InfoHub Logo

كۇزدىڭ تاڭى باياۋلاپ اتىپ كەلەدى ەكەن. قوس اڭشى قۇستارىن ۇستاپ قوستان شىقتى دا، بەلدەۋدەگى اتتارىن كەپ شەشتى.

موسقال جاستى، بۋرىل ساقال قارت بۇركىتشى بەكبول جۋان تورى اتتىڭ شىلبىرىن بەلىنە قىستىرىپ، ەندى ۇزەڭگىگە اياعىن سالا بەرگەندە ارت جاعىنان ات پىسقىردى. سۇر توندى كەسپەلتەك دەنەسىن شاپشاڭ بۇرىپ سىرت اينالعاندا، بەكبول كەزەڭ اسىپ كەلە جاتقان قاسقا اتتى جۇرگىنشىنى كوردى. موينىنا مىلتىق اسىنعان، مەزگىلسىز جۇرگەن جولاۋشى اسىعىپ، جەدەل كەلەدى ەكەن.

بەكبول ەرگە قونباي، تورى اتتى سۋلىعىنان تارتىپ، سول جۇرگىنشى كەلە جاتقان جاققا بۇردى دا، اۋىر بۇركىت ۇستاعان وڭ قولىن ەردىڭ ۇستىنە سالىپ، تاڭىرقاپ توسىپ قالدى.

ءالى الاكولەڭكە ايىققان جوق، سوندىقتان جۇرگىنشىنىڭ كىم ەكەنىن دالدەپ تاني الماپ ەدى.

— مىناۋ كىم ءوزى؟ — دەپ جاس جولداسىنا قارادى.

جاس اڭشى جانىبەك بەكبولدىڭ نەگە اڭىرعانىن بايقاعان جوق ەكەن. ول دا بۇركىت ۇستاعان بويىمەن بۇرىلىپ سىرت قارادى. بۇل ۇزىن بويلى، سوم دەنەلى جىگىتتىڭ بەت اجارىندا تاۋ كۇنىنە كۇيگەن قويۋ قىزىل بار. قىسقا مۇرتى جاڭا تەبىندەپ كەلە جاتقان وتكىر كوزدى، سۇلۋ ءجۇزدى، قارا كۇرەڭ جىگىت ەدى. جانىبەككە دە ەڭ اۋەلى جولاۋشى اتىنىڭ قاسقاسى جارق ەتتى. اڭشىلار توبى جايلاعان بۇل ماڭاي ءقازىر دە ەلسىز. كولحوز فەرماسى بولسا بۇل جايلاۋدان كوشىپ كەتكەن. "وكتيابر" كولحوزى بۇل ماڭعا جالعىز وسى ءۇش ءۇيلى اڭشىلار بريگاداسىن عانا قالدىرىپ كەتكەن ەدى... سوڭعى ون شاقتى كۇن ىشىندە بۇل بريگاداعا وقتا-تەكتە كەلەتىن كىسى بولسا، ول سول وزدەرىنىڭ كولحوزىنان قاتىناساتىن كىسىلەر ەدى. ءبىراق كولحوزعا قاراعان جىلقىنىڭ ىشىندە نەكەن-ساياق توبەل نەمەسە اقتاناۋ، بولماسا مىناداي ماڭعىل قاسقا جىلقى جوق بولاتىن. الاكولەڭكەدە ماڭدايى جارىلىپ كەلە جاتقان باران اتتى ەڭ جاس اڭشىنى دا تاڭ قالدىردى.

— باسە، بۇ كىم ءوزى الاكولەڭكەدەن؟ — دەپ و دا اڭىردى.

تاڭدانۋمەن قاباعىن ءتۇيىپ، ويلانىپ قالعان قارت اڭشى ۇندەمەيدى. ءومىر تاجىريبەسى از، ۇمىتكە بەيىم جاس جىگىت وقشاۋ جولاۋشى تۋرالى ەشبىر كۇدىك ويلاعان جوق-تى.

— ءوزىنىڭ لەپىرىپ كەلە جاتقان اجارىن قاراشى. ماڭدايى جازىلىپ، قۋانىپ كەلە جاتقان كىسىدەي ءتىپتى... — دەي بەرىپ ەدى، بەكبول بۇنىڭ اڭقاۋلىعىنا تىجىرىنىپ:

— وي، ءتايىر، ءسۇيىنشى سۇراي ءجۇر دەيمىسىڭ قۇلقىن سارىدەن، — دەپ ءبىراز تۇرىپ، — قىسىلىپ جۇرگەن نەمە عوي، — دەدى.

سويتكەنشە جانىبەك جۇرگىنشىنى شىرامىتا باستاپ:

— ە، ايتپاقشى مىناۋ الگى كونەزاۆودتىڭ بريگاديرى وسپانقۇل عوي. بۇ نە قىپ وقىس ءجۇر؟ — دەپ بۇرىنعىسىنان دا تاندانا ءتۇسىپ: — مۇنىسى نەسى بۇل؟ — دەپ بەكبولعا قاراي بەردى.

— بولعانى-اق سول، تولايىم بىزگە جولىققالى كەلەدى-اۋ! — دەپ بەكبول تاعى ۇندەمەي قالدى. ءاردايىم كارى اڭشىعا سۇيەنىپ، سونىڭ تاجىريبەسىنە بارىنشا سەنىپ ادەتتەنگەن جانىبەك بەكبولدان مىنا جايدىڭ شەشۋىن كۇتكەندەي ەدى. ءبىراق بۋرىل ساقالدى قارت ءبىر كوزىن سىعىرايتىپ، ءاجىمدى ءجۇزىن تىرجيتا قاراعانى بولماسا ەشبىر بولجاۋ دا، بايلاۋ دا ايتپايدى.

وسى كەزدە جۋان تورى اتتىڭ ەرىنە قونىپ وتىرعان قىزىلبالاق وقىستان ءدۇر-دۇر سىلكىنىپ قالدى. ءيىس-قوڭىستى تار قوستان تازا اۋاعا شىققانعا سەرگىگەن سياقتى. كوك-جاسىل بولاتتىڭ اجارىنداي اجارى بار قات-قات قاۋىرسىندارى بۇركىت قاتتى سىلكىنگەن ۋاقىتتا قۇيىن ۇيىرگەن شوق قامىستاي سۋ-سۋ ەتىپ سۋدىر قاقتى. قىزىلبالاقتىڭ سىلكىنۋى تەگى ەرەكشە بولاتىن. وقىس سىلكىنىپ قالعاندا اتتى دا، ادامدى دا ەرىكسىز ەلەڭ ەتكىزىپ قالۋشى ەدى. اڭشىلىق ومىرىندە تالاي قىراندى كورىپ وتكەن بەكبول قىزىلبالاقتىڭ سىلكىنۋىندە زور قايرات لەبى بارىن تانيتىن. ءسۇيسىنىپ، ماقتان ەتە سويلەگەن كەزدەرىندە: "اتاما، سىلكىنگەنى تاق قىمقاپ شاپاندى سىلىككەندەي كەلەدى مۇتتەم"، — دەيتىن.

قىزىلبالاقتىڭ ماشىعىنا بويى ۇيرەنگەن جۋاس تورى ات ۇرىككەن جوق. ءبىراق جونىن تورسيتىپ، ءىشىن تارتتى دا، اۋىزدىعىن عانا شىلدىر-شىلدىر شايناپ قويدى.

جانىبەك جۇرگىنشىنى توسىپ، جۇرەسىنەن وتىر ەدى. ونىڭ قولىنداعى بالا بۇركىت قاراكەر وڭ اياعىنىڭ كوك تۇياقتارىن سالدىرلاتىپ، توماعاسىن قاعا باستادى. بۇل قۇستى بەكبول وسى از كۇننەن بەرى عانا ءوز قاسىنا الىپ، ەندى باۋلىپ ءجۇر ەدى. مازاسىز مىنەزى كوپ، ءالى تەنتەك، سابىرسىز قۇس. ءاردايىم توماعاسىن قاعىپ ءتۇسىرىپ، جارىق دۇنيەنى جالاڭ باس كۇيدە كورگىسى كەلەدى. دەگبىرسىز.

— قاقتىرما، قىمتاپ ۇستا دەيىم بالاق باۋىن. بىر-ەكى رەت قاعىپ تۇسىرسە ماشىق قىپ الادى... — دەپ قويىپ بەكبول تاعى دا جولاۋشىعا قارادى.

قاسقا اتتى جىلقىشى جاقىنداپ قالعان ەكەن. ءجىتى ءجۇرىپ كەلە جاتقان قاسقانىڭ ەر-تۇرمانى شىلدىرلادى. شىمدى جەردى كەرتە باسقان تۇياق ءدۇبىرى دە ەستىلە باستادى.

— مىناۋ الگى وكتيابر مەيرامىنا بايگەگە قوسقالى جۇرگەن قاسقا بەدەۋ ەكەن-اۋ، — دەدى جانىبەك.

— اجارى قانداي ەدى جانۋاردىڭ، شوقتاي جايناپ تۇر عوي ءوزى! — دەپ بەكبول دا ءسۇيسىنىپ تۇر ەدى.

سويتكەنشە وسپانقۇل دا جاقىنداپ كەپ، اماندىق ايتتى.

— ە، جانىم، نە قىپ اسىعىس ءجۇرسىڭ؟ مالىڭ امان با ەدى؟ — دەپ بەكبول العاش ويلاعان كۇدىگىن الدىمەن سۇرادى.

ۇيقىسىز ەڭبەك تۇنىنە ءبىراز شالدىعىپ شىققان جانە قاباعىندا شارشاۋمەن قاتار كەيىسى بار وسپانقۇل ءوزىنىڭ نە جايمەن جۇرگەنىن بايان ەتتى. بۇل باسىندا اتىنان تۇسپەي تۇرىپ سويلەي باستاپ ەدى. ءبىراق قاتتى جۇرىستەن ەتى قىزىپ، تەر باسىپ كەلگەن جاراۋ بەدەۋ تىنىش تۇرماي، بىرەسە تارپىنىپ اۋىزدىعىن تىستەپ جەر ءسۇزىپ، بىرەسە بۇلاڭداپ قوزعالاقتاپ كولبەكتەي بەردى دە جوندەپ سويلەستىرمەدى. وسپانقۇل ەرىكسىز جەرگە ءتۇسىپ جۇرەسىنەن وتىرىپ سويلەدى. جىلقىشىنىڭ اڭگىمەسى قىسقا ەدى.

بۇگىن تۇندە اناۋ سارىمساقتىنىڭ قويناۋىندا كونەزاۆود جىلقىسىنىڭ ءبىر توبى جايىلعان ەكەن. وسى وسپانقۇل بريگاداسىنا قاراعان جىلقىنىڭ ىشىندەگى ەرەسەكتەر توبى. كۇزدىڭ ءتۇنى ءارى ۇزاق، ءارى وتكەن ءتۇن بۇلتى قالىڭ، قاراڭعى، داۋىلدى ءتۇن بولدى. سونىمەن تاڭعى يىرۋدە جىلقى جاڭا جۋساي بەرگەندە بىرنارسەدەن قاتتى ۇركىپ، شۇرقىراپ، دۇركىرەي جونەلگەن. ءوزى سەمىز، ءوزى توق جىلقى قايىرۋ بەرمەي بىت-شىت بوپ بارىپ، تاڭ الدىندا زورعا دەگەندە جىلقىشىلارعا ىرىق بەرىپ، باسى قۇرالىپتى. ءبىراق باعانا تاڭ بىلىنەر بىلىنبەستەن بۇلت ايىققان سوڭ وسپانقۇل ءوزى ءجۇرىپ تۇگەندەسە توعىز ءىرى جىلقى جوق بوپ شىعىپتى. جىلقىشىلار مەن وسپانقۇلدىڭ كۇدىگى بويىنشا العاش ۇرىككەندە دە بىردەمەنى كورىپ ۇرىكتى. سول الاساپىراندا ءبىر سۋىق قول، بوگدە بىرەۋلەر ارالاسقان دا ءبىر توپ جىلقىنى ءبولىپ اكەتكەن سياقتى.

سونىمەن جان-جاققا كىسى شاپتىرۋمەن قاتار وسپانقۇل ەڭ الدىمەن مىنا شەكاراداعى كومەنداتۋراعا كەلەدى ەكەن. ەكىنشى "ايتەۋىر كۇنى بويى ات ۇستىندە بوپ، ەلسىزدى، تاۋ-تاستى ارالايدى عوي، ەسىندە بولسىن، كوز سالسىن" دەپ، وسى "وكتيابر" كولحوزىنىڭ اڭشىلار بريگاداسىنا الدىمەن سوققان ەكەن. سول جايىن ايتا كەپ، ءسوز اياعىندا وسپانقۇل بەكبولعا قاراپ:

— بەكە، تىعىلىپ جورتقان اڭ عانا ەمەس، جاسانىپ جورتقان سوۆەت جاۋىنىڭ دا تالايىن تۇمسىققا ۇرىپ، ۇستاسىپ ەڭ. ەندى وسى جولى قىراعىلىعىڭا تاعى ءبىر سىن بولدى. مىنا وكتيابر مەرەكەسىندە قىزىل اسكەرگە رەمونتقا بەرەيىك دەپ وتىرعان ىرىكتى دونەن، بەستىنىڭ دە ۇشەۋى جوق، سول توپتىڭ ىشىندە كەتىپتى. تەك اتىڭا تەز قون دا، بۇگىن مىنا وسى كەرەگەتاستى عانا ءسۇزىپ، ارىلتىپ بەر! — دەپ سول جاقتاعى كوكشىل بيىكتى كورسەتتى.

بەكبول ويلانىپ تۇرىپ:

— بۇل قولدى بولدى ما، جوق ۇركىپ شىعىپ كەتتى مە الدە... — دەگەندە جانىبەك بەكبول ءسوزىنىڭ اياعىن توسپاستان:

— ە، وسى كۇندە تىنىشتىق قوي، قاي جاۋ كەلە قالدى دەيسىڭ، ۇركىپ كەتكەن دە ... — دەپ بەيبىتتىككە سالا بەردى.

ءبىراق بەكبول ءدال بۇلاي دەپ بايلاعان جوق ەدى.

— ال ەگەر قولدى بولسا بۇل نيەتى بۇزىق جاۋدىڭ قولى عوي. ماقسۇتى شەكارادان ءوتۋ عوي. ءوزى تاڭعا جاقىن بولسا، ول يت ءدال سول تۇندە وتەم دەپ دامە قىلمايدى. نە بولسا دا وسى الدىنداعى تۇندە وتۋگە تىرىسادى.

— باسە، ءبىزدىڭ ويىمىز دا سول. ءتىپتى سۋىت جۇرسە دە شەكاراعا تاڭ قىلاڭداي ىلىگۋ كەرەك. ونداي بولسا ءبىزدىڭ ساقشىلار وتكىزە مە؟ — دەپ وسپانقۇل ءوزىنىڭ تۇننەن بەرگى توپشىلاۋىن دا ايتا باستاپ ەدى. بەكبول:

— وي، ءتايىر، تاڭ تۇگىل ءتۇن بوسا دا گرانيسا وتكىزبەيدى. بالا بوپ كەتىپ پە؟

— ءدال سول جاۋىڭ ءازىر بۇل وڭىرگە كەلمەي، سول ءوزىڭنىڭ سىرت جاعىندا انا سارىمساقتىنىڭ ارعى جاعىندا، ءبىر ەلەۋسىز ادىر، بۇيراتتا بۇعىپ قالماسىن. ونداعى ەسەبى كۇندىز سوندا جاتىپ، تۇندە ءبىر-اق جورتىپ كەپ شەكاراعا ىلىنبەك. سەن نە دە بولسا سول ارتىندى ارىلتساڭ ماقۇل بولۋشى ەدى، — دەدى.

بۇل جايدى جىلقىشىلاردىڭ ءوزى دە ويلاعان، ەكشەگەن ەكەن. سونىمەن وسپانقۇل ءوز كۇشىنىڭ بارلىعىن سول ماڭايلاردى ارىلتۋعا جىبەرىپتى.

ول جاعىنىڭ قامتاماسىز ەكەنىن ەستىگەن سوڭ بەكبول تاعى دا ءبىر ويلانىپ تۇردى دا، اقىرىندا اتىنا ءمىنىپ، بۇركىتىن بالداعىنا قوندىرىپ، تىزگىنىن قىمتاپ الىپ:

— ەندەشە، سەن تەز كومەنداتۋراعا جەت، جايىڭدى ايتىپ قۇلاقتاندىر. ال ءبىز مىنا وجارعا شىعامىز، — دەپ وڭ جاقتاعى قاراعايلى كوك تاستى نۇسقادى. وسپانقۇلدىڭ كۇتكەنى بۇل ەمەس ەدى. ونىڭ ويىنشا سارىمساقتى جاعىندا قالماسا، جاۋدىڭ ناعىز پانالايتىن جەرى سول جاقتاعى كەرەگەتاس. ول ءوزى ءارى قيىن تاس، ءارى سارىمساقتىعا اتتانعان جاۋعا ناعىز ءتۇس وكپە ۇرىمتال بيىك. بەكبولعا كەلگەندە دە وسپانقۇل ادەيى وسى تاستى ارىلتىپ بەرسىن دەپ كەلىپ ەدى. تەگىندە كەرەگەتاس سياقتى ۇرى قويىن، جاسىرىن دالداسى كوپ بيىكتى بەكبول ارىلتپاسا وزگە كىسى قانشالىق كوپ بولسا دا ويداعىداي ارىلتا المايدى. شىڭ مەن قۇز بار ما، ارقار جىم، تاس كەشۋ بار ما، قورىم، قويتاس بار ما — بارلىق جىقپىلىن بىلەتىن بۇل وڭىردەگى اتاۋلى جەرشى بەكبول عانا. جولىنان ادەيى بۇرىلىپ، ات وكسىتىپ كەلگەندە ەندى كەپ بەكبولدىڭ وجارعا شىعام دەگەنى وسپانقۇلعا جاقپادى، تاڭ قالدى.

— بەكە، مەن سەنەن كومەك تىلەي كەپ ەدىم. وجار دەگەنىڭ قالاي؟ اتپالداي توعىز جىلقى قولدى بوپ وتىرعاندا، ءبىر كۇن الاتىن تورتتى-بەستى تۇلكىندى ارتىق سانادىڭ با، بۇنىڭ نە؟ — دەدى.

وسپانقۇل ءتىلدى جىگىت. ءوزى ءارى شالدىعىپ، ءارى كۇيىنىپ تە تۇر. سوندىقتان تەز قاتۋلاۋ بوپ، تاۋسىلا سويلەۋگە جاقىن تۇر. بەكبول ونىڭ وسىلايشا جۇقارىپ تۇرعان قالپىن اڭعارىپ، قاتتى سەرىپپەيىن دەدى دە، ۇندەمەي، ىركىلىپ قالدى. ءبىراق ءوز بايلاۋىنان قايتقان جوق ەدى.— كەرەگەتاسقا ءبىزدىڭ مەرگەندەرمەن يت ەرتكەن اڭشىلارىمىز كەتتى عوي. كەزىكسە سولار كورەر، — دەدى.

وسپانقۇل ول اڭشىلاردى ءبىلۋشى ەدى.

— ويباي، سىعىر-اي، ولارىڭ جاس بالالار عوي. جەردى جەتە بىلە مە؟ جانە تازى يتپەن تاس باسىنا شىعا ما، بالاق ادىرلاردى قاعادى عوي. ءتىپتى مەنىڭ مىناۋ حابارىمدى دا ەستىگەن جوق. اڭنان باسقانى اڭعارات دەيمىسىڭ، — دەپ ول اڭشىلاردان ەشتەڭە ءۇمىت ەتپەيتىندەي بوپ، تۇڭىلە سويلەدى. بارلىق قادالعانى بەكبول بوپ تۇر، ول انىق.

وسى كەزدە جانىبەك پەن وسپانقۇل دا اتتارىنا ءمىندى. جانىبەك سوڭعى ەكى-ۇش كۇننەن بەرى وجارعا شىعۋعا اسىعۋلى بولاتىن. ويتكەنى كەرەگەتاستى كەشەگى كۇنگە شەيىن بەكبول ەكەۋى ءبىر جۇماداي ءسۇزىپ شىققان. بۇنىڭ قولبالا بۇركىتى دە سول تاستا اياقتانعان ەدى. العاش شىققان ءۇش كۇن بويىندا قاراكەر دە ۇدايىمەن ءۇش تۇلكى الدى. ءبىراق تۇلكى اتاۋلى بالاق ادىرلارعا شىعىپ كەتتى مە، ايتەۋىر سوڭعى ەكى كۇن بويىندا بۇلار ماردىمدى ەشنارسە ىلدىرە الماي، ەندى نە دە بولسا وجارعا شىعامىز دەپ بايلاسقان ەدى. وندا تۇلكى مول جانە ءالى باسىن قۇس الىپ شىققان اڭشى دا جوق. وسىمەن وزدەرىنىڭ اڭشىلىق ەسەبى جاعىنان قاراعاندا ەڭ قولايلىسى وجار. بەكبولدىڭ سولاي ويىسىپ تۇرعانىن جانىبەك وسى جايىنان قاراعاندا بەك تۇسىنەدى. ءبىراق كونەزاۆودتىڭ جىلقىسى، ونى جاۋدىڭ اكەتۋى دە وڭاي ەمەس. سونىمەن باعانادان ۇندەمەگەندە جانىبەك ىشتەي ەكىۇداي ەدى. ەندى قۇلا توبەل اتتى ىلبىتە باسىپ، بەكبولعا جاقىنداپ كەپ:

— بەكە، بۇگىن نە جاۋعا شىعايىق تا، نە اڭعا شىعايىق. ەگەر جاۋدى كەرەگەتاستا دەسەك، وندا بۇركىتتى ۇيگە تاستايىق تا، بۇگىنگى كۇندى سوعان بەرەيىك. قۇسپەن شىعارلىق كەرەگەتاستا تۇلكى دە جوق. ال وجارعا كەتسەك وندا مىنا قيسىنعا قاراعاندا جاۋ بولۋعا ءجون جوق. نەدە بولسا اڭعا شىقتىق دەپ كەتەمىز. ءوزىمىز دە ەكى جار بولمايىق، مىنا وسپانقۇلدى دا ەكىتالاي قىلمايىق، — دەدى.

وسپانقۇل بەكبولدان گورى مۇنىڭ جاۋابىن تاۋىرىرەك كورىپ ەدى. ءبىراق ەكى اڭشىنىڭ سوزالاڭىن جاقتىرماي كەكەتە سويلەپ:

— قايتەمىز. سەندەر دە كوپ تۇلكى الىپ، كولحوزىڭا كوپ كىرىس كىرگىزەمىز دەيتىن شىعارسىڭ. توعىز جىلقىدان، توعىز تىشقان دا بولسا باعالىراق بوپ تۇر عوي ... ەندى نە دە بولسا بايلاۋ سوزدەرىڭدى ايتىڭدار! — دەدى.

جانىبەك كولحوز الدىنداعى ءوز مىندەتتەرىن اتاعان جەردە وسپانقۇلدىڭ كەكەسىنىن لايىقسىز دەپ ءبىلىپ ەدى.

— ە، كولحوز ءبىزدى سەيىل-سەرۋەن قۇر دەپ قوستاپ شىعارىپ وتىرعان جوق. ونى سەن تەگى شام قىلما، وسپانقۇل، ءبىلدىڭ بە؟ — دەدى.

بەكبول ەندىگى كوپ ساۋدانى ورىنسىز دەپ ءبىلىپ ەدى.

سوندىقتان كەلتە قايىرىپ، وسپانقۇلعا:

— سەن كومەنداتۋراعا باراسىڭ عوي؟ ەندەشە، بارىسىمەن الەكساندرعا ايت: بەكبولعا كەرەگەتاسقا شىق دەپ ەم، كونبەستەن وجارعا كەتتى دە. ءبىز بۇگىن كۇن ۇزىن سوندا بولامىز. ىزىمەن قۋىپ ىندەتىپ وتىرعان جاۋىڭ جوق. قولمەن قويماعان سوڭ قايدا تىعىلعانىن كىم ءبىلىپتى. ساقتىق ءۇشىن ءور جاقتى قامتي قاراعان ماقۇل... — دەدى. بۇل سوزگە ءبىراز باعا بەرسە دە وسپانقۇل بۇرىنعى بەتىمەن:

— ءاي، نە دەگەنىڭمەن اڭشىلىق ەسەبىڭ باسىم بوپ تۇر-اۋ، بەكە؟ — دەدى.

بەكبول بۇدان ءارى ويلانىپ بوگەلگەن جوق. اقىرىن تەبىنىپ، اتتىڭ باسىن وجار جاققا بۇرا بەرىپ، جانىبەككە:

— ءجۇر. ءبىز تۇلكى دە الامىز. بۇل بەتىمىزدە بار بولسا جاۋدى دا شالامىز! — دەپ جونەي بەردى.

وسپانقۇل دا قوش دەمەستەن قاسقا بيەنىڭ باسىن شۇلعىتىپ ايانداي جونەلىپ ەدى. بەكبول ارتىنا بۇرىلىپ، وسپانقۇلدى "ۋاي!" — دەپ داۋىستاپ، موينىن بۇرعىزدى دا: "الەكساندرعا ايت، وجاردىڭ ءىشى-تىسىن ءبىز ارىلتادى دە!" دەپ ەندى قايتىپ بوگەلمەي جۋان تورىنىڭ داعدىلى بۇلكەگىنە سالىپ، تاۋعا قاراي تارتىپ بەردى. وسپانقۇلدىڭ ءدال ءوز باسى بەكبولمەن كوپ ىستەس بولعان ەمەس-تى. سىر-مىنەز دە ەمەس بولاتىن. ءبىراق ايتەۋىر شەكارادان وتەم دەگەن جاۋ اتاۋلىنىڭ ناعىز ءزاۋلىسى، پوگرانوتريادقا كوپ كومەك ەتىپ، زور ەڭبەك سىڭىرگەن اتاقتى كولحوزشى-اڭشى دەگەنگە عانا قانىق بولاتىن. كەلگەندە دە سونىمەن كەلىپ ەدى.

ءبىراق ءقازىر سويلەسىپ ايرىلعاندا، بۇل ءدان ىرزا بوپ كەتىپ بارا جاتقان جوق. ونىڭ ويىنشا سوڭعى ءسوزدى بەكبول جەڭەر اقىلعا ايتتى. وسپانقۇلدىڭ جۇمىسىنا ول ءبىر كۇنىن قيمادى. ءقازىر ول اڭشىلار كەتىپ بارا جاتقان بەتتە جاۋ دا، جىلقى دا جوق. نە دە بولسا وسپانقۇلدىڭ ەندىگى سەنەتىنى پوگرانوترياد پەن ءوز كۇشى. اڭشىلار قوسىنان وق بويى جەرگە كەتىپ، كومەنداتۋراعا قاراي بەتتەگەندەگى وسپانقۇلدىڭ سوڭعى بايلاۋى وسى ەدى. قاسقا بەدەۋدىڭ تىزگىنىن ءبىراز بوساتىپ لەپ بەردى دە، سىدىرتا جونەلدى. جورتىپ بارا جاتىپ كەزەڭ اسا بەرە، ەڭ سوڭعى رەت اڭشىلار كەتكەن جاققا تاعى ءبىر قارادى. ىشىنەن "قايتا ورالماس پا ەكەن" دەگەندەي ەدى.

بەكبول ءوز دەگەنىنەن اينىماپتى. ەكى اڭشى وجاردىڭ سارىمساقتى جاق سىرتىن بەتكە الىپ تارتىپ بارادى. قولدارىنداعى قوس قىڭىر بۇركىت قىبىر ەتپەي، جانسىز زاتتاي، تۇنەرە مەلشيىپ قاپتى.

بۇل كەزدە كۇن شىعۋعا تاقاپ، شىعىس جاقتاعى كوكجيەك مول قىزىل نۇرعا مالىنىپ، قىپ-قىزىل بوپ كوركەيە باستاپ ەدى.

ەكى اڭشى كەلە جاتقان بوكتەر، شىمى تۇتاس بەتەگەلى توسكەي بولاتىن. بەكبول بايقاپ كەلەدى. ءتۇن، بۇلتتى ءتۇن بوپ وتسە دە، جاۋىن جاۋماعان ەكەن. ءشوپ باسىندا ءتىپتى شىق تا جوق. تىقىرلاۋ الاڭ مەن تاستاق جەردى باسقاندا اتتارىنىڭ تۇياعىنان شاڭ دا شىعادى. كارى اڭشى ەكى رەت وڭ جاعىنا قادالىپ، سارىمساقتى جاققا كوز جىبەرىپ، سودان سىرت اينالىپ، ارت جاقتارىندا قالىپ بارا جاتقان كەرەگەتاستىڭ دا وزىنە ءمالىم بوكتەرى مەن سايلارىن شولىپ ءوتتى. ءالى اينالادا شاڭىت پا، تۇمان با، ايتەۋىر كوكشىل بۋالدىر بار. ءشوبى سارعايعان دالا جوتالار دا، جىم-جىرت بولعان بيىك سەرەك تاستاق تا بادىرايىپ كورىنگەنمەن ءبىرىڭعاي كوكشىل قوڭىرقاي تارتىپ تۇر.

اسپان اشىق. كۇزدىڭ ادەمى ءبىر شاعىرماق، ءجايلى كۇنى تۋىپ كەلەدى. ءبىراز ءجۇرىپ تاعى ءبىر اينالىپ قاراعاندا كەرەگەتاستىڭ ازۋ-ازۋ، يرەك-يرەك تاس بيىكتەرىنە كۇن ساۋلەسىنىڭ ىلىنگەنىن دە كوردى. اتقا دا، ادامعا دا ءجايلى بوكتەر جەلى ەستى. وجاردىڭ سىرتىن الا ءجۇرىپ ورتالىق سايلارىنا جاقىنداعان سايىن، تاۋ قوينىنان شىققان ءتۇن سالقىنى بىلىنە باستادى. ات ۇستىندە جەلىپ كەلە جاتقان قالپىندا ەكى اڭشىنىڭ قۇلاعىنا كۇزگى تىنىق، تازا اۋانىڭ لەبى شىم-شىم ەتىپ، ۇزدىكسىز ەستىلىپ، سەزىلگەندەي.

بەكبولدىڭ قولىنداعى قىزىلبالاق بىرەر رەت ساڭعىرىپ الدى. كارى اڭشى بۇل ەكى رەتتە دە قالت ەتكىزبەي، ۇندەمەي بايقاپ كەلەدى. ساڭعىرۋى تازا، اپپاق. قۇسىنىڭ بويى تازا، دەنى تەتىك سياقتى. شاقپاق تاستاي كوك تۇمسىعىن كوتەرە ۇستاپ، تاۋ جەلىن تۇشىركەنە تىنىس ەتىپ، سەرگي باستاعان سياقتى.

وسىلايشا ءبىراز ءجۇرىپ، وجاردىڭ ورتالىق تۇسىمەن قاتارلاسقان كەزدە جانىبەك بەكبولدىڭ بۇگىنگى جۇرىسىنە تاڭ قالا باستادى. قارت اڭشى تاۋدىڭ وزىنە قاراي تۋرا تارتىپ، قويناۋىنا كىرۋدىڭ ورنىنا ىلعي سىرتتان بوكتەرلەپ ءجۇرىپ، كولدەنەڭ تارتىپ كەلەدى. تاۋعا ەرتە كىرگەندە بىرەن-ساران قورىمنىڭ-تۇسىنان توماعا تارتىپ قالۋعا دا بولۋشى ەدى. سونداي بەلگىلى ۇرىمتال شوقىلاردىڭ ءبىرازى دا كەيىن قالدى. جانىبەك:

— بىلاي جۇرمەيمىز بە؟ — دەپ بىر-ەكى رەت ەسكەرتىپ تە كورىپ ەدى. بەكبول ۇندەمەي بۇرىنعى بەتپەن تارتا بەردى.

سونىمەن كوز مولشەر بويىنشا سارىمساقتىمەن قاتارلاسىپ، وكپە تۇستاي كەلگەن ۋاقىتتا عانا بەكبول ۇنەمى تومەن كەلە جاتقان قالپىن وزگەرتىپ، ەندى وجاردىڭ قابانساي دەگەن ورتا سايىنا قاراي شۇعىل بۇرىلا جونەلدى.

جانىبەك ارتتا كەلە جاتىر ەدى. بەكبولدىڭ سوڭىنان و دا تەز بۇرىلدى. باعانادان بەرگى قيعاش ءجۇرىسى "بەكبولدىڭ ءبىر ويعا ءتۇسىپ كەتكەندىگىنەن بولدى-اۋ" دەپ توپشىلادى. تاۋعا قاراي بەتتەسىمەن بەكبول تورى اتتى تەبىنىپ قالىپ، تەكىتىپ جەلە شوقىراققا سالدى. تورى ات تەگىندە جەلىسكەر بولمايتىن. جانىبەك قۇلا توبەل اتتىڭ ورتا جەلىسىمەن كەلىپ-اق بەكبولدىڭ قاتارىنا ىلەستى.

جانىبەكتىڭ ەندىگى كوز قاداعانى ءدال وسى كەلە جاتقان بەت الدىنداعى ءبىر كىشىلەۋ قورىم تاس ەدى. ءوزىنىڭ ارجاق تورىندە دە، ونان سوڭ سول جاق قاتارىندا دا ەكى ۇرىمتال شوقى بار ەكەن. سونىڭ ەكەۋىنەن دە توماعا تارتامىز دەپ كەلە جاتىر ەدى. سايدىڭ شەتىنە ىلىنە بەرگەندە قاتتى جۇرىستەن ىركىلىپ، بەكبول اياڭعا سالدى. ات دۇبىرىنەن اڭ ۇرىكپەسىن دەگەن سياقتى، جانىبەك تە باياۋلاپ ەدى. بۇنىڭ كوزى قورىم تاستىڭ اينالاسىن شولۋدا. سويتكەنشە بەكبول ءۇي ورنىنداي ءبىر اق كودەنىڭ تۇسىنا كەپ، تاعى دا تومەن قاراپ، اتىنىڭ باسىن ىركىپ قالدى. از عانا قادالىپ ۇرىپ، سول كودەنىڭ بار كولەمىن اينالىپ شىقتى دا جانىبەككە قاراپ:

— ءجا، بالا، ەندى سەن بەر تامان كەل! — دەدى.

جانىبەك تەبىنىپ ءجىتى باستىرىپ كەلگەندە، بەكبول ەكى-ۇش تۇياقتىڭ ءىزىن كورسەتىپ:

— جاڭاعى ىلعي ەرەسەك دەمەپ پە ەدى؟ مىنانىڭ ىشىندە ءبىر قۇلىن، ءبىر تاي دا بار عوي ... — دەپ بوگەلىپ قالدى، جانىبەك تە قۇلىن مەن تايدىڭ ءىزىن ايقىن كوردى. ءبىراق كورىسىمەن كۇلىپ جىبەرىپ:

— ويباي، بەكە، جوقتى تاپتىم دەپ تۇر ما ەڭ، ءتايىر! كەشە وسى ارادا ءوزىمىزدىڭ اتتار جايىلعان. مىناۋ سىماقتىڭ قۇلىندى بيەسى ەمەس پە؟ — دەپ تاعى كۇلدى.

بەكبول جاۋاپ قاتپاي، داۋلاسپاي، سول ىزدەردىڭ سۇرلەۋىمەن ىلگەرى قاراي ءجۇردى. ءبىراق تاعى دا شىمى تۇتاس، الاسا، تىعىز، تارلاۋ ەكەن. ءىز جوعالىپ، ءوشىپ قالعان سياقتى. بەكبول وسى بەتالدىنداعى تاعى ءبىر كودەلى جەرگە تامان تارتتى. ءسويتىپ جەلى ارقان بويىنداي جەرگە بارىپ، جانىبەكتى تاعى شاقىرىپ اپ:

— كەشە ءبىزدىڭ اتتاردى وسى ارادان ءتۇس اۋا قايتارىپ الماپ پا ەك؟ — دەپ تۇرىپ، — ال مىناۋ تەزەكتى قاراشى، بۇل كەشە تۇستەگى ەمەس، جاس تەزەك. وسى ءتۇن نەمەسە وسى تاڭ شاماسىندا تۇسكەن تەزەك! — دەپ تاعى ءبىراز ىلگەرى جىلجىپ باردى دا:

— ال، شىراق، ەندى كور. اندا ءبىر تەزەك بولسا، ارتى مۇندا كەپ تۇسكەن. ءوزى شاشىلا تۇسكەن. بۇل شاۋىپ كەلە جاتىپ تاستاعان تەزەك. جايشىلىقتاعى، جايىلىستاعى جىلقى بۇيتپەيدى، — دەپ ءوز ىشىندەگى ءبىر بايلاۋىنا بەكي باستاعان سياقتاندى. جانىبەك ىشىنەن: "جايىلىستاعى جىلقى دا ءبىرىن ءبىرى تىستەي قۋاتىنى بولادى. جاۋدىڭ ورايى كەرەگەتاس دەدى عوي. سونىكى دۇرىس. بۇندا قالاي قاراساڭ دا ول جىلقىنى تاپپاسسىڭ، بەكە"، — دەدى. بەكبول ءسوزىن سەنىمسىز قياستاۋ پىشىنمەن تىڭدادى.

سويتكەنشە بەكبول تاعى ءبىر تاقىرلاۋ جەرگە كەپ قادالىپ تۇرىپ:

— ەندەشە، مىناعان نە دەيسىڭ؟ — دەدى. جانىبەكتىڭ ىشىندەگى كۇدىگىن سەزىپ، سونىمەن داۋلاسقانداي بوپ تۇرىپ، — مىناۋ شوپتەردىڭ سىنعان، جاپىرىلعان ءتۇرىن كور. قاتتى تيگەن تۇياقتىڭ جاپىرعانى. انا بىرەۋ ۇشىپ تۇسكەن تاستى كوردىڭ بە؟ بۇرىنعى جاتقان ورنى، شۇقىرى مىنەكي، — دەپ ءبىر قىدىرۋ جەردە جاتقان ءبىر ءىزدىڭ ماڭداي تۇسىن كورسەتتى، شاپقان جىلقىنىڭ تۇياعىنان ۇشقان تاس، — دەپ ونى ءبىر تۇجىرىپ قويدى.

ءدال وسى جەردە بەكبول ءوزىنىڭ باعانادان بەرگى باقىلاۋىنىڭ قورىتىندىسىن جاساۋعا اينالعان ەكەن. بۇعان سەبەپ ەڭ زور ايعاعى ناق ءوزى وتىرعان جەردە، وڭ جاق ۇزەڭگىنىڭ استىن الا ءبىر ءتۇپ كودە تۇر ەكەن. سونىڭ شەتكى ءبىر شوعى تامىر تۇبىرىمەن ۇشىپ ءتۇسىپ، سويىل سالىمداي جەردەگى ءبىر قۋارعان اتقۇلاقتىڭ باسىنا ءىلىنىپ قاپتى. تاعى دا داۋسىز، انىق ناعىز شاپقان جىلقىنىڭ اياعى ۇشىرىپ تۇسىرگەن كودە. وسى ارادان تۇرىپ ەڭ العاش توقتاعان كودەسىن مولشەرلەپ شولىپ قاراپ ەدى، وق بويىنداي جەردە قاپتى. جانە ءتۇپ-تۇزۋ، ءبىراق جولدىڭ بويىنداعى بەلگى ايعاقتار سياقتى. جانىبەككە ەندى ءبىرجولاتا جەڭگەن پىشىنمەن جىميا قاراپ، سالماقپەن سويلەپ:

— جايىلىستا ءجۇرىپ، وزدىگىنەن شاپقان جىلقى ءبۇيتىپ تۋرا شاپپاس بولار، — دەدى.

بۇعان جانىبەك تە داۋ ايتا المادى. وسىنى ايتا سالىسىمەن بەكبول اسىعىس ءبىر بايلاۋعا كەلگەندەي بولدى دا:

— ال، ءبىراق قۇر وجارعا كەلگەنىن بىلگەنمەن قايدا تىعىلىپ، قاي جەردى دالدالاپ جۇرگەنىن قايدان بىلەمىز؟ وجار ۇلكەن تاۋ. ونان سوڭ ونداي نەمە ءقازىر تاۋ-تاستىڭ باسىنا قاراۋىل دا قويىپ، سەن ەكەۋمىزدى كورىپ تە وتىر عوي. ىزىمىزگە ءتۇسىپ ءجۇر مە وسى نەمەلەر دەپ، سەزىكتەنە باستاسا تاعى جايلى ەمەس-اۋ، ءا، جانىبەگىم؟ — دەپ بەكبول ايرىقشا ءبىر كۇيىنە كەلگەندەي بوپ، كوڭىلدەنىپ كۇلىپ الىپ: — ەندەشە، بالا، تەك تۇرمايىق. ەكەۋمىز اڭشى ەمەسپىز بە؟ سول اڭشىلىعىمىزدى ىستەپ، بەيبىت بولا قويايىق. ءسويتىپ تۇلكى قاعا وتىرىپ، جىلجي بارىپ قانا جاتاعىن شامالايىق. ۇقتىڭ عوي؟ — دەدى.

جانىبەك ۇققان دا، قۇپتاعان دا ەدى.

— ەندەشە، بەكە، ءوزىڭ مىنا شوقىعا شىعا عوي، — دەپ، سول جاقتاعى وڭاشالاۋ تۇرعان بيىكشەنى كورسەتتى دە، ءوزى اتىن تەبىنىپ، ىلگەرى قوزعالا بەرىپ: مەن مىنا الدىمداعى قورىمدى قاعىپ بەرەيىن. تاق وسىندا تۇلكى جاتىر! — دەدى.

بەكبول ماقۇل دەگەن ءسوزىن ايتپاستان-اق تورىنى تەبىنىپ سول جاققا قاراي ورلەي جونەلدى. ءبىراز مينۋت وتكەن كەزدە ول بيىكشەنىڭ باسىنا شىعىپ، قىزىلبالاقتىڭ توماعاسىن دا تارتقان ەدى.

مەرزىمدى قىران توماعاسى الىنىسىمەن كوزى جايناپ اشىلىپ، قاباعىن ءبىر قاقتى دا ءدۇر-دۇر سىلكىنىپ الىپ، جانىبەكتىڭ الدىڭعى جاعىنا قادالدى. اندا-ساندا ەردىڭ قاسىن تىقىلداتىپ، اقىرىن عانا ىسقىرا ءتۇسىپ، جانىبەك قورىم تاستىڭ ەتەك جاعىن ارلى-بەرلى ءسۇزىپ ءجۇر. بۇل ءوڭىردىڭ تۇلكىسى ءالى قاشقىلىق، قۋعىلىق كورگەن جوق. قورىم تاسقا تۇنگى جورتۋىلدان تاڭ اتا كەپ جاتقان تۇلكى ءدال ۇستىنەن تۇسپەسە قاشا دا قويمايدى. سوندىقتان جانىبەك بۇل شاتتى ارىلتا قاراپ ءجۇر.

قىزىلبالاقتىڭ قىزىل شەگىر كوزدەرى "قايداسىڭ؟" — دەگەندەي بوپ ساي بويىن ءتىنتىپ، شانشىلىپ قاپتى. بەكبول تۇلكى جايىن قۇسى مەن جانىبەككە سەنگەن ءتارىزدى. توماعا تارتىسىمەن قىزىلبالاقتىڭ شىجىمىن الىپ بەلىنە قىستىردى دا، ءوزى وجاردىڭ سەلدىر قاراعايلى تاس بيىكتەرىنە كوز جىبەرىپ، جاعالاي قاراپ تۇردى. ازىرشە بىردە-بىر قىبىر ەتكەن قارا قۇر دا، وزگە بەلگى دە بىلىنبەيدى. "وجارعا بەكىندى مە، جوق ءوتىپ كەتتى مە؟ بەكىنسە قاراعايدا ما، تاستا ما؟ كوپ شات قۇزدىڭ، كوپ قاراعايدىڭ قايسىسىن تاڭدادى ەكەن؟ وجارعا قابانسايمەن كەپ كىرگەنىنە قاراعاندا، ادەيى قيىن شىڭدارعا باتىپ، جوعالايىن دەپ كەلگەن عوي. ءاي كاپىر، جەر بىلەتىن، سىرقىندى سۇمدار-اۋ. نەمەسە سونداي جەرشىلى-باسشىسى بار توپ-ay. وسى وڭىردەن شىققان بىرەۋ نە قىلسا دا بار-اۋ"، — دەپ ءتۇرلى قيسىندى جايدى توپشىلاپ تۇر ەدى. سويتكەنشە، ءبىر ساتتە جانىبەك اڭ كورگەندە ىستەيتىن ماشىعىنا ساپ، ساڭق ەتىپ داۋىستاپ قالدى. سول داۋىس جەتەر-جەتپەستە، لەزدە قىزىلبالاق تا بەكبولدىڭ بالداققا سالىپ تۇرعان قولىن سەرپە تەۋىپ جىبەرىپ اتقىپ جونەلدى. قۇر داۋىسپەن ۇشقان جوق، كورىپ ۇشقان سياقتى، ەتپەتىنەن تۇسكەندەي بولدى. قاناتتى ەكى-ۇش رەت شاپشاڭ سەرمەپ قىسىپ-قىسىپ قالعاندا وجاردىڭ باسىن الا ورلەپ سالىپ، قايقاڭ قاعىپ بيىكتەي بەردى. ۇشقانى جاڭا عانا بولسا دا، تالايدان قاناتى جازىلىپ توسەلىپ، كوسىلىپ ۇشىپ كەلە جاتقان جەڭىل قۇستاي سامعاي جونەلدى.

قۇسىنىڭ بيىلعى تۇلەگى تالاي جىلدان بەرگى ءبىر ويداعىداي بوپ وتكەن ارمانسىز تۇلەك سياقتى ەدى. وسىلايشا "ءا" دەسە "ءما" دەگەندەي بوپ، تۇتقيىلدىڭ وزىندە-اق ازىناي سەرمەپ جونەلۋى، قۇسىنىڭ وسى كەزدەگى زور كۇيىن، ناعىز بابىن بىلدىرگەندەي بولاتىن. قاراداي قاعىپ جۇرسە دە، وسى ون-اق كۇننىڭ ىشىندە كولحوز قورىنا وتىز تۇلكىنى ءبىر ءوزى كىرگىزىپ وتىرعان قىزىلبالاق "كۇيسىزبىن" دەپ ايتپاسا كەرەك. قۇس كەرەگىنشە بيىكتەپ اپ، ەندى قالقىپ ۇشىپ، ءبىر ساتتە جانىبەكتىڭ الدىنا قاراي، قيىس وتە بەردى.

بەكبول تەبىنىپ جىبەرىپ، شوقىنىڭ باسىنان سايعا قاراي ءتۇسىپ كەلەدى. ەكى كوزىن قىزىلبالاقتىڭ قيمىل، قۇبىلىستارىنان ايىرماي كەلە جاتىر ەدى. جانىبەك تە لەكىتىپ شاۋىپ بارادى. تۇلكىنىڭ بويىن بەكبول ءالى كورگەن جوق. تاس-تاستىڭ جوتاسىنا شىقپاي، دالدالاپ زىتىپ بارا جاتقان ءتارىزدى. قىزىلبالاق جانىبەكتەن وق بويىنداي ءوتىپ باردى دا، تاعى ءبىر رەت، سوڭعى رەت ىزعىعانداي بوپ، ءتوستيىپ، سوپاڭ ەتىپ ورلەپ شىعىپ الىپ، سول ساتىندە جارق بەرىپ، شۇعىل بۇرىلىپ تومەن قاراي زۋ ەتىپ، قۇلاي جونەلدى. اينيتىن قۇس ەمەس "قولىندا ولەمىن" دەپ-اق قۇديعان سياقتى. تۋرا تاستاعان تاستاي شانشىلىپ كەپ، قورىم تاستىڭ ارجاق قاباتىنا ءبىر-اق جوق بولدى. جانىبەك تە شاۋىپ بارىپ، اتىنان ءتۇسىپ ۇمار-جۇمار بوپ قالدى.

قىزىلبالاق سورعالاي جونەلگەندە بەكبول اتىن ىركىپ "قالاي تۇسەر ەكەن، تەۋىپ قايتا شىعار ما ەكەن، جوق ءبىراق ايقاسار ما ەكەن؟" دەپ، ونى دا ءبىر سىن قىپ، باعىپ تۇر ەدى. ەشبىر ۋاقىتتا ءوزىنىڭ سالقىن سابىرىنان، سەرگەك سىنشىلدىعىنان ايرىلمايتىن ۇستامدى بەكبول عوي. وسىنداي قان قىزۋدىڭ ۇستىندە قىزىلبالاقتى دا ءوزىنىڭ ۇنەمى باقىلاۋىنان بوساتپايتىن. ەندى نە بولسا دا بولدى دەپ اقىرىن عانا اياڭداپ وتىرىپ، قورىم تاستان اسىپ ءتۇستى.

جانىبەك بۇل كەزدە، ءولى تۇلكىنىڭ ءتىلىن سۋىرىپ اپ، كارىنىڭ العىر قىرانىن قىزىلداتىپ وتىر ەكەن. بەكبول اتتان تۇسپەي تۇرىپ:

— نە بولدى، قالاي ءتۇسىپتى؟ — دەگەندە:

— تەۋىپ تۇسكەندە، بەلىن سىندىرىپ جىبەرىپتى، مىنەكي، — دەپ جايراپ جاتقان قىزىل تاعىنىڭ بۇكتەلىپ تۇسكەن بەلىن نۇسقادى دا، — ءاي، سورلىنىڭ دەر كەزى-اق-اۋ دەيىم. بيىلعى جىل تاق وسىلاي تۇسكەنىن العاش كورگەنىم وسى، — دەدى.

قۇسىنىڭ شىن بابىنا بەكبولدىڭ دا كوزى انىق جەتتى.

سويتكەنشە بۇلاردىڭ توبە جاعىندا بيىكتە زۋ ەتىپ، قانات قۇيرىعى سۋىلداپ ءبىر قۇس قالقىپ ءوتىپ بارادى ەكەن. جانىبەك ءبىر عانا قاراپ قويا سالىپ ەدى. بەكبول ات ۇستىندە شالقايا تاڭىرقاپ، الگى قۇسقا قادالىپ قالدى. جاي عانا اقباس كۇشىگەن ەكەن.

— بۇ قايدا بارادى، و؟ بىردەمەنى كورىپ ۇشقان ءتارىزدى-اۋ، بۇ قۇزعىن! — دەدى.

— كورسە، قىزىلبالاقتىڭ ۇشقانى مەن تۇلكىسىن كورگەن دە، — دەپ جانىبەك تومەن قاراپ، تۇلكىنى اينالدىرعان بەتىنەن باسىن دا كوتەرگەن جوق. بەكبول:

— ءبىزدى قارا تارتىپ ۇشسا اينالسوقتار ەدى. ءوزى تۇستىككە اسىققانداي سامعاپ ۇشىپ بارادى-اۋ. وجاردىڭ ۇلكەن بيىگىن مەزگەپ بارادى! — دەپ ارتقا بۇرىلىپ، تاعى اسپانعا قاراپ تۇرىپ:

— توقتا، شىراق، مىنا ءبىر كورەگەنى تاعى كەلەدى. بۇنىڭ دا بەتى سولاي. ءاي، وسى تەگىن ەمەس! تۇلكىنى قورجىنىڭا سال دا، تەز اتىڭا ءمىنشى! — دەپ شۇعىل وزگەرىپ، اسىعا باستادى.

جانىبەك تەگى ەلگەزەك، شاپشاڭ جىگىت بولاتىن. اندا جۇرگەندە بەكبولعا ەكى ايتقىزباۋشى ەدى. وپ-وڭاي ءازىر بولدى. ءسويتىپ قىزىلبالاقتى بەكبولعا اپەرىپ، ءوزى دە تاستا وتىرعان قاراكەرىن الىپ، اتىنا قوندى. بەكبول ءالى دە اسپانعا اينالا كوز جىبەرىپ تۇر ەكەن. ازىرشە ۇشىپ كەتكەن قاراقۇستار جاڭاعى ەكەۋى-اق. ەگەر بۇنىڭ كۇدىگى دۇرىس بولسا، ءالى تاعى دا، ءار تۇستان دا انداۋ كەرەك. ەندى بەكبولدىڭ كوزى قاراكەرگە قادالىپ، ءبىراز ويلانىپ تۇردى دا:

— سەن وسى ارادا مىناۋ قورىم تاسقا شىق تا قوزعالما. مەن سوناۋ تەكتۇرعا بارىپ شىعام، — دەپ، سول قولىمەن قامشىسىنىڭ سابىن سوزىپ، وسى سايدىڭ تورىندەگى بيىك قىزىل تاستى كورسەتىپ تۇرىپ، — سول ارادان "ۇشىر" دەپ بەلگى بەرگەنىمدە قاراكەردى قويا بەرشى ءبىر. قىزىلبالاق اڭ كورمەسە ۇشپايدى، قىرقىلجىڭ كارى نەمە عوي. قاراكەرىڭدى ۇشقىش قىپ باۋلىعان كوپ ەڭبەگىم بار ەدى. ءوزى قىزىلشىل قولبالا دا عوي جانە "پۇشتەكتەپ" شاقىرعىش مىنەزى دە بار. وسىنىڭ ءبارى ءقازىر ءبىر كەرەككە مىقتاپ جارايتىن بوپ تۇر. ال سەن وسىندا قال، — دەپ، تورىنى قامشىلاپ، سايدى ورلەپ، شوقىتا جونەلدى. جانىبەكتىڭ "جون-تەرىس" دەرلىك جاۋابىن دا توسقان جوق.

ازدان سوڭ اتاعان تەكتۇرىنا بارىپ شىقتى دا، بەكبول بوگەلمەستەن "ۇشىر" دەپ قولىن سەرمەدى. توماعاسىن تارتقانى دا سول ەدى، قاراكەر اتقىپ اسپانعا شىعا بەردى.

— شىن شەبەر بولساق، تاق وسى قولبالانى، وزگە قۇستاي ەمەس، وزدىگىمەن ۇشىپ ءجۇرىپ، تۇلكىنى ءوزى قاعاتىن قىپ باۋليمىز، — دەيتىن بەكبول. سوڭعى ءبىر جۇما بويىندا قاراكەر ۇشقىش، ىزدەنگىش بولىپ الىپ ەدى. راس، ازىرشە ول ۇشۋدان پايدا دا، زيان دا بولاتىن. اڭ كورىنبەسە قاراكەر ارى-بەرى ۇشىپ ءجۇرىپ يتكە، بالاعا قاراي، نەمەسە اۋىل ۇستىندەگى ءبىر قىزىل-مىزىلعا قاراي دا سالىپ كەتەتىن. ءبىراق ازىرگى ۇيرەنگەنى، ايتەۋىر ەلگەزەك، نە دەسەڭ كەرگىمەيدى، ويناي جونەلدى. ءتۇز قۇسىنداي ۇزاق ۇشاتىن، قاناتى بەكەم قۇس بوپ كەلە جاتىر ەدى. جانىبەك قۇسىن ۇشىرىپ جىبەرىسىمەن اسپانعا قارادى. سويتسە باعاناعى ەكى اقباس ۇشقان بەتكە قاراي ەندى شانجاۋ-شانجاۋ بوپ ءۇش-تورت الىپ قارالار انداپ كەلەدى ەكەن. قاراكەر باسىندا وزدىگىمەن كۇندەگى ماشىعىنشا، سايلاردى شولىپ ۇشىپ ەدى. ءبىراق تۇسىنا اناۋ كۇشىگەندەر جەتكەندە، بۇ دا شىرقاپ بيىكتەي بەردى. ءسويتىپ اپ، ەندى ءبىر ساتكە ىركەس-تىركەس كەلە جاتقان ەكى قاراقۇستىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ ەلىگىپ اپ، "ءشۇۋ" دەپ سولاردىڭ ارتىنان سالدى. شىرقاپ جونەپ بەردى. جانىبەك بۇنى كورگەندە "قۇسىمنان ايرىلدىم-اۋ"، دەپ قاتتى قىنجىلىپ، بەكبولعا قاراي شاۋىپ ەدى. بۇعان بەكبول تۇك ساسپاپتى. الگى اسپانداعى بار قۇستىڭ اسىپ كەتكەن ءبىر جوتاسى، ءبىر سوقپاعى بار ەدى. سول جاققا عانا كوزىن قاداپ تۇر ەكەن. جانىبەك ءوزىنىڭ رەنىشىن ايتىپ كەلگەندە، ول جايدان ءلام دەمەي قولىنداعى قىزىلبالاقتى جاس جىگىتكە ۇسىنىپ:

— ەندى وزگە ءسوزدى قوي. ءما، مىنانى قولىڭا قوندىرىپ ال، — دەدى. جانىبەك: "قاراكەردەن ايرىلدىق دەگەنى-اۋ. وتەۋىن بەرىپ تۇرعانى-اۋ ەسىل كارىنىڭ" دەپ، ىشىنەن الار-الماسىن بىلمەي، داعدارىپ قاپ ەدى.

— ءوي، ءتايىر، باسى ءبۇتىن بەرىپ تۇرعام جوق، ۇستا مىنانى، — دەپ بۇركىتتى جىگىت قولىنا قوندىردى دا: — بەرمەيمىن، بەرمەيتىنىم قاراكەردەن ايرىلعامىز جوق. ۇندەمە، ءبىر جوق ءبىر جوقتى تابايىن دەپ تۇر، — دەپ ساسپاي، ناسىبايىن اتىپ اپ:

— بۇل جاۋ وسى وجارعا بەكىنگەن بولدى. نە دە بولسا مىناۋ جوتانىڭ ارعى بەتىندە. جاڭاعى قاراقۇستاردى تۇستىككە شاقىرىپ جاتقان سولار. مەن بىلسەم ولار ءبىر قيىن قويناۋعا بەكىنىپ اپ، انا جالعىز قۇلىندى سويىپ جاتىر. اشقاراق نەمەلەر اڭعالدانىپ كىرىسكەن دە، كۇن كوزىنە جارقىراتىپ سويعان عوي، — دەدى.

جانىبەكتىڭ كوڭىلىنە بۇل سوزدەر ابدەن قونا باستادى. باس شۇلعىپ قوستاي بەردى. بەكبول ءوز تۇسپالىن باپپەن ايتىپ تۇرىپ:

— سول قۇلىندى بۇگىن ولار جەر مە ەكەن، ءبىز جەر مە ەكەنبىز ءوزى؟ — دەپ مىرس ەتىپ كۇلىپ تۇرىپ: — سەن مىنا قۇستى قولىڭا ۇستاعان بەتىندە ءقازىر بوگەلمەستەن كومەنداتۋراعا، الەكساندرعا شاپ. سەندەردىڭ قايتا ورالاتىن شاماڭدا مەن بىردەمە قىپ قاراكەردى ۇشىرىپ باعارمىن. ورايى كەلسە سولاردىڭ تاپ ورتاسىنان ۇشىرارمىن. جاتقان جەرىن كورسەتەتىن اتوي بەلگى سو دا. ال ەندى تارت، شىراعىم، جولىڭ بولسىن! — دەدى.

ءجاي ءمالىم، ءسوز قىسقا. جانىبەك: "بىرگە بولسىن، بەكە!" دەپ قارت اڭشىعا سۇيسىنە قاراپ الىپ، بۇرىلا جونەلدى؛ تاستان تۇسە سالىسىمەن سىدىرتىپ جورتىپ كەتتى. بالداعى مەن شىجىمى عانا بار، بۇركىتسىز كارى اڭشى تورى اتتى جاي باستىرىپ، قارا قۇستار اسقان جوتاعا قاراي ساسپاستان ورلەي بەردى. بالاق تاۋلاردان ءوتىپ، توسكەيدەگى قاراعايعا كىردى. جانىبەكتى جونەلتكەن مەزگىلدە كۇن ارقان بويىنداي كوتەرىلگەن ەدى. جاس جىگىتتىڭ كومەنداتۋراعا جەتىپ، قايتا ورالاتىن مولشەرىن كۇنمەن مەجەلەپ العان-دى. وسى كۇن وجاردىڭ باتىس جاق جەلكەسىنە ىلىنگەندە، بەكبول جاۋ جاتاعىن تاۋىپ، ءوزىنىڭ ۋادەلى بەلگىسىن بەرىپ ۇلگەرۋى كەرەك. ءبىراق وجار قيىن تاۋ. اياڭنان ارتىق جۇرۋگە اتتىڭ وكپەسى قابىنادى. تيتىعى تەز قۇريدى. نە دە بولسا ۇرىمتال، توتە جولدار تاۋىپ، جەردى ۇتا ءجۇرۋدى ويلاۋ كەرەك. سوندىقتان دا، وجاردىڭ ءوز بيىگىنە قاراي تۋرا تارتاتىن جوتالاردى تاڭداپ، سولاردىڭ قىر ارقاسىن جالبىلاپ كەلەدى. قازىرگى كىرگەن قاراعايى سونداي جولداعى ءبىر بەلدەۋ ەدى. ءبىراز سىزدى-سالقىن لەبى بار كۇڭگىرت قاراعاي ءىشىن ارالاپ كەلەدى. اندا-ساندا ساۋىسقان شىقىلىقتاپ ۇشىپ قونادى. وقتا-تەكتە توبە جاعىندا كەيدە قالقىپ، كەيدە ەلبىرەپ ۇشقان كۇيكەنتاي شىقىلىقتايدى. وزگە بوتەن ءۇن جوق. نە كىسىنەپ، نە پىسقىرعان جىلقى ءۇنى دە ەستىلمەيدى. قاراكەر دە شاقىرمايدى. ساقتىق، سەرگەكتىكپەن تىڭ تىڭداپ كەلە جاتقانى بولماسا بەكبول ول ۇندەردى وجاردىڭ بۇل بەتىنەن ەستي قويام دەپ تە سەنبەيدى.

ەندى ءبىرازدا تورى اتتى اڭشى قاراعايدان ءوتىپ شىعىپ، وجاردىڭ يىعىنا ءىلىندى. سۋىر بورىك، سۇر توندى جالعىز جۇرگىنشى ءۇنسىز، جىم-جىرت سۇر تاستاردىڭ قابات-قابات شىڭىنا كىردى. ارقار سوقپاقتىڭ جىم-جىمىن ارالاپ كەلەدى. تاۋ باسى وزگەشە بوپ قالعىپ تىنعان، سونشالىق ءبىر ءۇنسىز تىنىشتىق قالپىندا ەكەن. ءبىراق شاعىرماق ادەمى كۇز كۇنىندە، مىناۋ تاڭەرتەڭگى مەزگىلدە، ءمولدىر تازا اۋانى قانشا جۇتساڭ دا قانعىسىزداي بەكبولدىڭ بويىن قاتتى سەرگىتىپ، ويىنا دا ۇلكەن قايرات، قيمىل ەكپىنىن بەرگەندەي بولدى. ەندى اسىعۋ كەرەك. ءبىر ۇلكەن جاقپار تاستىڭ ىعىنا كەپ تورى اتتى تومەن قالدىرىپ، ءوزى جاياۋلاپ ورلەپ، باسىنا شىقتى. وجاردىڭ ارعى ءوڭىرى داليىپ، جايناپ، اشىلا قالدى. ول بەتى دە تاستان تومەن ءبىر بەلدەۋ بوپ بىتكەن قاراعاي ەدى. سول قاراعايدىڭ ارا-اراسىن جىقپىل-جىقپىل، تەرەڭ-تەرەڭ قۇز شاتتار ءبولىپ وتەدى. ءار جەردە قاراعايدان وقشاۋ-وقشاۋ ءبولىنىپ تۇرعان ورقاش-ورقاش جاقپار تاستار بار ەكەن. بۇل شاتتاردىڭ قايسىسىندا؟ سايدا ما، توسكەيدە مە؟ تاستى پانالادى ما، قاراعايعا تىعىلدى ما؟ بويىن سوزباي، ءبىر مۇرىنشاق تاستىڭ تاساسىن دالدالاپ تۇرعان قالپىندا بەكبولدىڭ ويىنا ىزدەۋ، زەرتتەۋ، سۇراقتارىنىڭ تالايى كەپ ەدى. "ءالى دە ارتتا قالمادى ما ەكەن" دەپ، ەندى تەگىس انىق كورىنگەن ارت جاقتارىن دا شولىپ ءوتتى. بيىك تاۋدىڭ ەكى ءوڭىرى مەن سوناۋ الىسىراقتاعى كوكشىل تورعىن ورناعان ەگىن ەڭبەك دالالارى، كولحوز، كونەزاۆود دالالارى دا سونشالىق كوركەم، سونشالىق جانىنا جاقىن، ءقادىرلى، وزىنىكى. ەڭبەگىمەن اقتايتىن، قىراعى سەرگەكتىگىمەن ساقتايتىن ولكەسى. كىرشىكسىز بوپ مولدىرەي جايناعان وسىنداي باي، باقىتتى ولكەسىنىڭ اماندىق، تىنىشتىعىنا داق سالۋشى جىرتقىشتار بەكبولدىڭ يەگىنىڭ استىندا، وسى وڭىرگە تىعىلىپ وتىر. قارا ءتۇننىڭ، قاراڭعى ءىستىڭ بورسىقتارى، كۇن كوزىنەن تىعىلىپ، بۇنىڭ دا كوزىن اداستىرماق، تايدىرماق. كوڭىلىندە قاجىرلى، قايرات لەبى ءبىر تولقىپ كەپ:

— تابامىن جاۋىمدى. قىرقامىن تىلەرسەگىن! — دەگىزدى. باعانادان بەرگى ءىز، ايعاعىن تۇگەل كورىپ كەپ ەندى ايرىلسام بەكبول بولمايمىن، ءتىپتى قارا باسسىن مەنى! — دەپ كەپ اتىنا قايتا ءمىنىپ، وڭ جاقتاعى ءبىر سەرەك تاستىڭ قاسىنا باردى دا، باسىنا شىعىپ، تاعى دا كوپ قادالا قارادى.

باعاناعى قۇستار دا جوق. ءالى ەشبىر بەلگى بىلىنبەي تۇر. جالعىز-اق بۇل جەردەن وجاردىڭ تاق ەت-باۋىرىنا جارىسا كەپ تىرەلەتىن ەكى شاتقال ادەمى كورىنەدى ەكەن. ونى ارىلتىپ الدى. ۇرىمتال سايلار وسى ەدى. بۇنى پانالاماپتى. بەرگى تاستاردا دا بەلگى جوق. تاعى دا اتىنا ءمىنىپ، ەندى العاش شىققان تاسىنىڭ سول جاعىنا ءوتىپ شىعىپ، تاعى ءبىر تۇرعىدان قارادى. بۇدان دا ارىلتا قاراپ تۇر. ەندىگى سۇزگەنى قاراعاي ەدى. ەنى تار بولسا دا، كولبەي سوزىلعان قالىڭ قاراعايدىڭ سول جاق شەتىنەن ءتۇسىپ تۇرە قاراپ تۇر ەدى. ءدال ءوزىنىڭ تۇسىنا تاقاي بەرگەندە، ءبىر قالىڭ بىتكەن شوق قاراعايدىڭ ۇستىڭگى جاعىندا بولىمسىز عانا ءبىر بەلگى ەلەس ەتكەندەي بولدى. "شىن با، قاقاس كورگەم جوق پا؟" دەگەندەي بوپ كوزىن ءسۇرتىپ اپ، قايتا قادالدى. بولار-بولماس قانا بىلىنگەن كوكشىل بۋالدىر، وزگە مۇناردان گورى قويۋىراق بوپ جانە قوزعالعان تارىزدەنىپ ىرعالىپ تولقىپ، باياۋ عانا سەيىلەدى. اسپانداپ، بيىكتەمەي-اق، كوز ۇشىنان جوعالىپ جاتىر. بەكبولدىڭ ءبىر باققان بەلگىسى وسى ەدى.

— ءاي، ءتۇتىن. ءتۇتىن-اق وسى ... — دەپ تاعى دا ءبىرتالاي باعىپ تۇردى. العاشقىدان ايقىن بوپ قويۋلانعان جوق. ءبىراق ءبىر عانا رەت جوق بوپ ءۇزىلدى دە، ارتىنان قايتا شىعىپ قوزعالاقتاعان تارىزدەندى.

— قيسىنىڭ وسى-اق، — دەپ بەكبول كوز الماي تۇرىپ: — باسە، وزگە جەرگە، الاڭ اشىققا ءتۇتىن سالىپ، جۇرەگى ءمۇيىز دەيمىسىڭ؟ تاس ەمەس، قاراعايدى الۋى ەسەپ قوي بۇنىڭ! جىرىندىسىن! وتتى عوي ءسويتىپ بۇتاعى قالىڭ ۇلكەن شىرشانىڭ تاق استىنا جاعىپ وتىرسىڭ! بۇتاقتى ارالاپ شىققانشا سەيىلىپ، تاراپ شىعادى دەيسىڭ. جانە وتتى مازداتىپ جاقپايسىڭ، تامىزىقتاپ، ۇزبەي جاعۋعا تىرىساسىڭ. كۇنى بويى جاتپاققا بەكىنگەسىڭ. اسىعىپ، قالىڭ مور سالاتىن دا ءجونىڭ جوق! — دەيدى.

تاس اراسىندا ءۇن، سارىن دا جاڭعىرىعىپ، اۋەلەپ كەتكىش بولادى. ءبىر قىدىرۋ جىلقى بار. بىردە-بىر كىسىنەپ قويسا دا "مەن مۇندالاپ" تۇرادى عوي. قاراعايلى، قالىڭ بۇتاق اراسىندا ءۇن اتاۋلى باياۋ دا، مىلقاۋ. بەكبول بۇنى دا ناعىز تاپقىر، زەرشىل اقىلمەن تالداپ شىقتى.

— ءجا، بۇل قاراكەر نەگە شاقىرمايدى؟ — دەپ ءبىر ويلاي باستادى دا: — ءا، ونىڭ ءۇنىن ءوشىرۋ ءۇشىن قىزىلداتىپ، جاس قانعا وتىرعىزىپ قويدى-اۋ! بابىن بۇزدى-اۋ ... — دەپ، بۇل جايدى جۇرە ويلاپ بارىپ، شەگەرىپ قويدى دا، ەندى اسىعىپ كەپ اتىنا ءمىنىپ، ىلديلاپ جونەلدى.

تاۋ باسىندا تۇرىپ، كوز مولشەرمەن جاساعان ءبىر مەجەسى بار ەدى. قاراعاي ىشىنە كىرسە دە سول نوبايى اداستىرماپتى. از-اق ۋاقىتتىڭ ىشىندە جاۋ جاتاعىنىڭ تاق ۇستىنەن كەپ ءتۇستى. قالىڭ اعاش ءىشى ەكەن. بۇنى ولار كوردى مە، جوق پا؟ نە دە بولسا بەكبول ەندى تۋرا بارماققا بەكىنگەن-دى. جاي عانا كەلە جاتىپ، ەندىگى كوز سالعانى جاۋدىڭ سانى ەدى. ءبىراق كىسىنىڭ بويى كورىنبەدى؛ جايلارىن اتتارى عانا ءبىلدىرىپ تۇر. قاتتى ءجۇرىس ارتىنان سۋىتىپ قويعان اتتار قالماقشا بايلاۋلى ەكەن. قازاق ەرىمەن ەرتتەلگەن ەكى تورى ءبىر جەردە دە، ءبىر قۇلا مەن تاعى ءبىر جيرەن ات ءبىر جەردە ەكەن. ەر-تۇرمانى قىزاي، سۋان ۇلگىسىنە كەلەدى. ارعى بەتتىڭ ۇرىسى بولۋعا لايىق. تەگىس ەمەندەي قاتقان جاراۋ اتتار بولسا دا بۇگىنگى ءجۇرىس بۇلاردى قان سورپا قىپ تەرلەتكەن ەكەن. ومىراۋ مەن سان، تىلەرسەكتەرى جاڭا كەپكەن تەردەن ايعىز-ايعىز بوپ تۇر. ساق ۇرىلار وزگە جىلقىنى دا جايىلىسقا جىبەرمەپتى. ازعانتاي ايادا، اعاش باس سايىن ەكىلەپ، ۇشتەپ بايلانعان نوقتالى قۇر ات، تۋ بيەلەر تۇر. ولاردىڭ تەرى، اناۋ مىنگىش اتتاردان سوناۋعۇرلىم قالىڭ. تۇتقيىلدىڭ شابۋىلىنا ءتۇسىپ سۇرگىن كورگەن سەمىزدەر قان-جىنى ارالاسىپ، قىزىل ماي بوپ، ەرىپ تۇرعان سياقتى: قولدى بولعان كەڭەس مالى وسپانقۇلداردىڭ ادال ەڭبەگىنىڭ كوركى بولعانداي ىرىكتى سايگۇلىكتەر — قور بولعانى-اي جانۋارلاردىڭ! — دەپ بەكبول ىشىنەن تىنىپ كەلەدى. ەندى وق بويىنداي تاقاپ تا قالىپ ەدى. كىسى دەگەننىڭ ءالى دە بويى كورىنبەيدى.

— ۇيىقتاپ جاتىر ما بۇلار، الدە؟ — دەپ بەكبول، ولاي بولسا وياتپايىن، باسقا ەسەپ ويلايىن، دەگەندەي بوپ اتىنىڭ باسىن كىشكەنە ىركە بەردى.

ءبىراق ءدال وسى ساتتە، بۇنىڭ بار قوزعالىسىن باعىپ تۇرعانداي جانە ەندى وزگەرىسىن تاني قويعانداي بوپ، تاپ جەلكە جاعىنان ءبىر داۋىس ساڭق ەتە ءتۇستى.

— توقتا! — دەدى.

بەكبول بۇركىتتىڭ بالداعىن ءبىر قوزعاپ قويىپ، ساسپاي عانا سىرت اينالدى.

قاراسا، جاڭا عانا بۇل جانىنان وتكەن، سول جاقتاعى ۇلكەن شىرىشتىڭ ورتا تۇسىندا ءبىر قانسىز قارا سۇر باندى مىلتىق كەزەپ تۇر ەكەن. قالىڭ بۇتاقتى جۋان اعاشتىڭ باسىنا شىعىپ، بويىن تاسالاپ، بەكبولدى باعانادان باعىپ وتىرعان كۇزەت قاراۋىلى وسى ەكەن. ەندى بۇتاقتاردى سەرپىپ تاستاپ، باس پەن ومىراۋىن كورنەككە شىعارىپ اپتى. بەكبول از عانا تاڭىرقاعان سىڭايعا ءمىنىپ، كوز الماي قالسا دا مۇنىڭ ءتۇسىن تانىمادى.

— ءتۇس اتتان! — دەپ باندى تاعى كوماندا بەردى.

— تۇسەيىن، شىراعىم! — دەپ بەكبول جاي عانا ءتۇسىپ، تىزگىنىن ەردىڭ قاسىنا ءىلدى دە:

— سەسكەنبە، ازامات، سەن دە ءتۇس! ەلمىسىڭ، جاۋمىسىڭ دەپ سۇراساڭشى. سيقىم مىناۋ، ءوزىم جاپا-جالعىزبىن. جاسانىپ كەپ تۇرعان قۋعىنشى دەيمىسىڭ؟ اڭشىمىن. قۇسىمدى جوعالتىپ ءجۇرمىن! — دەدى. بۇل سوزدەرى سونشالىق ءبىر جاي، مومىن، بەيبىتشىلىك پىشىنمەن ايتىلعان ەدى.

باندى سەنسە دە، سەنبەسە دە اعاش باسىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، جەتىپ كەپ اڭشى قولىنان تورى اتتىڭ شىلبىرىن جۇلىپ الدى دا، سودان ءارى ءتىل قاتپاستان، ايال ەتپەستەن، بەكبولدىڭ ارتىنا شىعا بەردى دە مىلتىعىنىڭ ۇشىمەن اتتار تۇرعان جاقتى نۇسقاپ، بۇيرىق تۇرىندە باسىن عانا بىلعاڭ ەتكىزدى.

بەكبول قالت ەتپەستەن باعىندى دا، توپقا قاراي تارتتى.

ەندى بايقادى، وزگە ءۇش باندى دا ءۇش اعاشتىڭ تۇبىندە باسپا قىپ وتىر ەكەن. مىلتىقتارىن ۇستاي-ۇستاي قارسى الدىنان تۇرا-تۇرا قالدى. قاراكەر وسىندا وتىر. ورتا تۇستاعى بۋرىل ساقال ۇرىنىڭ تاق الدىڭعى جاعىندا قۋ تومارعا وتىرىپ aپ، ءبىر كوك شاندىردى ولەردەي تارتقىلاپ وتىر ەكەن.

بەكبول تاقاي بەردى دە قۇسىنان اسىپ، سول قارتاڭ باندىعا قارادى. تەسىلە قاراي بەرىپ، شۇعىل وزگەردى. اڭ-تاڭ بولعاندىقتان سەلت ەتىپ اڭىرىپ، توقتاپ تا قالدى. سول ساتتە اناۋ دا تانىدى. وڭىندە ءبىر تاڭدانۋ بەلگىسى مەن ءبىر سۋىق مۇز كەزەك شارپىسقانداي ءبىر سوت بولدى دا، تەز-اق:

— بەكبول، سەنبىسىڭ، ءاي؟ — دەدى. تانىسا دا ءتۇرى سۋىق، ءۇنى جات.

بەكبول بويىن تەز بيلەپ الىپ، تالايدان ساعىنىپ قۇشتار بولعان جان جۇيەسىن كورگەندەي بوپ، بار ىنتاسىمەن:

— ساتبەك؟ قايران ساتبەك-اي، ءتىرى مە ەدىڭ، بار ما ەدىڭ؟ — دەدى قۋانعان ءتارىزدى.

ەكى جاق بۇيىردەن شىققان ەكى باندى بۇل كەزدە بەكبولدى قورشاپ، تاقاپ كەلىپ ەدى. بەكبول ءبىر-بىر قاراپ الدى. ءبىراق ولاردىڭ ىشىنەن كوز تانىستى ۇشىراتا المادى.

ساتبەك بەكبولعا ەندى تاقاي بەرىپ:

— ەلمىسىڭ، جاۋمىسىڭ؟ — دەدى.

جاڭاعى بەكبول ءپىشىنى جاۋلىقتان الىس كورىنسە دە، ارىلىپ الماق سەكىلدى. بۇيىردەگى ەكەۋى مەن العاش بەكبولدى ايداپ اكەلۋشى ارتتاعى قارا سۇر ۇشەۋى اڭشىنى جالما-جان تىنتە باستادى. جۇلمالاي ءتىنتىپ، قوينى-قونىشىن ارىلتىپ جاتىر. بەكبول ءوز بويىن ەركىمەن سولارعا بەرىپ، العاشقى ساتبەكتى تانىعان، سوعان قۋانعان قالپىنان وزگەرمەدى. كوزىمەن قادالىپ، كوڭلىمەن قۇلاي ۇمتىلعانى دا سول عانا سياقتى.

— ەلمىن. ەلىڭمەن، ساتبەك! — دەدى.

— شىن با؟

— شىنىم!

باندىلار بۇنىڭ بويىن ارىلتىپ بولىپ ەدى. تۇك تاپپاي سەرپىلە بەرگەندە ساتبەك تە "قويىڭدار" دەگەندەي يشارات جاسادى. الپەتىنە قاراعاندا باستىق ءوزى سياقتى.

شوقشا ساقالىنا بۋرىل كىرگەنى بولماسا، بەس جىل وتسە دە باياعى پىسىق، قۋناق قالپى ەكەن.

بۇل وڭىردەگى ەڭ جىرىندى، الاياقتىڭ ءبىرى ەدى. تۇقىمى شونجار، ءوزى اتقامىنەر بولسا دا، سول كەزدەگى وبلىس اكىمشىلىگىنىڭ باسىنداعى ءبىر قىزمەتكەرگە قىزىن بەرىپ، سول جىگىتتىڭ پاناسىمەن باي-قۇلاق كونفيسكەسىنە ىلىكپەي، ەرتە بوي تاسالاپ كەتكەن-دى. ارتىنان ءار كەزدە ەستىلەتىن ەمىس حابارلار بويىنشا بىرەۋلەر: "سيبيردە ەكەن" دەپ، تاعى بىرەۋلەر "تاشكەنت جاعىندا قىزمەتكەر بوپ كەتىپتى" دەسەتىن. تاعى بىرەۋلەر "ءولىپتى" دەپ تە سويلەپ ەدى. ءار جەرگە ءىز تاستاپ، ءار جوتادان ءبىر قىلت ەتىپ، كوپ شيىرعا سالىپ جۇرگەن عوي. العاش جوق بوپ كەتكەن 29-شى جىلىندا ءبىر قىستىڭ ىشىندە ءارى سيبير، ءارى تاشكەن ماڭىن ءبىر-بىر ءسۇزىپ شىققانى راس بولاتىن.

بۇ دا ءبىر جاعىنان اڭشى ەدى. بەكبول وسى ساتبەك اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى كەدەي. ءومىرى ساتبەكتىڭ اكەسى مەن ءوزىنىڭ قۇسىن ۇستاعان جالعىز اتتى جالشى، قاراشى بولاتىن. قۇربىلاس بولعانسىپ جۇرسە دە ساتبەكتىڭ سۇرقيا، وبىر مىنەزىنەن بەكبولدىڭ ءوز باسى مەن ءۇي ءىشى كورگەن جوقشىلىق، قورلىقتىڭ ءوزى دە ۇشان-تەڭىز ەدى. بەكبولعا ساتبەكتىڭ تاعى ءبىر سىرى ءمالىم. ول جاۋرىنى جەرگە تيگەنشە ايلا جاسايتىن ءارى سايقال، ءارى وتىرىكشى. ەندى مىناداي سۋىق جۇرىستە جۇرگەندە ودان نەنى بولسا دا كۇتۋ كەرەك. بەكبولدىڭ ەندىگى ءحالى زور قاۋىپتە. تالايدان كورگەن قاتتى قىستالاڭنىڭ ءبىرى وسى ەدى. نە دە بولسا بۇرىنعى بەكبول بوپ كورىنۋدەن باسقا ايلا جوق. ساتبەك بۇنى بارلاپ باعىپ، شالار جەرىن اڭدىعانداي تورىپ قارايدى.

— دەگەنىڭ شىن بولسا بەرى ءجۇر! — دەپ وت باسىنا اكەلىپ وتىرعىزدى. ءوزى قارا باقىردىڭ استىنا تامىزىقتاپ قانا وت جاعا باستادى. بەكبولدىڭ كەلۋىنەن بۇرىن، باعاناعى ايلامەن جاعىلعان وت وسىنىڭ ءوزى جاعىپ وتىرعان وت ەكەن.

ەندىگى جەدەل سۇراعان سۇراعىنىڭ ءبىرى:

— اڭشى نەشەۋ ەدىڭ؟ جولداسىڭ كىم؟ ول قايدا؟ — دەدى.

— جولداسىم جوق، جاپا-جالعىزبىن. قۇسىمنان ايرىلىپ قالعانىم دا سول عوي. بولماسا قاعۋشىنىڭ الدىنان قاشقان اڭعا جىبەرىپ قانا قولما-قول الىپ وتىرماس پا ەم! — دەدى بەكبول.

بۇعان سەنەر-سەنبەس بوپ ساتبەك قاراكەردى نۇسقاپ:

— مىناۋ بالاپان، كورىنگەن قىزىلعا قاباتىن، جامان قولبالا عوي. سەن ۇستاعان قۇس وسىنداي بولۋشى ما ەدى؟ كىسىنىڭ قۇسى ەمەس پە؟ — دەدى.

قادالا باعىپ وتىر، ۇستار جەرى وسى. ءبىراق بەكبول ساسپاستان مىرس بەرىپ كۇلدى دە:

— تانيسىڭ-اۋ، ساتبەك! دەگەنىڭ راس. ءبىر بالا جىگىتتىڭ بۇزىلعان قۇسى ەكەن. تۇزەپ العانىمشا سول بوپ ءجۇر، — دەدى.

ساتبەك ۇندەمەي قالدى. ءبىراق كوزىنىڭ استىمەن ىلعي باعىپ قاراپ وتىر. بۇل كەزدە بەكبولعا العاش كەزدەسكەن اساۋ قارا سۇر دا ءاp الۋان سۇراقتار بەرە باستاپ ەدى. وعان ءبىرازدان سوڭ، وزگە ەكى باندى دا قوسىلدى.

بۇلاردىڭ ۇراعانى "قۋعىن بار ما، مال ىزدەگەن جوقشى بار ما؟ كەشە كەشتەن بەرى كىمدى كوردىڭ؟" — دەگەن سياقتى ءدال ءقازىر وزدەرىنە كەرەكتى حابارلار بولاتىن. بەكبول قۇسىنان باسقا تۇك بىلمەيتىن، تۇك كورمەگەن مومىن، مەڭىرەۋ عانا شال بولدى. بۇل ءپىشىنى ساتبەككە تاعى ءبىر سەزىك بىتىرگەندەي بوپ، قايتا قادالىپ:

— ءجا، ەل ەكەنىڭ شىن بولسا بىزگە ەرەسىڭ. بۇعان نە دەيسىڭ؟ — دەدى.

— ە، باسە!

— ءيا، ءيا، كانە وسىعان نە دەيسىڭ؟ — دەپ وزگەلەر دە تونە ءتۇستى.

بەكبول شىنىمەن بەيىل بەرىپ، بەكىنگەندەي بولىپ، ساتبەككە قاراپ، شارت جۇگىنىپ الىپ:

— ەي، ساتبەك. ەكى سوزگە كەلمەي، ەردىم، دەسەم ءسوزىمدى جالعان دەر ەدىڭ. ءبىراق سەن ءتۇس شايماي، باياعى بەكبول دە دە، باياعى ساتبەك بوپ بەل شەش. نە ساۋداسى بار؟ — دەدى.

وسىعان كەلگەندە ساتبەك قايتا جاۋاپ قاتپاستان ءوز جولداستارىنا قاراپ، شەتكە قاراي ىم قاقتى. ءتورت باندى ۇندەمەي تۇرىپ بارىپ، اتتاردىڭ ار جاعىنا شىعىپ، ازعانا كەڭەس قىلدى. بەكبول ول جەردەن دە ساتبەك كوزىنىڭ باعىپ تۇرعانىن سەزىپ، سەكەم الدىرماس ءۇشىن، قىبىر ەتپەدى.

سونىمەن از عانا ۋاقىت وتكەندە باندىلار ەكى ۇداي بوپ داۋرىعىپ، ەگەسە سويلەسىپ، قايتا ءجۇردى. العاشقى قارا سۇر ساتبەكپەن شىنداپ ۇرىسىسىپ، ومىراۋلاپ كەلە جاتقان سياقتى. وزگە ەكى ۇرى دا وسىعان بەيىم. ساتبەك جالعىز قالعان سياقتى. انالار كەلدى دە بەكبولعا تاپ بەردى. ورنىنان تۇرعانشا ەس جيعىزباستان كەپ مىنە ءتۇسىپ، قارا سۇر باندى سارى پىشاقتى جارق ەتكىزدى. وزگە ەكەۋى بەكبولدىڭ اياق-قولىن باسا قالدى. پىشاقتى كەڭىردەگىنە تاقاپ كەپ، ەندى ورا بەرىپ ەدى، سول كەزدە ساتبەك كەپ قارا سۇردىڭ بىلەگىنەن جارماسا ءتۇستى.

— ءاي، جىگىتتەر، مەن دەسەڭدەر، ولتىرمەڭدەر! زامانىم ءبىر قۇربىم ەدى. ەڭ بولماسا تىلگە كەلتىرىڭدەر! — دەدى.

بەكبول بۇنىڭ ءوزى جاساعان ءبىر قىرى ەكەنىن تۇسىنەن سەزدى دە، ۇندەمەدى. ارتىن توسپاق بولدى.

— نە ءتىل؟ نە قىلعان ءتىل؟ — دەپ بۇنىڭ ۇستىندەگى ۇرىلار ارس-ارس ەتىپ ەدى.

— ەڭ بولماسا بۇل باقىردان بىردەمە تىلە دە، سونى ورىنداماسا ءولتىرشى! — دەدى ساتبەك. جاساعان ايلاسىنىڭ تەتىگى وسى ارادا ەكەن. بەكبول وزدەرى ايتسىن دەپ تاعى دا ۇندەمەدى.

— ەندەشە: "نە كورسەم بىرگە كوردىم، ولسەم بىرگە ءولدىم. ەردىم!" — دەسىن بۇل شالىڭ. ايتپەسە باۋىزداپ كەتكەننەن باسقا جولىم جوق. قىلىش ۇستىندە سەرت جوق... — دەپ قارا سۇر بەكبولدى تاعى ءبىر رەت تىزەرلەپ جىبەردى. بەكبولدا قورقىنىشتان بەلگى جوق، ءىشىن كەرنەگەن ىزا ەدى. ساتبەكتىڭ باياعى ءالسىز، پراۆاسىز كەدەيدى الداپ، اۋناتىپ جەۋدەگى سۇم-سۇرقيا ءادىسى. "قۋارعان قانقۇيلى. ماعان قورلىق سوزدەردى، جالىنىش سوزدەردى ايتقىزباقسىڭ عوي، سونىمەن وزىڭە قورعالاتىپ، ءوزىڭ ايىرىپ العان كىسى بولماقسىڭ. تاعى دا "قارىزدار" كىسى قىپ الماقسىڭ عوي"، — دەپ ىشىنەن بۇرىنعى بارلىق كورگەن جاۋىزدىقتاردى تەگىس ەسىنە تۇسىرگەندەي بولدى. نامىس پەن اشۋعا قاتتى بەكىنىپ اپ ەدى. جاۋلارى قانشا توسسا دا بۇدان ءۇن شىقپادى. ساتبەك سوعان اشۋلانىپ كەپ:

— ءوي، ءوزىڭ ءتىلىڭ بار ما؟ نەگە ۇندەمەيسىڭ. مەن ساعان بولىسىپ، جاندى ورتاعا ساپ تۇرعام جوق پا؟ — دەدى.

بەكبول قاتتى اشۋلى پىشىنمەن:

— ال، ارمەن، ەندەشە، مىناۋىڭدى ۇستىمنەن! — دەپ بۇلقىنىپ قالدى. قۇر بوپسامەن وتىرعان ۇرىلاردى ساتبەك وپ-وڭاي تۇرعىزىپ جىبەرگەن بولدى. مازاق پەن قورلىقتىڭ ولاق ويىنى. ءبىراق ايلا قىپ بوگەي بەرمەسە تاعى بولمايدى.

بەكبول بوساعان سوڭ، ساتبەك:

— ءجا، سەنىڭ باسىڭا مەن كەپىل بولايىن. جالعىز-اق بىزگە ەر دە، بۇگىن تۇندە ەسەبىن تاۋىپ، بوي كورسەتپەي مىنا مالدى جولداعى وتريادتان الىپ ءوتىس. ارى وتكەن سوڭ مىندەتىڭ مەنىڭ موينىمدا. باياعى بەكبول، ساتبەك بولامىز. كوندىڭ بە؟ بولماسا مىنا تۇرعانداردىڭ سەنى باۋىزدايتىنى شىن! — دەدى. ساتبەكتىڭ العاش شەشىلگەنى وسى ەدى.

بەكبول ۇندەمەي، ساسپاي قۇر عانا توسىپ وتىرىپ، باردى ايتقىزىپ الدى. ەندى كوپ ساۋدانىڭ ورنى جوق. كۇندى بايقاپ ەدى، وجاردىڭ جەلكەسىنە قاراي قۇديىپ قاپتى.

— ەي ساتبەك، ەي جىگىتتەر! — دەپ، بەكبول وڭدالىپ، بويىن تۇزەپ، الدى دا، سول دەگەنىڭ دەگەن-اق. ءسوز ءبىتتى، بولدى. ءپىسىر مىناۋ ەتىڭدى، جەيىك تە، اتقا قونايىق. ءوزىمنىڭ دە ويلاعانىم وسى بولاتىن. نە مىجيتىنى بار، تەك جولىمىز بولسىن، — دەدى.

ۇرىلاردىڭ بۇعان دەگەن شىرايى ەندى وزگەرە بەردى. ساتبەك تاعى ءبىر شۇيلەۋ ءۇشىن:

— ءبارىبىر ەندى قولعا تۇسسەڭ، شەكارادا بىزبەن تۇسەسىڭ. ونداعى ولىمنەن سەن دە قۇتىلىپ جاتقان جوقسىڭ. سولاي ەمەس پە! — دەدى.

— ۋاي، ەندى ءسوزدى دوعارشى، جانىم! قولعا تۇسپەيمىز. امان وتەمىز. بولدى! — دەپ بەكبول ەندى ءتىپتى انالاردان اسا سويلەدى.

وسىدان سوڭعى سوزدەر ساتبەك پەن بەكبولدىڭ جاي سۇراسقان بەيبىتشىلىك سوزدەرى ەدى. ەت ءپىستى. ەندى سونى ءتۇسىرىپ جەۋگە اسىعىسىپ ەدى. بەكبول ءدال ەتكە وتىرار الدىندا قاراكەردى قولىنا قوندىرىپ، كۇندى تاعى ءبىر بولجادى دا:

— ال، تەز جەپ الايىق تا، ءقازىر اتقا قونىپ يەك ارتپا، كىرە بەرىس تاستىڭ بىرىنە جەتىپ الايىق. بولىڭدار! — دەدى.

ءوزى اسىققان سياقتى. باندىلار اڭشىنىڭ بۇل اقىلىن ماقۇل كورگەن ەدى. كۇن ۇزىن ءبىر جەردە جاتۋدى ولار لايىق دەمەيتىن. "ءجون" دەسكەن اجارلارىن بايقاعان سوڭ، بەكبول ەندى قۇسىن كوتەرىڭكىرەپ تۇرىپ:

— ءجا، ەندەشە، مىنا قۇستى قوش ايتىسىپ قويا بەرەمىن! — دەدى. باندىلار ەتكە كىرىسكەن ەدى، تەرىس دەسكەن جوق. بەكبول قاراكەردىڭ كوزىنە قاراپ، بويىن ءبىراز سىلاپ قويىپ:

— ءجا، تۋىپ-وسكەن جەر-اۋعا ساتبەك ەكەۋمىزدەن قالعان ءبىر بەلگى سەن بول. بالاق باۋىڭدى دا المايمىن. بار، جانۋار، قوش بول! — دەپ قاراكەردى اۋەلەتە لاقتىرىپ جىبەردى.

الدىندا جەم تارتىپ العان نەمە، ۇشپاي جۇرە مە دەپ قاتتى ءقاۋىپ قىپ تۇر ەدى. ءبىراق قاراكەر اڭشىنىڭ كوپ تاربيەسىن اقتاعانداي بولدى. اتقىپ ۇشىپ بيىكتەي بەردى. ويناي ۇشقان سياقتى، اينالىپ ءجۇرىپ بيىكتەپ بارادى. قۇستى قيماعانداي قاراپ تۇرىپ-تۇرىپ، اقىرىندا بەكبول وت باسىنا كەلدى. و دا ەتكە وتىردى. مول اسىلعان سەمىز قۇلىننىڭ ەتىن وزگەلەر قاپىل-قۇپىل جۇلىپ، جۇتىپ جاتىر ەكەن. تاباق جوق، ءبىر كىر ورامالدىڭ ۇستىنە ءۇيىپ سالعان بۋسانعان ەتكە، وت جاق شەتىنەن كەپ بەكبول دا ارالاستى. باقىر وتتا ەكەن. ءبىراق وت وشۋگە جاقىنداپ قاپتى. ەتتى قامتي وتىرىپ:

— سورپا سۋىپ قالماسىنشى! — دەدى دە، باعانادان ەسكەرىپ قويعان ءبىر ۋىس جاپىراق پەن قۋ ءشوپتى شالا شوقتىڭ ۇستىنە تاستاي بەرىپ، ۇرلەپ-ۇرلەپ جىبەردى.

— ءۇي، ۇرلەمە-ەي! ءوي، ونىڭ نە؟ — دەپ ساتبەك ءبىراز ومىراۋلاپ ەدى.

— ەي، قايتەدى؟ سورپا سۋىماسىن! — دەپ قاننەن-قاپەرسىز پىشىنمەن ەتكە قولىن سالا بەردى. اتىلعان مىلتىق تۇتىنىندەي بولعان ءبىر شۋدا، ايقىن كوك ءتۇتىن، شوق قاراعايدىڭ ۇستىنەن بۇرك ەتىپ كورىنىپ قاپ ەدى.

وسى ەتتى مەيلىنشە جەپ، ەندى ارتىن بىتىرە بەرگەن كەزدە اناداي جەردە قالماقشا بايلاۋلى تۇرعان ەكى تورى اتتىڭ قۇلاعى قاتارىنان ەلەڭ ەتە ءتۇستى.

— ءاي، مىناۋ نە كوردى؟ — دەي سالا سەتبەك سول جاعىنداعى مىلتىعىنا تاپ بەرىپ ەدى. وزگەلەر دە دۇرك بەرىپ قارۋلارىن شاپ-شاپ ۇستاي الىستى.

— قاپ، كۇزەت تە قويماي! — دەپ بەكبول دا وكىنە بەردى. "ەندى كەلەر پالە جوق. ماڭايدا قۇنان شاپتىرىمنان بەرىدە ءتىرى تىشقان جوق" دەگەندى ايتىپ، ءبارىن بەيبىت قىپ قويعان ءوزى ەدى.

باندىلار ءار اعاشتىڭ تۇبىنە تاراي جۇگىرە بەردى. ساتبەك اتقا جاقىن ءبىر اعاشقا قاراي ۇمتىلىپ ەدى. بەكبول سونىڭ سوڭىنان جۇگىرگەن. بۇلاردان جيىرما قادامداي جەرگە شىعا بەرە-اق قارا سۇر باندى مىلتىقتى باسىپ قالدى. انىق-اق قۋعىنشى جەتىپتى. ساتبەك پەن بەكبول ەشكىمنىڭ قاراسىن كورگەن جوق ەدى. مىلتىق ۇنىنە جالت قاراي بەرگەندە ەكەۋى دە لەزدە قارسى اتىلعان مىلتىق ءۇنىن ەسىتتى. سول ساتتە قارا سۇر باندى شالقاسىنان ۇشىپ ءتۇستى. قازاقشا، ورىسشا قاتار ايتىلعان بۇيرىق كوماندا دا ەستىلدى:

— تاستا قارۋىڭدى! — دەپ، بارلىق اينالاداعى قاراعايلار ءامىر ەتكەن سياقتى. جولداسىنىڭ قۇلاعانىن كورە سالىسىمەن ساتبەك بەكبولعا قاراپ اۋزىن اقسيتىپ، مىلتىعىنىڭ قۇلاعىن قايىرا بەرىپ:

— ال، ولەسىڭ، بولەم! جاستىعىم... — دەي بەرگەندە بەكبول اقىرىپ:

— تاستا قارۋىڭدى! — دەپ سەكىرىپ، ۇمتىلىپ كەپ مىلتىعىنان دا ۇستادى، تىزەدەن دە تەۋىپ جىبەردى... ەسكى دۇشپانى، سىرقىندى باندىمەن شاپپا-شاپ الىسا ءتۇستى. ءبىراق ءبىر اينالۋعا كەلمەستەن-اق جاۋ بۇراڭ ەتىپ بەكبولدىڭ استىنا بارىپ بۇرق ەتە ءتۇستى. بەكبول ءوزى ءالى ونشالىق جىعا قويارلىق قيمىلدى ىستەمەگەن سياقتى ەدى. سۇيتسە ساتبەكتىڭ ارتىنان كەپ، جۇلقىپ بۇكتەپ تۇسكەن الەكساندر ەكەن. بەكبولدىڭ تالاي جىلعى دوسى، تالاي قىستالاڭدا قاتار ءجۇرىپ بىرگە سىناسقان، سەنىسكەن دوسى الەكساندر. كومەندانتتىڭ ءوزى. اينالانى قورشاپ الىپ، باسپا قىپ تۇرعاندا الەكساندردىڭ ەڭ الدىمەن ويلاعانى بەكبول ەدى. قىسىلعان باندى بەكبولدى زاقىم قىپ كەتە مە دەپ سەسكەنىپ ەدى. ءدال اتتاردىڭ قاسىنا جەتكەنشە اتاكا جاساماعانى دا سول بولاتىن.

ءبىر باندى ءولدى دە، ءۇش باندى تۇتقىن بولدى. وسپانقۇل، جانىبەك جانە بارلىق قىزىل اسكەرلەر بايلاۋلى جىلقىلارعا بەتتەدى.

بەكبول الەكساندردى قۇشاقتاپ، ساتبەككە الىپ كەپ، قاشقىن شونجاردىڭ كوزىنە نۇسقاپ تۇرىپ، اۋەلى قازاقشا:

— مىناۋ ساتبەك! مەن تۋعان جىلى بىرگە تۋىپ، سوۆەت ورناعانشا، ساقالىمنىڭ اعىنا شەيىن، موينىما ءمىنىپ قانىمدى سورىپ كەلگەن بورسىعىم ەدى. ساتبەك اتىن مەنەن كوپ ەستىمەپ پە ەڭ؟ — دەدى.

— كوپ ەستىگەم. جاقسى بىلەم! — دەدى الەكساندر.

— ەندەشە، سول ساتبەك وسى! — دەپ بەكبول الەكساندردىڭ وزىنە بۇرىلدى دا، قۋانا كۇلىپ، ەندى ورىسشا تازا سويلەپ قويا بەرىپ:

— وسىمەن نەشىنشى قاشقىندى ۇستاسىپ تۇرمىن، الەكساندر! — دەدى.

الەكساندر بەكبولدى قولتىعىنان الىپ وڭاشاراق بۇرا بەرىپ:

— نۋ، بەكبول، ەندەشە، قۇتتى بولسىن! بۇل سەن ۇستاعان ون توعىزىنشى نارۋشيتەل! — دەپ كارى اڭشى دوسىنىڭ قولىن قاتتى قىسىپ، ۇزاق سىلىكتى.

* * *

ارادا بىرنەشە جىل ءوتتى. تاعى دا وكتيابردىڭ ادەمى ءبىر شاعىرماق، ءمولدىر كۇنى ەدى. كولەمى ۇلكەن، باي كولحوزدىڭ ىلعي، جاڭا، تازا ۇيلەرى ءارى كوڭىلدى، كورنەكتى، ءارى تىڭقيعان توق پىشىندە. ەڭ ۇلكەن جاڭا مەكتەپ، سودان كەيىن باسقارما جانە وسى كولحوزدىڭ تاپ ورتا تۇسىندا قىزىل تەمىر شاتىرى بار ادەمى ۇلكەن ءبىر ءۇي تۇر. بۇل ءبىزدىڭ بەكبولدىڭ ءۇيى. كارى اڭشىنىڭ ءوزى ۇلكەن بولمەسىندە باياعى دوسى الەكساندرمەن بىرگە وتىر.

تاجىريبەلى قارتتىڭ سوڭعى جىلدارداعى ەڭبەگى بۇرىنعىسىنان دا ارتقان. قازىرگى ەڭبەك ءتىزىمى ساتبەكتى ۇستاعان ون توعىزىنشى ۋاقيعادان سوناعۇرلىم مولايعان. بۇل كۇندە بەكبول ارداقتى، وردەندى كولحوزشى. ءوزى عانا ەمەس، قازىردە جانىبەكتى دە ءدال وزىندەي كورەگەن، العىر، جاس قىران قىپ باۋلىپ الىپ ەدى.

انا بوساعادا تۇرعان قىزىلبالاق تا تۇعىردان تايعان جوق. جىل سايىن، كۇزدىڭ ەكى ايىنىڭ ىشىندە "وكتيابر" كولحوزىنىڭ قورىنا 130-150 تۇلكىنى كىرگىزۋدەن و دا اينىعان ەمەس. وتان جاۋىنا قارسى جانىن سالا قيمىلدايتىن سانالى كارى قىران بەكبول بولسا، مال تابار قايتپاس قىران قىزىلبالاق. ەكى سەرىك ءالى قاجىدىق، توقىرادىق دەيتىن ەمەس. قايتا ءقازىر ەڭ اجارلى، ەڭ ادەمى كۇيىنە كەلگەن سياقتى.

سونىڭ ەڭ ءبىرىنشى بەلگىسى بەكبولدىڭ وزىندە. ول سوڭعى ەكى جىل بويىندا زەر سالىپ، الەكساندردىڭ دەگەنىن ىستەپ ءجۇرىپ، ورىسشا حات تانىپ قالعان ەدى. بۇرىن تىلگە جۇيرىك بولسا، ەندى وزدىگىمەن گازەت، كىتاپ وقيتىن دا بوپ العان. سونىمەن بۇگىن الەكساندردى ادەيلەپ قوناققا شاقىرىپ، ءبىر قىمبات كىتاپتان، كەيبىر تۇسىنبەي قالعان جەرلەرىن سۇراستىرىپ وتىر. ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا قولدان قولعا اۋىسىپ وتىرعان جۇقالاۋ سۇر كىتاپشانىڭ سىرتىندا التىن جازۋ بار. ول قازاق ءسسر-نىڭ كونستيتۋسياسى.

ءجۇز ون ءبىرىنشى ستاتيانىڭ تۇسىندا بەكبولدىڭ ءبىر بەلگىسى بار. سوعان ءۇڭىلىپ وتىرىپ: "وتانىن قورعاۋ سسسر ازاماتىنىڭ قاسيەتتى مىندەتى" دەپ، بىرنەشە رەت ايتىپ شىقتى.

بەكبول الەكساندرمەن ءالى بىرنەشە كۇن بويى كونستيتۋسيانى دا، سايلاۋ زاڭىن دا مىقتاپ تالقىلاپ،ۇعىنىپ شىقپاققا ءسوز بايلاعان. بەكبول دا، الەكساندر دا بۇنى اسىرەسە ۇلى، زور مىندەت دەپ بىلىسەدى. ۇيتكەنى رايكومنان الەكساندرعا حابار كەلگەن... سايلاۋ وكرۋگىنىڭ ۇلتتار سوۆەتىنە ۇسىنباق كانديداتى وسى ارداقتى قارت، كارى قىران بەكبول ەدى.

---