InfoHub Logo

ارادا اتتاي ون بەس جىل وتسە دە، كىشكەنتاي عانا ءبىر وقيعا مەنىڭ ەسىمنەن كەتپەيدى. ەلۋ توعىزىنشى جىلى نۇرپەيسوۆ ەكەۋمىز ارالدىڭ الىس تۇكپىرى، ءابدىجاميلدىڭ تۋعان جەرى قۇلاندىعا باردىق. شاي ۇستىندە ءابدىجاميلدىڭ اعاسى بايعابىل ەل جاعدايىمەن تانىستىرا وتىرىپ، ءبىر اڭگىمە ايتتى. وسى توڭىرەككە ءقادىرلى قارت نۇسنەدين دەگەن كىسىنىڭ ءمۇعالىم بوپ جۇرگەن جالعىز بالاسى قايعىلى قازاعا ۇشىراپتى. «اپىر-اي، ءبىر سىرباز جىگىت ەدى» دەپ قاتتى قينالىپ، ءابدىجاميل شالدىڭ ءحالىن سۇراستىردى.

— شال بايعۇستا نە حال بولسىن، — دەپ قالىڭ قارا مۇرتتى باكەڭ اۋىر كۇرسىندى. — جالعىز ۇلدىڭ قازاسى تۇرالاتىپ كەتتى بايعۇستى. كوڭىل ايتا كەلگەن اعايىنعا جۇبانباي، توسەكتەن باسىن كوتەرمەي، ەگىلىپ جاتىپ الدى. سودان ايتەۋىر سۇيەكەڭ قاريا بارىپ، باسىن كوتەرتتى.

— ءيا، سۇيەكەڭ نە ايتىپتى؟ — دەپ ەلەڭ ەتە قالدى ءابدىجاميل.

— سۇيەكەڭ بارىپ: «ەي، نۇسنەدين، دۇنيەدەگى ەڭ باقىتسىز ادام مەنمىن دەپ جاتىرمىسىڭ. قۇداي ساعان باۋىرىڭدى جىلىتىپ، پەرزەنت بەردى. از كۇن بولسا دا قىزىعىن كوردىڭ. مەن مولادا دا جالعىز ەمەس پە ەدىم؟!» دەپتى. قيسىق شالىڭنىڭ ءسوزى سول، — دەپ باكەڭ اڭگىمەسىن ءبىتىردى.

قاتىگەز تاعدىردىڭ تاقسىرەتىن تارتقان شالدىڭ اششى ادىلەتىن ايتقان ۇستاراداي وتكىر ءسوزى ەكەۋمىزدى دە تاڭ قالدىردى. كەلەسى ءبىر ساتتە جۇرتتىڭ كوزىن الا بەرىپ، ءابدىجاميل الگى ءسوزدى بلوكنوتىنا ءتۇرتىپ الدى. وقۋشى قاۋىم بىلەدى، كەيىن بۇل ءسوز «قان مەن تەر» رومانىنان ءوزىنىڭ كەلىستى ورنىن تاپتى.

وسى، مەن كۋا بولعان جازۋشى ءومىرىنىڭ ءبىر ءساتى — ونىڭ سۋرەتكەرلىك تابيعاتىنىڭ تۇبەگەيلى ءبىر سىرىن اشاتىن سياقتى. جازۋشىنى بال جيناعان اراعا تەڭەۋ دۇرىس-اۋ دەپ تە ويلايسىڭ. ءابدىجاميل نۇرپەيسوۆتىڭ بارشامىز سۇيسىنەتىن تاماشا قاسيەتى — ول قولىنا قالام ۇستاعالى ەرىنبەي-جالىقپاي ءوز حالقىنىڭ بويىنداعى ءنارىن جيناۋمەن كەلەدى. سوناۋ تىرناقالدى تۇڭعىشى «كۋرليانديا» رومانىندا تاجىريبەسىزدىكتەن تۋعان كەيبىر ولپى-سولپى، ارتىق-كەمىنە قاراماستان حالىقتىڭ ەتەنە ۇلى عانا كورە الاتىن نە ءبىر قىزعىلىقتى ۇلتتىق سيپاتتار، قايتالانباس حاراكتەرلەر، ەستەن كەتپەس كورىنىستەر بولاتىن. سول كەزدە-اق جازۋشى جاساندى-جالعانسىز، ايشىق-اشەكەيسىز ناعىز سارا ءتىلدىڭ شەبەرى ەكەنىن جانە انا ءتىلىنىڭ مول بايلىعىن تانىتقان.

ءابدىجاميل نۇرپەيسوۆ ءوزىنىڭ مۇشەلى ەلۋ جاسىنا قازىرگى قازاق ادەبيەتىمىزدەگى ءىرى، قابىرعالى قايراتكەر دارەجەسىندە كەلىپ وتىر. ونىڭ شىعارمالارى، اسىرەسە، «قان مەن تەر» تريلوگياسى تۋعان ادەبيەتىمىزدىڭ كەزەڭدى ءبىر بەلەسىن بەلگىلەپ، ونىڭ ابىرويىن وداققا عانا ەمەس، دۇنيەدەگى تالاي ىرگەلى ەلدەرگە جەتكىزدى. قاي تىلگە اۋدارىلسا دا وقۋشىلارىنىڭ قۇلاعىن ەلەڭ ەتكىزىپ، سول ەلدەردىڭ بەلگىلى قالامگەرلەرىنىڭ اۋزىنان بيىك باعاسىن الدى. ءسويتىپ، بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ مەرەيىن تاعى دا ءبىر كوتەرىپ تاستادى.

وسى شىعارمانىڭ تاماشا تابىسىنا، كۇننەن كۇنگە كوتەرىلىپ كەلە جاتقان مەرەيىنە وي جۇگىرتكەندە مەنىڭ كوڭىلىمە جوعارىدا ايتىلعان كىشكەنە ەپيزود ورالا بەرەدى. «ايدىن-شالقار ەدىلدىڭ الىپ ارناسى كىشكەنتاي عانا بۇلاقتان باستالادى» دەگەن ورىس حالقىنىڭ ماتەلى بار. جاڭاعى ءبىر اۋىز ءسوز، ءبىر-اق ءبىر ادامنىڭ ۇزاق ءومىرىنىڭ اششى تاعدىرىن سىيعىزىپ تۇرعان التىن ءسوز، بالكىم، «قان مەن تەر» تريلوگياسىنىڭ باستاماسى بولماس، ءبىر-اق سول الىپ ارناعا كەلىپ قۇيعان ءمولدىر بۇلاقتىڭ ءبىر كوزى ەكەنى داۋسىز. ارينە، ءبىر بۇلاقتىڭ وزەكتى تولتىرا المايتىنى انىق بولسا، «قان مەن تەرگە» قۇيعان بۇلاقتاردىڭ سانى دا مول. بۇل شىعارمانىڭ بەتىن جايلاعان سان-الۋان كەيىپكەرلەرگە كوز جۇگىرتسەڭىز، بەلينسكييدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، قانشاما «بەيتانىس تانىستارىڭىزدى» كەزدەستىرەسىز. نەشە ءتۇرلى قىزعىلىقتى، بوياۋى سەمبەگەن، قايتالانباس حاراكتەرلەردىڭ جانە شىنايى قازاقى حاراكتەرلەردىڭ قالىڭ دۋمان جارمەڭكەسىنە كىرىپ كەتكەندەي بولاسىز. ءارقايسىسى ءبىر قوجاناسىرعا تاتىرلىق سۋدىر احمەت پەن قاراقاتىندى ايتپاعاندا، توڭمويىن دوس، وت جۇرەكتى، وجار قالەن، جىمىسقى ەبەيسىن، موڭكە، قاراتاز، ەربول قاريا... ساناي بەرسەڭ بۇل ءتىزىم ۇلعايا بەرەدى. بۇلار كىتاپ ىشىندە سيۋجەت قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن قىرسىز كەيىپكەرلەر ەمەس، ءارقايسىسى تەك ءوز قالىبىنان عانا شىققان، وزىندىك دۇنيەسىن الا كەلگەن قىزعىلىقتى حاراكتەرلەر. وسىلاردىڭ ىشىنەن كىسىنى ەلەڭ ەتكىزەتىن توسىن، وقشاۋ بەينە سۇيەۋ قارت شە؟ بۇل — ومىردە دە وتە سيرەك كەزدەسەتىن سونى حاراكتەر.

ەلۋ سەگىزىنشى جىلى ءابدىجاميل ازعانا قاتار قالامداستارىن شاقىرىپ، ەلدە جاتىپ جازىپ كەلگەن «قان مەن تەر» رومانىنىڭ جەكە تاراۋلارىن وقىدى. ول سۋدىر احمەت پەن قاراقاتىنعا ارنالعان تاراۋلار بولاتىن. جۇرت ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلىپ، ءماز بولىپ تىڭدادى. وسى كەشتە مەن ىشتەي كۇيزەلىپ، قينالىپ وتىردىم. ونىمدى اۆتور دا سەزگەن بولۋ كەرەك. ابدىجاميلگە شىنىمدى كەلەسى كۇنى ايتتىم. وسى ءبىر قازاقتىڭ قالىڭ ورتاسىنان قانىن سورعالاتىپ ويىپ العان تراگيكومەديالىق ەكى بەينە — ماعان بالا كۇنىمنەن ەتەنە تانىس ادامدار بولاتىن. ءتىپتى بار عوي، تالاي كورگەن، كۇلگەن، كورىپ وسكەن جاندارىم... سونى مەن جازباي باسقا بىرەۋ جازىپ وتىرسا... ارينە، ىشىمدە قىزعانىش تۋدى. بۇل ءبىر، ءوزىڭدى سىناي، تەجەي بىلمەسەڭ، ارتى جاقسىلىققا اپارمايتىن قىزعانىش ەدى. مەن عانا ەمەس، وسى ەكى حاراكتەر شىنىندا دا تالاي قازاق جازۋشىلارىنىڭ كوزىن قاتتى قىزىقتىرعان بولاتىن.

ارينە، حالىق ءومىرى وزگەلەرىمىزدىڭ ۇلەسىمىزگە دە تالاي قىزعىلىقتى بەينەلەر مەن سىر-سيقىرلارىن قالدىرعان بولار. سونى ءبىز اشا الىپ ءجۇرمىز بە؟

ءابدىجاميلدىڭ بۇل سالاداعى قالامىنىڭ ءساتتى، جەمىستى بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، ول ەل ومىرىنەن كىندىگىن ءۇزىپ كورگەن ەمەس. ۇلكەن قالادا تۇرسا دا، الىستان كەتپەي، بالا كەزدەگى ورتاسىمەن ءجيى ارالاسىپ، بىتە قايناسىپ بىرگە كەلە جاتىر. «حالىق — قازىنا» دەپ اتا-بابالارىمىز بەكەرگە ايتپاعان. ءابدىجاميلدىڭ حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، سول قازىنادان قالاي الىپ جۇرگەنىنىڭ شەت جاعاسىن دا كوردىم. ارال ءوڭىرىن ارالاپ جۇرگەندە تالاي قىزعىلىقتى ادامدارمەن ۇشىراستىم. سولاردىڭ كوبى ءبىر مىنەزىمەن، ءبىر قىرىمەن بولسا دا، ءابدىجاميلدىڭ كىتابىنا كىرىپ كەتكەن جاندار ەكەن. ون بالاسى — ءبىر اۋىل ءولىپ، ءبىر توبەنىڭ باسىندا جاتقان قاسىرەتتى انا ءاليزانىڭ، كونتەرىلى مىعىم موڭكەنىڭ پروتوتيپتەرىن دە ۇشىراستىردىم. جازۋشى سۋدىر احمەت وبرازىن ءتورت ادامنىڭ بويىنان تەرىپ العان ەكەن. جۇتىنىپ قويىپ، سىمپىلداپ سويلەپ وتىرعان ءبىر شالدى كورگەندە، ءابدىجاميل مەنى ءتۇرتىپ قالدى. «سۋدىر احمەتتىڭ بىرەۋى وسى»، دەپ سىبىرلادى.

ءومىردىڭ ۇشان-تەڭىزىندە نە ءبىر بەينەلەر جوق دەيسىز، تەك سولاردى كورە بىلۋگە سۋرەتكەردىڭ كوزى كەرەك، سولاردى شيرىقتىرا شيراتىپ، قايتا ءتىرىلتىپ، ادەبيەت الەمىنە اكەلۋگە ۇلكەن سۋرەتكەردىڭ تالانتى كەرەك. نۇرپەيسوۆ ءوز ەلىنىڭ تاريحىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، اۋىر تولعانىسپەن باراتىن جازۋشى. تاريح دەگەن — ەڭ الدىمەن حالىق. ونىڭ بويىنداعى بارى مەن ءنارى، تاعدىرى مەن تەبىرەنىسى. كوركەم ادەبيەتتە تاريحتىڭ سىرى جەكە گەرويدىڭ وقشاۋ ىس-ارەكەتىمەن ەمەس، حالىقتىڭ بارشا سىي-سيپاتىمەن، ەلدىك قاسيەت-مىنەزىمەن اشىلادى. «قان مەن تەر» سول حالىقتىڭ جاڭا ءبىر قىرىنان اشىلۋى جانە جاقسىسى مەن جامانى، جاڭاسى مەن تولىعى، بارشا بىتىم-تۇلعاسىمەن تولىق تا تەرەڭ كورىنۋى. بۇل كىتاپتاعى ۇلكەن تەڭىزدىڭ ءبىر ءيىرىم تۇبەگى ءتارىزدى تولەۋدىڭ سەمياسىن-اق، الىپ قارالىقشى. داۋلەتىنەن ايرىلسا دا ەرلىگىنەن ارىلماعان، قاقىرايتىپ اق جاۋلىعىن سالىپ، ءۇنسىز وتىراتىن تاكاپپار كەمپىر تولەۋدىڭ اناسى، «ءبىر اياقتان اس ىشكەندەي» كۇنىنە قىرىق قىرقىسقان كۇندەس ايەلدەر، مەشەۋ ءومىر تۋعىزعان مەڭىرەۋ دۇلەي، توپاس جاۋىز تومايقۇلاق، جاڭا ءومىردىڭ كىشكەنە عانا جۇلدىزىنداي جىلت ەتكەن ايعانشا، كۇندەس انالاردىڭ زارىن تارتقان قاسىرەتتى بالا وتەش. تامشىدان تەڭىز كورىنەدى دەگەندەي، وسى ءبىر وشاقتىڭ باسىنان قازاقتىڭ پاتريارحالدىق سەمياسىنىڭ كۇيرەۋىن، سىرتى ءبۇتىن بولعانمەن، ونىڭ ىشتەي ىدىراپ بارا جاتقانىن كورەمىز.

ومىردەن كورگەنى كوپ، العانى، تۇيگەنى كوپ جازۋشى سونىڭ ءبارىن مىقتى ءبىر ارناعا، ءبىر جۇيەگە سالىپ، ءبىر تۇتاس ەتىپ، سومداپ، جوتالاندىرىپ شىعارۋ ءۇشىن از ەڭبەك سىڭىرگەن جوق. ابزالى ءابدىجامىل — مەنىڭ ءوزىم كورىپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ەڭبەكشىل، بەينەتكەر جازۋشى. ءبىر كەزدە قازاقتىڭ ادەبي قاۋىمى جاقسى قابىلداعان «كۋرليانديا» رومانىن بىرنەشە رەت قايتا قاراپ، جوندەپ شىققانىن بىلەمىز. «قان مەن تەر» رومانىنىڭ العاشقى ۆاريانتى دا ءبىراز ماقتالعان بولاتىن. ءبىراق جازۋشى سونىڭ جەتپەي جاتقان جاقتارىن، اسىرەسە ورتالىق گەرويدىڭ ءالى دە جوتالانىپ شىعا قويماعانىن سەزىپ، جەتى-سەگىز جىل تاعى دا جانىن قيناپ ەڭبەك ەتتى. شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇل ابىروي جازۋشىعا وڭايلىقپەن كەلگەن جوق.

زامانداس، قاتار ءوسىپ كەلە جاتقان ادامداردىڭ تۆورچەستۆولىق جولىنىڭ توعىسىپ قالا بەرەتىن كەزى بولادى. ول مەنىڭ باسىما دا كەلدى. «قاھارلى كۇندەر» رومانىن قىرىق توعىزىنشى جىلى باستاپ ەدىم. ءدال وسى كەزدە «كۋرليانديانىڭ» قولجازباسىن وقىپ شىقپاسىم بار ما. سودان قاتتى توقىراپ قالدىم. مەنىڭ جازا باستاعان دۇنيەم ءتىپتى تومەن جاتىر ەكەن. سودان سول رومان، اتتاي التى جىلعا كەشىكتى. مەنىڭ سول كەزدەگى بىتىرگەنىم، ءوز رومانىمدى جيناپ قويىپ، «كۋرليانديا» جايلى ماقالا جازدىم.

وسى ءبىر ارزان داڭققا اسىقپايتىن، ورنىقتى جازۋشى قاشان دا ءوز قاتارىنىڭ الدىندا كەلەدى. كوبىمىزدى قىزىقتىرىپ، قىزعانتىپ كەلەدى. كىسىلىگىمىز جەتسە، ۇلى ۇستازىمىز مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي، نەگە وزىپ كەتتىڭ دەپ شالعايدان الماي، نەگە قالىپ قويدىق دەپ ءوزىمىزدى قامشىلاپ كورەمىز دە.

ادەبيەتتى، ادەتتە، ادام تانۋ عىلىمى دەپ اتايدى. ۇلكەن ادەبيەت سول ادام ارقىلى بۇكىل حالىقتى تانىتادى. بۇرىنىراقتا دۇنيە ءجۇزىنىڭ ونەر كارتاسىندا ورنى بەلگىسىز حالقىمىز ءقازىر سول كارتاعا دەندەپ ەنىپ كەلەدى. وزگە جۇرتقا دا، وزىمىزگە دە حالقىمىزدىڭ بەينەسىن ادەبيەتىمىز مولىراق تانىتىپ كەلەدى. مۇحتار اۋەزوۆ جاساعان ۇلان-عايىر دۇنيە، جيىرماسىنشى، وتىزىنشى جىلدارداعى ولمەستەي، وشپەستەي ەتىپ ب. مايلين سۋرەتىن ءتۇسىرىپ كەتكەن عاجايىپ ۇلتتىق حاراكتەرلەر، س. مۇقانوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ، ع. مۇستافين روماندارىنداعى كەڭ تىنىستى، جان-جاقتى، مول سيپاتتى ەل ءومىرى — وسىنىڭ ءبارى حالىقتى تانىتۋ جولىنداعى ءبىزدىڭ پروزامىز اسقان ۇلكەن-ۇلكەن بەلەستەر.

ەلۋ جاس — ادام ومىرىندەگى ۇلكەن ءبىر بەلەس. بۇل تۇستا ونى ءوزى دە، وزگەلەر دە سىنايدى. ءابدىجاميل نۇرپەيسوۆ وسى مەجەگە ۇيالمايتىن ەڭبەكپەن جەتسە دە كەلەشەكتەگى ودان دا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىگىن مىقتاپ سەزىنەدى. جازۋشى ەڭبەك ۇستىندە، ەرىنبەي-جالىقپاي مازاسىز ىزدەنىس ۇستىندە. ءقازىر مەن وسى ماقالانى جازىپ وتىرعاندا، ول الىس تۇكپىرگە تىعىلىپ، بۇگىنگى كۇن پروبلەماسىنا ارنالعان جاڭا شىعارماسىن جازىپ جاتىر. ءقازىر جازۋشىنىڭ تولىسقان كەمەل شاعى. ەندىگى بار جاقسىلىقتى ءبىز ونىڭ الدىنان كۇتەمىز.

1974

---