بيىك بەلەستە
جازۋشىلىق جولىن پروزادان باستاعان عابيت مۇسرەپوۆ قازاق ادەبيەتىنىڭ وسى جانرىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى. ونىڭ وقۋشىلارىمىزعا كەڭىنەن تانىلعان «قازاق سولداتى»، «ويانعان ولكە» روماندارى جالعىز قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ەلەۋلى تابىستارىنىڭ قاتارىنا قوسىلادى. مۇسرەپوۆ پروزانىڭ ۇلكەن جانرىنا — رومان جازۋعا بىردەن كەلگەن جوق. الدىن-الا ادەبيەتىمىزگە ەلەۋلى ەڭبەك ءسىڭىرىپ، جازۋشىلىق تاجىريبەسى، شەبەرلىگى وسكەن، دۇنيە تانۋ، ءوي-ورىسى كەڭىگەن كەزدە عانا كەلدى. جازۋشىنىڭ بۇرىنىراقتا جازىلعان اڭگىمەلەرى، ۇساق پوۆەستەرى رومانعا كەلۋ جولىنداعى ساتىلار. عابيت وتىزىنشى جىلدارى بىرنەشە پوۆەستەر باستايدى. ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن سول باستالعان پوۆەستەرى اياقتالماي قالادى. سول پوۆەستەردىڭ اياقتالماۋىنا نەگىزگى سەبەپ بولعان جازۋشىنىڭ ءالى دە شەبەرلىگى جەتىسپەۋى، العان تاقىرىبىن مەڭگەرىپ الىپ كەتەرلىكتەي ءوي-ورىسى، ءبىلىم بيىكتىگى جەتىسپەۋىنەن سياقتى. ەكىنشى سەبەپ، سول وتىزىنشى جىلدارى قازاق پروزاسى جاڭا عانا ءوسىپ كەلە جاتتى دا، ءبىراق شىن ماعىناسىنداعى كەلەلى رومان ۇلگىلەرى تۋعان جوق-تى. عابيت مۇسرەپوۆ وسى جولدا كوپ ىزدەنىپ پروزانىڭ ۇلكەن جانرىن ادەبيەتىمىزگە ەنگىزۋدە العاشقى ەڭبەك ەتكەن ادامداردىڭ ءبىرى.
عابيت مۇسرەپوۆ قاي جانرعا بارسا دا، ونىڭ قانداي تۇرىنە قاتىناسسا دا، جانر وزگەشەلىگىن، شەبەرلىگىن ابدەن مەڭگەرىپ كوركەمدىك شارتتارىنا جاقسى جاۋاپ بەرەرلىك ەتىپ جازاتىن سالاقتىعى، ولاقتىعى جوق، تىندىرىمدى جازۋشى. ونىڭ رومانعا كوپ ىزدەنىپ كەلۋى دە وسىدان. سوندىقتان دا ول كەيبىر ءوز زامانداستارى جازعان ۇيرەنۋ، جاتتىعۋ تۇرعىسىنان سىن كوتەرە بەرمەيتىن پوۆەست، روماندارىن جازباي پروزانىڭ ۇلكەن تۇرىنە كۇشى جەتەرلىك دەر شاعىندا كەلدى.
«قازاق سولداتى» ۇلى وتان سوعىسى تاقىرىبىنا جازىلعان قازاق ادەبيەتىندەگى ايگىلى شىعارما. بۇل تاقىرىپقا جازىلعان قازاق ادەبيەتىندەگى شىعارمالار از بولعانىمەن، سوۆەت ادەبيەتىندەگى شىعارمالار از ەمەس. ۇلى وتان سوعىسى سوۆەت ادەبيەتىنەن ۇلكەن ورىن الادى. بۇل تاقىرىپقا ادەبيەتىمىزدىڭ التىن قورىنا كىرەرلىك ۇلكەن كەسەك شىعارمالار جازىلدى. ب. گورباتوۆتىڭ «باعىنباعاندارى»، ا. فادەيەۆتىڭ «جاس گۆاردياسى»، م. بۋبەننوۆتىڭ «اق قايىڭى»، ۆ. پانوۆانىڭ «سەرىكتەستەرى»، كورنەيچۋك، لەونوۆ، سيمونوۆ پەسالارى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ءار قيلى كەزەڭدەرىن، سوۆەت ادامدارىنىڭ مايدانداعى جانە تىلداعى، دۇشپاننىڭ قولىندا قالعان جەرلەردەگى اسقان ەرلىكتەرىن جان-جاقتى كەڭ قامتىعان ەلەۋلى شىعارمالار. بۇلاردىڭ ءارقايسىسى قاي جاعىنان بولسىن ءبىر-بىرىن قايتالامايدى، ءار ءتۇرلى ستيلدە، ءار ءتۇرلى ادىسپەن جازىلعان شىعارمالار. عابيت مۇسرەپوۆتىڭ «قازاق سولداتى» رومانى دا وسى كەسەك شىعارمالاردىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويماي، ولاردىڭ بىرەۋىن نە بىرنەشەۋىن قايتالاماي، ۇلى وتان سوعىسى تۋرالى ەپوپەياعا ءوز ارناسىمەن، ءوز اجارىمەن قوسىلاتىن تىڭ شىعارما.
بۇل رومان ءوزىنىڭ سيۋجەت قۇرىلىسى، العان وقيعاسى، سۋرەتتەيتىن وبەكتىسى جاعىنان جوعارىدا اتالعان جانە باسقا وسى تاقىرىپتاعى شىعارمالاردىڭ قاي-قايسىسىنان بولسىن بولەكتىگى، وزىندىك ەرەكشەلىگى بار شىعارما. اۆتور وسى تاقىرىپقا جازىلعان كوپ جازۋشىلارعا ورتاق بولماي قويمايتىن نەگىزگى يدەيانى — تىڭ ماتەريال ارقىلى اشىپ، وزىنە ءتان كوركەمدىك شەشىممەن جەتكىزەدى. سونىمەن بىرگە شىعارما ءوزىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىمەن دە دارالانادى.
روماننىڭ نەگىزگى يدەياسى — حالىقتار دوستىعى. وسى يدەيالىق ارقاۋ شىعارمانىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ۇزىلمەيدى، وسى نەگىزگى يدەياسىنا بايلانىستى جازۋشى ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ دۇنيەنى جاڭعىرتقان ۇلى كۇشىن باستان-اياق سەزدىرىپ وتىرادى. ءبىزدىڭ بارلىق جەڭىستەرىمىزدىڭ وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ جەمىسى ەكەنىن كوركەم وبرازدار ارقىلى شەبەر اڭعارتادى.
جازۋشى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ، سوۆەت وكىمەتىنىڭ زور جەڭىستەرىن جاڭا زامانمەن قۇرداس جاس ادامنىڭ تاعدىرى، ءومىر تاريحى ارقىلى سۋرەتتەيدى. قاراڭعى قازاق اۋلىنداعى تۋعان بالا كەڭ دۇنيەگە شىعىپ، كوزى اشىلىپ وسكەن سايىن بۇرىن ەڭ ارتتا قالعان ونىڭ تۋعان ەلى دە بىرگە ءوسىپ كوركەيە تۇسەدى. جازۋشى نەگىزگى گەرويىنىڭ ءوسۋ جولىن بەينەلەگەندە جىگىن اشىپ الماي وتە شەبەر قيىستىرعان، قازاقستان سياقتى بۇكىل ءبىر ەلدىڭ ءوسۋ جولىمەن تامىرلاستىرىپ سۋرەتتەيدى. ون جاسار قايىرعالي اۋىلدان قاشىپ گۋريەۆ قالاسىنداعى بالالار ۇيىنە كەلىپ كىرەدى. جازۋشى قالانىڭ دا، ەلدىڭ دە سول كەزدەگى سۋرەتتەرىن بەرەدى. جيىرما سەگىزىنشى جىلدارى قيىردا جاتقان گۋريەۆ سياقتى كىشكەنە قالا دا، الىستاعى قازاق اۋىلى دا ازاتتىق العانىمەن جاپپاي مادەنيەتكە، جاڭا تۇرمىسقا ارالاسىپ كەتە قويعان جوقتى، ۇلكەن مادەني وزگەرىسكە دايىندىق جاساپ، كۇتىنىپ وتىرعان كەزى ەدى. ال، سول قايىرعالي بەس-التى جىل وقىپ، ورالدان قايتىپ كەلگەندە ۇلكەن وزگەرىستەرگە جولىعادى. «ەڭسەلى بيىك كوپىر ۇستىنەن جايىقتىڭ ەكى بەتى كەڭىرەك كوزگە ءتۇستى. بۇرىنعى قوڭىرقاي قالانىڭ كەۋدەسى كوتەرىلىپ، جايىقتىڭ ەكى بەتىنە دە ءزاۋلىم ۇيلەر ورناپ قالىپتى. تەرەزەلەرى كۇنگە شاعىلىسقان قابات-قابات بيىك ۇيلەر قالانىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، تىنىسىن كەڭىتكەن سياقتانادى»9. جالعىز قالا وسپەيدى، ادامدار دا وسەدى. بۇرىن وت باسىنان باسقانى بىلمەگەن ءقايىرعاليدىڭ شەشەسى ەندى مامان جۇمىسشى بولادى. ونىڭ تۇرمىس-سالتى، ۇعىمى دا وزگەرەدى. مىنەكي وسىلاي روماننىڭ ءون بويىنا قاۋىزىنان تۇلەپ ءوسىپ كەلە جاتقان جاڭا دۇنيەنى ايقىن كورەمىز.
روماننان بۇكىل ءومىر لەبى، زامان قارقىنى، ءوز ءداۋىرىمىزدىڭ وسكەلەڭ سيپاتى، تىنىمسىز قوزعالىس ۇستىندەگى مازاسىز رۋحى انىق ەسەدى. بۇل كەشەگى جەتىم، كەيىن ۇشقىش بولىپ بيىككە قانات قاققان شەگەن ارەكەتىنىڭ دە، ەسكىلىكتىڭ شىدەرىن ءۇزىپ ومىردەگى ءوز ورنىن تابۋ ءۇشىن اشىنا قيمىلداعان اقبوتا ارەكەتىنەن دە، اۆتور كەڭىرەك سۋرەتتەگەن شەكارا تۇرمىسىنان دا مول سەزىلەدى.
جازۋشى وقيعانى تۋرا وتان سوعىسىنان باستاماي ارىدەن قامتىپ قاھارلى اۋىر كەزەڭدەگى ۇلى كۇشتىڭ تۇپكى تامىرىن، نەگىزگى بۇلاعىن اشادى.
روماندا كوركەم وبرازدار ارقىلى حالىقتار دوستىعى شەبەر كورسەتىلگەن. حالىقتار دوستىعى ءبىزدىڭ ادامدارىمىزدىڭ بويىنا سىڭگەن ۇلكەن ءومىر شىندىعى. جازۋشى وسى دوستىقتى تاتتىلەپ جاساندى ەتپەي، سول تابيعي ومىرلىك، شىندىق قالپىندا كورسەتە بىلگەن. بۇل تاقىرىپ روماننىڭ نەگىزگى ارقاۋى. ويتكەنى ءبىز ءقايىرعاليدى ونىڭ ءوز ورتاسى ورىس، وزبەك جولداستارىنسىز كوزگە ەلەستەتۋىمىز وتە قيىن، پوليترۋك ريەۆياكين، لەيتەنانت ميروشنيك، سەمەن زونين، ۆولوديا تولستوۆ، سامەد ابدۋللايەۆ، ۆاسيليي گريشكين سياقتى جاۋىنگەرلەرسىز قايىرعالي — قايىرعالي بولماس ەدى. بۇلاردىڭ ءبارى ءقايىرعاليدىڭ سوعىستا تاپ بولعان كەزدەيسوق جولداستارى ەمەس، ونىمەن ەتەنە باۋىرلاسىپ، رۋحاني دۇنيەسىنىڭ بولشەكتەرىنە اينالىپ كەتكەن جاندار.
جازۋشى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ءار قيلى كەزەڭدەرىن كەڭىنەن قامتيدى. ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ جاۋدىڭ باسىم كۇشىنەن شەگىنۋ كەزى، تابان تىرەستى كەسكىلەسكەن قورعانىس ۇرىستارى، سوۆەت ارمياسىنىڭ شابۋىل وپەراسيالارى روماندا ەداۋىر كەڭ كورسەتىلگەن. بۇل ۇرىستاردىڭ ءار ءتۇرلى كەزەڭدەرى نەگىزىنەن باس گەروي ءقايىرعاليدىڭ كورگەن، بىلگەندەرى، باسىنان كەشكەندەرى، ىس-ارەكەتتەرى ارقىلى اسكەر ءبولىمىنىڭ شاعىن ءتۇرى ۆزۆود، روتا قيمىلى ماڭىندا سۋرەتتەلەدى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ، جالپى ۇلكەن سوعىستاردىڭ مازمۇنىن تەرەڭ اشىپ، وقيعالارىن مول قامتۋ تەك قانا اسكەردىڭ ۇلكەن قۇرامالارىنىڭ قيمىلىن — ديۆيزيا، ارميا نە بولماسا تۇگەل ءبىر مايدان ارەكەتىن تۇتاس كورسەتۋدە ەمەس. ول ەڭ الدىمەن سوعىسقا قاتىسۋشى ادامداردىڭ ءىس ارەكەتتەرى، بەينەلەرى ارقىلى سوعىستىڭ حاراكتەرىن وعان قاتىسۋشى كۇشتەردىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرىن، رۋحاني مازمۇنىن، يدەيالىق نىساناسىن تەرەڭ اشىپ كورسەتە بىلۋدە. بۇل جاعداي جالعىز ەمەس، قاي تاقىرىپقا بولسا دا قاتىناستى. مىسالى،ءوزىنىڭ مازمۇنى جاعىنان ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا تەتەلەس ۇلى وزگەرىس كوللەكتيۆتەندىرۋ ءداۋىرىن ءبىر كولحوز ءومىرى ارقىلى تولىق بەينەلەۋگە بولاتىنى انىق. ال، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ دا نەگىزگى سىرىن كەيدە شەشۋشى ءبىر كەزەڭدەگى از عانا ادامداردىڭ از عانا كۇندىك ارەكەتتەرى ارقىلى اشىپ كەتۋگە بولادى. مىسالى، ەم. كازاكيەۆيچ «جۇلدىز» پوۆەسىندە ءبىر توپ سوۆەت بارلاۋشىلارىنىڭ جاۋ تىلىنداعى از عانا كۇندىك ارەكەتتەرى ارقىلى سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ پاتريوتتىق تاماشا قاسيەتتەرىن وتە ءبىر ءساتتى شەبەرلىكپەن بەينەلەدى.
وسى سياقتى عابيت مۇسرەپوۆ تە «قازاق سولداتى» رومانىندا ءبىر توپ سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ قيمىلى، ىس-ارەكەتى ارقىلى سىن ساعاتتاعى حالقىمىزعا ءتان قاسيەتتەردى بەينەلى سۋرەتتەدى. رومانداعى جاۋىنگەرلەر قاتىسقان ءاربىر وقيعاعا بايلانىستى كەشەگى سوعىستىڭ باستى كەزەڭدەرىن كوركەم بەينەلەيدى.
روماندا وتان سوعىسىنىڭ نەگىزگى ءۇش كەزەڭى مولىراق سۋرەتتەلەدى. ءبىرىنشى كەزەڭ — 1941 جىل وقيعاسى، ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ شەگىنۋى. ەكىنشى كەزەڭ — تابان تىرەسكەن قورعانىس ۇرىستارى، كاۆكازدى قورعاۋ. ءۇشىنشى كەزەڭ — سوۆەت ارمياسىنىڭ شابۋىلى، جاۋ قولىندا قالعان سوۆەت جەرىن ازات ەتۋ. رومانداعى وسى نەگىزگى ءۇش جوتادا كەيىپكەرلەردىڭ حاراكتەرى مول اشىلىپ، ولاردىڭ ءوسۋ، شىڭدالۋ جولدارى دامىپ وتىرادى.
وسىلايشا سوعىستىڭ بۇكىل حالىققا كەلگەن بۇلىنشىلىك قاسىرەت ەكەنى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بۇكىل حالىقتىق ءىس ەكەنى، وتان تاعدىرىن بۇكىل حالىق قورعايتىندىعى اڭعارىلادى.
روماننىڭ نەگىزگى ارقاۋى، الدىنا قويعان كوركەمدىك ماقساتى — سوۆەت داۋىرىندەگى جاس ادامنىڭ ومىرىندەگى ءوز ورنىن ىزدەۋ. قاي شىعارما بولماسىن زامان شىندىعىن كورسەتۋگە مىندەتتى. سوندىقتان دا ءومىر شىندىعىنان الىپ جازىلعان ءاربىر كوركەم شىعارماعا زاماننىڭ يدەولوگياسى، سيپاتى كىرەدى. جازۋشى ءوز شىعارماسىنا زامان تالاپ ەتكەن ماقساتتى ماسەلە ەتىپ قويادى. شەكسپير «وتەللو» تراگەدياسىنا بيىك ادامگەرشىلىك، ار ماسەلەسىن ارقاۋ ەتتى. فادەيەۆ «تاس-تالقان» پوۆەسىندە ريەۆوليۋسيانىڭ ادام ماتەريالىن سارالاپ الۋىن ياعني وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ ەسكى ومىردەن كەرەكسىزىن تاستاپ، وزىنە كەرەكتى كۇشتەردى (ادامداردى) ەكشەپ الۋىن ارقاۋ ەتتى... سول سياقتى الەكسەي تولستوي «ازاپتى ساپاردا» تريلوگياسى سياقتى ۇلكەن ەپوپەياسىنا ەسكى ينتەلليگەنسيانىڭ ريەۆوليۋسياعا كەلۋ جولىن نەگىزگى ارنا ەتىپ سۋرەتتەيدى. وسى سياقتى وقيعالاردىڭ استىمەن ءجۇرىپ وتىراتىن، شىعارماعا ىشكى تۇتاستىق بەرەتىن، سۋرەتتەلگەن ءىستى شەگەلەپ، وعان ماقسات بەرەتىن، جالاڭاشتانىپ سىرتقا شىعىپ كەتپەي، تەرەڭمەن اعاتىن اعىن ءاربىر كوركەم شىعارماعا وتە قاجەتتى نارسە.
ويتكەنى، ول ءاربىر وقيعاعا ماقسات بەرىپ، بۇكىل شىعارمانى تۇتاس، ارنالى، ارقاۋى ەتەدى.
«قازاق سولداتى» رومانىنىڭ ءون بويىندا ءبىز ءقايىرعاليدى ىلعي ىزدەنۋ ۇستىندە كورەمىز. روماننىڭ بەتىن اشقاننان-اق اۋىلدان قالاعا قاراي قاشىپ كەلە جاتقان بالا كوزگە تۇسەدى. جالعان باسقارمادان قورقىپ قاشقانمەن، بالانىڭ كوكىرەگىندە كومەسكى ءۇمىت ساۋلەسى بار. اۋىلدا جۇرگەن باقتاشى بالا وزىنە دە، وزگەگە دە اشىپ ايتا الماعانىمەن، قاراڭعىدا قالعىسى كەلمەي، جارىققا تالپىناتىن سياقتى. ونىڭ وسى ءبىر كومەسكى قيالىندا ومىردەن ءوز ورنىن ىزدەۋشىلىك بار. وسى ىزدەۋشىلىك روماننىڭ ءون بويىندا ءقايىرعاليدىڭ ويىنان كەتپەيدى. ول وسە كەلە ءوزىنىڭ ومىردەگى ورنىن ىزدەۋگە مىقتاپ كىرىسەدى. ءار قيلى ءومىر كورەدى. وزىندە باردى ەڭ پايدالى ەتىپ جۇمساۋدىڭ جولىن قارامادى. «شەگەن اناۋ ءوز جولىن تاۋىپ الدى، ودان بۇرىن وسى كوممۋنادا بولعانداردىڭ تالايى جوعارعى دارەجەلى مەكتەپ ءبىتىرىپ، ءار الۋان ىستە ءجۇر. ولار ىلعي حات جازىپ تۇرادى... ءارى دىمكاس، ءارى جاسقانشاق بوراش تا ءوز جولىن تاۋىپ تۇسكەلى ءجۇر... ونىڭ ءانى ءقازىر بۇكىل قالانىڭ قۇلاعىنا ءىلىنىپ، بوراش جۇرتتىڭ ساعىنىپ كۇتكەن ءانشى بالاسى اتانىپ بارا جاتىر... بوراش ءقازىردىڭ وزىندە-اق موسكۆا كونسەرۆاتورياسىنا بارىپ تۇسۋگە ازىرلەنىپ ءجۇر. ول ءتورت اياعى تاعالى ءانشى بولماق. ال مەن شە؟.. مەن شاشتى قالاي الۋدى ۇيرەنۋگە «قىزىل كرەس» شاشتارازىنا كەلدىم. ونەر ەمەس ءولىم سياقتى كورىنەدى».
ارينە، ءقايىرعاليدىڭ بۇل سوزىندە ءوز حالىنە ارلانۋشىلىق بار. ءبىراق وندا بۋرجۋازيا قوعامىنىڭ جاستارىنا ءتان مانساپقورلىق جوق. ءقايىرعاليدىڭ ومىردەگى ورنىن ىزدەۋى اۋقاتتى، جەڭىل تۇرمىستى كوكسەۋدەن، اتاق، داڭق قۋالاۋدان اۋلاق. ول ءوزىنىڭ بولىمسىز از ءىسىن مىسە تۇتپاي، ۇلكەن ءىستى ارمان ەتەدى. بويىنداعى بارىن ەل ىسىنە سارقا پايدالانعىسى كەلەدى. ەلىمىز ىستەپ جاتقان ۇلكەن ءىستىڭ بەل ورتاسىندا بولعىسى كەلەدى. ول ءوز ورنىن سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ، وتان قورعاۋشىلاردىڭ قالىڭ ورتاسىنان تابادى. وتان قورعاۋ ءىسى ونىڭ ومىرلىك ماقساتىنا، رۋحاني قاجەتىنە اينالادى. قايىرعالي ويى، ءارقاشان دا مازاسىز، ول سوعىستا ءجۇرىپ ەلدىڭ بەيبىت ەرتەڭىن، سول ەرتەڭگى كۇندەگى ءوزىنىڭ ەلگە پايدالى ورنىن تاعى ىزدەيدى. مۇنداي مازاسىز ىزدەنۋ، تىنىمسىز تالپىنۋى سوۆەت جاستارىنا ءتان زامان رۋحى. وسى قاسيەت ءقايىرعاليدى سوۆەت جاستارىنىڭ تيپتىك وبرازى دارەجەسىنە كوتەرەدى.
روماندا وقيعا باس كەيىپكەردىڭ بايانداۋى ارقىلى بەرىلەدى. بۇل روماندى جانرى جاعىنان مەمۋارلىق شىعارمالارعا جاقىنداتادى. وقيعانى ءبىرىنشى ادامنىڭ اتىنان بايانداۋ بۇكىل سۋرەتتەۋ ادىسىنە ءوز تاڭباسىن سالماي قويمايدى. وقيعانى كەڭ قامتىپ ءار كەيىپكەردىڭ جان-جاقتى ىس-ارەكەتتەرىن، ىشكى دۇنيەسىن، وي جۇيەسىن، پسيحولوگيالىق تەبىرەنۋ تولقۋلارىن ەركىن سۋرەتتەۋگە قىسىمشىلىق جاسايدى. جازۋشى بار وقيعاعا، ادامدارعا ءبىر عانا كىسىنىڭ كوزىمەن، ءبىر دۇربىمەن قارايدى. بارلىق ءىستى باستى گەرويدىڭ ءوزى بايانداپ وتىرعاندىقتان جازۋشىعا سول گەرويدىڭ وبرازىن جاساۋدا دا قىسىمشىلىق كەلەدى. ويتكەنى، باستى گەرويدىڭ پورترەتىن، حاراكتەرىن، مىنەزدەمەلەرىن، سىرتقى قيمىلىنىڭ كوركەم كورىنىستەرىن جازۋشى ءوز تاراپىنان كەڭ بايانداي المايدى. پروزا ءداۋىرى باستالعاندا تۋىپ، كوبىرەك قولدانىلعان — وقيعانى ءبىرىنشى ادامنىڭ اتىنان بايانداۋ ءادىسىنىڭ ادەبيەتتىڭ كەيىنگى داۋىرىندە وتە سيرەك قولدانىلۋى دا سول فورمانىڭ وسى شەڭبەر تارلىعىنان. بۇل فورما قازىرگى جازۋشىدان بۇگىنگى زامان شىندىعىن كوركەم بەينەلەۋ ءۇشىن ۇلكەن شەبەرلىكتى، تالانت ەپتىلىگىن تالاپ ەتەدى. «قازاق سولداتى» رومانىندا جازۋشى وسى سياقتى تالانت ورامدىلىعىن، ەپتىلىگىن تانىتادى.
ءقايىرعاليدىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن سۋرەتتەگەندە ونى ماقتانشاق ەتىپ الماي، كىشىپەيىل سوزدەرمەن جاراسىمدى ەتىپ ايتقىزادى.
اۆتور گەرويىن جەكە-دارا كوتەرمەي، ونىڭ الدىنا ونەگەلى ادامداردى سالىپ، جاقسىعا تالپىنۋ، ونەگەلىگە ەلىكتەۋ ارقىلى تاسالاي وتىرىپ، ءقايىرعاليدىڭ ۇلكەن-ۇلكەن جاقسى قاسيەتتەرىن شەبەر جەتكىزەدى.
روماندا ءقايىرعاليدىڭ حاراكتەرى جوتالانىپ ايقىن اشىلعان. ول الدىنا بيىك ماقسات قويا بىلەتىن، قويعان ماقساتىنا جەتپەي تىنبايتىن قاجىرلى، قايراتتى جاس بولىپ كورىنەدى. قايىرعالي ءوز ارىنا، نامىسىنا نۇقسان كەلتىرەتىن نارسەلەرگە بارمايدى. ءوز ءپرينسيپىن بەرىك ۇستايدى. شاشتاراز بولىپ ىستەپ جۇرگەندە جاس تا بولسا تالايدى كورگەن قۋ ماستەردىڭ دەگەنىنە كونبەي، ىقپالىنا ەرمەي ءوز جولىن بەرىك ۇستانادى. روماننىڭ ءون بويىندا قايىرعالي تاباندى، مويىنعا العان ىسىنە تىندىرىمدى بەرىك ادام بولىپ كورىنەدى. ونىڭ حاراكتەرى تۇتاس، كەسەك. «مەن ءار ءىستى ءوز ۋاقىتىندا ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ءقازىر سوعىس ۋاقىتى. مەن دە ءوز ورنىمدا سياقتىمىن. ءقازىر ازامات بورىشى نە دەپ سۇراسا، مەن قارۋ اسىنۋدا دەر ەدىم». بۇل ءارقاشان دا ءوز ماقساتىن انىق تۇسىنەتىن، بۇلتاعى جوق، كەسەك مىنەزدى ادامنىڭ ءسوزى. «بىرەۋ بۇل ساباقتى وتكەن شىعار، بىرەۋ وتپەي-اق جەتكەن شىعار، وندا مەنىڭ نە جۇمىسىم بار، مەن باسىنان باستاپ تۇگەل وتكىم كەلەدى». ءقايىرعاليدىڭ وسى سياقتى تاباندىلىعى، ىستەيتىن ىسىنە شالالىقسىز ابدەن كوزى جەتىپ، اۋىرلىقتى اتتاپ وتپەيتىن قاجىرلى توزىمدىلىگى راسىندا ونىڭ بارلىق ىس-ارەكەتىنەن تانىلادى.
جازۋشى باستى گەرويىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىن جان-جاقتى كورسەتكەن. ءقايىرعاليدىڭ ەسكى سولداتتان ايىرماشىلىعى، ارتىقشىلىعى ونىڭ ءوقۋ-بىلىم دارەجەسىندە، مادەنيەتىنىڭ جوعارىلىعىندا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ازاماتتىق بورىشىن كەڭ دە تەرەڭ تۇسىنۋدە. «ەسەپسىز وتكەن كوپ كۇندەردىڭ ءبىر سۇراۋى بولاتىن شىعار؟» — دەيدى ول. بۇل ءوز بولاشاعىن عانا ەمەس، ءوزىن ەل قاجەتىنە بارىنشا پايدالى ەتۋدى ويلاعان، ۇلكەن ازاماتتىق بورىشىن ۇققان ادامنىڭ ءسوزى.
قايىرعالي باسىندا سوۆەت جاستارىنا ءتان جاقسى قاسيەتتەر مول جيناقتالعان. ول ادالدىق، دوستىققا بەرىك، جاۋعا قاتالدىق سياقتى جاۋىنگەرلىك، گۋمانيستىك قاسيەتتەر.
اۆتور كەيىپكەرىنىڭ ءومىربايانىن بالالىق شاعىنان باستاپ، ونىڭ ءوسۋ جولىن بىرتە-بىرتە دامىتىپ كورسەتەدى. رومانداعى وتە ءبىر كوركەم سۋرەتتەلگەن ءقايىرعاليدىڭ بالالىق شاعى. جازۋشى دالا پسيحولوگياسىن وي تەبىرەنتەر اسەم پوەزياسىمەن بەينەلى، اجارلى سۋرەتتەيدى. بالالىق شاقتىڭ وزىنە ءتان قىزىعى، بالالىق اسەم دۇنيە جاستىق تۋرلى اجارىمەن كورىنگەن. قايىرعالي وسكەن سايىن ونىڭ الدىنان دۇنيە ەسىگى كەڭىرەك اشىلا بەرەدى. ومىردە ءار ءتۇرلى ادامدارمەن كەزدەسەدى. ونىڭ ءبارى كەيىپكەر ومىرىندە ءىز قالدىرادى. وي دۇنيەسىنىڭ ورىستەن، دۇنيە تانۋىنىڭ كەڭەيىپ، ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا اسەرىن تيگىزەدى. ومىردەگى كەيبىر ادامدار مەن وقيعالار ونى جيرەندىرىپ تۇڭىلدىرسە، كوپ ادامدار مەن وقيعالار تاڭداندىرىپ سۇيسىندىرەدى، باۋلىپ، تاربيەلەيدى.
رومانداعى ءقايىرعاليدىڭ جان دۇنيەسى باي. ول سۇيە دە، كۇيە دە بىلەدى، بەرىلە دە، تۇڭىلە دە بىلەدى، قۋانا دا، قايعىرا دا بىلەدى. جازۋشى گەرويىنىڭ جان قۇبىلىستارىن، پسيحولوگياسىن قيلى-قيلى جاعدايدا سان قىرىن اشىپ تولىق سۋرەتتەگەن. باستى گەرويدىڭ جانىنىڭ جومارتتىعىمەن بىرگە ونىڭ ىشكى تاكتى (سىپايىلىعى)، تابيعي ادەپتىلىگى ىلعي سەزىلىپ وتىرادى.
رومان جەلىسى ءبىر ادامنىڭ ءومىر تاريحىنا قۇرىلعاندىقتان مۇندا باستان اياق قاتىساتىن كەيىپكەرلەر وتە از. شەگەن قايىرعاليدەن كەيىنگى روماندا مولىراق سۋرەتتەلگەن كەيىپكەر. بۇل وبرازدىڭ جاسالۋ ءادىسى وزگە كەيىپكەرلەردەن گورى وزگەشەلەۋ. جازۋشى بۇل وبرازدى باسىنان باستاپ اياعىنا دەيىن دامىتىپ، سۋرەتىن بارعان سايىن قويۋلاتىپ وتىرمايدى. روماننىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە شەگەن وبرازىن جان-جاقتى تولىق اشىپ، ونىڭ وسى از عانا ۋاقىتتاعى ءوسۋ، دامۋ جولىن تولىعىراق بەرىپ، حاراكتەرىن قالىپتاستىرادى دا، ودان ءارى ونى وقيعاعا سيرەك ارالاستىرىپ، ونىڭ ءومىر جولىن پۋنكتيرمەن بەلگىلەيدى. شەگەننىڭ ءوسۋ، دامۋ جولى لوگيكاسى جاعىنان قايىرعالي وبرازىمەن تىعىز بايلانىستى. سوندىقتان دا شەگەن وبرازىنىڭ كەيىنگى ەكى بولىمدەگى دامۋىن ءبىز قايىرعالي وبرازىنىڭ دامۋى ارقىلى سەزىنگەندەي بولامىز. شەگەن وبرازى قايىرعالي وبرازىنىڭ ەكىنشى جاعى سياقتى. ءقايىرعاليدىڭ بولاشاعى، ەرتەڭ جەتەر بيىگى ءتارىزدى. ودان كوش بويى وزىپ، وزىنە شاقىرىپ، ەلىكتىرىپ وتىرادى. ارينە، بۇدان بۇل ەكى وبراز ءبىرىن-بىرى قايتالايدى دەگەن ۇعىم تۋماسقا كەرەك. شەگەن وزىندىك مىنەزىمەن، بوياۋىمەن قالىپتاسقان جەكە-دارا كەسەك وبراز.
سامەد رومانعا سوڭعى ءۇشىنشى بولىمدە ەنگىزىلگەنمەن، بۇكىل شىعارمادا ەلەۋلى ورنى بار وبراز. جازۋشى كەسكىلەسكەن ۇرىس ۇستىندە سامەدتىڭ نەگىزگى جاقسى قاسيەتتەرىن بارىنشا ايقىن ەتىپ اشقان. ونىڭ بويىنان قاجىرلى قايرات، اسقان ەرلىك، ادال دوستىق سيپاتتارى مول تابىلادى. سونىمەن بىرگە سامەدتىڭ جايدارى جانى، بۇلت شالمايتىن جارقىن كوڭىلى، ونىڭ ەرلىك سيپاتىن تولىقتىرا تۇسەدى. ءوز حالقىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىنىڭ نەگىزگى ءبىر ءتۇرىن — جايدارى مىنەزىن، قۋاقى تاپقىر اقىلىن تابيعي تۇردە بويىنا سىڭىرگەن سامەد وبرازى رومانعا تىڭ ارنا بولىپ كىرىپ، قويۋلاتا تۇسەدى. جازۋشى سامەد وبرازىن جان-جاقتى كەڭ قامتىماي ونىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرىن باسا سۋرەتتەيدى. سوندىقتان دا بۇل وبرازدا ۇساق سيپاتتار، دەتالدەر از، بوياۋ ءبىرىڭعاي كەلەدى.
قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ كەيىپكەرلەرى ءبىرىڭعاي قازاق بولىپ كەلە بەرمەيدى. ەلىمىزدەگى حالىقتار دوستىعى، تۋىسقان حالىقتاردىڭ بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى، قارىم-قاتىناسى، بىر-بىرىنە باۋىرلىق كومەگى كۇشەيىپ، حالىقتار قويان-قولتىق ارالاسقان شاقتا، ءومىر شىندىعىن كورسەتەتىن ادەبيەت ءبىرىڭعاي ءبىر ۇلت وكىلدەرىن سۋرەتتەپ وتىرا المايدى. ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىنە تۋىسقان حالىقتار اسىرەسە، اعا ورىس حالقىنىڭ وكىلدەرى كۇننەن-كۇنگە كەڭىرەك ەنىپ كەلەدى. ۇلى ورىس حالقىنىڭ وكىلدەرىنىڭ وبرازدارىن جاساۋدا ءبىزدىڭ ادەبيەتتىڭ كەيبىر تابىستارى بولعانمەن ءالى دە كەمشىلىكتەرى كوپ. بۇل ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ مەڭگەرىپ بولماعان ءىسى كوپ شىعارمالاردا ورىس ادامىنىڭ وبرازى شىعارمانىڭ قانىنا ءسىڭىپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق حاراكتەرىمەن، تابيعي بەينەسىمەن كورىنە الماي ءجۇر. ولار ءالى ناعىز تولىققاندى كوركەم وبراز بەينەسىنە جەتە الماي، تەك اعا حالىق وكىلى ەسەبىندە شارتتى تۇردە الىنىپ، بەلگىلى ءبىر يدەيانى دالەلدەۋگە ارنالعان سحەمالىق، ستاتيستيكالىق دارەجەدە ءجيى قالىپ قويادى. مۇنداي جاقسى ءسوز يەسى — جالاڭ سحەمالار كوپ شىعارمالارىمىزدا كەزدەسكەنمەن، بارلىق شىعارمالارعا ءتان ەمەس. قازاق ادەبيەتىنىڭ جاقسى شىعارمالارىندا ورىس ادامدارىنىڭ جاعىمدى جاسالعان كوركەم وبرازدارى بار.
«قازاق سولداتىنداعى» ورىس ادامدارىنىڭ وبرازى ءبىزدىڭ وسى سالاداعى تابىستارىمىزعا قوسىلاتىنى انىق.
رومانداعى ورىس ادامدارىنىڭ وبرازدارى — شەتىنەن كەسەك، ۇلكەن كوركەمدىك جيناقتاۋعا كوتەرىلگەن، جەتىلىپ پىسكەن وبرازدار دەپ ايتۋعا بولماعانمەن، جازۋشى ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدەگى كوپ شىعارمالارعا ءتان شارتتى تۇردە الىناتىن جالاڭ سحەمالاردان اۋلاق، ومىردەگى بار ءتىرى ادام بەينەلەرىن جاسادى. وبرازداردىڭ جالپى ۇلتتىق سيپاتتارىن كوركەم بوياۋمەن بەينەلەي وتىرىپ، ءاربىر وبرازدىڭ وزىنە ءتان جەكە-دارا حاراكتەرىن، ومىردەگى ءتىرى سيپاتىن اشا ءبىلدى. رومانداعى ورىستار بەلگىلى ءبىر ۇلكەن حالىق وكىلى رەتىندە بولەك شوعىر بولىپ تۇرمايدى، يا بولماسا كەيبىر قازاق شىعارمالارىندا كەزدەسكەندەي اعا حالىق وكىلى ەسەبىندە اشىقتان-اشىق اقىلشى، ۇيرەتۋشى بولىپ تا كورسەتىلمەيدى. ولار وزدەرىنىڭ كۇنبە-كۇندىك ومىردەگى ورنىندا، ىس-ارەكەتى ۇستىندە تابيعي قارىم-قاتىناسى ارقىلى كورىنەدى. مۇنىڭ ءبارى جازۋشىنىڭ حالىق ومىرىنە تەرەڭ بويلاپ، ونىڭ جالپى ۇلتتىق سيپاتىن، نەگىزگى جاقسىلىق قاسيەتتەرىن اڭعارىپ قانا قويماي قاتپار-قاتپارىنا كوز جۇگىرتىپ ۇلتتىق پسيحولوگيامەن قاتار جەكە ادامداردىڭ پسيحولوگياسىن، مىنەز-قۇلقىن زەرتتەپ تۇسىنە بىلگەنىن، قىسقاسى حالىق ومىرىنە الىس تۇرعىدان كوز جۇگىرتپەي سول ومىرگە تۇرمىسقا ارالاسىپ ءوز تابيعاتىمەن قابىلداعانىن اڭعارتادى.
مايور رۋساكوۆ سياقتى ەپيزودتىق وبرازدار بولسىن ياكي وقيعاعا ۇزاق ارالاساتىن ميروشنيك وبرازى بولسىن، جازۋشى كەيىپكەردىڭ ۇلتتىق سيپاتى مەن ءوز باسىندىق جەكە حاراكتەرىن تابيعي استاستىرىپ ەستە قالارلىق ادەمى وبراز جاسايدى. بۇل وبرازدىڭ ۇلتتىق سيپاتى — ىس-ارەكەتىن، مىنەز-قۇلقىن بەلگىلەي مە، نە بولماسا كەيىپكەردىڭ ارەكەت-قيمىلىنان، مىنەزىنەن ونىڭ ۇلتتىق سيپاتى كورىنە مە ءبارى ءبىر، ءبىراق بۇل جاسالعان وبرازدىڭ تابيعي ومىردەن ءتىرى قالپىندا الىنعانىن تانىتادى.
ارينە، تابيعي جاندى بەينە جاساۋ جازۋشى ءۇشىن جاقسى قاسيەت. ءبىراق سونىمەن بىرگە سول جاسالعان وبرازداردىڭ قوعامدىق ورنى، سالماعى اشىلعان وبرازدىڭ سونىلىعى، جاڭالىعى ەرەكشە ەسكەرۋدى قاجەت ەتەدى. اپ-ادەمى، ءبىراق قوعامدىق، الەۋمەتتىك سالماعى جوق قاڭباقتاي جەڭىل وبرازدار نەمەسە الىنعان شىعارمالاردا تىم جاقسى سۋرەتتەلگەنمەن ودان بۇرىنعى ادەبيەت ارقىلى وقۋشىعا تانىس بولىپ قالعان سۇرلەۋ وبرازدار شىعارمانىڭ جالپى قاڭقاسىن تىرەپ ۇستاپ تۇرا الادى، ءبىراق وعان وزىندىك جاڭا كوركەمدىك مازمۇن بەرە المايدى. وسى تۇرعىدان العاندا «قازاق سولداتىنداعى» ورىس ادامدارىنىڭ وبرازدارى نەگىزىنەن ادەبي كوركەمدىك تالاپقا جاۋاپ بەرە الادى. ۆولوديا تولستوۆ، ميروشنيك، رۋساكوۆ، وگىز اربالى كەمپىر — جاندى تۇردە كوركەم بەينەلەۋمەن بىرگە جالپى ادەبيەت ءۇشىن تىڭنان اشىلعان سونى وبرازدار. بۇلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى تەرەڭ جان-جاقتى، ال كەيبىرەۋلەرى از دا بولسا ايقىن حاراكتەرىمەن كورىنەتىن، ءبىراق قالاي دا بولسا ادەبيەتتە جاسالعان وبرازداردىڭ وراسان ۇلكەن گالەرەياسىنان ءوز ورىندارىن الاتىن كەيىپكەرلەر.
بۇل وبرازداردى بەينەلەۋدە اۆتور ءار ءتۇرلى سۋرەتتەۋ ءتاسىلىن قولدانادى. ميروشنيكتى ۇلكەن ارەكەت ۇستىندە، شەشۋشى كەزەڭدەردە كورسەتىپ، ونىڭ كەسەك تۇلعاسىن، ۇستامدى ساراڭ سۋرەتتەسە، ۆولوديا تولستوۆ وبرازىن تولىپ جاتقان دەتالدەر ارقىلى ونىڭ جاستىق اسا ءبىر تارتىمدى، جايدارى بەينەسىن اشىپ، كەي كەزدە جاس جۇرەگىنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلاپ وقۋشىنىڭ كوز الدىنا ۆولوديانىڭ جاقسى جانىن جايىپ سالىپ، نازىك بوياۋلاردى نەشە ءتۇرلى قۇبىلتىپ، تەبىرەندىرە سۋرەتتەيدى.
وسى ءبىر ءساتتى سالادا ساقا جازۋشىنىڭ ساقتاناتىن دا جاعدايى بار. روماندا پەتر زونين، ريەۆياكين وبرازدارى كوپ سۋرەتتەلەدى. بۇلار شىعارمادا ەداۋىر يدەيالىق-كوركەمدىك مىندەتتەر اتقاراتىن وبرازدار. ءبىراق روماندى كوركەيتىپ تۇرعان جوق. ويتكەنى بۇل ەكى وبرازدى جازۋشى تىڭنان اشپاعان، ومىردەن ءوزى كورىپ، ءوزى تاۋىپ الماعان. بۇل ەكەۋى ورىس ادەبيەتىندە بۇرىن جاسالعان، ءتىپتى قايىرا جاسالعان سۇرلەۋ وبرازدار. كەيىپكەر شىعارماعا كىتاپتان كەلمەي، ومىردەن كەلۋگە ءتيىس.
رومان ءوزىنىڭ كوركەمدىك دارەجەسى جاعىنان قازاق ادەبيەتىنىڭ الدىڭعى از عانا ۇلگىسىنە جاتادى. جازۋشى بۇل شىعارمادا ءوزىنىڭ قالىپتاسقان شەبەرلىگىن تانىتتى. قازاقتىڭ ءتىل بايلىعىن مول يگەرىپ قانا قويماي، ونى وتە ورىندى، بايىپتى پايدالانا ءبىلىپ، قازاقتىڭ ادەبيەت تىلىنە ەلەۋلى ۇلەس قوستى. شەبەر وبرازدار جاساۋمەن بىرگە وقيعالاردىڭ سىرىن تەرەڭ اشىپ، ءار ءتۇرلى ءومىر قۇبىلىسىنا وي جۇگىرتىپ، الۋان ءتۇرلى تابيعاتتى نەگىزىنەن شەبەر سۋرەتتەۋ ارقىلى وقۋشىنىڭ وي ءورىسىن، دۇنيە تانۋىن، ادام تانۋىن، كوركەمدىكتى قابىلداۋىن كەڭەيتىپ، تەرەڭدەتە تۇسەرلىك ياعني ەستەتيكالىق بيىك تالاپقا جاۋاپ بەرەرلىك اسەرلى دە قۇندى شىعارما جاسادى. قانداي شىعارما بولماسىن ول قانشالىق زور قوعامدىق، الەۋمەتتىك ماسەلەنى كوتەرمەسىن، ەگەر دە بىر-بىرىنە ۇناسىمدى گارمونيامەن ادام وبرازدارىن، ءىس-وقيعالاردى، تابيعات كورىنىستەرىن كوركەم سۋرەتتەپ وقۋشىنىڭ كوز الدىنا جاڭا دۇنيە اشپاسا ول ەش ۋاقىتتا ءوز مىندەتىن اتقارا المايدى.
«قازاق سولداتى» رومانىندا جازۋشى سوۆەت ادامدارىنىڭ كارى، جاس ۇرپاعىنىڭ كوز الدىنان وتكەن ءومىردى سۋرەتتەيدى. بۇل كوپشىلىككە تانىس ءومىر. ءبىراق وقۋشى سول وزىنە تانىس ءومىردىڭ كورىنىسىنە باسقا تۇرعىدان قاراپ، سىرىن جاڭاشا اشادى. ومىردە ءوزى كورىپ جۇرگەن، بالكىم سىرىنا قانىقپاعان ادامداردىڭ جان دۇنيەسىنە تەرەڭ بويلاپ، ولاردىڭ ىس-ارەكەتتەرىنىڭ سىرىن ۇعادى. ءوزى كورگەن نە كورمەگەن جەرلەردىڭ پەيزاجدارىنا، كارى تابيعاتتىڭ الۋان قۇبىلىستارىنا جازۋشىنىڭ كوزىمەن قاراپ جاڭاشا، وزگەشە اسەرلەنەدى. كوركەم ادەبيەتىنىڭ وسىنداي قاشان دا كەرەك تۇراقتى قاسيەتتەرى «قازاق سولداتىنان» مول تابىلادى. وسى جالپى جاقسى قاسيەتتەرمەن قوسا اۆتوردىڭ وزىندىك ءستيلى، سۋرەتتەۋ ءادىسى، ءسوز قيىستىرۋى شىعارمانى اجارلاندىرا تۇسەدى.
جازۋشى كوركەم سۋرەتتى ليريكالىق شەگىنىستەردى پۋبليسيستيكالىق پىكىرلەرمەن قابىستىرىپ وتىرادى. جالپى عابيت شىعارمالارىندا پۋبليسيستيكالىق ەلەمەنت كەڭىنەن ورىن الادى. كوبىنە جازۋشى ايتقىسى كەلگەن پىكىرلەرىن، ءار نارسەگە كوزقاراسىن كوركەم سۋرەتكە، ديالوگتارىن شىم-شىمداپ ەنگىزىپ بايقاتپاي ءورىپ جىبەرەدى. ونىڭ ءوزى كوبىنە سۋرەتتەۋ كۇشىن ارتتىرا تۇسەدى. ال ءبىراق پەسالارىندا، اسىرەسە «قازاق سولداتىندا» پۋبليسيستيكالىق ەلەمەنت كەيدە وتە كوپ كىرىپ كەتەدى. سوندىقتان دا شىعارمانىڭ كەي جەرى ەمەس-اۋ، ءتىپتى ەداۋىر جەرىندە سۋرەتشىلىكتەن گورى شەشەندىك باسىم جاتادى. وسى نەگىزگى كەمشىلىك شىعارمانىڭ كوركەمدىك قۇنىنا زاردابىن تيگىزبەي قويمايدى. «قازاق سولداتىندا» جازۋشى ۇزاق-ۇزاق پۋبليسيستيكالىق شەگىنىستەرگە ءجيى ۇشىرايدى. ورىنسىز كوپ قولدانىلعان پىكىر ايتۋدىڭ اياعى اۆتوردى پاتەتيكاعا اپارىپ ۇرىندىرادى. «موسكۆا بەكىنىستەرى ەكى ءجۇز ميلليون حالقىمىزدىڭ جۇرەگى ارقىلى، اقىندارىمىزدىڭ جالىندى جىرلارى ارقىلى وتەدى. ءار جازۋشىمىزدىڭ قالامىنان تامعان سيا سول بەكىنىستەردىڭ قۇرىش بولات قورشاۋى بولادى». مۇنداي قىزىل ءسوز رەاليستىك شىعارمانىڭ دەنەسىندە شىنىندا دا قىپ-قىزىل بولىپ بولەك تۇرادى.
جازۋشى پورترەت جاساۋعا، اسىرەسە ساتيرالىق پورترەت جاساۋعا شەبەر. روماندا جاعىمسىز كەيىپكەر — وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ كەسكىنى بىلاي سۋرەتتەلگەن: «سالبىراعان اۋزىنا قوڭقايعان مۇرنى تونىڭكىرەپ كەلىپتى دە شوگىپتى. ءارى تار، ءارى قالىڭ ماڭدايىن باسا بىتكەن قالىڭ قارا شاشىنا ازداپ قانا اق كىرگەن». ال، ەندى اقبوتانىڭ كۇيەۋىنىڭ سيقى مىناداي: «الاسا ماڭدايىنا كەپكەسىن باستىرا كيگەن سىرىڭكە قارا جىگىت ماعان بىردەن ۇنامادى. جاس بالانىڭ وكشەسىندەي تايپيعان عانا كىشكەنە يەك، سوياۋداي تىستەرىن ارەڭ جاسىرىپ تۇر، قۇلاعىنا دەيىن سوزىلعان قالىڭ ەرىندى، — باقا اۋىزداۋ ەكەن. موينى قىل قيعان ايىر جەلكە، الا كوزدەۋ... جەلكە مەن توبەسىنىڭ اراسى ءتورت-اق ەلى، قۋشىق جاۋىرىن قالاقشا جىگىت وتە ءبىر سۇيكىمسىز جان كورىنەدى». بۇلار ارينە، جاعىمسىز كەيىپكەرلەردى كەيپىنەن-اق تانىتاتىن شەبەر جاسالعان ساتيرالىق پورترەتتەر. مۇندا سۋرەت پەن كەكەسىن جىگىن جازباي، ىشتەي قابىسىپ جاتىر. ءبىراق ءبىر ەسكەرتەتىن نارسە جازۋشىنىڭ جاعىمدى كەيىپكەرلەرى ىلعي سۇلۋ، كەلبەتتى كەلسە، جاعىمسىز كەيىپكەرلەرى، ولاردىڭ ءىشىن سىرتى ايتىپ تۇراتىنداي-اق ىلعي اجارسىز، كورىكسىز، ۇسقىنسىز كەلەدى. ادامنىڭ مىنەزى، جان دۇنيەسى، اسىرەسە ونىڭ ىس-ارەكەتىنىڭ جاقسى-جاماندىعى سىرتقى ءپىشىنىنىڭ سۇلۋ نە كورىكسىز ەكەنىنە بايلانىستى ەمەس ەكەنى انىق. جاعىمدى كەيىپكەرلەردى سۇلۋ، جاعىمسىز كەيىپكەرلەردى سيىقسىز ەتىپ سۋرەتتەۋ ادام ويىنىڭ بالالىق داۋىرىندەگى شىعارمالارىنا ءتان نارسە. مادەنيەتى جوعارى جازۋشىنىڭ شىعارماسىندا ءجيى ۇشىرايتىن وسى جايت ونىڭ جازۋ ءادىسىن دە ادەبيەتىمىزدىڭ بالالىق داۋىرىنەن قالعان ءبىر بەلگى سياقتى.
جازۋشى شىعارمادا جاۋ جاعىنىڭ وكىلدەرىن سۋرەتتەمەگەن. ولار وقيعاعا بايلانىستى ءار جەردە كەزدەسىپ وتىرادى. ءبىراق جازۋشى سول جىلت ەتپە قىسقا كورىنىستەردىڭ وزىنە شىنشىل بوياۋ تاۋىپ بەرە الماعان. قانشا جەردە فاشيست سولداتتارى مەن وفيسەرلەرى كورىنسە دە جازۋشى جالىقپاي-تالماي ولاردى ىلعي «سارالا جىلانعا» تەڭەيدى دە وتىرادى. مۇنىڭ ءوزى اۆتوردىڭ كوركەمدىك بوياۋىن السىرەتىپ قانا قويماي، شىعارمانىڭ رەاليستىك ارقاۋىنا الالىق ەنگىزەدى.
روماندا ءار ءتۇرلى اسەرمەن، كوركەمدىك بوياۋلارمەن جاسالعان تاماشا پەيزاج كورىنىستەرى كوپ. تەك پەيزاج جاعىنان ولقىلىق كەلتىرىپ تۇرعان كاۆكاز كورىنىستەرى عانا. جازۋشى كاۆكازدىڭ الۋان ءتۇرلى تابيعاتىنىڭ جەكە، تياناقتى ءبىر كورىنىستەرىن ءوز كوزىمەن سۋرەتتەۋدىڭ ورنىنا عانا جالپىلاما بوياۋدى جاعىپ، وزگەسىن لەرمونتوۆ مەن ابايعا سۇيەي سالعان. ال، شىعارماداعى قازاق دالاسىنىڭ تولىپ جاتقان قۇنارلى پەيزاجى، تامان تۇبەگىنىڭ شەبەر جاسالعان رەاليستىك كارتيناسى، اسىرەسە تەڭىز كورىنىستەرى ەرەكشە كوز تارتادى.
«قازاق سولداتى» رومانى كەيبىر جەكە كەمشىلىكتەرى بولسا دا، نەگىزىنەن يدەيالىق-كوركەمدىگى جاعىنان قازاق ادەبيەتىنىڭ الدىڭعى قاتارلى شىعارمالارىنا قوسىلادى.
جازۋشىنىڭ «قازاق سولداتىنان» كەيىنگى جازعان پروزالىق ءىرى شىعارماسى «ويانعان ولكە» رومانى. بۇل روماننىڭ ءبىرىنشى كىتابى قازاقستان تاريحىنىڭ وتە ماڭىزدى جانە قىزىقتى كەزەڭىنە — قازاقستاندا العاش ءوندىرىس ورىندارى اشىلىپ، ءوندىرىس جۇمىسشىلارىنىڭ پايدا بولا باستاعان داۋىرىنە ارنالعان. بۇل وسى كەزگە دەيىن قازاق جازۋشىلارىنىڭ قالامى تيمەگەن تاقىرىپ. بۇل تاقىرىپ جازۋشىدان سول داۋىردەگى قازاق حالقىنىڭ سالت-ساناسىن، ادەت-عۇرپىن ءبىلۋدىڭ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ومىرىندە قوعامدىق كۇشتەردىڭ ارا سالماعىن، ولاردىڭ ءار قيلى قارىم-قاتىناسىن دا تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتتى. قازاقستاننىڭ روسسياعا قوسىلۋىنىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحى ءۇشىن بارلىق پروگرەسسيۆتىك جاعدايىن دا جەتە ءبىلۋ قاجەت.
روماننىڭ نەگىزگى يدەياسى ۇلى ورىس حالقى مەن قازاق حالقىنىڭ دوستىعى، سول دوستىقتىڭ نەگىزگى تامىرلارى دەسەك، جوعارىدا ايتىلعان تاريحي الەۋمەتتىك جاعداي كەڭ قامتىلماي، ول يدەيانى كوركەمدىك بەينەگە كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس.
قازاقستاننىڭ روسسياعا قوسىلۋى شىن ماعىناسىنداعى پروگرەسسيۆتىك تاريحي ۇلكەن وقيعا بولدى. قازاق حالقىنىڭ بولاشاق تاعدىرى ءۇشىن بۇل وقيعانىڭ ماڭىزىن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. بۇل قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق دامۋىنا دا ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى. كوشپەلى ومىرگە، شارۋاشىلىقتىڭ ەڭ ارتتا قالۋىنا بايلانىستى عاسىرلار مىزعىماي كەلگەن ەڭ مەشەۋ قۇرىلىس — پاتريارحالدىق — رۋلىق قوعامنىڭ نەگىزىن كۇيرەتتى. ەكونوميكالىق جاعىنان قازاقستاننىڭ روسسياعا قوسىلۋىنىڭ پروگرەسسيۆتىك جاعدايى ەڭ الدىمەن ەنگەلستىڭ ايتۋىنشا «قاناۋ مەن دەسپوتيزمگە ەڭ كەڭ نەگىز» بەرىپ كەلگەن پاتريارحالدىق-رۋلىق سالتقا كۇشتى سوققى بەرۋىندە، كەيىن كەلە عاسىرلار بويى قاناۋشى تاپتار — باي-فەودالدار پايدالانىپ كەلگەن رۋلىق بۇركەنشىكتەن ارىلىپ، قازاق اۋلىنداعى كەدەي تاپتاردىڭ جىكتەلە ءتۇسىپ، ءوز مۇددەلەرىن ۇعىنا باستاۋىندا. قازاق دالاسىندا ءوندىرىس جۇمىسشىلارىنىڭ پايدا بولۋى قازاق حالقى ءۇشىن تاريحي پروگرەسسيۆتىك ءداۋىر ەكەنى انىق.
ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاقستانعا ورىس كاپيتالى كەڭىرەك كىرە باستادى. ءار جەردەگى تاۋ-كەن وندىرىستەرى اشىلدى. قازاقستاندا العاشقى جۇمىسشىلار شىقتى. ءدال سول كەزدە ناعىز جۇمىسشى تابى رەتىندە قالىپتاسپاعانىمەن، سان جاعىنان از بولسا دا — ولار بولاشاق قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ نەگىزگى ۇيىتقىسى بولدى. بۇل ءوندىرىس ورىندارىندا كاپيتاليستىك وزبىرلىق پەن قاناۋشىلىق قانشا كۇشتى بولعانمەن دە، ولاردىڭ قازاق كەدەيلەرى ءۇشىن پروگرەسسيۆتىك، جاڭالىق جاعدايى دا بولدى. قازاق كەدەيلەرى وندىرىستە جاڭا ءومىر كوردى، بايىرعى ورىس جۇمىسشىلارىمەن ارالاسىپ، سانالارىنا الدىڭعى قاتارلى ورىس ويىنىڭ جارىق ساۋلەسى كىردى.
مۇنىڭ ءوزى ەلىمىزدىڭ ريەۆوليۋسيادان بۇرىنعى الەۋمەتتىك ومىرىنە بەلگىلى ءىزىن سالدى. «ويانعان ولكە» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىن تالداعاندا وعان ەڭ الدىمەن وسى جوعارىدا ايتىلعان تۇرعىدان قاراۋ كەرەك.
رومان قاراعاندى كومىر باسسەينىنىڭ العاش تابىلۋىنان باستالادى. رومانداعى وقيعانىڭ ارناسى كەڭ. ءبىر جاعى قازاق اۋىلىنداعى بولىپ جاتقان نەشە ءتۇرلى وقيعالار بولسا، ءبىر جاعى قاراعاندى شاحتالارىنداعى ۋسپەن، اقبۇيرات مىس زاۆودىنداعى جۇمىسشىلار ءومىرى، كاپيتاليستەردىڭ ءوزارا تارتىسى، كىرەشىلەر سياقتى قوسىمشا جۇمىسشىلار ءومىرى.
بۇعان قاراعاندا اۆتور قاراعاندى ومىرىنەن ۇلكەن ەپوپەيا جازۋعا كىرىسكەن.
شىعارمادا الىنعان كەزەڭدەگى الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ باستى ءبىر بەلگىسى سول — روسسياعا قوسىلعاننان كەيىن دە قازاقستاندا پاتريارحالدىق-رۋلىق قاۋىمنىڭ قالدىقتارى كۇشتى بولدى. بايلار قولىندا قاناۋدىڭ ەڭ ءبىر كۇشتى قۇرالى — ءالى دە رۋلىق جاقىندىق. روماندا بايلاردىڭ رۋ ادامدارىن ءوز قولدارىنا ۇستاپ، ولاردى اياۋسىز قانايتىندىعى، كەدەيلەردى تاپتىق مۇددەدەن جاڭىلىستىرۋ ءۇشىن رۋ ارازدىعىن قوزدىرۋعا تىرىساتىنى نانىمدى سۋرەتتەلگەن. تاپ تارتىسىنا قارسى ەسكى قارۋى وسى رۋ ارازدىعىن قوزدىرۋدى بايلار قازاق حالقىنىڭ سول كەزدەگى ەڭ سانالى تابى العاشقى شىققان جۇمىسشىلار اراسىندا دا پايدالانباق بولادى.
ەرەكشە ەسكەرتەتىن نارسە — جازۋشى كوزى سول ءداۋىردىڭ الەۋمەتتىك ومىرىندەگى جاڭا نارسەلەردى دە قاپى جىبەرمەگەن. رۋلىق سالتتىڭ سىرتى ءبۇتىن بولعانمەن، ىشىندە تالاي وزگەرىستەر بار. كەدەيلەر ءوز مۇددەلەرىن تۇسىنگەن. قازاق اۋلىندا تاپ تارتىسى بار، سۇگىرالى مەن بۇلانبايدىڭ، ەكى بايدىڭ مۇددەسى ءۇشىن بولعان توبەلەس ۇستىندە تابىسۋى كوپ نارسەنىڭ سيمۆولى سياقتى. ەكىنشى ءبىر وزگەرىس — كەيبىر قازاق بايلارىنىڭ كاپيتاليزمگە قاراي بەيىمدەلە باستاۋى. يگىلىكتى شىن ماعىناسىنداعى كاپيتاليست دەپ ايتۋعا ءالى بولمايدى، ءبىراق بۇل فەودالدىق شارۋانىڭ مەشەۋلىگىن، بولاشاق بايلىق كاپيتاليستىك شارۋادا ەكەنىن تۇسىنگەن، تۇبىندە سوعان كەلەتىن ادام سياقتى. اسىرەسە وندا كۋپەستىك پەن فەودالدىق ارالاس، فەودالدىق ءالى باسىمىراق. بۇل ەكەۋى ونىڭ بويىندا ابدەن سىيىسىپ تۇر... ول ءبىر جاعىنان ۇلكەن كىرەگە پودرياد الىپ اقشا تاپسا، ەكىنشى جاعىنان مىڭعىرعان مالى بار دالا بايى، ءبىر جاعىنان شارۋاشىلىق سالالارىن باسقاراتىن كىرە باستىعى. ت.ب. ادامدارى بولسا، ەكىنشى جاعىنان ومار سياقتى سويىل سوعار قاراقشىلارى بار. ياعني ونىڭ شارۋاشىلىعىندا كاپيتاليستىك جانە فەودالدىق ەلەمەنتتەر ارالاس. ونىڭ فەودالدىق شارۋاشىلىعىنا كاپيتاليزم ەڭسەرىپ كىرىپ بارا جاتىر.
رومانداعى وقيعانىڭ تاريحي كەزەڭدەرىنە كەلسەك — بۇل كرەپوستنويلىق پراۆو جويىلعاننان كەيىن روسسيادا كاپيتاليزمنىڭ جىلدام دامي باستاعان ءداۋىرى. وسى كەزدە ورىس كاپيتاليستەرى شەت ايماقتارعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، ولاردىڭ تابيعات بايلىقتارىنا يە بولۋعا اسىققان-دى. ورتالىق روسسيامەن قاتار وعان قوسىلعان شەتكەرى ايماقتاردا دا ءوندىرىس ورىندارى وسە باستادى. كاپيتاليزم وتارلىق ايماقتاردا دا ءوزىنىڭ جەرلەۋشىسى — پرولەتارياتتى تۋعىزدى. ورىستىڭ جاس پرولەتارياتى ول كەزدە ءوزىنىڭ كۇرەسۋ جولىن، ازاتتىق جولىن ءالى تانىپ بولعان جوق ەدى. باستاۋشى ماركسيستىك پارتياسى دا جوق بولاتىن. ءبىراق ءومىر ءسۇرىپ تۇرعان قوعامعا قارسى نارازىلىق، كاپيتاليستەردىڭ قاناۋىنا قارسىلىق بەلگىلى تۇردە ول كەزدە بار ەدى. اقىرى ورىس قاۋىمىنىڭ الدىڭعى قاتارلى كۇرەسكەرلەرىنىڭ، ريەۆوليۋسياشىل-دەموكراتتاردىڭ جالىندى يدەيالارىنىڭ ۇشقىنى سول كەزدىڭ وزىندە جۇمىسشىلار اراسىنا جەتكەن-دى. وسى ۇشقىندى قاراعاندىعا، قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ اراسىنا ورالدان كەلگەن ورىس جۇمىسشىلارى، ولاردىڭ الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرى بىكوۆ پەن ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا الىپ كەلدى. ورالدان كەلگەن ورىس جۇمىسشىلارى ارقىلى ءبىز ريازانوۆ، سيكورسكيي، پريستاۆ سوكولوۆتاردىڭ روسسياسىن ەمەس، حالىقتىڭ روسسياسىن كورەمىز. جۇمىسشىلىق تراگەديالارى بار، ازاتتىق يدەيالارى قۇلاقتارىنا تيگەن، كاپيتاليستەرمەن كۇرەسىپ تە كورگەن ورىس جۇمىسشىلارى ۇلكەن ساياسي وقيعالاردان شەت جاتقان قازاق دالاسىنا كوپ جاڭالىقتار اكەلەدى. جاڭا تۋعان قازاق جۇمىسشىلارىنا قامقور اعا، ونەگەلى ۇستاز بولادى. ورالداعى ورىس ريەۆوليۋسيونەرلەرىنىڭ قاۋىمى ءوز ادامدارىن جىبەرەدى. شەت تۇكپىردە قاراڭعى جاتقان قازاق كەدەيلەرىنەن شىققان جۇمىسشىلاردى اياعىنان قاق تۇرعىزىپ، ازاتتىق جولىن انىق كورسەتە الماعانمەن دە ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋ جولىنداعى كۇرەستەرگە باۋليدى.
ورىس-قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ دوستىعى روماندا نانىمدى سۋرەتتەلگەن. بۇل — تاپتىق مۇددەنىڭ بىرلىگىنەن، بىرگە كورگەن ازاپتان، مۇڭداستىقتان تۋعان دوستىق. ساۋاتسىز، قاراپايىم، جاي ادامدار وسىنى ءوز ساناسىمەن، جۇرەگىمەن سەزىپ، بىر-بىرىمەن شىن جاقىنداسادى. ءبىرىنىڭ ءتىلىن ءبىرى جاقسى بىلە قويماسا دا، ءتۇسىنىپ، ۇعىنىسا الادى. قازاق جىگىتتەرى كوز بوگەر بۇدىرى جوق جاپان دالاعا العاش كەلگەن ۇي-كۇيسىز ورىس جۇمىسشىلارىنىڭ جەر ۇيلەرىنە استىنا توسەۋگە قاراعان اكەلىپ بەرەدى. العاشقى دوستىق نىشانى وسىنداي ءبىر بولماشى نارسەدەن، ءبىراق شىن ىقىلاس بىلدىرگەن ارەكەتتەن باستالادى. وسى دوستىق كۇرەس ۇستىندە نىعايا تۇسەدى. ورىس جۇمىسشىلارى قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ قالادى. ءار نارسەدە قاپتالىنا الا ءجۇرىپ، ءۇمىت كۇتكەن ىنىسىنشە باۋليدى. وسىلاي نىعايعان دوستىق ءىرى-ىرى ەرلىك ارەكەتتەر تۋعىزادى. ميحايلوۆ نيەۆوليا، بۇلانباي، بايجانداردىڭ ايدالىپ بارا جاتقان ەليزاۆەتا مەن بىكوۆتى بوساتىپ الۋى — قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ كۇرەستە ءبىراز شىنىعىپ قالعاندىعىنىڭ بەلگىسى.
كاپيتاليستەر دە ەكى حالىقتىڭ جۇمىسشىلارىنىڭ دوستىعىنان قاتتى قاۋىپتەنەدى. ولار قولدان كەلگەنشە ورىس، قازاق جۇمىسشىلارىن جاقىنداستىرماۋعا ارەكەت جاسايدى. وسى سەبەپپەن دە ءبىر جىلدان كەيىن ورىس جۇمىسشىلارىن ورالعا قايتارۋعا دەيىن بارادى.
ءبىز جوعارىدا ايتىپ كەتكەندەي، رومان سول كەزدەگى قوعام ءومىرىن كەڭ قامتيدى. وندا سول قوعامدىق باسقىشتىڭ ءار ساتىسىندا تۇرعان ادامدار سۋرەتتەلەدى. وسى ارادا ەسكەرە كەتەتىنىمىز، ءاربىر كەيىپكەردىڭ وبرازدارى تۋرالى، ءتىپتى كەيبىر وقيعالاردىڭ قورىتىندىلارى تۋرالى ۇزىلدى-كەسىلدى پىكىر ايتۋ قيىن، ويتكەنى بۇل روماننىڭ ءبىرىنشى كىتابى، ءاربىر كەيىپكەرلەردىڭ بولاشاقتا ءالى تالاي ءومىرى، ءاربىر ۇلكەن وقيعانىڭ كەلەشەككە ەتەر اسەرى، ءوربۋى بار. اۆتور رومانداعى الىنعان ءداۋىردى سۋرەتتەگەندە زامان شىندىعىن «تۇزەپ-جوندەمەي»، تاريحي وقيعالاردى ۋاقىتىنان بۇرىن تۋدىرۋعا اسىقپاي، ءبىراق شىندىقتى قويۋ ەتىپ، ءداۋىردىڭ جاڭا نىشاندارىن جانە سول جاڭانىڭ بولاشاق پەرسپەكتيۆالارىن اشىپ بەرۋگە كوپ كوڭىل بولگەن، كوپ جەرىندە جەتكىزىپ بەرە دە بىلگەن.
ءبىر كەزدە بايدىڭ قولشوقپارى بولعان بۇلانباي ەكى بايدىڭ مۇددەسى ءۇشىن بولعان ايقاس ۇستىندە ءوز قاتەسىن ءتۇسىنىپ، بۇرىنعى قاتە جولىنان بەزۋگە انت ەتكەن-دى. ءبىراق ەر كوڭىلدى، باتىر تۇلعالى بۇل جىگىت مومىن كەدەيلەردى نىساپسىز قاناپ، ەزىپ كەلە جاتقان بايلارعا قارسى تۇرۋ كەرەك، كۇرەسۋ كەرەك دەگەن ويعا جەتكەن جوق ەدى. وندىرىسكە كەلە ورىس جۇمىسشىلارىنىڭ ىقپالىمەن ول كۇرەس جولىن تانيدى، كوپ مۇددەسىنىڭ قورعاۋشىسى بولادى. باي مالىنىڭ سوڭىندا جۇرگەن، كونبىستى مالشى جاباي ءوز قورلاۋشىلارىنا قارسى ءىرى قيمىل جاسايدى. كەشە عانا ەگىندەرى رۋ باسىلارىنىڭ قولىنداعى مومىن كەدەيلەر ءوندىرىس باستىعى — «قوجايىننىڭ» الدىندا ءوز تالاپتارىن باتىل ايتىپ قالاتىن، رەتتى جەرىندە ەل ىشىندە «ارۋاعى اسقان» يگىلىك سياقتى ءىرى فەودالداردان دا ىعىسپاي ءوز مۇقتاجدارىن قورعايتىن دارەجەگە جەتەدى. وسىلاي جەكە ادامداردىڭ ءوسۋ جولى الەۋمەتتىك ۇلكەن وزگەرىستەردى جاڭارتىپ، زامانعا ءتان جاڭالىقتاردى اسەرلى ەلەستەتەدى.
رومانداعى ەڭ ءبىر ايقىن ەستە قالارلىق وبراز — بۇلانباي وبرازى. بۇلانباي باسىندا قازاق حالقىنىڭ تولىپ جاتقان جاقسى قاسيەتتەرى جيناقتالعان. ول اق كوڭىل، ادال، ادامگەرشىلىگى كۇشتى جىگىت، تەك قانا بىلەكتى جىگىت ەمەس، ۇلكەن، كەڭ جانى بار، ءىرى قايرات يەسى، قيىن-قىستاۋدا مويىمايتىن ەر مىنەزدى ادام. ول ءوزىنىڭ وسى قاسيەتتەرى ارقىلى وندىرىستەگى قازاق جىگىتتەرىنە باسشىلىق ەتەتىن دارەجەگە كوتەرىلەدى، الدىڭعى قاتارلى ورىس جۇمىسشىلارىمەن شىن دوس بولادى. بۇلانبايدىڭ قازاق ساحاراسىنان الىپ كەلگەن كەسەك مىنەزى سول كۇيىندە قالىپ قويماي، ونىڭ ءوي-ورىسىنىڭ كەڭىپ، جارىق ساۋلەگە شىن تالپىنعانىن روماننىڭ ءون بويىنان ىلعي سەزىپ وتىرامىز.
ول ورالعا قايتپاق بولعان ورىس جۇمىسشىلارىنا:
«قايتاتىن بولعاندارىڭ قازاق جۇمىسكەرلەرىنە قاتتى باتادى. ءبىراق وعان دەيىن انانى-مىنانى ۇيرەتىپ كەتپەيسىڭدەر مە؟ ءبىر ءىز سالىپ بەرسەڭدەر، اداسىپ-اداسىپ بولسا دا قايتا تاۋىپ الارمىز...» —دەيدى. بۇل ءبىر جاعىنان دۇرىس ءومىر جولىن تاۋىپ، ورىس جۇمىسشىلارىنىڭ ارقا سۇيەر اعا، جول كورسەتەر ۇستاز ەتكەن ادامنىڭ ءسوزى بولسا، ەكىنشى جاعىنان كوپشىلىك قامىن، ونىڭ بولاشاعىن قالاعان باسشىنىڭ ءسوزى. بۇل كەشەگى ەل اراسىندا بىلەك قايراتىمەن عانا تانىلعان بۇلانبايدىڭ بۇگىندە ويلى باسشى بولعانىن تانىتادى.
اقىرى بۇلانبايدىڭ جولداستارىمەن قوسىلىپ ايدالىپ بارا جاتقان ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا مەن بىكوۆتى جاندارمنىڭ قولىنان بوساتىپ الۋى جاي عانا قىزبا كوڭىل، وجەت ويدان تۋعان دارقان ەرلىك ەمەس، ساياسي قيمىل.
رومانداعى ەڭ ءبىر تارتىمدى، شەبەر جاسالعان — بايجان وبرازى. مۇنىڭ ءوزى سىرت قاراعاندا جاقسى مەن جاماننىڭ ورتاسىنداعى ارالىق وبراز بولعانمەن، تۇپتەپ كەلگەندە جاعىمدى كەيىپكەر. بايجان كۇلدىرگى كەيىپكەر. اۆتور كەيدە جىلى، كەيدە رەنىشتى كۇلكىمەن سول ءداۋىردىڭ قاتارداعى ءبىر مومىن ادامى بايجاننىڭ بويىنداعى سول زاماننان، ورتاسىنان مۇرا ەتكەن كەمىستىكتەرىن مىنەي وتىرىپ، كەيدە ونىڭ ءوزىنىڭ جەكە باسىنداعى ولپى-سولپىلىعىن اجۋالاي وتىرىپ، حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىنان شىققان قالتقىسىز اق كوڭىل، مەيىربان ادامدى كورسەتەدى. وسى ادامنىڭ بىكوۆ، بۇلانبايلارمەن نيەتتەس بولۋىنىڭ ءوزى جۇمىسشىلاردىڭ العا قويعان ماقساتىنىڭ حالىقتىڭ قالىڭ بۇقاراسىنىڭ تىلەگىنە ۇندەس ەكەنىن كورسەتەدى. بايجان — ءوزىنىڭ قانىمەن دە، سولىمەن دە، سىرتقى قيمىل ارەكەتىمەن دە، ىشكى وي دۇنيەسىمەن دە جەكە دارالانىپ، تالانتتى جاسالعان ناعىز جاندى وبراز. وسى وبراز ارقىلى اۆتوردىڭ جالپى وبراز جاساۋداعى شەبەرلىگى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە شىنايى يۋموريستىك تالانتى دا ايقىندالا تۇسەدى. بۇرىنعى شىعارمالارىندا ع. مۇسرەپوۆتىڭ كۇلكىسى ورىنسىز اششىلاۋ، شىم-شىمداپ شاعىپ الاتىن تىكەنەكتەپ كەلۋشى ەدى، ال بۇل جولى جازۋشى ءوز جانىنان ساۋلەسى جان سەرگىتەتىن شاپاعاتتى جىلى كۇلكى تاپقان.
روماندا ورىس ريەۆوليۋسيونەرلەرى مەن ورىس جۇمىسشىلارىنىڭ وكىلدەرى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا مەن شيلو قارت جاقسى قاسيەتتەرىمەن كورىنەدى. ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا دەكابريستەردەن باستالعان ورىس ريەۆوليۋسيونەرلەرىنىڭ ۇرپاعى. ول دەكابريستىڭ قىزى بولىپ، اكە جولىن قۋسا دا، ارينە، دۆوريان ريەۆوليۋسيونەرى ەمەس، جەتپىسىنشى جىلدارداعى ريەۆوليۋسياشىل — رازنوچينەستەر توبىنان. اۆتور ەليزاۆەتانى ريەۆوليۋسيا جولىنا شىن بەرىلگەن، حالىق باقىتى ءۇشىن ءوز ءومىرىنىڭ بار قىزىعىن قۇربان ەتكەن، كىرشىكسىز تازا جاندى ادام ەتىپ سۋرەتتەيدى. ءبىز ەليزاۆەتانىڭ باسىنان ەڭبەكشى حالىققا دەگەن ۇلكەن ماحابباتتى، كۇرەستەگى تاباندىلىقتى كورەمىز. ول قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ اۋىر ءحالىن ۇققان، وزىنە بۇرىن بەيتانىس، ادەت-سالتى بولەك حالىقتى تەز تانىپ، جاتسىنباي شىن سۇيگەن ادام. جۇمىسشىلار اراسىنداعى ىستەرى ونىڭ كۇرەسكەرلىك قاسيەتىن كورسەتسە، بايجان ۇيىمەن ارالاسىپ، بايجان بالالارىنا دەگەن ىقىلاسى ادامشىلىق قاسيەتتەرىن تانىتىپ، ەليزاۆەتا وبرازىن تولىقتىرا تۇسەدى.
شيلو قارت ءومىردىڭ اششىسىن كوپ تاتقان ادام. زاماننىڭ بار اۋىرتپالىعىنا، زۇلىمدىعىنا اششى مىسقىلمەن جاۋاپ قايىرادى. سول وتكىر ءتىلىن رەتتى جەرىندە وكىمەت پەن داۋلەت يەلەرىنە دە قاداپ الۋدان تايىنبايدى. ءبىراق ول جارقىن بولاشاقتان كۇدەر ءۇزىپ، ارەكەتتەن بەزىنگەن ادام ەمەس، قايتا ريەۆوليۋسيونەرلەرمەن نيەتتەس، كۇرەسكە دايىن جۇمىسشى. ونىڭ اششى مىسقىلى مەن ءزىلدى ىزاسى ءومىردىڭ زۇلىمدىق جاعىنا ارنالسا، تىلەگى ءبىر جۇمىسشى جولداستارىنا دەگەن شىن ىقىلاسى، مەيىربان جانى بار.
بۇلانباي، بايشەگىر، جاباي، سەيىت سياقتى قازاق جۇمىسشىلارى جارىققا تالپىنعان جاس وسىمدىكتەي الدىڭعى قاتارلى ورىس جۇمىسشىلارىنا بەيىمدەلەدى؛ ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، بىكوۆ سياقتى سانالى كۇرەسكەرلەردەن ۇلگى-ونەگە الۋعا ىنتىعادى. بۇلارعا قاراما-قارسى پوليۋس ەسەبىندە قاناۋشى تاپتاردىڭ وكىلدەرى تۇر. وبىر كاپيتاليست ريازانوۆ وبرازى ارقىلى اۆتور قاناۋشىلار دۇنيەسىنىڭ ايۋاننىڭ سيپاتىن اشكەرەلەيدى. ريازانوۆ وبرازى ەرەكشە ءبىر ادىسپەن جاسالعان. روماننىڭ باس جاعىندا ءبىر كورىنگەنى بولماسا ول وقيعاعا ءوز باسى تىكە ارالاسپايدى. ءبىراق سوناۋ ورال، پەتەربۋرگ جاعىندا جۇرگەن ريازانوۆتىڭ كىم ەكەنىن وقۋشى سىرت حاباردان جاقسى ءبىلىپ الاتىن سياقتى. اۆتور العاشقى كەزدە وقۋشىنىڭ كوز الدىنا ريازانوۆتىڭ ءتۇر-سيپاتىن ءبىر كورسەتىپ الدى دا ونىڭ وبرازىن ءىس ناتيجەلەرى ارقىلى اشادى. ريازانوۆ «جۇمساق قوڭىر داۋىستى، كەربەز كيىنەتىن، ەزۋ تارتقانىنا دەيىن اقسۇيەك ەكەنىن كورسەتىپ تۇراتىن» ادام. ول ەش ۋاقىتتا داۋسىن كوتەرمەيتىن، ادەپپەن سىپايى عانا سويلەسەتىن، ءتىپتى سامارقاۋلاۋ كىسى سياقتى. ءبىراق ونىڭ سىپايى نازىك قولى مىڭداعان ادامنىڭ قان مەن ءسولىن سىعىپ الىپ جاتسا، جىميىپ كۇلىمسىرەگەندە وزىنەن قورقاۋدىڭ ازۋى كورىنەدى. ونىڭ ءوزى كورىنبەگەنمەن تويىمسىز وزبىرلىعى، قارا جۇرەك قاتالدىعى روماندا ىلعي ەلەس بەرىپ وتىرادى. پاسىق، ارام، قاتال، جەكسۇرىن سيكورسكيي ريازانوۆتىڭ سەنىمدى وكىلى عانا ەمەس، ونىڭ قارايعان كولەڭكەسى، ءبىر قاسيەتى سياقتى. ياعني سۇمىراي سيكورسكيي ارقىلى وقۋشى ريازانوۆتىڭ كىم ەكەنىن تانيدى. ال، ريازانوۆ بەينەسى ارقىلى كاپيتاليزمنىڭ قورقاۋلىق زاڭى ايقىن كورىنەدى.
رومانداعى كاپيتاليزمنىڭ ەكىنشى ءبىر وكىلى نيكون ابراموۆيچ ۋشاكوۆ، اۆتوردىڭ سۋرەتتەۋىنە قاراعاندا بۇل جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان كوبەڭ كاپيتاليست. ورتا قولدى، ۇساق كۋپەستەر اراسىنان شىعىپ، بايلىقتىڭ ءدامىن تاتىپ، ۇلكەن ءوندىرىس يەسى بولۋعا بوي ۇرعان ادام. اۆتور ونىڭ سيپاتىن بىلاي بەرەدى: «قىزىلجار بايى نيكون ۋشاكوۆ قازاق دالاسىن كوپتەن بەرى كوكجال بورىدەي كەزىپ جۇرگەن ادام ەدى. بار قوماعايدىڭ ادەتىنشە، كوپ جورتتى، كوپكە كەزدەستى، كوپتى تاپتى. بار بايلىعى قارپۋسىز قايماعى مەن جاتقان قازاق دالاسىنا قادالا باستاعان كوپ كوزدىڭ الدىن وراپ، سارىارقانىڭ ءاربىر قىرقاسىنا ءبىر قازىق قاعىپ، كومىردى تەمىرگە، تەمىردى مىسقا، مىستى قورعاسىنعا قوساقتاپ، ارقانداپ تاستادى».
ۋشاكوۆتىڭ بويىندا كاپيتاليزم دۇنيەسىنە ءتان تويىمسىز وبىرلىق، قۇنىققان قىزىلشىلدىق قاسيەتتەر مول اڭعارىلادى. ءبىراق بۇل قورقاۋلار دۇنيەسىنىڭ بار ارامدىعىن، ەكىجۇزدىلىگىن بويىنا تولىق ءسىڭىرىپ بولا قويماعان، ءالى دە ادامشىلىق نىشاندارىنان تۇگەل جۇرداي بولا قويماعان تيپ. ۋشاكوۆ وبرازىنىڭ قيلى-قيلى قاتپارى كوپ. ول جۇمىسشىلارمەن ولاردىڭ ءوز تىلىندە سويلەسە بىلەدى. جاي قازاق بۇقاراسىمەن كەزدەسكەندە دە ءتىلىن تاۋىپ كەتىپ وتىرادى. ءبىراق وسى سىرتقى كورىنىستى «بۇقارا شىندىعىنىڭ» ءوزى ونىڭ بايۋ جولىنداعى ءتاسىلى ەكەنى انىق. ريازانوۆ پەن ۋشاكوۆ اراسىنداعى تارتىستىڭ ءبىرى جۇمىسشىلاردىڭ جالاقىسىن كەمىتۋ جونىندە بولادى ۋشاكوۆ قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ جالاقىسىن كەمىتكىسى كەلمەيدى. قازاق اراسىنان تۇپكىلىكتى مامان جۇمىسشىلار شىعارۋ ويىن كوزدەيدى. مۇنىڭ بۇل ارەكەتى «اتقا سۇلىنى ءتاۋىر بەرسە، جۇمىستى جاقسى ىستەيدى» دەگەن ويدان تۋعان، ءبىراق كەي كەزدەردە ول وسى ويىنان جوعارىراق، كوتەرىلمەك بولادى. ونىڭ قازاق بالالارى ءۇشىن كومپانيا مەكتەبىن اشۋى دا وسىعان مىسال. ءبىراق كاپيتاليزمنىڭ ءوز زاڭى بار، ول زاڭ — ادام ايتقىسىز قاناۋ ارقىلى بارىنشا بايۋ زاڭى. ۋشاكوۆتىڭ ماردىمسىز جاقسىلىعى مەن شولاق بۇقاراشىلدىعى وسى زاڭمەن تۇيىسكەندە كۇل-تالقان بولادى. ۋشاكوۆ — جان-تانىمەن كاپيتاليست. سوندىقتان دا ونىڭ جوعارىداعى اتالعان «يگىلىكتى ىستەرى» بايۋ ماقساتىنا قارسى كەلگەندە، ونى ول ءوز قولىمەن جويادى. ۋشاكوۆتىڭ مورالدىق جاعىنان قۇلاۋى، اقىرى ءوزى كۇش سالعان ىستەرىن ءوز قولىمەن جويىپ، ءوزىن سورلاتقان ريازانوۆقا بوسقا يتارشى بولۋى بايلاردىڭ شولاق دەموكراتيزمىنىڭ قۇنىن انىق كورسەتەدى.
ەكىنشى جاعىنان ۋشاكوۆتىڭ كومپانيا مۇشەلىگىنەن قۋىلۋى دا سول زاماننىڭ ءبىر شىندىعى. ويتكەنى ول كەزدە قازاق دالاسىنا روسسيانىڭ ءىرى كاپيتاليستەرى كىرە باستادى. ارينە، ولاردىڭ جەرگىلىكتى كۋپەستەرى، شاعىن پرەدپرينيماتەلدەردى جالماپ جۇتىپ وتىرعاندارى دا شىندىق.
اۆتop وسى كاپيتاليستەرمەن قاتار سول كەزدەگى پاتشالىق روسسيانىڭ توپىراعىندا تۋعان سيكورسكيي، پريستاۆ سوكولوۆ، اكۋلا، زۋبوۆ سياقتى جەكسۇرىن جاۋىز تيپتەردى دە كورسەتە كەتەدى.
جازۋشى ورىس كاپيتاليستەرىمەن قاتار قازاق بايلارىنىڭ دا تيپتەرىن جاساعان. روماندا سۋرەتتەلەتىن ەكى باي جۇمان مەن يگىلىك وزدەرىنىڭ قوعامدىق جاعدايلارىندا، ىس-ارەكەت، وي-پىكىرلەرىندە دارالانىپ، اسىرەلەنىپ الىنعان. جۇمان قازاقتىڭ ناعىز پاتريارحالدىق ەسكى فەودالى بولسا، يگىلىك جاڭا جاعدايعا، ساۋدا-ساتتىققا بەيىمدەلگەن باي. جۇمان وتە دورەكى، اقىلى شولاق، توڭمويىن تومىرىق ادام بولسا، يگىلىك كورەگەن، ايلالى، سابىرلى، اككى ادام. اۆتور بۇل ەكەۋىنىڭ الەۋمەتتىك بەت الىسىن عانا قارسى قويمايدى، ولاردىڭ مىنەز-قۇلىقتارىن دا، اقىل دارەجەلەرىن دە قاراما-قارسى قويادى. جۇمان وبرازىن جاساعاندا اۆتور ساتيرالىق اششى سىقاققا كوتەرىلىپ، ونىڭ اقىماقتىعىن، الاڭعاسار ادۋىندىعىن قاتتى اشكەرەلەيدى. يگىلىك باي جۇماننىڭ قاراما-قارسى ءپوليۋسى. ول ەڭ الدىمەن پاتريارحالدىق شارۋاشىلىقتىڭ بولاشاعىن، ونىڭ كوپكە توتەپ بەرە المايتىنىن تۇسىنگەن بولاتىن. ونىڭ ءبىر كەزدە كەنەسارى قيمىلىن جاقتاماعاندىعى دا وسىندا. ول بەتىن نەگىزىنەن كاپيتاليزمگە قاراي بۇرسا دا رۋلىق پاتريارحالدىق سالتتىڭ جۇقاناسىنداعى وزىنە پايدالى جاقتارىن سارقا پايدالانادى. ونىڭ ءداۋىرىنىڭ نەگىزگى قاينار بۇلاعى دا سول. رۋلىق، سالتتىڭ بۇركەنشىكتەرى، قازاق دالاسىنداعى مەشەۋ قوعامدىق قارىم-قاتىناس وعان ءالى دە وتە پايدالى. يگىلىك سىرت قاراعاندا قۇشاعى كەڭ، قايىرىمى مول كىسى سياقتى كورىنگەنمەن، ونىڭ وبىرلىعى مەن وزبىرلىعى جۇماننىڭ وبىرلىعىن ون وراپ الادى. ول ناعىز قۇشاقتاپ وتىرىپ تۇنشىقتىرىپ ولتىرەتىن جاۋىزدىڭ ءوزى.
اۆتور يگىلىكتى وتە مادەنيەتتى ادام ەتىپ سۋرەتتەيدى. قازاق بايى كاپيتاليزمگە قاراي قانشا بەيىمدەلسە دە كۇلدىبادامداۋ بولۋى كەرەك سياقتى ەدى. قۋلىق-سۇمدىعىن، قۇلقىنىن قانشا جاسىرسا دا كەي كەزدە ءدال ءوز مىنەزىنەن دالا جىرتقىشىنىڭ ازۋى كورىنىپ قالۋى كەرەك ەمەس پە؟
ەكىنشى جاعىنان قازاق دالاسىندا ءوندىرىس ورناۋىن، كەدەيلەردىڭ جۇمىسقا بارۋىن يگىلىك ىلعي جاقتاپ وتىرادى. جۇمىسقا بارعان كەدەيلەردىڭ بۇرىنعى مومىن شارۋا ەمەس ەكەندىگىن، ولاردىڭ بىرلەسىپ بىر-بىرىنە پانا بولارلىق دارەجەگە جەتكەنىن يگىلىك كورمەيدى ەمەس. سەيىت، جاباي، بۇلانباي بالاسى نارتاي سياقتىلار يگىلىككە قارسى بوي كورسەتىپ تە كەتەدى. وسى سياقتى قازاق دالاسىنا ەنگەن، يگىلىكتەرگە جاعىمسىز جاڭالىقتار يگىلىك باسىندا قايشىلىق، نارازىلىق تۋعىزۋعا كەرەك ەدى. زاماننىڭ جاڭا نىشانى وعان بايلىق پەن داۋلەت قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە كەيبىر قاۋىپتەر اكەلە جاتقانىن سەزسە كەرەك ەدى. وسى جاعداي ونى زاڭدى تۇردە سيكورسكييلەر لاگەرىنە اپارىپ، قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ قيمىلىنا قارسى وداقتاس ەتۋگە كەرەك ەدى. ءبىراق روماننان ءبىز ونى كورە المايمىز. مۇمكىن، اۆتور مۇنى ەكىنشى كىتاپتا ءسوز ەتەتىن بولار، ءبىراق ءبىرىنشى كىتاپتا بۇل جاعدايدىڭ ەش ءبىر ەرتەلىگى جوق، قايتا كەرەك سياقتى. ءبىرىنشى كىتاپتا اۆتوردىڭ بىر-ەكى جەردە ءوز سوزىمەن عانا ايتىپ كەتكەنى بولماسا، سىرتقى ءتۇرى يمان ءجۇزدى، قايىرىمدى يگىلىكتىڭ ىشكى پسيحولوگياسى ايقىن كورىنبەيدى. ونىڭ ازۋ ءتىسى مەن قاندى شەڭگەلى بۇركەۋلى قالعان.
جازۋشى سول كەزدەگى قازاق اۋلىنىڭ ءومىرىن، الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستارىن، تۇرمىس سالتىن ساراڭ دا بولەك ايقىن بوياۋلارمەن سۋرەتتەيدى. ءبىر جاعىنان قازاق جالشىلارىنىڭ اۋىر تۇرمىسىن، حال-جاعدايىن سۋرەتتەسە، ەكىنشى جاعىنان سەيىت سياقتى شاعىن قورعانسىز شارۋالاردىڭ كەدەيلەنۋ پروسەسىن، ومار سياقتى وبرازداردىڭ قوڭدانىپ، بايۋ پروسەسىن دە كورسەتەدى؛ ياعني سول قاۋىمنىڭ ىشكى ومىرىندەگى وزگەرىستەردى انىق كورسەتۋگە تىرىسادى.
فەودالدىق ەلدەردىڭ ەجەلگى تراگەدياسى — ايەلدەردىڭ باس ازاتتىعى بولماۋى دا روماندا قامتىلعان. بۇل نازىكەش باسىنداعى وقيعا. بۇل وقيعا دا وتە تراگەديالىق جاعدايدا الىنعان. مۇندا بويجەتكەن قىزدى ءوزى سۇيمەگەن باي بالاسىنا نە بولماسا بايدىڭ توقالدىعىنا بەرۋ سياقتى وتكەن داۋىردە ءجيى كەزدەسەتىن وقيعالار عانا ءسوز بولمايدى، دەنى ساۋ، ءون بويى ءومىر كۇشىنە تولى سۇلۋ قىزدى جاراتىلىسىنان كەمىس، رۋحاني ناقۇرىس ماجنۇنگە قوسۋ سياقتى جالپى ادام تابيعاتىنا قارسى وقيعا قوزعالادى. وسى فاكتىنىڭ ءوزى ەسكى قازاق ومىرىندەگى ۇلكەن قاسىرەتتىڭ ءبىرى. بۇل وزبىرلىق زاماننىڭ، فەودالدىق قوعامنىڭ ايەل باسىنا جاساعان قىسىمنىڭ شەگى، ەڭ جيرەنىشتى كورىنىسى ەدى. ءبىراق بۇل وقيعا سۋرەتتەۋ كۇشى جاعىنان قوعامنىڭ ومىردەگى جاۋىزدىقتى بارىنشا ورتەي اشكەرەلەيتىن، ادام جانىن تەبىرەنتەتىن جالىندى پامفلەتتى كۇشكە جەتە الماعان. ونىڭ ەڭ نەگىزگى ءبىر سەبەبى نازىكەش وبرازىنىڭ ولقىلىعىندا. اۆتور نازىكەش تاعدىرىن، ونىڭ بارلىق وي-ارمانىن، ىس-ارەكەتىن اسەرلى كورسەتە الماعان. نازىكەش تاعدىرى باسىنان-اق وقۋشىنى قىزىقتىرىپ اكەتە المايدى. بالعىن سۇلۋ قىزدىڭ اسەم سىرتقى قيمىلى مەن كەيبىر نازدى، تارتىمدى مىنەزدەرى عانا كورىنەدى. جاس كەزىنەن-اق باسىنا تاعدىردىڭ تالاي اۋىرتپالىعى تۇسكەن قازاق قىزىنىڭ جان سىرىنا اۆتور وقۋشىسىن دۇرىستاپ قاندىرا المايدى. نازىكەشتى جارىمجان تىلەۋكەگە ايتتىرۋ دا جانە نازىكەشتىڭ ودان قۇتىلىپ كەتۋى دە وڭاي، قاتارداعى وقيعا دارەجەسىندە سۋرەتتەلگەن. مىنە سوندىقتان دا الەۋمەتتىك زور ماڭىزى بار وقيعا جانە ادەبيەت ءۇشىن دە وتە ءبىر ۇتىمدى ماتەريال، سولعىن بولىپ شىققان.
جازۋشى ارتتا قالعان مەشەۋ پاتريارحالدىق ءومىر تۋعىزعان قۋلىق-سۇمدىق، كەرەناۋلىق، جالقاۋلىق، ناستىق سياقتى مىنەزدەردى دە تارتىنباي كورسەتەدى. قازاق اۋىلىنىڭ وتكەن ءومىرى يديلليا ەمەس، ونىڭ تولىپ جاتقان جاعىمسىز قاسيەتتەرى بولدى. تۇرسىنباي سياقتى ەكى قوجاعا بىردەي قىزمەت ەتىپ، ول ەكەۋىن بىر-بىرىنە ساتىپ، ەل اراسىنان بۇلىك ىزدەپ جۇرەتىن الاياق زىمياندار — سول ءداۋىر تۋعىزعان ءبىر بەلگى. بولىس، بيلەردىڭ توڭىرەگىندەگى جۇرگەن، ەڭبەكسىز كۇنەلتۋگە بەيىمدەلگەن ارامتاماقتار دا بويلارىنا ءتان مىنەزدەرىمەن كورىنەدى. بولىس توڭىرەگىندەگى جارامساق، جاندايشاپتاردى اۆتور بىلاي سۋرەتتەيدى: «بىرتىق بەت سەمىز قارا جىگىت وردابايعا ادەيى ۇتتىرعىسى كەلىپ، وڭاي كۇيىپ كەتىپ وتىر. بۇل كىرەشى ءىبىرايدىڭ بالاسى بوتاقارا. وردابايدىڭ نوكەرى بولۋعا قۇمارتىپ جۇرگەن جىگىت... شەنقۇمار، مانساپقور توپتىڭ ءومىر يەسىنە، جاعىمپاز بەيشارا مىنەزى دە وسى: كۇرەسسە — جىعىلادى؛ ويناسا — ۇتىلادى؛ قالجىڭداسا — جەڭىلەدى. ۇتىلار جاعىنا، جەڭىلەر جاعىنا ءوزى بەيىمدەلە بەرەدى. قاتارعا سونىسىمەن قوسىلادى، سونىسىمەن ازامات اتالادى». اۆتور جارامساقتارعا وسىلاي ولتىرە بەرگەن مىنەزدەمەسىن ولاردىڭ پسيحولوگياسىن اينىتپاي كورسەتەتىن شەبەر ديالوگتار ارقىلى كوركەم تۇردە دالەلدەيدى:
— اپىر-اي بولىسەكەڭ ءتىپتى قورىقپايدى!
— ءبىلىپ وتىرادى.
— مىرزانىڭ تەڭگەلىكتەرى قالاي ادەمى دوڭگەلەيدى ءوزى!
— كىمگە بارا جاتقانىن بىلەتىندەي زىرلاپ كەتتى! — دەسىپ وردابايدىڭ جاندايشاپتارى ءماز بولىپ قالدى.
وسىعان وراي اتىنىڭ سىرى وزىنە ءمالىم، وسى جارامساقتاردىڭ تابىنعان قوجاسى دا ار-ۇياتقا سىيمايتىن ءىستى كورىنە كوزگە ىستەيدى. ۇياتسىز ىستەرىنىڭ قوشەمەتشىلەرىنە ۇنايتىنىن بىلە تۇرىپ ماقتانمەن ىستەيدى.
وتىرىكشى، ۇرلىقشى، قويانجۇرەك مۇساقاي دا سول جاماننىڭ مىنەزىنە ۇناعانداردىڭ ءبىرى. اقىرىندا ونىڭ تىم ءتاۋىر ساۋداگەر بولا باستاعانى دا وسىدان.
قاۋىمعا ىستەرلىك ونشا كوپ زيانى بولماسا دا، ءتىلىن بەزەپ قىسىر سوزبەن مال تاپقىسى كەلگەن جارامسىز ادەپ تە بەردەننىڭ بويىنا سول زاماننان سىڭگەن ەدى. ونداي قىسىر ءسوزدىڭ ۇلگىسىن جازۋشى اسا ءبىر العىر بايقامپازدىقپەن، وتە شەبەر بەرەدى. جاز بويى تۇك تابا الماي قىسىلىپ جۇرگەن بەردەن اڭشى، ءاربىر ءىسى وڭالماي جۇرگەن ادامنىڭ بايىرعى ادەتىنشە، ۋشاكوۆتى سوزبەن قارىق قىپ تاستاعىسى كەلىپ، وزگەلەردەن بۇرىن سويلەپ كەتتى:
«باۋىرىم ۋشاكوۆ، بيىل قۇداي بەرەيىن دەپ تۇر ساعان. ءبىرجولا ۇيە سالماسا ءقايتسىن! سۋىر دەگەنىڭىز قاپتاپ كەتىپتى، ادام اياعىن سالماعان جەردەي ون بەس ۇيا وردالى سۋىر اپان قازىپ جاتقانىن كورىپ كەلدىم. ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ءبىر بۇيراتىم بار ەدى، سونى اشەيىن جان-جاعىنان كەۋلەپ بارادى ەكەن... ول جەردەن بىردەمە شىقپاي قويمايدى ەندى، قۇداي قوسسا ءبىر قويىڭىز بەردەنگە قاراپ ماڭىراپ تۇرعان شىعار...»
روماندا سول قوعامداعى ايەلدەر جاعدايى: ولاردىڭ تەڭسىزدىك ءحالى، اۋىر ءومىرى دە قامتىلعان. قازاق ايەلدەرىنىڭ سەمياداعى، قوعامداعى پراۆوسىزدىعى، ولاردىڭ بايلاردىڭ ەسىگىندەگى كورگەن قورلىعى كوپەي، كۇنشە، نازىكەش ت. ب. باسىنداعى حال ارقىلى ايقىن سۋرەتتەلگەن.
رومان ءوزىنىڭ كوركەمدىگى جاعىنان قازاق، ادەبيەتىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسارلىق شىعارما. جازۋشى قازاقتىڭ ادەبي ءتىلىنىڭ كوركەم ويىنىڭ سوڭعى تابىستارىن ورىندى پايدالانعان. بۇل كىتاپ ءوزىنىڭ جازىلۋ مادەنيەتى جاعىنان دا كوپتەگەن قازاق جازۋشىلارىنا ۇلگى بولارلىق دارەجەدە. قاي شىعارمانىڭ بولماسىن كوركەمدىك جاعىن تالداعاندا ونى شىعارمانىڭ نەگىزگى يدەياسىنىڭ ىسكە اسىرىلۋىنان، نەگىزگى تارتىستاردىڭ دۇرىس ورىستەپ شەبەر شەشىلۋىنەن، وبراز جاساۋ ادىستەرىنەن — قورىتىپ ايتقاندا شىعارمانىڭ جالپى يدەيالىق قۇندىلىعى مەن ماڭىزدىلىعىنان ءبولىپ الىپ قاراۋعا بولمايدى. بۇل شىعارمانىڭ كوركەمدىك قاسيەتىن ايتقاندا ءبىز ەڭ الدىمەن اۆتوردىڭ سول كەزدەگى قوعامدىق ومىردەگى وقيعالاردى دۇرىس كورە بىلگەنىن، الەۋمەتتىك كۇشتەردى ءارقايسىسىنىڭ ءوز ورىندارىنا ساي سۇرىپتاپ الا بىلگەنىن، جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان تاريحي كۇشتەردىڭ بولاشاعىن دۇرىس اڭعارتا بىلگەنىن ايتامىز. ەكىنشىدەن، شەبەر سۋرەتشىنىڭ قولىنان شىققان تولىپ جاتقان تاماشا وبرازدار جاساعانىن ايتامىز. ءتىل جازۋشىنىڭ يدەياسىن كوركەم بەينەگە كەلتىرۋدەگى ەڭ نەگىزگى قۇرال ەكەنى انىق. روماننىڭ ءتىل مادەنيەتى ماماندىعىنان الدىڭعى قاتارلى ادەبيەتكە ساي.
عابيت مۇسرەپوۆتىڭ جازۋشىلىق ومىرىندە بۇل رومان كەزەڭدى شىعارما بولاتىنى انىق. جازۋشى سوڭعى كەزگە دەيىنگى شىعارمالارىندا قوعامدىق ومىرگە وسىنداي تەرەڭ بويلاپ، ونى وسىنشا كەڭ قامتي العان جوق-تى. سونىمەن بىرگە جازۋشىنىڭ كوركەمدىك قۇرالىنىڭ، ءتىل مادەنيەتىنىڭ كوپ ەكەندىگىن كورەمىز. مۇسرەپوۆ جولداستىڭ وسىعان دەيىنگى ءبىر ەلەۋلى شىعارماسى «قازاق سولداتى» رومانىندا الەۋمەتتىك وقيعالار كوبىنەسە اۆتور تاراپىنان باياندالاتىن دا، كەيىپكەرلەردىڭ وبرازدارى دا اۆتور ايتقان مىنەزدەمەلەرمەن بەرىلەتىن. ال، «ويانعان ولكە» رومانىندا ۇلكەندى-كىشىلى وقيعالاردىڭ ءبارى كەيىپكەرلەردىڭ تاعدىرى مەن ىس-ارەكەتتەرى ارقىلى بەرىلىپ، ادام وبرازدارى ارەكەت، قيمىل ۇستىندە اشىلادى.
جالپى قازاق ادەبيەتى ءۇشىن ەرەكشە ەسكەرەتىن نارسە، اۆتور ءوز بوياۋىن بىلاپىتتاماي ورنىمەن پايدالانادى. ءار وقيعانى، تابيعات پەن ادام سۋرەتتەرىن، ادامنىڭ وي قۇبىلىستارىن، قارىم-قاتىناستارىن سۋرەتتەگەندە ورىنسىز اسىرەلەمەي، كوركەمدىك دالدىككە، اسەرلىلىككە تىرىسادى.
ءار ادامنىڭ قيمىلى — مىنەزى مەن تۇلعاسىنا ساي؛ ىس-ارەكەتتەرى دە ءوز بويىنا شاق كەلىپ وتىرادى، سويلەگەن ءسوزى دە — وي-ورىسىنە، جان قۇبىلىسىنا لايىقتى كەلەدى. وسىدان بارىپ رومانداعى كوپ وبرازدار جەكە-جەكە دارالانىپ، جاندى اسەرلى تۇردە ەستە قالارلىقتاي دارەجەگە كوتەرىلەدى. جۇمان، يگىلىك بايلار، بايجان، بۇلانباي سياقتى باستى كەيىپكەرلەر عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ساندىباي شەبەر، جۋان سارى قولباڭ، پريستاۆ سوكولوۆ سياقتى ۇساق كەيىپكەرلەر دە ءوز كەلبەتىمەن ەستە قالادى.
بۇل شىعارمانىڭ كوركەمدىك جاعى تۋرالى ايتقاندا ەرەكشە ءبىر كوڭىل بولەتىن نارسەلەر ديالوگتار. كەيىپكەرلەردىڭ ديالوگتارى شەبەر جازۋشىنىڭ قولىندا شىعارمانىڭ نەگىزگى يدەياسىن اشۋداعى كۇشتى قۇرال. ديالوگتار ارقىلى كەيىپكەردىڭ جاندى وبرازدارى اشىلادى. ديالوگ ولاردىڭ ءوي-ورىسىنىڭ، مىنەز-قۇلىقتارىنىڭ، جان قۇبىلىستارىنىڭ ايناسى. بۇل شىعارمادا ءاربىر كەيىپكەر ءوز تىلىمەن جانە سول زاماننىڭ تىلىمەن سويلەيدى. بۇلانباي سوزدەرى ءوزىنىڭ مىنەزى مەن قيمىلىنا ساي ءىرى كەلسە، بايجان سوزدەرى دە ءوز بويىنا شاق. جۇمان سوزدەرى داراقى، اڭعال كەلسە، يگىلىك سوزدەرى بايىپتى، سابىرلى، قالتارىسى كوپ جۇمباقتى كەلەدى. شىعارماداعى ورىس كاپيتاليستەرى مەن ورىس جۇمىسشىلارى دا ءارقايسىسى ءوز تىلدەرىمەن سويلەيدi. اۆتور ولاردى قازاقىلاندىرماعان، ءارقايسىسىنىڭ الەۋمەتتىك ورنىنا، ءىس جاعدايىنا، وي ءورىسى مەن مىنەزدەرىنە سايكەس تىلدەرىن دە تابا بىلگەن.
شىعارمانىڭ قاي تۇرىنە بولماسىن دەتال كەرەك تە جانە ونىڭ اتقاراتىن ەلەۋلى قىزمەتتەرى دە بار. دەتال رومان سياقتى ۇلكەن شىعارماعا دا وتە قاجەت سياقتى. ول شىعارمانىڭ نەگىزگى جۇيەسىنە قاتىسى شامالى بولعاندىقتان جازۋشى كوپ توقتالا المايتىن ءبىراق رومانداعى ءومىر كارتينالارىن تولىقتىرا تۇسەتىن جايتتاردى قىسقا، ۇتىمدى ەتىپ ايتىپ كەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ءار نارسەنى كىشكەنە عانا دەتال ارقىلى اڭعارتىپ كەتۋ وڭاي ەمەس. ول ءۇشىن اۆتوردىڭ ءسوز اراسىنداعى ءبىر ايتا سالعان كىشكەنە وقيعاسى تىڭ دا، اسەرلى دە بولۋ كەرەك. «ويانعان ولكە» رومانىندا وسى دەتالدى ورىندى، شەبەر پايدالانعاندىقتى كورەمىز. اتاقتى باي يگىلىكتىڭ ساتىپ اكەلگەن پاۋەسكەلەرىن، ونىڭ توڭىرەگىندەگى جاندايشاپتارى بىلاي تاماشالايدى: «بىرەۋ پاۋەسكەنىڭ سىرتقى بىلعارى سىن، بىرەۋ ىشىندەگى قىزىل-كۇرەڭ ساپيانىن سيپايدى.
— مىنالارى التىن با ءوزى! — دەپ، وتىرىك بىلمەگەنسىپ، ماقتاعىسى كەلىپ تۇرعاندار دا بار.
— قايتەسىڭدەر جىگىتتەر قولدارىڭدى تيگىزىپ... مۇنىڭ ءوزىن يت تەرىسىنىڭ جونىنان يلەگەن، جۇمساق جارعاقپەن عانا ءسۇرتىپ ۇستايتىن كورىنەدى، ادامنىڭ الاقانى دەگەن ۋ عوي... — دەپ باتىراش پاۋەسكەلەرگە قول تيگىزبەي تۇر».
«ءبىر جەردە كىرمەن ولشەنىپ ءشوپ تاسىلىپ جاتىر، كەرىلدەسكەن داۋىستار دا سول ماڭايدان باسىمىراق شىعادى.
— ءاي، قۇدايىڭ بار ما، جوق پا؟
— الدىڭا كەلسىن!
— ۇمىتپا وسىڭدى!
— كىرىڭ ءتىپتى كوتىن دە كوتەرگەن جوق قوي! — دەسكەن نارازى داۋىستارعا ءبىر-اق جاۋاپ قاتىپ تۇر.
— ون تيىن! وتتاماي اقشاڭدى اكەل».
مىنەكي، ۇلكەن وقيعالاردىڭ اراسىندا وقۋشىنىڭ قۇلاعى شالىپ قالاتىن وسى ەكى ءتۇرلى سوزدەن ۇلكەن-ۇلكەن جايتتار اڭعارىلىپ تۇر. ۋريادنيك بوتكيننىڭ جابايدى اۋرۋحاناعا اكەلگەندەگى اكتى جاساۋى، بەردەن اڭشىنىڭ ۋشاكوۆتى قىسىر سوزبەن قارىق قىلعىسى كەلگەن ارەكەتى، بايجاننىڭ ومبىنىڭ كوشەسىندە ۋشاكوۆتىڭ ءۇيىن ىزدەۋى، ەڭ اقىرعى كۇرەڭكوز قوجانىڭ بالاسى كەنجەقارانىڭ يگىلىككە تارتىپ كەتۋى سياقتى دەتالدەر سول زاماننىڭ كارتينالارىن تولىقتىرا تۇسەدى.
روماندا يگىلىك، جۇمان، ريازانوۆ، ۋشاكوۆ، سيكورسكيي سياقتى جاعىمسىز كەيىپكەرلەردىڭ وبرازدارى شەبەر، اسەرلى جاسالىپ، دارالانىپ كورىنسە، جۇمىسشىلار اراسىنان شىققان جاعىمدى كەيىپكەرلەر جونىندە ونى تولىق ايتۋ قيىن.
كوركەمدىك جاعىنان ءبىرقاتار ەلەۋلى وبرازدار — بۇلانباي، ەليزاۆەتا، شيلو قارت سياقتى ادامدار. ال، بايشەگىر، بىكوۆ، ميحايلوۆ سياقتى باستى كەيىپكەرلەر دارەجەسىندە الىنعان ادامدار الدىڭعى ۇشەۋىنىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويادى. مىنەز-قۇلىقتارىمەن دارالانبايدى. وسى ارادا ەسكەرتە كەتەتىن نارسە، ومار مەن كۇرەڭكوز قوجا سياقتى، يگىلىكتىڭ تاساسىندا جۇرگەن ادامدار ءارقايسىسى ءوز مىنەزىمەن، ءوز ورىسىمەن جەكە كورىنەدى. ال، ءبىز جۇمىسشىلاردىڭ سوڭعى اتالعان ءۇش ۋاكىلىنىڭ ەستە قالارلىق وزىندىك مىنەزدەرى مەن ىس-ارەكەتتەرىن كورە قويمايمىز. ءتىپتى ەڭ باستى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى ەليزاۆەتانىڭ جەكە ءوز باسىنىڭ قاسيەتتەرى مەن مىنەزىنە كەلگەندە اۆتور بوياۋى سولعىن تارتقان. روماننىڭ باس كەزىندە وقۋشىعا ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرگەن سەيىت پەن نازىكۇل وبرازدارى ەدى. ءبىراق بۇل ەكەۋى وقيعانىڭ كەڭ ارناسىندا كىشىرەيىپ كەتكەن.
جاباي، نازىكۇل، سەيىت اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار شىنايى تازا دوستىقتى، رۋحاني ەرلىكتى كورسەتۋ پلانىندا الىنعان سياقتى. ءبىراق، وقيعانى باسىندا شيەلەنىستىرىپ الماعاندىقتان اۆتوردىڭ ول ويى كۇتكەن ناتيجەسىن تولىق بەرە الماعان. شىنىندا روماننىڭ باس كەزىندە جاباي مەن نازىكۇل اراسىندا ءجوندى ماحاببات بولعان ەمەc. وقۋشىنىڭ بارلىق بىلەتىنى اتا-انانىڭ قۇلاق قاعىسىمەن، جاباي جارالانعانداعى نازىكەشتىڭ ءبىر تۇرشىگىپ قالاتىنى عانا. سوندىقتان دا جابايدىڭ ءوزى مۇگەدەك بولىپ قالعاننان كەيىن نازىكەشتى باقىتسىز ەتكىسى كەلمەي، ودان بەزىنۋى جانە سەيىتپەنەن دوستىعى وقۋشىنى تەبىرەنتەر ەرلىك بولىپ كورىنىپ تۇرعان جوق. ونىڭ ۇستىنە روماننىڭ ەڭ باسىندا ءبىر كەزدەسىپ قالاتىن وسى جاباي مەن نازىكۇل ۇزاق ۋاقىت جوعالىپ كەتىپ، كىتاپتىڭ ورتا شەنىندە بارىپ كورىنگەندىكتەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى بولماشى وقيعا ۇمىتىلىپ تا قالادى.
جوعارىدا ايتىلدى — اۆتور ەسكى قازاق اۋلىنداعى مەشەۋ زامان تۋعىزعان جامان مىنەزدەردى ايقىن سۋرەتتەيدى. ءبىراق، سونىڭ ءوزىن تىم شامادان تىس قازبالاپ، ەرىنبەي تاپتەشتەپ، جالىقپاي سۋرەتتەيتىن سياقتى. كوپ جەردە ونداي سۋرەتتەردىڭ ادام وبرازدارىن، روماننىڭ يدەياسىن اشۋعا سونشالىقتى قاجەت بولىپ تۇرعانى شامالى. ونىڭ ەسەسىنە حالىقتىڭ ادالدىق، ەرلىك، دوستىق، ادامگەرشىلىك، قايىرىمدىلىق تاعى باسقا شىنايى قاسيەتتەرى بۇلانباي مەن جابايدىڭ ەكى-ۇش ءىرى قيمىلى مەن بايجان ءۇيىنىڭ مەيماندوستىعىنان باسقا، وي تەبىرەنتىپ ەستە قالارلىق ايقىن ەپيزودتارىمەن كورىنە بەرمەيدى. ال شىنىندا دا حالىق بىزگە ەسكى ءومىر تاڭبا ەتىپ سالعان كەيبىر جامان مىنەزدەردى عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن، تار زاماندا، وزبىرلىق تەپكىسىندە ءوز بويىندا جوعالتپاي ساقتاعان جانە سول اۋىر تۇرمىستا ءوزى تاپقان تالاي-تالاي شىنايى حالىقتىڭ جاقسى مىنەزدەرى مەن اسىل قاسيەتتەرىن اكەلگەن جوق پا؟ اۆتور وسى ەكەۋىنىڭ اراسىن دۇرىس سالماقتاي الماعان.
عابيت مۇسرەپوۆ جازۋشىلىق تاجىريبەسىندە رەتتى جەردىڭ وزىندە جالىندى پۋبليسيستيكاعا بارا بەرەتىن. ومىردەگى جامان قۇبىلىستاردى وتتى ىزالى سوزبەن ورتەي اشكەرەلەۋدەن گورى بايسالدى اششى مىسقىل ايتىپ، كوبىنە كەكەتىپ قانا وتەتىن. ونىسىنان بارىپ اۆتور ءوز كىتاپتارىندا ومىردەگى جاۋىزدىقپەن قىزۋ ارپالىسىپ جۇرگەن كۇرەسكەردەن گورى سىرتتان قاراپ، كەكەتە كۇلىپ، ساۋساقپەن ءتۇرتىپ كورسەتەتىن توسىن ادامعا ۇقسايتىن. سوڭعى رومانىندا اۆتور بۇل داعدىسىنان كوپ ارىلعان سياقتى، ايتسە دە كەي جەرلەردە ەسكى سالقىندىقتىڭ ءىزى بار. ءادىل ىزاسىن اقتارىپ جالىندى وشپەندىلىك وتىمەن قاريتىن جەردە ءالى دە كەكەسىن ايتادى، نە بولماسا كۇرسىنىپ قانا قويادى.
جازۋشىنىڭ شەبەرلىك ادىسىندەگى ءبىر كەمشىلىگى الليتەراسيا قۋىپ، ءسوزدىڭ جەڭىل، ەكپىندى ىرعاعىمەن oي توقتاتتىرماي دەدەكتەتىپ اكەتەتىنى. ادەتتە پروزادا دىبىس، ىرعاق قۋالاسا وي جاعى ولقىلانىپ قالادى. «تاعى دا تالاسىپ كەلىپ، تاعى دا تاقاسىپ كەلىپ قونىپ جاتقان ەكى باي اۋىل اق ۇيلەرىن تىككەن جوق ەدى. جاز بويى قۇلانوتپەس پەن قۇدايمەندەنىڭ كەڭ شيىرىنا سىيىسا الماي كۇندە قانات سەرپىسىپ، كۇندە قامشى سىلتەسىپ قاقتىعىسىپ كەلگەن ەكى بايدىڭ اياداي جەرگە ارقا تىرەسىپ قونىپ جاتقاندارى جاي دا ەمەس سياقتى.
الشاق جايلاسىپ، ارالاسپاي اراز وتىراتىن ەكى باي...» ءبىر قۋانىشتى نارسە — وسى سياقتى قىزىل cوزگە قۇمارلىقتان اۆتور بۇل جولى كوپ ارىلعان. دىبىس قۋالاۋشىلىق روماندا سيرەك كەزدەسەدى.
«ويانعان ولكە» رومانى جازۋشى تۆورچەستۆوسىنداعى اسا ءىرى بەلەس. بۇل شىعارما سۋرەتكەردىڭ ۇزاق جىلدارى ويلانۋىنىڭ، ىزدەنۋىنىڭ، ءوز حالقىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگىسىنە، بولاشاعىنا تولعانا وي جۇگىرتۋىنىڭ جەمىسى. ومىردەن تۇيگەنى، مول كوركەم ءسوز تاجىريبەسىنىڭ قورىتىندىسى. سۋرەتشىلىك ءورىسى، ومىرگە كوزقاراسىنىڭ تەرەڭدەپ دامۋى جازۋشىعا ۇلكەن ەپوپەيانى ءساتتى باستاۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءالى بىتپەگەن بۇل ەڭبەك، حالىق ءومىرىن، ەل تاعدىرىن كەڭ قامتۋى جاعىنان، كوركەمدىك شەبەرلىگى، تەرەڭدىگى جاعىنان، قۇنارلى جاسالعان ۇلتتىق حاراكتەرلەرى، ءىرى تۇلعالى وبرازدارى جاعىنان قازاق ادەبيەتىندە م. اۋەزوۆتىڭ «اباي»، «اباي جولى» روماندارىنا تەتەلەس.
عابيت مۇسىرەپوۆ قازاق، سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ەڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. ونىڭ كوپتەگەن شىعارمالارى ادەبيەتىمىزدەن، رۋحاني مادەنيەتىمىزدەن كەلەلى ورىن الادى. مۇسىرەپوۆتىڭ پەسالارى، روماندارى، اڭگىمەلەرى ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلكەن جانرلارى پروزا مەن دراماتۋرگيانىڭ سانىن عانا تولىقتىرىپ تۇرعان جوق، سول جانرلاردى، ءورىسىن كەڭەيتىپ، جاڭا بەلەسكە كوتەرىپ تۇر.
قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ باستاۋشىلارىنىڭ ءبىرى مۇسىرەپوۆ جاس ادەبيەت ءتىلىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنا، دامۋىنا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. ول وزىندىك ستيل تاۋىپ قانا قويماي، حالىقتىڭ باي ءتىلىنىڭ نەگىزىنەن بيىك مادەنيەتتى ادەبي ءتىل جاساۋدا، ءتىل وبرازدارىنىڭ جاسىرىن سىرىن اشىپ، كوركەم بەينە جاساۋدا، ياعني ءتىل قۇرالىن شەبەر پايدالانا بىلۋدە قازاق جازۋشىلارىنا ەلەۋلى اسەر ەتتى. عابيت ءتىلى كلاسسيكالىق جاعىنان عانا باي ەمەس، سونىمەن بىرگە بوياۋ، سۋرەت، بەينە، وي جاعىنان دا اسەرلى، باي. جازۋشى «اقان سەرى — اقتوقتى» دراماسىندا قازاق تىلىندەگى اق ولەڭنىڭ (ۇيقاسسىز ولەڭ) تاماشا ۇلگىسىن جاسادى. «اقان سەرىدەگى» اق ولەڭنىڭ ىرعاعى باي، ەكپىنى الۋان ءتۇرلى. جازۋشىنىڭ بۇل تاجىريبەسىن اقىندار ولەڭگە جاڭا ينتوناسيا، ريتم ەنگىزۋ ءۇشىن، سول ارقىلى جاڭا تىڭ پوەزيالىق وبرازداردى، ويلاردى بەرۋگە پايدالانۋلارىنا بولار ەدى.
عابيت مۇسىرەپوۆ قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە، ونىڭ كوركەم ويىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان جازۋشى. عابيت شىعارمالارىندا اسا شەبەر، قۇنارلى جاسالعان بايان، قودار، قاراباي، اقان، ناۋان، اقتوقتى، قوڭقاي، بۇلانباي، يگىلىك، جۇمان، بايجان، امانكەلدى، كەتە، قايىرعالي سياقتى، ءار ءداۋىردىڭ، ءار ورتانىڭ وكىلى — كەسەك تۇلعالار، ليريكالىق، تراگەديالىق سىرلار، ءار ءتۇرلى ادام تاعدىرى بار. بۇل جازۋشىنىڭ قولى جەتكەن تابىسى.
ارينە، عابيت شىعارمالارىنىڭ جاقسىلىق جاقتارى دا، كەمشىلىكتەرى دە جoعapىدa ءبىز ءسوز ەتكەننەن اناعۇرلىم باسىم. جازۋشى تۆورچەستۆوسىنىڭ نەگىزگى سالالارىن كوپكە تانىستىرۋ نيەتىندە جازىلعان بۇل العاشقى ەڭبەك ونىڭ ءبارىن جان-جاقتى، جەتە تالداۋ ماقساتىنا جەتە الماعانىن دا ايتقان ماقۇل. ءبىز كوبىنە جaزyشىنىڭ ازدى-كوپتى ۋاقىت سىنىنان وتكەن شىعارمالارىنا توقتالدىق. ءالى الدا دا ءوز تۇرعىسىن، ءوز سىنىن ايتاتىن ۋاقىت كوپ. عابيت مۇسىرەپوۆ ءقازىر تۆورچەستۆولىق ەسەيگەن شاعىندا. جازۋشىنىڭ قۋانتارلىق قاسيەتى — وزىنە قاتال تالاپ قويا بىلەدى. كەيدە ءبىر جازعان شىعارماسىنا قايتا ورالادى، قايتادان جازادى. مىسالى «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ»، «امانكەلدى» پەسالارىن، «قازاق سولداتى» رومانىن اۆتوردىڭ ەكى-ۇش قايتارا وڭدەپ جازعانى، ولاردىڭ وڭدەگەن سايىن جاقسارىپ، كەمەلدەنە تۇسكەنى كوپكە ءمالىم. بۇدان ءارى دە اۆتور وسى جاقسى ادەتىنەن جاڭىلماي، سوڭعى بيىگىنەن كەيىنگىسىنە كوز تاستاپ ءوزى بايقاعان، وزگەلەر اڭعارتقان ءمىنىن جوندەي تۇسەدى دەگەن سەنىم بار. ال ەڭ نەگىزگىسى — جازۋشىنىڭ ويلاعان جوسپارلارى، ءالى دە ايتىلماعان ءسوزى، اشىلماعان سىرلارى بار. الدىندا تىڭ وبرازدار، سونى سۋرەتتەر، ۇلكەن ءومىر شىندىعى — جايلى شىعارمالار كۇتىپ تۇر.
1955
You Might Also Like
-
اۋىر قازا ۇستىندە ءسوز ايتۋ قيىن. بۇل ءبىر سەميانىڭ، بولماسا ءبىر عانا ونەر سالاسىنداعى قاۋىمنىڭ ازاسى ەمەس — كوپتىڭ ازاسى. مۇحاڭنىڭ الىپ شىعارمالارىن، حالقىنىڭ سىڭىرگەن ازاماتتىق زور ەڭبەكتەرىن...
-
ارادا اتتاي ون بەس جىل وتسە دە، كىشكەنتاي عانا ءبىر وقيعا مەنىڭ ەسىمنەن كەتپەيدى. ەلۋ توعىزىنشى جىلى نۇرپەيسوۆ ەكەۋمىز ارالدىڭ الىس تۇكپىرى، ءابدىجاميلدىڭ تۋعان جەرى قۇلاندىعا باردىق. شاي ۇستىندە ءابد...
