنيەدە ەڭ قىمبات نە دەپ سۇراعاندا. ايازبي: "ءومىر"، — دەگەن ەكەن. دۇنيەدەگى ەڭ قاسيەتتى نە دەگەندە: "تۋعان جەر، وتان"، — دەپتى. "وتان ءۇشىن ادام ەڭ قىمباتتىسى — ءومىرىن دە قيادى"، — دەپتى. ايازبي كوممۋنيست بولماسا كەرەك. ءبىراق ەرلىكتىڭ نە ەكەنىن ناقپا-ناق ايتىپ بەرە العان.
ج ءى گ ءى ت اساننىڭ داۋىسى. اقساقال، ءسىز ساۋالدان ءسال اۋىتقىپ كەتتىڭىز. سونىمەن اۋەلى وتىز جىل نەسىمەن قىمبات؟
ش ا ل اساننىڭ داۋىسى. سەنىڭ جاسىڭ نەشەدە؟
ج ءى گ ءى ت اساننىڭ داۋىسى. جيىرما ەكىدە.
ش ا ل اساننىڭ داۋىسى. وتىزدىڭ ءقادىرىن جيىرما ەكىدەگى سەن سەزبەسەڭ، جەتپىس قار باسقان قارتتان نەسىن سۇرايسىڭ؟!. ول ءبىر ساعىنىش قوي!..
ارتتاعى مايدا كوڭىل ءجۇر
جالىنساڭ قايتىپ كەلەر مە؟
مايداعى جۇرتتىڭ ءىشى قار
بايشەشەك قارعا ونەر مە؟
ىشىندە كىمنىڭ وتى بار،
قار جاۋسا دا سونەر مە! —
دەپ اباي ايتقان ەكەن. ابايدان وزىپ مەن نە ايتار دەيسىڭ.
ج ءى گ ءى ت اساننىڭ داۋىسى. سويتە تۇرا، جاستاردى جەك كورەتىنىڭىز قالاي؟.. قىزعانىش پا؟..
ش ا ل اساننىڭ داۋىسى. ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
ج ءى گ ءى ت اساننىڭ داۋىسى. ءسىز بوتەن ەمەس، ءوز بالاڭىزدى دا مەنسىنبەي، يەگىڭىزبەن سويلەسەسىز.
ش ا ل اساننىڭ داۋىسى. ءيا، كوڭىلدەگى ءبىر تۇيتكىل ءوز بالاڭ بولسا، جانە دە ءوز بالاڭ وزىڭنەن بوتەن بولسا جەتپىس قار باسقان قىرت شالعا مۇنان اسقان سور بار ما؟!. مەن ءوز بورىشىمدى وتەيمىن دەپ ءجۇرىپ، وزگە ەمەس، ءوز بالامنىڭ نيەتىن تۇسپالداپ تانىماپپىن. بۇل تۇستا سەن اساندى جىقتىڭ... كوپتىڭ بىرىمەن قوش بولىپ، كوپشىكتىڭ كىرىنەن توزامىن دەپ ويلاعان جوق ەدىم... تەكتى بوپ ءوز تورىڭدە وتىرىپ، تەكسىزدەن جاپا جەككەنشە، تەكتىنىڭ بوساعاسىندا وتىرىپ، توبەڭنىڭ كوك تىرەگەنىنە نە جەتسىن؟..
ج ءى گ ءى ت اساننىڭ داۋىسى. سونداعى وكپەڭىز نە؟
ش ا ل اساننىڭ داۋىسى. جاس ءوسپىرىم زامانداس قاپا قىلدى، سابىر، ار جوق، ايال جوق، ءىلدى -جۇلدى. تۇرلاۋ قىلىپ ەش نارسە باسقارا الماي، سەنىمى جوق شەرمەڭدە، ەڭكەي جىندى! — دەپ تاعى دا اباي ايتقان ەكەن...
ج ءى گ ءى ت اساننىڭ داۋىسى. ءسىز قايتا-قايتا مەنى ابايمەن قورقىتىپ، ابايدىڭ تاياعىمەن جاسقاي بەرمەڭىز!...
مومىننان جامان قورقاق جوق،
"قۋ"، "پىسىق" دەگەن ات قايدا،
ارسىز بولماي اتاق جوق،
الدامشى بولماي ب ا ق قايدا؟ —
دەگەندى دە اباي ايتقان جوق پا ەدى؟!. ابايعا جۇگىنە بەرسەك...
ش ا ل اساننىڭ داۋىسى. ايتپاساڭ — اتالى ءسوز ولەدى. ار جاعىن جۇپتامادىڭ عوي؟!. (جىگىت اسان جاۋاپ قاپتادى). الدە، اباي ەسكىردى، اباي توزدى دەگىڭ كەلدى مە؟.. (جىگىت اسان جاۋاپ قاتپادى). انداپ باسقايسىڭ، بالام!.. اباي قاشان دا الدىڭنان شىعا بەرەدى!..
...ساۋمالاپ شىر اينالعان شۇبار شىمىلدىققا شال اسان مەن جىگىت اسان ءسىڭىپ كەتكەن...
...الا شۇبار دۇنيە شاڭقان اسپان. باياعى سول قىستاۋ...
...قولىنا ايىر ۇستاپ اسان شال شىقتى دا، كوكجيەككە كوز تىگىپ تۇرىپ قالدى...
...قولىنا ايىر ۇستاعان جىگىت اسان شىقتى، كوكجيەككە كوز تىگىپ سول ايالدادى دا، شىعىپ كەتتى...
...ارپىلداپ يتتەر ءۇردى. ماشينانىڭ ىشقىنعان گۇجىلى ەستىلدى، تورموزدىڭ اششى ىسقىرىعى ەستىلدى...
...قوزى قارنى اقتارىلىپ قالاتىنداي قوس قولداي قۇشاقتاپ داۋلەتباي كەلدى. سوڭىنان كولەڭكەدەي سۇمەڭدەگەن ءداۋقارا مەن جاراققا الا قورجىندى ۇستاتا سالىپ، اسان شالعا جۇگىردى.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. وۋ، جەزدەكە، سالاۋمالەيكۋم!.. قۇلاعىڭ قىشىپ، ساعىنىپ قالعان شىعارسىڭ!.. قۇلاعىڭنان سوزايىن دەپ كەلدىم!..
ش ا ل اسان، (ناۋمەز). امان ءجۇرمىسىڭ، ايتەۋىر؟..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ءجۇرمىز عوي!.. ءيا، مال-جان امان؟!. باس-سيراق ورنىندا؟!. ءيا، اپكەمنىڭ جايىن نەگە سۇرامايسىڭ؟!. الدە، قازاق بايىسا قاتىن الادى دەپ، توسەك جاڭارتقالى جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ؟!. بايقا!..
ش ا ل اسان. الدىمەن جاراپازانىڭدى ايتىپ اۋىز جيعان جوقسىڭ! اپكەڭنىڭ جايىنا جەتە الماي جاتىرسىڭ دا!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ءا، سولاي ما ەكەن؟!. قالقايىپ، قۇلاعىڭنان كۇن كورىنىپ قالىپتى، اپكەمنىڭ ايى وتكەن - اۋ، تەگى!.. ءيا، اپكەم دەگەن التىن عوي ءبىزدىڭ!.. التىن ادام ەكەنىن اۋىرىپ قالعان سوڭ بىلدىك تە!..
ش ا ل اسان.ە، سەندەردىڭ تۇقىمدارىڭ شەتتەرىنەن اسىل عوي!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ەندى قالاي!.. اسىل ادامنىڭ اۋرۋى دا ءقادىرلى!.. ايتپەسە، ءبىرىنشى حاتشىنىڭ ءوزى ادەيىلەپ بالنىسكە بارىپ، كوڭىلىن سۇراي ما؟!. اسەكەڭدەر ەرەكشە جاراتىلعان جان دا!.. ارينە، سەنى ايتىپ تۇرعام جوق!.. سونداي اۋليە ادامنىڭ ءقادىرىن باسىمىزعا ءىس تۇسكەندە عانا بىلەمىز!.. بۇكىل ءبالنىستى اياعىنان تىك تۇرعىزىپ، اپكەمدى اجال اۋزىنان اپ قالدى!.. ءيا، ءبارى دە مۇراتتىڭ ارقاسى عوي!.. ايتپاقشى، ونىڭ ءوزى قايدا؟!.
ش ا ل اسان، (ايىرىن قاشاعا سۇيەپ). تابىنعانىڭ مۇرات بولسا، تابارسىڭ!.. (تەكشەگە بارىپ وتىرىپ). سونىمەن، اسىل اپكەڭنىڭ حالى قالاي ەكەن؟
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. اسىل اپكەمە مەن دە كىرىپ شىقتىم. حالى جاقسى! سەن تۇگىلى حانعا سالەم بەرەتىن ءتۇرى جوق! ۇيگە قايتام، الا كەت دەپ جاتا جابىسقانى. جامان شالدان باسقا مىنا قۋ دالادا قالدىرعان نەسى بار دەسەڭشى؟!. (جىگىت اساندى كورىپ). وۋ، تاسقا شىققان قۇلجاداي ودىرايىپ نەعىپ تۇرسىڭ؟!. وسى سەنىڭ سالەمىڭ نەشە سوم تۇرادى؟ بەرى كەل، ساتىپ الايىن!.. (جىگىت اسان قۇلىقسىز عانا سالەم بەرگەن. داۋلەتباي ءيتىنىپ بارىپ اسان شالدىڭ قاسىنا وتىردى دا، سومكەسىن تىزەسىنە قويىپ، كىلتىن اشتى).ەندەشە بىلاي، جولداس پومەشنەك، تويىس، كۋرسانت جولداس!.. مىناۋ — ساق بوز دەرەكتىرىنىڭ بۇيرىعى! (جىگىت اساننىڭ قولىنا قاعاز ۇستاتتى). مىناۋ — ساق بوزدىڭ جولداماسى! (قولىنا ەكىنشى قاعازدى ۇستاتتى). مىناۋ — جول قاراجاتىڭ مەن ءبىر ايلىق زارپلاتاڭ! (قولىنا اقشا ۇستاتتى). قالاعا باراسىڭ! ءبىر جىلدىق اسسيميلياتوردىڭ كورىسىنە باراسىڭ!.. ساق بوز دەرەكتىرى بولىپ، مەن بولىپ وسىلاي شەشتىك!..
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . مەن قالاعا نەگە بارامىن؟
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. ايتىپ وتىرعان جوقپىن با!.. ساق بوزعا مامان كەرەك. وعان جاستار بارۋى كەرەك!.. مەن بولىپ، ساق بوز دەرەكتىرى بولىپ وسىلاي شەشتىك!
ج ا ر ا ق . ءيا، سولاي شەشتىك!
د ءا ۋ ق ا ر ا . شەشتىك.
ءبارى دە جىگىت اسانعا قادالىپ ايتتى. ءبارىنىڭ دە جۇزدەرى سۋىق، سوزدەرى نىعىز.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . جوق، مەن ەشقايدا كەتپەيمىن!
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. كەتكەنىڭ دۇرىس شىعار!..
ج ا ر ا ق. كەتپەسەڭ — كەتىرەمىز!..
د ءا ۋ ق ا ر ا . كەتىرەمىز!..
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . مەن نەگە كەتەمىن؟!. مەن كەتسەم، اقساقالعا كىم سەرىك بولادى؟!.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. سەنەن باسقا دا پومەشنەك تابىلار!..
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . جوق، مەن ەشقايدا كەتپەيمىن!..
جىگىت اسان قاعازداردى اقشاسىمەن قوسا داۋلەتبايدىڭ الدىنا لاقتىرىپ جىبەرەدى. داۋلەتباي اسپاي-ساسپاي جيناپ، قاتتاپ، قايتادان ورتاعا قويدى.
ج ا ر ا ق . اقساقال دەيدى ەششە!.. اقساقالدىڭ جالعىزىنا قول كوتەرىپ!..
د ءا ۋ ق ا ر ا . باسىڭنىڭ امان قالعانىنا شۇكىر دە! اقساقال ارا تۇسپەگەندە، ەندىگى كوزىڭ جىلتىراپ تۇرمەدە جاتاتىن ەدىڭ!..
ش ا ل اسان. ءجا!.. "جامان اۋىلدىڭ ءيتى داراقى" دەپ!.. باس باسىڭا بي بولما!.. ازىرگە بۇل شاڭىراقتا كىسى بار! بۇل شاڭىراقتىڭ يەسى بار!.. ال، قالاڭا بارا ما، بارماي ما، كەتە مە، كەتپەي مە، ونى اساننىڭ ءوزى شەشەدى!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. وۋ، جەزدەكە، بۇل قالاي؟!. بۇل نەگە شەشەدى؟!. مىنا مەن بولىپ، ساق بوز دەرەكتىرى بولىپ شەشىپ قويعان جوقپىز با! قالعان شارۋانى اعا شوپان شەشەدى!.. مۇراتتىڭ ءوزى شەشەدى!..
ش ا ل اسان. ءجون، ءجون.... ەندەشە، كازىردەن باستاپ مىنا مالىندى اعا شوپانىڭا ساناپ بەر! سونىمەن ەكەۋىمىز دە: "قوش ەسەن بول"، — دەسەمىز!..
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. نە دەيدى؟!. قوش-ەسەن بولى نەسى؟!. الجىعاننان ساۋمىسىڭ؟!. جو-جوق، ونىڭ بولمايدى، جەزدەكە!.. ونى دا اعا شوپاننىڭ ءوزى شەشەدى!..
ش ا ل اسان. ءبارىمىزدىڭ دە تاعدىرىمىز اعا شوپاننىڭ قۇزىرىندا قالدى دەسەڭشى؟!.
د ءا ۋ ل ە ت ب ا ي. سولاي، جەزدەكە!..
ج ءى گ ءى ت اسان الدىمەن "نىعىز" جۇرتتى كوزىمەن ساناپ شىقتى. ءبىرىنىڭ ءجۇزى بىلش ەتكەن جوق. سوسىن شال اسانعا قارادى. الگىندە عانا كوك تىرەپ وتىرعان يەگى سالبىراپ، تاكاپپار تۇرقى بۇگىلىپ، باسى ومىراۋىنا ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن. جىگىت اسان اتىپ تۇرىپ جۇگىرە جونەلدى...
...باياعى اتشاپتىرىم زال. ادام جانىنان باسقانىڭ ءبارى بار، مۇرات قىزى كوتەرىپ، ىرسيىپ كۇلىپ تۇرعان ءداۋ پورترەتىنىڭ استىندا، ديۆان - كروۆاتتا ءولىپ قالعان ادامداي سىرەيىپ تۇرىپ ۇيىقتاپ جاتقان.
ۇلتۋعاننىڭ داۋىسى. مىنا سورلىنى ءولتىرىپتى عوي، ويباي!.. مىنا سورلى ءولىپتى عوي، ويباي!؟.
م ۇ ر ا ت، (شوشىنىپ ويانىپ) ا؟!. الا!.. اپا.. (كورشى بولمەدەن جۇگىرىپ مەرۋەرت شىقتى. كۇيەۋىنىڭ الارعان كوزىنە شوشىنا قارادى). بىرەۋ ايقايلادى ما؟!.
م ە ر ۋ ە ر ت. ءوزىڭ بولماساڭ، ساعان كىم ايقايلاۋشى ەدى؟!.
م ۇ ر ا ت. اپامنىڭ داۋىسىن ەستىپ ەدىم عوي؟
م ە ر ۋ ە ر ت. اپامدى كورەتىن ەندى سەندە بەت بار ما؟!.
شامپاننىڭ بوتەلكەسى بوس بولاتىن. مۇرات اۋزى اشىلعان اراقتان ايعىر ستاقانعا تولتىردى دا، تارتىپ جىبەردى. ديۆانعا قايتا بارىپ وتىردى دا، دومبىراسىن قولىنا الدى. سارت ەتىپ سىرتقى ەسىك اشىلدى. جىگىت اسان ەنتەلەي كىرىپ ەدى. مەرۋەرتتى كورىپ اپتىعىن باستى، سوسىن بىردەن تورگە شىعىپ ورىندىققا جايعاستى. مۇرات كۇي شەرتتى. "كوكەيتەستىنى" شەرتتى. ءبىر شاما ءتاۋىر شەرتتى.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . ءاي، مۇرات!.. مەن ەشقايدا كەتپەيمىن!.. (مۇرات قۇلاعىن دا اسقان جوق. ونىڭ جۇزىندە شاراسىزدىقتىڭ، كومپىستىكتىڭ كەيپى بار ەدى). ءاي، اعا شوپان!.. مەن ەشقايدا كەتپەيمىن!.. ەستىدىڭ بە؟!
مۇرات قۇلاعىن دا اسقان جوق. كۇي اياقتالعان. الدە اراقتىڭ اسەرى، الدە كۇيدىڭ اسەرى، مۇراتتىڭ كوزىندە جاس بار ەدى. ورنىنان تۇرىپ ستول باسىنا كەلىپ وتىردى. وتىردى دا اسانعا تەسىلىپ قارادى.
م ۇ ر ا ت. سونىمەن، كەتپەيمىن دە!..
ا س ا ن . كەتپەيمىن!
م ۇ ر ا ت. ەندەشە كەلىسىپ الالىق.
ا س ا ن . كەلىسسەك، كەلىسىپ الالىق.
م ۇ ر ا ت. كەلىسپەي تۇرىپ، ەسەپتەسىپ الالىق.
ا س ا ن . مەيلى، ەسەپكە جۇيرىك ەكەنىڭدى بىلەمىن. باستاي بەر!..
م ۇ ر ا ت. سەن عوي مەنى ۇردىڭ؟..
ا س ا ن. ۇردىم.
م ۇ ر ا ت. مەيلى، ونى دا كەشىردىم.
ا س ا ن. وتىرىك! كەشىرگەن جوقسىڭ! كەشىرگەن بولدىڭ.
م ۇ ر ا ت. سوتقا بەردىم بە؟
ا س ا ن . بەرگەن جوقسىڭ. قورىقتىڭ.
م ۇ ر ا ت. سەنەن بە؟
ا س ا ن. جوق. تىرلىكتەن. ءوزىڭنىڭ تىرلىگىڭنەن.
م ۇ ر ا ت . مەنىڭ تىرلىگىم سەنىڭ تىرلىگىڭنەن كەم بولىپ پا؟
ا س ا ن. سەنىڭ تىرلىگىڭنىڭ ءبارى وتىرىك. جۇرت الدىنداعى جالعىز كوزىرىڭ — جومارتتىعىڭ ەدى. ءبىراق، جومارتتىق تا تابيعاتىندا جوق. مايى تاۋسىلعان اربانىڭ كوپشىگى قالاي شيقىلدايتىنىن بىلەمىسىڭ؟ قالتاڭنان اقشاڭدى شاشىپ تۇرىپ تا، سەنىڭ قۋ جانىڭ اربانىڭ سول قاڭسىعان كوپشىگىندەي قاجالادى. كىسىلىگىڭ دە وتىرىك. كىسىلىك تە سەنىڭ تابيعاتىڭا قونباعان. كىسىلىگى بار ادام ومىردەن قورىقپايدى. سەن ءومىردى شاياننىڭ ۇرعاشىسىنداي كورەسىڭ. شاياننىڭ ۇرعاشى ەركەگىن جەپ قوياتىنىن بىلەمىسىڭ؟ سەن ءومىر جەپ قويا ما دەپ زارەزەپ بولاسىڭ!
م ۇ ر ا ت . مەيلى، سولاي-اق بولسىن. سوندا مەن سەكىلدى كىساپىر ادامنىڭ قاسىندا قوس بولىپ قالاي جۇرمەكسىڭ؟..
ا س ا ن . نەسى بار، ءتىرى اكەنىڭ قاسىندا ءتىرى جەتىم بولىپ سەن دە ءجۇرىپ جاتىرسىڭ عوي. مەن سەنى ەمەس، اقساقالدى ايايمىن!
م ۇ ر ا ت . اقىماق! سەن الدىمەن ءوزىڭدى ايا! سەن الدىمەن ءوز اۋسەلەڭدى كورىپ ال! جۇرتقا تۇلعا بولعانداي، سەن كىمسىڭ؟! سەنىڭ قولىڭنان قوي باعۋ دا كەلمەيدى. ال مەنىڭ قولىمنان قوي باعۋدان باسقا ەشتەمە كەلمەيدى. مەن دە شالدى ايايمىن دەپ بىلىمنەن قالدىم. بيلىكتەن قالدىم. قولىمدا تىم بولماسا، اناۋ داۋلەتبايداي شولاق قامشىم دا جوق. شال دا كونە كوڭىل، قىسىر دانالىققا سەنگەن ادال اقىماقتىڭ ءبىرى!.. ويتكەنى ول دا قوي باعۋعا جارالماعان پەندە. ويىنان — بويى كىلتتى، دانالىعىن — بالالىعى جەپ قويادى. ايداعانىڭ بەس ەشكى بولعان سوڭ، ىسقىرىعىڭنىڭ جەر جارعانىنان نە پايدا؟.. قىرىق جىل قوي باعىپ، جەڭ - جاعاسى قي ساسىعاننان باسقا تاپقان بار قادارى نە؟!. مەن ونداي اق كوز بولعىم كەلمەيدى. ويتكەنى، قۇر ەڭبەكپەن، قۇر ادال كوڭىلمەن بۇگىندە قوي باعۋعا دا بولمايدى. بۇگىنگىنىڭ قويىنا دا قۇلىق كەرەك. جاپان تۇزدە مال سوڭىنا ەرگەن جالعىز قارانىڭ كۇنى كەتكەن. كازىر كومپلەكس كەلدى. وعان ماڭكوسە دە، قۋ دا، سۇم دا، سەن سياقتى ادال اقىماق تا كەلىپ جاتىر. سولاردىڭ ورتاسىندا مەنىڭ ورنىم بار ما، جوق پا؟ بولسا قانداي؟.. تاعى دا سالاقتاپ قوي سوڭىنا ەرۋ مە؟.. ۇندەمەيسىڭ، و؟.. ەندەشە، "ايازبي ءالىڭدى، قۇمىرسقا جولىڭدى تاپ!"..
ا س ا ن. ە، تۇسىنىكتى بولدى. مەن دە بىرەۋگە جول سىلتەمەكپىن دە!.. اتانىڭ ارۋاعىن، اكەنىڭ باتاسىن قورلاعان سەن سياقتى ءبىر ايارعا يسا ايتقان ەكەن:
اكەڭ جاقسى كىسى ەدى جامباس جەگەن جاقسىدان جامان تۋسا وڭباس دەگەن. جاتىردان ءبىر كىنارات كەتكەن شىعار، ءيتتىڭ بوعى قىلشىقسىز بولماس دەگەن!.. — دەپ. ساتان داۋا جوق ەكەن!..
تىم-تىرىس. ۇشەۋى دە ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ تۇرعان. ۇشەۋى دە سوستيىپ قالعان. مەرۋەرتتىڭ كوزىندە تىكسىنۋ بار. مۇراتتىڭ جۇزىندە قورلانۋ، ىزا بار. اعىنان ايتسا دا، ارتىعىراق ايتقانىن سەزگەن اسان دا داعدارىپ قالىپ ەدى. مەرۋەرت اساننىڭ قاسىنا كەلدى. ءۇن ءتۇنسىز ءبىراز تۇردى.
م ە ر ۋ ە ر ت. كەتكەنىڭ ءجون شىعار...ءسويت...
اسان مەرۋەرتكە تاندانا قارادى. ءبىراق، ونىڭ بەت-جۇزىنەن ەشتەڭە وقي المادى. بىردەمە ايتقىسى كەلدى. ءبىراق، ايتا المادى. ايتپاعان قالپى سالبىراپ شىعىپ كەتتى. ەكەۋى توبەگە ۇرعانداي تۇرىپ قالعان. بىر-بىرىنە تەلمىرگەن قالپى تۇرىپ قالعان. مۇرات مەرۋەرتتىڭ شاقىرايعان شارالى كوزىنەن ءجۇزىن تايدىرىپ اكەتتى دە، ورىندىققا سىلىق ءتۇسىپ ماڭدايىن ۇستادى. باسىن قايتا كوتەرگەندە، تەرەزەگە تەلمىرىپ، جىلاپ تۇرعان كەلىنشەگىن كوردى. قاسىنا جەتىپ باردى.
م ۇ ر ا ت. نەعىپ تۇرسىڭ؟..
م ە ر ۋ ە ر ت. كەتەيىن دەپ تۇرمىن!..
م ۇ ر ا ت. قايدا كەتەسىڭ؟
م ە ر ۋ ە ر ت. بىلمەيمىن.
م ۇ ر ا ت مەرۋەرتتىڭ تىزەسىن قۇشىپ وتىرا كەتتى.
مۇرات. اينالايىن!.. ساداعاڭ كەتەيىن!.. ءومىر-باقي قۇلىڭ بوپ وتەيىن!.. تابانىڭدى جالاپ وتەيىن!.. ءبىر تىلەگىمدى بەرشى!.. اينالايىن، كەتپەشى!.. مەرۋەرت ءمىز باققان جوق. ءجۇزى دە سىنبادى.
م ە ر ۋ ە ر ت. تۇر.. (مۇرات تۇردى). سەن ماعان قۇل بولماي-اق قوي!.. ايەلگە قۇل بولعان ەركەك ومىردەن بارقادار تاپپايدى. ساعان ەندى قايرات كەرەك! سەن ەندى اتام مەن اپامدى ويلا! ءوزىڭدى ويلا! قولىڭنان كەلسە، وزگەنى دە ويلا! مەنى ۇمىت! مەنى ۇمىتۋ ساعان ونشا قيىنعا تۇسپەس!..
مەرۋەرت كىلت بۇرىلىپ شىعىپ كەتتى. مۇرات ەسىككە دەيىن ەرە بارعان.
م ۇ ر ا ت. مەرۋەرت!.. مە-رۋ-ەرت!..
...ريۋكزاگىن ارقالاپ ۇيدەن جىگىت اسان شىقتى. اق تاياعىن ۇستاپ، كوكجيەككە تەلمىرگەن اسان شالدىڭ قاسىنا باردى.
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . اقساقال!.. (اسان شال جاۋاپ قاتپادى). اقساقال، مەنىڭ سىزگە ايتارىم بار ەدى... (اسان شال جاۋاپ قاتپادى). اقساقال!.. ءبىر ايداي دامدەس بولدىق... ءبىر اي قاسىڭىزعا ەرىپپىن. ءبىراق، مەن سىزگە سەرىك بولا المادىم. مەن ءسىزدى الداپپىن... مەن ناشار اسان بولىپ شىقتىم... كەشىرىڭىز...
ش ا ل اسان. شىراعىم، قىسقا عۇمىردى بىر-بىرىمىزدەن كەشىرىم سۇراۋمەن وتكەرسەك نە بولعانىمىز؟!. كەشىرمەسەك تاعى كىم بولعانىمىز؟!. سەزەم، ۇلىم!.. مەن ءبارىن دە سەزەمىن!.. اق جۇرەگىڭدى بەكەر كۇدىكپەن كۇپتى قىلما!.. اق پەيىلىڭدى ناقاقتان لايلايتىن مەن ەمەس!.. (اق تاياعىن جىگىتكە ۇستاتىپ). قالعان قىسقا عۇمىرعا ماعان مۇنىڭ قاجەتى بولا قويماس! مەن ەندى قايدا ۇزار دەيسىڭ؟!. قارا ورمانعا قازىق بولماسام دا، سارى اۋىز بالاپانداي ءالى دە ماعان اۋىز اشقان شاڭىراعىمدا پەندە بار، سونى ۇياسىنان ۇشىرماي مەن ەندى جۇماققا قۇسا دا ءۇي جىقپايتىن شىعارمىن!.. تەك، ادامدى اق تاياق قانا اسىرايدى دەپ ويلاما، ۇزىن جولعا تايانىش بولماسا دا اق ءشاۋلى بوپ وتەم دەمە، قاناتى تالعان قارا بۇركىتتى دە ەسىڭنەن شىعارماساڭ بوپتى دا!..
ج ءى گ ءى ت ا س ا ن . اقساقال! ءبىز ءالى كەزدەسەمىز عوي! مەن ءسىزدى قايتسەم دە تاۋىپ الامىن!..
سول كۇنى كار جاۋعان. سول كۇنى قاراشا قازدار قايتقان. شۇبار شىمىلدىق جامىلعان كوكجيەكتىڭ ەتەگى قىزىل مۇنارت ەدى. قىزىل مۇنارت كوكجيەكتى كۇننىڭ قىزىل شار تاباعى تەسىپ كىرىپ بارا جاتقان. كۇننىڭ قىزىل شار تاباعى قاراڭداپ ەكى ادامنىڭ كولەڭكەسى كەتىپ بارا جاتقان. يەگىمەن كوك تىرەگەن تاكاپپار شال ەكى ادامنىڭ كۇن بەتىندەگى نوبايىن شىعارىپ سالىپ تۇر ەدى...
جىگىت اساننىڭ داۋىسى . اقساقال!.. مەن ءسىزدى قايتسەم دە تاۋىپ الام!.. تاۋىپ الام!..
...شۇبار شىمىلدىق جامىلعان الاگەۋىم دۇنيە. الاگەۋىم دۇنيەنى ءان تەربەتىپ تۇرعان!..
...قاراشا قازدار سامعادى،
بازارىن جازدىڭ ساعىنىپ.
قاراشا قازدار سامعادى،
قىراۋدان مونشاق تاعىنىپ.
قازداردىڭ كۇزگى سازدارىن
اكەتەر الىس قارا جەل.
جۇرەكتىڭ كۇزگى نازدارىن
كوتەرەر مە ەكەن قارا جەر؟!
بالاۋسا جۇرەك بۇلقىنسا،
قۇلپىرار جازدا ءتۇز گ ۇلى.
بالاۋسا سەزىم ءبىر تۇمسا
قارىماس پا ەكەن كۇز كۇنى؟!
نايزاعاي مەنەن ماحاببات،
جازيرا جازعا جاراسقان.
كۇتەمىن سەنەن مارحابات،
جاڭبىرلى كۇزگى قارا اسپان.
قاراشا كەتپەي كار الماس،
جەرىمنىڭ تاۋ مەن تاستارىن.
قار سىزى ساعان بارا الماس،
جاسىما، جۇرەك، جاسقانىپ.
قار جاتپاي قيىپ كەتە الماس،
قاراشا قازدار مەكەنىن.
قار سىزى ساعان جەتە الماس،
تۋلاما، جۇرەك، جەتەدى.
قاراشا قازدار قاڭقىلداپ،
قونا الماي ءجۇر مۇز كولگە.
تۋعان جەر - انا — التىن ب ا ق،
مۇز بولا كورمە بىزدەرگە!..
شىمىلدىق.
ەسكەرتۋ: ولەڭدى اقىن اسقار ەگەۋبايەۆ پەساعا ارناپ جازدى.
1976ج.
You Might Also Like
-
سوعىستان سوڭ ءبىراز جىل ءوتتى. الەمگە بەيبىتشىلىك ورناپ، ەلگە بەرەكە كىردى. ءتان جاراسى ءبىتىپ، جان جاراسى دا جازىلا ءتۇستى. اياقسىزدىڭ اقساقتىعىنا، قولسىزدىڭ شولاقتىعىنا، جەتىمنىڭ جەتىمدىگىنە، قايعىلىنى...
